KAZAK TÜRKÇESİNDE FİİL KILINIŞINI BELİRLEYEN EKLERtdk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/10/02-Onur BALCİ.pdf2015/10/02 · Kazak Türkçesinde Fiil Kılınışını Belirleyen

15Türk Dünyası 39. Sayı

* Yrd.Doç.Dr.,CumhuriyetÜniversitesiEdebiyatFakültesiÇağdaşTürkLehçeleriveEdebiyatlarıBölümü,Sivas,[email protected]

KAZAK TÜRKÇESİNDE FİİL KILINIŞINI BELİRLEYEN EKLER

Onur BALCİ*

Özet:Fiilin; başlama, sürme, bitme anlamları olarak değerlendirilebilecek olan kılı-

nış, fiilin hem bünyesiyle hem de ekler ve yardımcı fiiller aracılığıyla ayırt edilebilen bir kategoridir. Bu terim, Kazak Türkçesi dil bilgisinde sıypat, amaldıŋ ötüw sıypatı, sıypat kategoriyası gibi terimlerle karşılanmaktadır. Genel olarak Kazak Türkçesi gramerleri kılınışı bitme ve bitmeme üzerine kurarken bazı gramerler bu kategoriye sürme kılınışını da eklemektedir. Aynı zamanda bu eserler fiilin kılınışını belirleyen yapıları, ekler ve birleşik yapılar olarak iki grupta incelemektedir. Türkiye Türkçe-sinde ise kılınış konusu genel olarak fiillerdeki başlama, sürme ve bitme özelliklerine dayanarak incelenmektedir. Bu çalışmada Kazak Türkçesinde fiil kılınışını belirleyen ekler, yapıları ve anlamsal özellikleri dikkate alınarak, incelenmiştir.

Anahtar kelimeler: Kazak Türkçesi, fiil, kılınış, ekler.

The Affixes Determining Verbs’ Manner of Action in the Kazakh

Abstract:Manner of action is evaluated as an ingressive, a continuative and egressive me-

anings of the verbs. The topic of this article concerns the manner of action (Ger. Ak-tionsart) of verbs and suffixes of Kazakh language. Manner of action may occur with phasal phrases, such as inherent phase, the initial and the final one. This term is co-vered in Kazakh language by the terms such as sıypat (aspect), amaldıŋ ötüw sıypatı kategoriyası ‘the aspect meaning of the action‘. Most of Kazakh grammar books use statal or final phases, but some of grammar books present the initial phase of action. Futhermore, the manner of action of verbs and suffixes were analyzed in two group

Kazak Türkçesinde Fiil Kılınışını Belirleyen Ekler

Türk Dünyası 39. Sayı16

categories. Generally, the manner of action of verbs in Turkish are analyzed accor-ding their inherent, the initial and the final phases. The main point of this paper is the suffixes of Kazakh language, which occur as a manner of action of verb.

Key words: Kazakh, verb, manner of action, affixes.

GirişKılınış terimi sınırları ve tanımı net olarak belirlenemeyen terimlerden

biridir. Dil biliminde kılınış terimi ilegörünüş terimibirlikte ele alınmıştır.Fiiliniçindekisüreçanlamı,dilbilimindedahaçok‘sözlüğedayalıgörünüş’olarak ele alınmıştır. (Benzer 2012: 42)Kılınış terimi yerine dil biliminde içkin anlam, içkin görünüş, sözlüksel görünüş, durum görünüşü, eylem tarzı gibiterimlerdekullanılmıştır.(Bacanlı2014:28)

BerkeVardarkılınışteriminifiiliniçanlamıylabağlantıkurarakşuşekildetanımlar:“kılınış(Alm.Aktionsart,Fr.ordredeprocès,İng.mannerofacti-on).Eyleminbelirttiğioluşunzamanbakımındanniteliğini,birbaşkadeyişlebaşlamamı,bitişmi,süreklilikmibelirttiğinigösterenanlamsalulam.”(2002:134)

Dilbilim Sözlüğü’ndekılınışterimi“Eyleminbelirttiğioluşunbaşlama,bi-tiş,sürekliliğiifadeettiğinigösterenanlamsalulam.”olaraktanımlanmışvekılınışınzamanekiolmadanfiilinsüreçanlamıolduğubelirtilmiştir.(İmervd.2013:176)

DoğanAksandabunlarabenzerbirtanımışuşekildeyapar:“Görünüş’lekarıştırılanbirkavramdakılınış’tır(Alm.Aktionsart).Bukavram,‘eylemle-rinanlattıklarıdevinme,oluş,işveoluşumunyansıttıkları,zamanaçısındanayrılıkları’olaraktanımlanabilir.” (2007: 103)

GörünüşvekılınışterimlerinedairgenişbirincelemeyapanDilâçar,kılı-nışlagörünüşarasındakiayrımınesnelveöznelolmayabağlar.Kılınışa dair şunlarıkaydeder:“Fiilulamlarıolarakkılınışilegörünüşarasındakiayırt,nes-nel(afaki,objectif)-öznel(enfüsi,subjectif)ayırdınadayanır.Yanikılınışıfiilmastarınınbildirdiğianaanlamabağlıbirsüreçtürü(başlama,süre,bitirme,yineleme,vb.gibi)olarakkendiiçindebulundurur,konuşan-işitenlebiröznelilgisiyoktur,nesneldir;bununzamanvekipleilgilitürleridevardır:zamankı-lınışı(temporaleaktionsart)vekipkılınışı(modaleaktionsart).”(1974:162)Dilâçar’ıntanımıaslındakılınışıgenelanlamıylaanlatabilmektedir.

Delice‘asılfiildekılınışilgisi’başlığındakılınışlailgilişunlarıkaydeder:“Asılfiildekılınışilgisi:SözlükbilimialanındaadınafiildenenmAkekialmışşekillerinyüklemolarakcümleiçinegirmedenbilebirzamanilgisivardır.Buzamanilgisibaşlama,sürerlilikvebitişolmaküzereüçgruptadeğerlendiril-mektedir.”(2008:60)

Onur BALCİ


Korkmaz ise örneklerle birlikte kılınışa dair şunları kaydeder: “kılınış (Alm.Aktionsart, Art der Handlung; Fr. ordre de-procès; İng.manner of acti-on) “Fiilkökvegövdelerinin,dilmantığıvezamanlaolanbağlantıaçısındangösterdikleriözellik;fiilkökvegövdelerindekikılınışsürecininzamanbakı-mındanbirbirlerineoranlataşıdıklarıayrılıklar.Sözgelişi:aç-, bas-, başla-, dokun-, fiillerinde başlangıç,ağla-, ara-, bekle-, dolaş-, gez-, gözle-, yürü- fiillerinde süreklilik başar-, bayıl-, bul-, durul-, eriş-, kavra-, öde- fiillerinde bitiş,sonuçgösterme,atıştır-, damla-, şaşala- fiillerindearalıklıoluşboylan-, çiçeklen-, ekşi- fiillerindeisekendikendineoluşugösterenbirözelliğinbu-lunmasıgibi.” (2007:146)Buradaaralıklıoluşdasüreklilikiçindedeğerlen-dirilebilir.

Türkiye’dekılınışkonusundaçalışandilcilerdenbirideEyüpBacanlı’dır.Bacanlı,Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art Fi-iller adlıçalışmasındakılınışkonusunugenişçeelealmışveyenibir tasnifdenemesiyapmıştır.(2014:36)

Kılınışkavramıbuçalışmadafiillerinbünyesindebulunanveyaçeşitliekler(örneğinsilk-fiilibitmişlikbildirirkensilkele- fiilisüreklilikbildirir)ileyardım-cıfiiller(örneğingit- fiili süreç bildirirken gidedur- süreklilikgösterenbirsüreçbildirir)yardımıylasonradanbelirensüreçkavramıolarakelealınmıştır.

KazakTürkçesidilbilgisikitaplarındakılınış,sıypat, ḳıymıldıŋ ötüw sıy-patı veya amaldıŋ ötüw sıypatı (kelimeçevirisi:işingerçekleşmegörünüşü)terimiylekarşılanmışveişlenmiştir.

Iskakov, kılınış terimini şu şekildeaçıklar: “Dilimizin fiil yapıları siste-mindekikendineözgüiçeriğiilehususibiçimbirimleri(göstergeleri)olandilbilgiselögekılınışkategorisi(amaldıŋ ötüw sıypatı kategoriyası)olarakad-landırılır.”(1991:289)Yazarkılınışkategorisineeklerinvebirleşikyapılarınetkiettiğinibelirtmektedir:YazaragöreKazakTürkçesindefiiliniçeriğindekisüreçkavramınıeklerveyardımcıfillerbelirlemektedir.(1991:289-290)

Nurcamal, kılınışkategorisinitanımlamadanönceörneklervermiş,dahasonra kılınışıtanımlamıştır.Yazarınkılınışhakkındakigörüşlerişöyledir:“Ör-neğin,esinen tana jazdadı(bayılayazdı)derkenhareketin,gerçekleştirilmesi-neyaklaşıldığıancakgerçekleşmediğibildirilir.Şıdap baktı(uzunuzunbaktı)derkenhareketigerçekleştirmekiçinbütüngayretinsarfedildiği,çokçalışıl-dığıbildirilir.Jabısa ketti (yapıştı) derken hareketin kolayca ve çabucak ya-pıldığıbildirilir.Perip kep jiberdim(vurdum)derkenhareketingüçkullanarakçabucakyapıldığıbildirilir.Kele beredi(geliverir)derkenhareketintekrarlan-dığı,bere sal(ver)derkenhareketinüstünkörüyapıldığıbildirilir.HareketingerçekleşmesindekibuçeşitliözellikleribirebirgösterenKazakdilinindilbilgiselyapısındakiözelkategorikılınış(ḳıymıldıŋ ötüw sıypatı)diyeadlan-dırılır.”(2007:256-257)



MeyirbekOrazov,kılınışteriminiaçıklamayageçmedenöncebukatego-rininTürkdilindetartışmalıbirkonuolduğunuifadeetmiştir.YazarınKazakTürkçesindekikılınışkategorisinedairgörüşlerişöyledir:“Kazakdilimater-yallerionu(amaldıŋ ötüw sıypatı kategoriyasını)ikiyeböler1)İş-hareketingerçekleşme safhası, 2) İş-hareketin gerçekleşme yöntemleri ile bağlantılıyapılar.Birinci gruptaki dil bilgisel yapılar 1) hareketin başlamasına kadarolansafha,2)başlamasafhası,3)işanındakisafha,4)hareketinbitmesafhasıdiyedördebölünür. İkincidilbilgiselyapıları iseanlamınagöre17’yeböl-mekmümkündür.1)hareketinbirkaçdefatekrarlandığınıbildirendilbilgiselyapılar(aytḳıla ‘söyle-‘, silkile ‘silkele-‘, şaymala ‘çiğne-‘),2)hareketintamgerçekleşmediğinibildirendilbilgiselyapılar (külimsire ‘hafifçegülümse-‘, barıŋḳıra ‘git-‘),3)İş-hareketingerçekleşmeyeyaklaşıpgerçekleşmedenkal-dığınıbildirendilbilgiselyapılar(jıġıla jazdadı ‘düşeyazdı’),4)İş-hareketindevamettiğinibildirenyapılar(ayta tüs ‘söyle-’, ayta ber ‘söyleyiver-‘),5)İş-hareketiyasaklama,sınırkoyma(ayta körme, söylewşi bolma ‘söyleme!’),6)Birnesneyiirdeleme,idraketmeanlamıverenyapılar(aytıp kör ‘söyle-’),7)Hareketingayritabiiliğinibildirenyapılar(aytḳan bol ‘söylemişol-’, külgen bol ‘gülmüşol-’),8)İş-hareketinüstünkörüolduğunubildirenyapılar(ayta ket, ayta sal‘üstünkörüsöyle-’),9)İş-hareketinyavaşyavaşgeliştiğini,arttı-ğınıbildirenyapılar(bezip baradı ‘beziyor’, arta tüsti ‘yavaşyavaşçoğaldı’),10)İş-hareketinbirden,beklenmeyenbirandaolduğunubildirenyapılar(ay-tıp ḳoydı ‘birandasöyledi’, tüsip ketti ‘birandadüştü),11)İş-hareketinvak-tindeolduğunubildirenyapılar(şıġa turıŋız ‘çıkın’, bara turıŋız ‘gidin’),12)İş-hareketinkuvvetlibirşekildeveyabirdenolduğunubildirenyapılar(aḳırıp jiberdi ‘bağırdı’, ḳoyıp ḳaldı ‘bıraktı’),13)İş-hareketinbirisi içinolduğunubildirenyapılar(jıynap aldı ‘topladı’, aytıp berdi ‘söyledi’),14)İş-hareketinçabucakgerçekleştiğinibildirenyapılar(otırıp ḳaldı ‘oturuverdi’, bölip jiber-di ‘böldü’),15)Biriş-hareketinikincibiriş-hareketindevamındaolduğunubildirenyapılar (ayta sala ‘söyleyerek’, köre sala ‘görerek’),16) İkincibirkişinin izniyleolan iş-hareketibildirenyapılar (ayta ġoy ‘söyleyiver’, bere sal ‘ver’),17)İş-hareketinçabuk,hemengerçekleşmeyipdahasonragerçek-leşeceğinibildirenyapılar (ayta jatarmız ‘söyleriz’, bara jatar ‘gider’)vb.”(2001:63-64)GörüldüğügibiyazarTürkiyeTürkçesindetasvirfiilleriolarakdeğerlendirilenve birleşik yapılar kuran fiilleri dekılınış özellikleri içindegöstermiştir.Yazarınbu tespitinin tasvirîyardımcı fiillerin eklendikleri asılfiiliniçanlamınaetkiettiğidüşünülünceisabetliolduğugörülecektir.

Kazak Tilinin Grammatikası-I Morfologiya adlıeserdekılınış, fiilin kendi içindegerçekleşmesınırınıbildirenkategoriolaraktanımlanmışvebukatego-riikiyeayrılmıştır.Bunlar:1.Sürerlikılınış(sozılıŋḳı sıypat).2.Bitimlikılı-nıştır(ayaḳtalġan sıypat).Eserdebumaddeleredairşunlarkaydedilmiştir:“1.Sürerlikılınış (sozılıŋḳı sıypat): İş-hareketincereyanınınsüreçşeklindeger-

Onur BALCİ


çekleştiğinibildirenfiilyapısıdır.Bu,zarf-fiillerileotır, tur, jatır, jür yardımcıfiillerinin birleşmesi ile yapılır.” (...) 2. Bitimli kılınış (ayaḳtalġan sıypat):Bitimlikılınışiş-hareketincereyanınınbittiğinibildirir.Bukılınışzarf-fiilya-pılarının:ḳal, ḳoy, tasta, şıḳ, sal, jiber, ket, bol, bit, al, beryardımcıfiilleriilebirleşmesiileyapılır.”(1967:160-161-162)

Jolşayeva,KazakTürkçesindekigörünüşvekılınışkategorisiniincelediğieserindebukategoriyigenelliklebaşkaâlimleringörüşlerinedayanarakaçık-lamaktadır.Yazar,şunlarıkaydetmektedir:“Kazakdilindefiilinkılınışkate-gorisini özel olarak inceleyen İ.Ḳ.Uyıḳbayev ‘körinis’ (görünüş) teriminikullanır.O,bukategorinintemelölçütüolarakbellibirzamandagerçekleşenhareketinsınırlanmasıveyasınırlanmaması,neticeliolmasıveyaolmamasınıalır.İ.Ḳ.Uyıḳbayev,fiilinhareketvasfınıbildirentürügörünüşolarakadlan-dırılır,biçimindeaçıklamayapıphareketi,gerçekleşmebiçiminegörebitenvebitmeyendiyeikiyeayırır.Bununikitürlüyapılmayolunugösterir.

1) Ekleraracılığıyla;2) Yardımcıfiilleraracılığıyla.”(2011:42)3) Kılınış, fiillerinkendibünyelerindebulunan süreçveyazamankav-

ramıolarakdeğerlendirilebilir.Bu süreçkavramıTürkçe fiillerdebitmişlik,süreklilik, aşamalı bitmişlik, aşamalı süreklilik, bitmemişlik biçimlerindeortayaçıkabilir.Fiillerdekibu içsüreçanlamlarıKazakTürkçesidilbilgisikitaplarındadabelirtildiğigibieklerleveyayardımcıfiillerledeğiştirilebilir.

2. Kazak Türkçesinde Kılınışı Belirleyen Ekler2.1. -LA-Türkdilininilkyazılıdönemindenbugünekadarişlekbirbiçimdeisimden

fiilyapmaekiolarakkullanılanbuek,KazakTürkçesindehemisimdenfiilyapmaekihemde fiilden fiilyapmaekiolarakkullanılmaktadır.Bunokta-yadikkatçekenOrazov,ekileilgilişunlarıkaydetmektedir:“Buek,aslında,isimlereeklenerektüremişfiilgövdesiyapar.Ancakbazıdurumlardafiillereeklenerekdekullanılır.Buek,eklendiğigövdeninanlamınıtamamendeğiştir-medenhareketinbirkaçkeretekrarlandığınıveyaiş-hareketinüstüsteolduğu-nubildirenincebirayrımkatar.”(2001:68)Birekinhemisimdenfiilyapmaeki hemde fiilden fiil yapma eki olması eş sesli bazı ekler için geçerlidir.AncakbuektedikkatçekennoktatarihîTürklehçelerindefiildenfiilyapımekiolarakaslagörülmemesidir.Bunedenlebuekinfarklıbirektengeldiğidüşünülebilir.Buek,fiilleresüreklilikanlamıverenveTürkiyeTürkçesindede kov-ala-, silk-ele- gibi fiillerde kullanılan -AlA- ekinden çıkmış olabilir.

-AlA- ekininbaşındakiünlüaşınarakzamanlakaybolmuşyerine-LA- eki kal-mıştır.Ziratespitettiğimizörnekfiillerintamamınınünlüilebitiyorolmasıbugörüşüdesteklemektedir.İkiünlüyanyanagelemeyeceğiiçinünlülerdenbirtanesidüşmektedir.



Ek ile ilgiliKazakTürkçesigramerlerigenellikleaynıbilgilerivermek-tedir.IskakovdaOrazovgibibuekinfiilgövdeveyaköklerininsözlükanla-mınahareketinüstüstevesıksıkyapıldığınıbildirenanlameklediğiniifadeetmektedir.(1991:289)

Ek,KazakTürkçesindekiötümlülükötümsüzlükuyumundandolayı-DA- biçiminededönmektedir.

Buek,eklendiğibitmekılınışındakifiillerisürmekılınışındakifiilleredö-nüştürdüğügibisürmekılınışındakifiillerinoluşsürelerinindahauzunolabil-diğinidebildirmektedir.

Fiil Anlam Kılınış Özelliği

FiilKökü/Gövdesi

Anlam Kılınış Özelliği

egele- Eğelemek,üst üste bilemek

Sürme ege- Eğelemek Sürme

ekşele- Ayıklamak Sürme ekşe- Seçmek Sürmeelikte- Benzemeye

çalışmakSürme elik- Taklitetmek Bitme

ḳarġıla- Devamlısıçramak

Sürme ḳarġı- Sıçramak Bitme

ḳarsıla- Beklemek Sürme ḳarsı- Karşıolmak,itirazetmek

Sürme

ḳorġala- Sığınmak,siperalmak

Sürme ḳorġa- Korumak, savunmak

Sürme

ḳımtala- Açıkkalanyeri tekrar tekrarörtmek

Sürme ḳımta- Örtmek,kapatmak

Bitme

ḳıstala- Tekrartekrarsıkıştırmak

Sürme ḳısta- Sıkıştırma Sürme

nuḳıla- Dürtüklemek Sürme nuḳı- Dürtmek Bitmeorġıla- Hoplayıp

sıçramakSürme orġı- Atlamak,

zıplamakBitme

sabala- Dövmek,tekrar tekrar vurmak

Sürme saba- Vurmak,dövmek,cezalandırmak

Sürme

siypala- El ile okşamak,sıvazlamak

Sürme siypa- Okşamak Sürme

süyrele- Tekrartekrarsürüklemek, sürümek

Sürme süyre- Sürümek Sürme

töpele- Devamlı,aralıksızdevam etmek

Sürme töpe- Devam etmek Sürme

tüyrele- Üst üste saplamak,sürekli tenkit etmek

Sürme tüyre- Sokmak,saplamak,batırmak

Bitme

Onur BALCİ


tırnala- Tekrartekrartırmalamaktırnaklamak

Sürme tırna- Tırmalamak Bitme

tistele- Tekrartekrarısırmak

Sürme tiste- Isırmak Bitme

üŋgile- Kazmak,sürekli oymak

Sürme üŋgi- Çukur açmak Bitme

üstele- Üst üste eklemek

Sürme üste- Eklemek, ilave etmek

Bitme

şuḳıla- Tekrartekrarkarıştırmak,oymak

Sürme şuḳı- Gagalamak,oymak

Sürme

2.2. -GIlA-Birleşikbirekolan-GIlA-ekideKazakTürkçesindefiilkılınışınıbelirle-

yeneklerdenbiridir.Orazov,buekin-kı/-ki ve -la/-leeklerininbirleşmesiileoluştuğunubildirmektedir.(2001:76)Temelde-GI+ekiKazakTürkçesindeTürkiyeTürkçesindeolduğugibifiildenisimyapmakta;+lA- eki ise isimden fiilyapmaktadır.Ancakikiekbirleşerekfiilesüreklilikanlamıkatmaktadır.

Iskakovbuekle ilgili şunlarıkaydetmektedir: “-ḳıla, (-kile, -ġıla, -gile) eki,eklendiğifiilkökününsözlükanlamınaişinsıksıkveyaçokacelegerçek-leşiptekrarlandığınıbildirenanlamkatar.”(1991:289)OralbayNurcamalisebuekinhareketintekrarlandığınıbildirdiğiniifadeetmiştir.(2007:258)

Buralḳıulı,buekialanfiilleriaçıklarkenḳayta ḳayta zarfınıkullanmakta-dır.Örneğinsuḳḳılaw fiiliniaçıklarkenḳayta ḳayta suḳuw ‘tekrartekrarsok-mak’biçimindeaçıklamaktadır.(2008:507)

Bu ek, ÇağatayTürkçesinde de aynı anlamla vardır. Eckmann, -ġula-/ -ḳula-/ -güle-: ekininsıklıkveyaçoklukifadeettiğinibelirtmişveatḳula- ‘pekçokokatmak’,çapḳula- ‘kıyasıyadövüşmek’,tartḳula-ş- ‘tartışmak,dövüş-mek,mücadeleetmek’örneklerinivermiştir.(2009:59)

Buek,başlamaveyabitmekılınışındakifiillerinkılınışınısürmekılınışınadönüştürmektedir.Sürmekılınışındaki fiilleringerçekleşmezamanlarını isegenişletmektedir.


FiilKökü/Gövdesi


atḳıla- Tekrartekraratmak

Sürme at- Atmak Başlama

baḳḳıla- Aralıksızbakmak

Sürme baḳ- Bakmak Sürme

ezgile- Sürekliezmek Sürme ez- Ezmek Bitmeıtḳıla- Artarda

fırlamakSürme ıt- Fırlamak Başlama



keskile- Tekrartekrarkesmek

Sürme kes- Kesmek Sürme

ḳoyıla- Peşpeşevurmak

Sürme ḳoy- Vurmak Bitme

oyġıla- Derinlemesine kazmak

Sürme oy- Kazmak Sürme

osḳıla- Kamçıylapeşpeşevurmak

Sürme os- Kamçıylavurmak

Sürme

salġıla- Tokatlamak,dövmek

Sürme sal- Dövmek Sürme

sanışḳıla- Tekrartekrarsaplamak

Sürme sanış- Saplamak,vuruşmak

Sürme

sızġıla- Sürekliçizmek Sürme sız- Çizmek Bitmesoyġıla- Parçalamak,

dilim dilim etmek

Sürme soy- Kesmek Başlama

suḳḳıla- Sokmak,tekrar tekrar batırmak

Sürme suḳ- Sokmak,batırmak

Başlama

şapḳıla- Koşuşturmak,atlauzunmüddet koşmak

Sürme şap- Koşmak Sürme

şapḳıla- (2) Birşeyiparçalayıpdurmak

Sürme şap- Parçalamak Sürme

şertkile- Artardafiskevurmak

Sürme şert- Fiskelemek Sürme

tartḳıla- Defalarca çekmek

Sürme tart- Çekmek Bitme

tepkile- Tekrartekrartepmek,vurmak

Sürme tep- Tepmek Bitme

tergile- Aralıksıztoplamak

Sürme ter- Toplamak,dermek

Sürme

teskile- Tekrartekrardelmek

Sürme tes- Delmek Bitme

tüygile- Üst üste vurmak

Sürme tüy- Vurmak Bitme

türtkile- Süreklisürtmek

Sürme türt- Dürtmek Başlama

tintkile- Altınıüstünegetirerek aramak

Sürme tint- Aramak,araştırmak

Sürme

urġıla- Devamlıvurmak

Sürme ur- Vurmak Bitme

üzgile- Parçaparçaetmek

Sürme üz- Koparmak,çekipalmak

Bitme

ürgile- Üst üste üflemek

Sürme ür- Üflemek, soluk vermek

Bitme

Onur BALCİ


2.3. -MAlA-KazakTürkçesindefiilinkılınışınıbelirleyeneklerdenolanbuek,eylemin

tekrartekraryapıldığınıbildirmektedir.Orazov,buekinkökenindebulunan-ma, -meekleriilebazıTürkdillerin-

deisim-fiilolarakgörevyapan-ma, -meekleriarasındakökenbilgiselbirba-ğınaçıkçabelliolduğunuifadeettiktensonraekinkökeninedairbirkaçgörüşzikrederveardındanşunlarıkaydeder:“Söylenenfikirleritoplayıpşuşekildebirsonucavarmakmümkündür:-mala, -mele eki, -me ve -la, -le eklerinden, hareketin birkaç defa tekrarlandığını bildiren iki ektenmeydana gelmiştir.”(2001:75-76)

Nurcamal,buekinfiile,tekrarlanaraksürmeanlamıverdiğinibelirtmiştir.(2007:259)

Iskakov,buekleilgilişunlarıkaydetmektedir:“-mala (-mele, -bala, -bele, -pala, -pele) eki,eklendiğifiilkökününsözlükanlamınahareketintekrarlan-masıkılınışınıeklemekilebirliktebuişinyavaşyavaşveseyrekgerçekleşti-ğinibildirenanlamekler.”(1991:289)

Buralḳıulı,buekialmışfiilleriaçıklarkentıpkı-GIlA-ekindeolduğugibi,genellikle, ḳayta ḳayta‘tekrartekrar’zarfınıkullanarakaçıklamaktadır.Örne-ğinḳaytarmalaw fiilini ḳayta ḳayta ḳaytaruw ‘tekrartekrargeridöndürmek’biçimindeanlamlandırmaktadır.(2008:300)

Ekinbaşındakiünsüz,KazakTürkçesininfonetiközelliklerinegöredeği-şiklikgösterebilmektedir.

Buek,fiillerisürmekılınışındakifiilleredönüştürmektedir.Ekineklendi-ğieylembirmüddetdevametmekteardındanbitmektedir.


FiilKökü/Gövdesi


aḳtarmala- Altınıüstünegetirmek, karıştırmak

Sürme aḳtar- Aramak,karıştırmak

Sürme

baspala- Bastırmak,üstelemek

Sürme bas- Basmak,ezmek

Başlama

bastırmala- Bastırmak,sıkıştırmak

Sürme bastır- Bastırmak Sürme

bultarmala- Eğribüğrüyollardan gitmek

Sürme bultar- Anidendönmek

Bitme

jırmala- Parçaparçaetmek

Sürme jır- Yırtmak Bitme

iytermele- İtelemek Sürme iyter- İtmek Başlamaḳaġıtpala- Tekrar

tekrarsözlesataşmak

Sürme ḳaġıt- Sözlesataşmak

Başlama



ḳaytarmala- Tekrartekrar geri döndürmek

Sürme ḳaytar- Geridönmek Başlama

ḳayırmala- Arasırakayırmak

Sürme ḳayır- Kayırmak Sürme

ḳazbala- Aynışeyitekrarlamak, soruşturmak

Sürme ḳaz- Kazmak,aslınıaramak

Başlama

ḳuwmala- Tekrartekrarkovmak

Sürme ḳuw- Kovmak Başlama

ḳuwsırmala- İkitaraftansıkıştırmak,bastırmak

Sürme ḳuwsır- Kavuşturmak Bitme

ḳuymala- Tekrartekrarkoymak

Sürme ḳuy- Koymak Bitme

ḳırmala- Kazağıiletemizlemek,kazımak

Sürme ḳır- Kazağıiletemizlemek

Sürme

ḳıspala- Sıkıştırmak,baskıyapmak

Sürme ḳıs- Kıstırmak,sıkıştırmak

Bitme

sanamala- Ayrıntılıhesapyapmak

Sürme sana- Saymak,hesaplamak

Sürme

sıḳpala- Tekrartekrarsıkmak

Sürme sıḳ- Sıkmak Başlama

tökpele- Üst üste dökmek

Sürme tök- Dökmek Bitme

tilmele- Dilim dilim etmek

Sürme til- Doğramak Sürme

üdemele- Artmak,büyümek

Sürme üde- Artmak,şiddetlenmek

Başlama

ürlemele- Üfleyipdurmak

Sürme ürle- Üflemek Bitme

2.4. -GIştA-KazakTürkçesindefiilinkılınışınısürmekılınışınadönüştüreneklerden

biri olan bu ek, fiilden isim yapma eki olan -GIş+ ve isimden fiil yapmaekiolan+tA- eklerininbirleşmesiilemeydanagelmiştir.Ekinbünyesindeki

-GIş+ <-GIç+ fiildenisimyapmaeki,fiillerdenhareketisıkça,devamlıyapanisimler türetir.Örneğinbarġış ‘gitmeye hevesli, çok gitmek isteyen’.Yani

-GIştA- ekindeki süreklilik anlamının bu ekin üzerinde olduğunu söylemekmümkündür.

Orazov,bueki fiilinkılınış eklerindenbiriolarakgöstermesine rağmenekedairherhangibiraçıklamayapmamıştır.

Iskakov,buekinfiiletekrarlanmaanlamıkattığınıancakbutekrarlanma-nınazolduğunubelirtmiştir.(1991:289)

NurcamaldaIskakovgibibuekinfiiletekrarlanmaanlamıverdiğinian-cakbutekrarlanmanınyavaşçaolduğunubelirtmiştir.(2007:258)

Onur BALCİ


Buek,işlekolarakkullanılaneklerdenbiridir.Fiillereeklenerekonlarınkısabirsüreveyayavaşbirşekildetekrarettiğiniardındanbittiğinibelirtir.


FiilKökü/Gövdesi


aḳtarġışta- Tekrartekrarkarıştırmak

Sürme aḳtar- Birşeyiniçiniaçarak aramak

Başlama

barġışta- Sıksıkgitmek Sürme bar- Gitmek Bitmeezgişte- Sürekliezmek,

sıkmakSürme ez- Ezmek,

sıkmakSürme

ergişte- Birininarkasınatakılmak,peşindengitmek

Sürme er- Takipetmek Sürme

jazġışta- Tekrartekraryazmak

Sürme jaz- Yazmak Sürme

jonġışta- Tekrartekraryonmak

Sürme jon- Yonmak Bitme

jalaġışta- Tekrartekraryalamak

Sürme jala- Yalamak Sürme

kelgişte- Sıksıkgelmek Sürme kel- Gelmek Bitmeḳaḳḳışta- Tekrartekrar

silkelemekSürme ḳaḳ- Sallamak Sürme

ḳaraġışta- Tekrartekrarbakmak

Sürme ḳara- Bakmak Sürme

ḳasıġışta- Süreklikaşınmak

Sürme ḳası- Kaşımak Sürme

ḳoyġışta- Tekrartekrarvurmak

Sürme ḳoy- Vurmak Bitme

ḳuwġışta- Kovalamak Sürme ḳuw- Kovmak Başlamaḳuyġışta- Sürekli

boşaltmakSürme ḳuy- Boşaltmak Bitme

oraġışta- Etrafınısarmak, muhasara etmek

Sürme ora- Sarmak Başlama

sapırġışta- Kepçeilesürekli karıştırmak

Sürme sapır- Sıvıbirşeyikarıştırmak

Sürme

suraġışta Süreklisormak

Sürme sura- Sormak Başlama

taraġışta- Tekrartekrartaramak

Sürme tara- Taramak Bitme

tıḳḳışta- Üst üste acele iletıkmak

Sürme tıḳ- Saplamak,sokmak

Bitme

urġışta- Vurupdurmak Sürme ur- Vur- Bitme



üygişte- Üst üste yığmak

Sürme üy- Birarayagetirmek, yığmak

Sürme

2.5. -AlA-FiillereeklenerekonlarabirkaçkeztekrarlanmaanlamıkatanbuekKazak

Türkçesinde yalnızcaOrazov tarafındanbirkılınış eki olarak gösterilmiştir.Diğereserlerdebuekedairaçıklamayoktur.

Hacıeminoğlu,buekin-A+zarf-fiilekive+lA-isimdenfiilyapmaekininbirleşmesindenveya-Ag+fiildenisimyapımekive+lA-isimdenfiilyapımekininbirleşmesiyleoluşmuşolabileceğigörüşündedir.(1991:104)

Banguoğlu,“TürkçedeTekerrürFiilleri” adlıyazısındabuekialanfiillereayrıcadeğinmişekinkökeninedairşöylebirörnekgöstermiştir:dur-ala-mak <dur-ak-la-mak <*tur-ga-k-la-mak.(1988:212)

ZeynepKorkmaz isebu ikigörüşedekarşıçıkmaktaveşunlarıkaydet-mektedir:“Bizce-AlA eki *it-eg+le- >itele-, *şaş-ag+la- >şaşala- biçiminde fiilden ad türeten -gekinindüşmesivegeridekalanbağlantıünlüsünün-lA ekiylebirleşipkaynaşmasındanoluşmuşolmalıdır.”(2009:125)

Buek,KazakTürkçesindeçokişlekbirekdeğildir.Yapılantaramalardabirkaçörnektespitedilebilmiştir.


FiilKökü/Gövdesi


janasala- Yan yana gitmek, beraber yürümek

Sürme janas- Yanaşmak Bitme

ḳuwala- Peşinedüşmektakipetmek

Sürme ḳuw- Kovmak Başlama

tütele- Hayvanıntüyünü ditmek, paramparçaetmek

Sürme tüt- Ditmek Sürme

jetele- Beraberindegötürmek

Sürme jet- Varmak,erişmek,ulaşmak

Bitme

2.6. -IŋKIrA-Birleşikbirekolanbuek,KazakTürkçesininkılınışkategorisininönemli

eklerindenbiridir.Diğereklerenazarandahaçokfiileeklenebilmektedir.BuekinkökeninedairbirgörüşbelirtmeyenOrazov,diğermüelliflerin

ekin kökenine dair açıklamalarını verdikten sonra bu ekin önceden tekrar-

Onur BALCİ


lanmaanlamıverdiğiniancakbuanlamdanartıkuzaklaştığınıifadeetmişveşunları kaydetmiştir: “Bu ek, sadece fiilin yetersizliğini, olması gerektiğinibildirenanlamınıkorumaktadır.”(2001:88)

Iskakov,buekinfiileişinsüratleyapıldığınıbildirenbiranlameklediğinibelirtmiştir.(1991:289)

Nurcamalisebuekinfiilehareketinkısabirsüresürdüğünübildirenan-lamkattığınıifadeetmiştir.(2007:259)

Buek,fiilekısabirsüreveyavaşyavaşdevametmeardındandabitmean-lamıkatar.Ancakeylemesüreklilikkattığıaşikârdır.Buekialanfiilleriaçık-larken Buralḳıulı tüs- yardımcı fiilini kullanmaktadır. Örneğin ḳuwıŋḳıraw fiilini açıklarken ḳuwa tüsüw biçiminde açıklamış ve örnek olarak Biraz ḳuwıŋkıradı ‘Birazkovdu.’örneğinivermiştir.(2008:343)

Buekin eklendiği fiil, hernekadar sürmebildirsede fiilinbirmüddetsonrabittiğianlamıvardır.Yaniekialanfiiller,farklıbirkılınışözelliğisergi-lemekte sürme ve bitme kılınışınıbirliktebarındırmaktadır.Fiil Anlam Kılınış

ÖzelliğiFiilKökü/Gövdesi


abaylaŋḳıra- Birmüddetdikkat etmek,etrafıincelemek

Sürme abayla- Dikkat etmek,etrafıincelemek

Sürme

aġarıŋḳıra- Yavaşyavaşağarmak

Sürme aġar- Beyazlamak,ağarmak

Sürme

adımdaŋḳıra- Yavaşyavaşadımlamak

Sürme adımda- Adımlamak Sürme

azġındaŋḳıra- Yavaşyavaşzayıflamak

Sürme azġında- Zayıflamak Sürme

aynalıŋḳıra- Birşeyinetrafındabir müddet dönmek

Sürme aynal- Birşeyinetrafındadönmek

Sürme

aḳsandaŋḳıra- Birmüddetaksamak

Sürme aḳsanda- Topallamak,aksamak

Sürme

aḳırıŋḳıra- Birmüddetanırmak

Sürme aḳır- Anırmak Başlama

alaḳtaŋḳıra- Birmüddetşakınşaşkınetrafınabakmak

Sürme alaḳta- Şaşkınşaşkınetrafıizlemek

Sürme

alartıŋḳıra- Birmüddetdik dik bakmak

Sürme alar- Dik dik bakmak

Sürme

aldaŋḳıra- Birmüddetaldatmak

Sürme aldaŋ- Aldatmak Sürme



asḳınıŋḳıra- Hatalığınyavaşyavaşilerlemesi

Sürme asḳın- (Hastalık)ilerlemek

Sürme

aşıŋḳıra- Yavaşyavaşsinirlenmek

Sürme aşın- Sinirlenmek Sürme

älsireŋkire- Yavaşyavaşgücün azalması

Sürme älsire- Gücünazalması Sürme

äwreleŋkire- Birmüddetuğraştırmak

Sürme äwrele- Uğraştırma Sürme

baġıŋḳıra- Yavaşyavaşbağeğmek,kabullenmek

Sürme baġın- Bağeğmek,tabi olmak

Başlama

bögeŋkire- Birmüddetengel olmak

Sürme böge- Alıkoymak,engel olmak

Başlama

büldiriŋkire- Yavaşyavaştahripetmek

Sürme büldir- Tahripetmek,yıkmak

Bitme

därileŋkire- Birmüddetilaç vermek

Sürme därile- İlaçvermek Sürme

dedekteŋkire- Birmüddethızlıcayürümek

Sürme dedekte- Hızlıhızlıyürümek

Sürme

jadıraŋḳıra- Yavaşyavaşneşelenmek

Sürme jadıra- Neşelenmek Başlama

jazıŋḳıra- Birmüddetyazmak

Sürme jaz- Yazmak Sürme

jayılıŋḳıra- Yavaşyavaşyayılmak

Sürme jayıl- Yayılmak Bitme

kesiŋkire- Birmüddetkesmek

Sürme kes- Kesmek Bitme

köteriŋkire- Yavaşyavaşkaldırmak

Sürme köter- Kaldırmak Bitme

kidiriŋkire- Birmüddetbeklemek

Sürme kidir- Beklemek Sürme

ḳalıŋdaŋḳıra- Yavaşyavaşkalınlaşmak

Sürme kalıŋda- Kalınlaşmak Bitme

ḳapsırıŋḳıra- Birmüddetsarılmak

Sürme ḳapsır- Kucaklaşmak Bitme

ḳuwarıŋḳıra- Yavaşyavaşsararmak, kurumak

Sürme ḳuwar- Sararmak,kurumak

Bitme

laḳtırıŋḳıra- Birmüddet,peşpeşefırlatmak

Sürme laḳtır- Fırlatmak Bitme

lüpildeŋkire- Birmüddetgüm güm biçiminde sesçıkararakatmak

Sürme lüpilde- Gümgümbiçiminde ses çıkararakatmak

Sürme

Onur BALCİ


mazaḳtaŋḳıra- Birmüddetalay etmek

Sürme mazaḳta- Alayetmek Sürme

maydalaŋḳıra- Yavaşyavaşufalanmak

Sürme maydala- Ufalamak Sürme

maḳtanıŋḳıra- Birmüddetövünmek

Sürme maḳtan- Övünmek Sürme

malıŋḳıra- Yavaşyavaşbanmak

Sürme mal- Banmak Bitme

mamırlaŋḳıra- Birmüddetpaytakpaytakyürümek

Sürme mamırla- Paytakpaytakyürümek

Sürme

masayraŋḳıra- Birmüddetsevinmek

Sürme masayra- Şadolmak,sevinmek

Başlama

nazdanıŋḳıra- Birmüddetnazyapmak

Sürme nazdan- Nazlanmak Sürme

nandırıŋḳıra- Yavaşyavaşinandırmak

Sürme nandır- İnandırmak Bitme

nasiḫattaŋḳıra-Birmüddetnasihat etmek

Sürme nasiḫatta- Nasihat etmek Bitme

paydalaŋḳıra- Birmüddetistifade etmek

Sürme paydalan- İstifadeetmek Sürme

sozıŋḳıra- Birmüddetuzatmak,sürdürmek

Sürme soz- Uzatmak,çekmek

Sürme

terendetiŋkire- Yavaşyavaşderinleştirmek

Sürme terendet- Derinleştirmek Bitme

toḳtalıŋḳıra- Birmüddetdurmak, duraksamak

Sürme toḳta- Durmak Bitme

üdeŋkire- Yavaşyavaşartmak

Sürme üde- Artmak,hızlanmak

Sürme

isiŋkire- Yavaşyavaşşişmek

Sürme isi- Şişmek Bitme

SonuçKazakTürkçesindefiilinkılınışınıbelirleyeneklerdahaçokfiillerisürme

kılınışındakifiilleredönüştüreneklerdir.Busürmekılınışıelbettekiherekteaynıdeğildir.Örneğin-LA- ekifiilebireylemiaralıksızdevamettirmeanlamıkatarken -GIştA- ekiaralıklıyapmaanlamıkatmaktadır.

İncelenenekler,-LAekihariç,birleşikeklerdir.Buekleryapıitibarıylage-nelliklebirfiildenisimyapmaekivebirisimdenfiilyapmaekindenmüteşek-kildir.Bueklerdedikkatçekenbirbaşkahususdaeklerinbazılarınıneşseslieklerolduğudur.Örneğin-MAlA- ve -GIlA-ekleriböyleeklerdir.Birörneklebudurumşuşekildeaçıklanabilir:tep- fiilinden türetilen tepki ismi‘çifte,attepmesi’anlamındadır.Buisimdentüretilentepkile- fiilininhem‘tekmelemek’anlamıhemde ‘tekrar tekrar tepmek’ anlamıvardır.Budurumlarda sürme



kılınışındakifiillerörnekolarakalınmış,diğeryapılardeğerlendirilmemiştir.BueklerarasındaKazakTürkçesiileTürkiyeTürkçesiarasındaortakolan

tek ek -AlA ekidir. Buek,herikilehçededefiillerebirkaçkeztekrarlanmaanlamıkatmaktadır.Ancakçokişlekbirekdeğildir.

İncelenenekler,fiilinkökyadagövdesindekikılınışözelliğinebakmadanbu fiilleri sürme kılınışınadönüştürmektedir.

KazakTürkçesigramerlerindeyukarıdasayılaneklerdışındakılınış eki olarakgösterileneklerdevardır.-ImsIrA ve -IstIr ekleri bu eklerdendir. -ImsI-rA eki,fiilleretamolarakgerçekleştirmemeanlamıkatmaktadır.Örneğinkü-limsire- ‘gülümsemek’gibi.-IstIrekiise,TahsinBanguoğlubuekialanfiilleriher ne kadar tekerrür fiilleriolarakdeğerlendirsede,KazakTürkçesindefiilinkılınışınıbelirleyeneklerdenbirideğildir.

KazakTürkçesidilbilgisikitapları içindeözellikleOrazov,-msAk, -An-şAk gibifiildenisimyapanpekçokekibuekleriçindegöstermiştir.Bueklereylemisürekliolarakyapanisimleryaparlar.Örneğin;suranşaḳ ‘süreklisorusoran’,tilemsek ‘süreklibirşeyisteyen’gibi.Ancakbueklerinbirfiildenisimyapmaekiolduğuaşikârdır.Bunedenlekılınışbelirleyenekolarakdeğerlen-dirilmemiştir.

KaynakçaAKSAN,Doğan(2007),Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim,4.Baskı,TürkDil

KurumuYayınları,Ankara.BACANLI,Eyüp(2014),Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art

Fiiller,TürkDilKurumuYayınları,Ankara.BALAKAYEV, M. T. Kordabayev-A. Hasenova-A. Iskakov (1967), Kazak Tiliniŋ

Grammatikası-I Morfologiya,KazakSSR’nınĠılımBaspası,Almatı.BALCİ,Onur(2014),Kazak ve Kırgız Türkçelerinde Yapı ve İşlev Bakımından Fiil Çekim-

leri,BasılmamışDoktoraTezi,CumhuriyetÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Sivas.

BANGUOĞLU,Tahsin(2004),Türkçenin Grameri,TürkDilKurumuYayınları,Ankara.BANGUOĞLU,Tahsin(1988),“TürkçedeTekerrürFiilleri”,TDAY Belleten 1956,s.111-

123,TürkDilKurumuBasımevi,Ankara.BENZER,Ahmet(2012),Türkçede Zaman, Görünüş ve Kiplik,KabalcıYayınları,İstanbul.DELİCE,H.İbrahim(2008),Sözcük Türleri,AsitanYayıncılık,Sivas.DİLÂÇAR,Agop (1974), “TürkFiilindeKılınışlaGörünüş veDilbilgisiKitaplarımız”,

TDAY Belleten 1973-1974,s.160-171,TürkDilKurumuYayınları,Ankara.ECKMANN,Janos(2009),Çağatayca El Kitabı,KesitYayınları,İstanbul.HACIEMİNOĞLU,Necmettin(1991),Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller,KültürBa-

kanlığıYayınları,İstanbul.ISKAKOV,Aḫmedi(1991),Kazirgi Kazak Tili-Morfologiya; AnaTiliYayınları,Almatı.İMER, Kâmile-Ahmet Kocaman-A. Sumru Özsoy (2013),Dilbilim Sözlüğü, Boğaziçi

ÜniversitesiYayınevi,İstanbul.

Onur BALCİ


İSAYEV,S.M.(2007),Kazirgi Kazak Tili,ÖnerBaspası,Almatı.JOLŞAYEVA,M.S.(2011),Kazak Tilindegi Etistikter Jӓne Aspektualdı Semantika,Sü-

leymanDemirelAtındaġıÜniversitettiŋBaspası,Almatı.KORKMAZ,Zeynep(2007),Gramer Terimleri Sözlüğü,Genişletilmiş3.Baskı,TürkDil

KurumuYayınları,Ankara.KORKMAZ,Zeynep(2009),Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi,TürkDilKurumu

Yayınları,Ankara.MEYİRBEK,Orazov (2001),Etistik, I.AltınsarinAtındaġıBilimAkademiyasınınRes-

publikalıkBaspaKabineti,Almatı.NURCAMAL,Oralbay(2007),Kazirgi Kazak Tiliniŋ Morfologiyası,JŞCİnjüw-Marjan

PoligrafiyaFirması,Almatı.VARDAR,Berke(2002),Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü,Multilingual,İstanbul.

Taranan SözlüklerORALTAY,H.-N.Yüce-S.Pınar(1984),Kazak Türkçesi Sözlüğü,TürkDünyasıAraştır-

malarıVakfı,İstanbul.KOÇ,Kenan-A.Bayniyazov-V.Başkapan(2003),Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Söz-

lüğü,AkçağYayınları,Ankara.BURALKIULI,Mustapa(2008),Kazak Tiliniŋ Tüsindirme Sözdigi,Mektep,Almatı.

Documents

KAZAK TÜRKÇESİNDE FİİL KILINIŞINI BELİRLEYEN EKLERtdk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/10/02-Onur BALCİ.pdf2015/10/02 · Kazak Türkçesinde Fiil Kılınışını Belirleyen