KAZAK TÜRKÇESİNDE EŞANLAMLILIK KARŞILAŞTIRMALI KONU

YÜKSEK LSANS TEZ
KAZAK TÜRKÇESNDE EANLAMLILIK
KARILATIRMALI KONU NCELEMES
NCELEMES
ncelenmesidir. Bu konu hakknda Sovyetler Birlii döneminde 1970 ylnda
Kazakistan’da yazlan Kazak Tilindegi Sinonimder “Kazak Dilinde Eanlamllk”
kitab ile Türkiye’de eanlamllk üzerine yazlan kitap ve makaleler karlatrlarak,
eanlamllk kavramnn Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesindeki benzer ve farkl
taraflar üzerinde durulmutur.
kazandrdmz ekliyle “Kazak Dilinde Eanlamllk” adl kitap eser, Kazak
Türkçesi sözcükbiliminin bir konusu olan eanlamllk üzerine bilimsel deeri olan
önemli bir eserdir.
kullanm, ad aktarmas (mecaz- mürsel, düz deimece, metonymy) , kapsamlay
kullanm (synecdoche), tezat (oxymoron), sfatla tesmiye usülü ile yaplan
antonomasia, tabu, örtmece (euphemism), kötü adlandrma (dysphemisme veya
cacophemism), açmlamalar (parafraz, paraphrase, terih sanat), aliterasyon ve
benzer sesli ünlü tekraryla yaplan asonans sanatlarna dair açklamalar ve örnekler
içerir.
bölümlerinden olumaktadr.
deyimbilimi, ödünç kelimeler.
MAHMUT DOU
The subject of our thesis is the examination of synonymy and synonymous words in
Kazakh Turkic language. The book titled Kazak Tilindegi Sinonimder “Synonymy
in Kazakh Language” written in Kazakhstan in 1970 by A. Bolanbayev during the
Soviet Union Period and book and articles on synonymy published in Turkey are
compared in this subject and similar and different aspects of concept of synonymy in
Kazakh Turkic language and Turkey Turkish are highlighted.
The book titled Kazak Tilindegi Sinonimder, written in Kazakh Turkic language
gained in Turkey Turkish, under the title of “Synonymy in Kazakh Language” is
an important work having scientific value on synonymy, which is a subject of Kazakh
Lexicology.
The book covers in addition synonyms in Kazakh language; explanations and
examples of figure of speech such as doublets, assonant doublets, hendiadyoin,
onomatopoeia, loanword, calque, metaphor, metonymy, synecdoche, antonomasia,
taboo, oxymoron, euphemism, dysphemism, cacophemism, paraphrase, alliteration,
assonance.
Comparison and review – assessment, conclusion and text transfer are the chapters
of our study.
loanword.
https://tureng.com/tr/turkce-ingilizce/metaphor
v
ÖNSÖZ
Dünya üzerinde, Balkanlardan Çin seddine kadar büyük bir corafyada Türkçe
konuulur. Türkiye ile beraber bugün, tarihi, dili, medeniyeti ortak Azerbaycan,
Kazakistan, Krgzistan, Özbekistan, Türkmenistan da bamszlklarna
kavumulardr. Sovyetler Birlii’nin dalmasyla Kafkasya ve Ortaasya’daki Türk
ülkelerinin bamszlklarn kazanmalarndan sonra, bu ülkeler ve Türkiye arasnda
gelien ticarî, kültürel, bilimsel birçok yönde gelien ilikiler Türkoloji alannda da
hissedilir. Ortak Türk Alfabesi konusunda henüz istenilen yerde deiliz ama bugün
stanbul’da olduu gibi, Takent, Nur-Sultan, Bikek, Bakü, Agabat gibi Türk kültür
merkezlerinde genç Türkologlar tarafndan her gün yüzlerce aratrma yaplmakta,
sözlükler hazrlanmakta, derleme çalmalar kitap olarak yaymlanmaktadr.
Bizler de, Kazak Türkçesinin tarihî sürecine k tutmak, Türk dili ve Türk lehçe ve
iveleri alanlarndaki aratrmalara katkda bulunmak üzere, Türkiye Türkçesi ve
Kazak Türkçesi arasndaki ortak ve farkl yönleri tespit için, Türkiye’de bugüne kadar
ele alnmam Kazak Türkçesinde Eanlamllk Karlatrmal Konu incelemesi
balyla tez hazrlamaya karar verdik. 1970 ylnda, Sovyetler Birlii döneminde
Kazak dilbilimci A. Bolanbayev tarafndan Kazak Türkçesiyle yazlm Kazak
Tilindegi Sinonimder, “Kazak Dilinde Eanlamllk” adl eseri Türkiye Türkçesine
kazandrarak, eanlamllk konusuyla ilgili Türkiye’de yaynlanm olan kitap ve
makalelerle karlatrmak suretiyle bir çalma ortaya koyduk.
Kazakça bir atasözde okuv iynemen kudk kazanday yani “Okumak, bilimle
uramak ineyle kuyu kazmaya benzer” der. Bilimsel çalmalar youn emek
isteyen kollektif çalmalarn sonunda gün na çkar. Tezimi hazrlarken beni
yüreklendirerek hiçbir desteini esirgemeyen stanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Dekan Sayn Prof. Dr. Hayati Develi’ye, tevikleri için Prof. Dr. Mustafa
Balc’ya, çalmamn her aamasnda yanmda olan, derin bilgisiyle bana k tutan
tez danmanm Doç. Dr. Uur Gürsu'ya ve çalmalarm için evimizde uygun ortam
salayan eim Lyazzat, çocuklarm Azize, Cemile ve Timur’a sonsuz ükran ve
minnetlerimi sunarm.
stanbul 2019
Mahmut Dou
ESERN TÜRKÇE EANLAMLILIKLA LGL ARATIRMALARLA
KARILATIRILMASI
1.2. EANLAMLILIIN TANIMI ............................................................................ 5
............................................................................................................................11
2.2. ALINTI KELMELERLE ORTAYA ÇIKAN EANLAMLILIK ...........................21
2.3. AIZLARDA KULLANILAN KELMELERLE ORTAYA ÇIKAN EANLAMLILIK
............................................................................................................................26
2.5. TABU- ÖRTMECE ve KÖTÜ ADLANDIRMA LE ORTAYA ÇIKAN
EANLAMLILIK ...................................................................................................31
2.5.3. Kötü Adlandrma ........................................................................................37
2.7. EANLAMLILIKTA BASKIN SÖZCÜK KONUSU..........................................38
2.10. TÜRKYE’DE EANLAMLILIKLA LGL YAPILAN BLMSEL ÇALIMALAR
............................................................................................................................43
vii
2.10.1. Kazak Türkçesi Ve Kazak Edebiyat Üzerine Türkiye’de Yaplan Bilimsel
Çalmalar ...........................................................................................................44
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AKTARIMI
3.3. METN ..........................................................................................................52
SONUÇ ................................................................................................................ 243
KAYNAKÇA ......................................................................................................... 246
EKLER ................................................................................................................. 252
, : , : Uv(kaln) üv (ince ünlülerle)
, : , , : U, u
, : D, d , : Ü, ü
, : E, e , : F, f
, : Yo, yo , : Sert H, h
, : J, j , :H, h
, : Z, z , : Ts, ts
, : y, y , : Ç, ç
, : Y, y , : ,
, : K, k , : ç, ç
, : K, k , : Sertletirme iareti
, : L, l , :I,
, : M, m , : , i
, : N, n , : (’) Yumuak iareti
, : Ñ, ñ , : E, e
, : O, o , :Yu, yu
, : Ö, ö , : Ya, ya
1
GR
Kazak Türkçesi Kazakistan Cumhuriyetinde yaayan Kazak Türklerinin ana dili ve
ülkenin resmî devlet dilidir. Bununla birlikte Kazakça baz bölgelerinde olmak üzere,
Özbekistan, Krgzistan, Türkmenistan, Tacikistan, Rusya Federasyonu ve Çin’in
Xinjiang Otonom Bölgesinde ve Moolistan, Afganistan, Türkiye’nin bat
bölgelerinde yaayan Kazak topluluklarnn dilidir. Kazak dili, Türk lehçe ve iveleri
arasnda corafî alan olarak en geni sahada konuulan Türk lehçesidir.
“Kazak Türkçesinde Eanlamllk Karlatrmal Konu incelemesi” adl çalmamzn
ana konusunu tekil eden Kazak Türkçesi, dünyada yaayan Türklerin yaadklar
sahalar gözönüne alnarak yaplan tasnifle, Kuzey Bat Türk iveleri olarak da
adlandrlan, Türkçenin Kpçak lehçe grubunun bir dilidir. Ouz grubunda en büyük
nüfusa sahip topluluk Türkiye Türkleri ise, Kpçak grubu içinde en büyük nüfusa
sahip olan topluluk Kazak Türkleridir.
Bu çalmada Kazak Türkçesi grameri, sözcükbilimi sahasnn bir konusu olan
“Eanlaml Kelimeler” bahsi ele alnm; Kazakistan’da bu konuyla ilgili olarak Kazak
dilbilimci A. Bolanbayev tarafndan 1970 ylnda Kiril harfleriyle yazlm Kazak
Tilindegi Sinonimder “Kazak Dilinde Eanlamllk” Kazakça kitap Türkiye
Türkçesine aktarlm, ortaya konulan metindeki bilgiler, Türkiye’de eanlamllkla
ilgili aratrma ve yaynlarla kyaslanmtr.
Tezimiz üç bölümden olumaktadr. Birinci bölümde eanlamlln hem Türkiye
Türkçesi ve hem de Kazak Türkçesi gramerindeki yeri; adlandrlmas, tanm,
eanlaml kelimeler arasndaki anlam farkllklar, eanlamllkta kelimelerin yer
deimezlii prensibi, eanlamllkta sözcük ölümü konular ele alnm,
kyaslanmtr.
kinci bölümde eanlaml kelimelerin Kazakçada ve Türkçede ortaya çk yollar
Kazak ve Türk dilbilimcilerin tespitleriyle mukayeseli olarak incelendi. Bu bölümde,
alnt kelimelerle oluan eanlamllk, azlarda kullanlan sözcüklerle ortaya çkan
eanlamllk, deyimlerle ortaya çkan eanlamllk, tabu, örtmece, kötü adlandrma ile
ortaya çkan eanlamllk, eanlaml kelimelerin türleri vb. gibi konulara yer verildi.
Tezimizin üçüncü bölümünde A. Bolanbayev tarafndan Kazak Türkçesiyle yazlm
Kazak Tilindegi Sinonimder, “Kazak Dilinde Eanlamllk” adl eserin Türkiye
Türkçesine aktardmz metni verilmektedir. Tüm ömrünü Kazakçann eanlamllk
meselesine adam dilbilimci Aset Bolanbayev Bolanbayeviç (1928-1999) ’in
2
yazm olduu “Kazak Dilinde Eanlamllk” adl kitap, 1970 ylnda, Kazakistan’n
Almat ehrinde, Kazak SSC. Bilim Akademisi, Dil Bilimi Enstitüsü bakanlnda,
bilim yaynevi (lm baspas) tarafndan 336 sayfa olarak 1600 adet tirajla
baslmtr. “Kazak Dilinde Eanlamllk” adl eser Kazak dilinde ve kiril alfabesiyle
kaleme alnmtr; geni hacimli, kapsaml ve ayrntldr.
Kitabn birinci bölümünde, Kazakçada eanlamllk üzerinde durularak,
eanlamlln kstaslar, eanlamllkta anlam farkllklar gibi konulara yer verilir.
Kitabn ikinci bölümünde ise, eanlamlln ortaya çk yollar ayrntl olarak
incelenmektedir. Üçüncü bölümde Kazakçada eanlamlln stil, anlam ve
morfolojik özelliklere göre tasnifi yer alr. Dördüncü ve son bölümde, eanlaml
sözcüklerin, kelime cinslerine göre snflandrlmas yaplmaktadr.
Eserde; V. V. Radlof, L. N. Savranbayev, I. Keñesbaev, . Musabaev, K.
Ahanov, . Begaliev, A. A. Reformatskiy, V. V. Vinogradov, A. P. Evgen’eva, .
Sarbayev, A. Kaydarov, B. O. Oruzbaeva, M. Balakaev gibi dilbilimcilerin ve
Türkologlarn eanlamllkla ilgili görülerine yer verilir.
Sovyetler Birlii döneminde yaynlanan, 1970'lerden bugüne gelen bu kitap
Kazakçann sözcükbilim sahasnda, örneklerle dolu muhtevas ile günümüzde de
güncelliini korumaktadr. Eseri Türkiye Türkçesine aktarrken, kitabn özüne ve
bütünlüüne halel getirmeden, kitabn yazld Sovyet devrinin mecburî alkanl
olan ideolojik övgü ve lüzumsuz Lenin ve Marx’a atflar ksaltma yoluna gittik. Kiril
harfleriyle yazlm Kazak Tilindegi Sinonimder “Kazak Dilinde Eanlamllk”
kitabn Türkiye Türkçesine aktarrken, 2017 ylnda Kazakistann Latin harflerine
geçme çalmalarna katk için Kazakistan’n ilgili makamlarna sunduumuz Jaña
Kazak Älipbiyi “Yeni Kazak Alfabesi” ndeki harfleri esas olarak aldk. Çeviri yaz
sistemi Türkiye’de yaklak bir asrdr kullanlan 29 harfli alfabe temelinde
hazrlanm, bu alfabeye, Kazakçann kendine has az özellii sesleri olan, a ile e
arasnda bir ses olan “açk” e için ä , “nazal n” (Sar Kaf, Türki Kef) için ñ harfleri
ilave olunmutur.
tanm, tasnif çalmalar, eanlamlln ortaya çk gibi konulardaki tespitleri, Türk
dilbilimciler Vecihe Hatibolu ve Doan Aksan bata olmak üzere Ahmet Akçata,
Elif Ar, Doan Nuh, Mehmet Akif Duman, V. Doan Günay, Mustafa Sar gibi
aratrmaclarn bu konulardaki görüleriyle karlatrlmaktadr. Sonuç olarak,
3
görüleri gözlemlenirse de, genel olarak eanlamllkta her iki Türk lehçesinde
benzer, birbirine yakn hatta ortak noktalarn çokluu görülür.
“Al, krmz ve kzl” Türkçenin en güzel eanlaml kelimeleridir, çünkü tüm Türk
lehçe ve ivelerinde ortaktr. “Al alma, kzl alma, yarm elma gönül alma.” ve
“Gökten üç elma dütü; biri bana, biri dinleyenlere, dieri de bütün iyi insanlara
olsun” diyerek sizleri Kazak Türkçesinde eanlamlla seyahate davet ediyoruz.
4
ESERN TÜRKÇE EANLAMLILIKLA LGL ARATIRMALARLA
KARILATIRILMASI
Türk dilbilgisi sözcükbiliminin bir alt bal olan eanlamllk konusunda da, hem
Kazak Türkçesinde, hem Türkiye Türkçesinde bir adlandrma sorunu vardr.
Türkiye’de eanlamllk için farkl kelimeler kullanlmaktadr: “Türk dilinde ister
eskiden kullanlan Arapça “müterdif” ister bat dillerinden birinin araclyla
Türkçeye getirilen “sinonim” isterse bütün bu kelimelerin yerine ve onlara karlk
olarak kullanlmas amacyla Türk dilinin kendi imkânlarna, kurallarna uygun
biçimde türetilmi bulunan “anlamda” kelimesi ile deiik kii veya kurumlardaki
farkl imla anlaylarnn, birbirine zt bir yazm tutumunun sürdürülmesi yüzünden ya
ayr ayr yazlm iki kelimeli tamlamal halinde “e anlaml” ya da bitiik yazlm
bir birleik kelime halinde “eanlaml” biçimi içinde yazlarak ifade edilen kelime
olsun, bu dil bilgisi, ayn zamanda da dil bilimi kavram ve bunu karlamak için
kullanlan, bu kavrama ad olarak verilen terim üzerindeki tartmalarn bugün henüz
son eklini almad bir gerçektir.” (Ersoylu1999:251)
Çalmamzda, özellikle Kazakçadaki eanlamllkla karlatrlmak üzere
bavurduumuz kitap ve makalelerde Türkiye’de “eanlamllk”: Ziya Gökalp
Türkçülüün Esaslar (2018) “müterâdif”; Vecihe Hatibolu Eanlaml Sözcükler Var
mdr? (1970) “eanlamllk”; Doan Aksan Eanlamllk Sorunu Ve Türk Yaz Dilinin
Eskiliinin Saptanmasnda Eanlamlardan Yararlanma (1972) “eanlamllk”;
Zeynep Korkmaz Gramer Terimleri Sözlüü (1992) “e anlamllk”; Mustafa Sar
Türkiye Türkçesinde E Anlamllk le lgili Baz Sorunlar (2011) “e anlamllk”; Nuh
Doan Türkiye Türkçesi Fiillerinde E Anlamllk (2011) “e anlamllk”; M. Akif
Duman Dilde Belirsizlik ve E Anlamllk (2015) “e anlamllk”; H. brahim Özden
Türkiye Türkçesinde E Anlamllk ve Örtmece (Tabu) Kelimelerinin E Anlamllk
çindeki Yeri (2014) “e anlamllk”; Doan Günay Sözcükbilime Giri (2007) “e
anlamllk”; Akçata Ahmet ve Ar Elif. Anlambiliminin E Anlamllk Sorunu (2018)
“E anlamllk / eanlamllk, anlamdalk, yakn anlamllk, sinonim” eklinde
geçmekte ve kullanlmaktadr.
(1970), Rus dilbilimci A. P. Yevgeniyeva’nn eanlamllkta terim meselesiyle ilgili
görülerini Kazak Türkçesi için kullanr. “Sinonim dilbiliminin bir terimi olarak
kalplat ve bu terime ek olarak sinonimica ve sinonimiya eklinde iki sözcük daha
ortaya çkmtr. Bu ekliyle bu üç terim (sinonim, sinonimika, sinonimiya)
dilbiliminde kelimeler ve deyimlerle snrl kalmayp, türlü morfolojik kelime kalplar
ve cümle ile ilgili olarak geni anlamda kullanlmaya baland. Mesela morfolojik
sinonim, sentaks sinonimi hatta bazen iki terimi bir arada kullanarak gramer sinonimi
tabirleri de ortaya çkmtr. Bu terimlerin dilbiliminde kullanmnda netlik yoktur,
ortada bir terminoloji meselesi vardr.”
Kazak Türkçesinde “eanlamllk” sözcüüne karlk olarak, çalmamzn temelini
oluturan A. Bolanbayev’in Kazak Dilindeki Sinonimler “Kazak Tilindegi
Sinonimder” adl kitabnda sinonim, sinonimler, manalas sözder “anlamda
sözcükler” ve mändes sözder “ayn anlaml sözcükler” terimleri kullanlmaktadr.
Kazakçada eanlaml kelimelerin arasna imla kurallar gereince – “orta tire” iareti
konulur.
kelimeler”, Kazakçada ise; bir uluslararas dilbilimi terimi olarak “sinonim”, manalas
sözder “anlamda sözcükler” ve mândes sözder “ayn anlaml sözcükler” en uygun
terimlerdir.
Türkiye Türkçesinde ve Kazak Türkçesinde; sesleri farkl, anlamlar ayn olan
kelimelere eanlaml kelimeler denir. Eanlaml kelimeler arasnda anlam itibaryla
birbirine denk kelimelerin says azdr, kelimeler arasnda eanlamllktan ziyade,
yakn anlamllk vardr. Türkiye’de ve Kazakistan’da yaplan eanlamllkla ilgili
yaplan tanmlamalarda kelimeler arasndaki anlam farkna mutlaka deinilir.
Türk dilbilimci Günay’n eanlamllk tarifi etrafldr; “Söylemlerde farkl biçimler
sunan ama özde ya da benzeri anlam olan ve ayn biçimbilimsel-sözdizimsel
konumu paylaan sözcüklere eanlaml sözcükler denir. Eanlamllk, yazllar
(biçimleri) farkl olan iki ya da daha çok sözlüksel birim arasndaki denklik ilikisidir.
6
(2007:165)
Güncel Türkçe Sözlük’te (2006) “e anlamllk” e anlaml olma durumu, anlamdalk
olarak verilmektedir.
görece (itibarî)’ dir. Matematik bir eitlik ileri sürülemez. Bir dilde, eanlaml görünen
sözcüklerin hemen hepsi, her anlamda birbirinin yerini tutamaz ve her yerde e
deerde olamaz. Eanlaml saylan sözcüklere ayn ek getirilince de, birbirine eit
olmayan çeitli anlamlarn ortaya çkt görülür.”
“Eanlaml ya da anlamda dediimiz öeler (îng. Synonyms Fr. synonymes, Alm.
Synonymvörter), adlar her ne kadar eanlaml ise de birbirinin tam ei anlama
gelmezler. Her dilde görülen eanlamllar arasnda kimi zaman oldukça büyük, kimi
zaman pek küçük anlam farklar vardr. Bu bakmdan bu gibi öeleri yakn anlaml
kelimeler olarak tanmlamak daha doru olur.” (Aksan 1972:1)
Zeynep Korkmaz (1992:93) da, eanlaml kelimeler hakknda: “ki veya daha çok
kelimenin ayn veya birbirine yakn anlam tamas: kzmak / sinirlenmek,
öfkelenmek / hiddetlenmek gibi bk. eanlaml (kelime)” tanmn yapar.
“E anlamllk, genellikle “birden daha fazla sözcüün anlamnn aynl ya da
yaknl” eklinde tanmlanr. Anlam aynl ya da yaknl salt bir nitelik olarak ele
alnmamaldr. Türkiye Türkçesinde e anlaml kabul edilen fiiller ele alndnda e
anlaml biçimlerin salt bir aynlk ya da yaknlnn olmad, farkl derecelerinin
olduu görülür.” (Doan 2011:87)
Duman (2015:14); “E anlamllktan kast, tam denklik olmaldr; ‘yakn anlamllk’
diye bir dilsel olgu varken; yakn anlaml kelimeleri ‘e anlaml’ saymak daha teoride
mantksz olur.” der.
“Sözcükler arasnda “e, eit, özde, ayn” olma durumu, anlam bakmndan
mümkün deildir. Her sözcüün kendi anlam evreni vardr. Bu evren, kullanmla
oluur. Sözcüün anlam evreni onun geçmiidir. Bu geçmi, sözcüün anlam
yükünü oluturur ve her farkl balamda sözcüün geçmiinin izleri, ortaya
çkmaktadr. Bu nedenle sözcükler, anlamca birbirinin benzeri olabilir; ama ayns
olamaz. Yani sözcükler, ancak yakn anlaml olabilir.” (Akçata ve Ar 2018:81)
7
1950 ylnda Kazakistan’da yaynlanan ve Nermin Ercan tarafndan incelenerek
Türkiye Türkçesine kazandrlan Kazirgi Kazak Tili “imdiki Kazak Dili” adl dilbilgisi
kitabnda ise “Çeitli biçimlerde söylense de ayn anlam tayan ancak kendilerine
özgü anlam ayrnts olan kelimelere e anlaml (sinonim) kelime diyoruz.” tanm
verilir. (2015:168)
Kazak dilbilimci K. Ahanov (1978:123-125) “Til Biliminin Negizderi- Dil Biliminin
Esaslar” adl kitabnda eanlamllk tanm u ekilde yapar. “Anlam bakmndan
birbirine yakn, kendi aralarnda anlamda kelimeler eanlamldr. Kendi içlerinde
anlamda sözcüklerden eanlaml dizeler oluur. Eanlaml dizeler iki, bazen daha
çok sayda kelimelerden oluur. Mesela; adam-kisi “adam, kii”, kü-kuvat-äl-
därmen “güç, kuvvet, hal, derman” v.s. Dillerde anlam bakmndan birbirine denk
eanlaml kelimeler olmaz, olursa da çok az rastlanlr. Eanlaml kelimeler kendi
aralarnda anlamda sözcükler iseler de, onlarn arasnda anlam bakmndan bir
ekilde mutlaka fark olur. Eanlaml sözcüklerin aralarndaki anlam farkn tespit
etmek, anlam yaknln belirlemekten daha zordur.”
Bolanbayev kitabnda Kazak dilbilimcilerin farkl eanlamllk tanmlamalarna yer
verir. Dilbilimci .. Musabayev’e göre; Kazirgi Kazak Tili “imdiki Kazak Dili”
adl kitapta eanlamllk için; “Türlü ekillerde söylense de, genel olarak yakn
anlaml, az biraz farkllk içeren kelimeler eanlamldr.” Ayn yazar baka bir kitapta;
“Eanlaml kelimeler anlamlar yakn olduu için belli bir kontekste birbirlerinin yerine
geçebilen kelimelerdir.”
Bolanbayev (1970) kitabnda Rus dilbilimcilerin görülerine de yer verir; Rus dilinde
e anlamllk dört grupta ele alnr. lk grupta, okullar için hazrlanan Rusça gramer
kitaplarndaki tanma göre eanlamllk; “Farkl söylenen ama bir eyi bildiren
kelimelerdir.” kinci grupta dilbilimci L. A. Bulahovskiy’nin tanm yer alr, ona göre;
“Ayn balamda bildirdii anlam bakmndan yakn, birbirinin yerine geçebilen,
farkllklar hissedilemeyen kelimelerdir.” Üçüncü grupta A. N. Gvozdev ve A. B.
Sapiro’nun “Eanlaml kelimeler belirli ve bir tek kavram bildiren kelimelerdir.“
eklindeki görüleri yer alr. Dördüncü grupta ise; Reformatskiy ve Gumboldt’un;
“Eanlaml kelimeler, belirli, bir nesneyi bildiren kelimelerdir. “ tanmlamas yer alr.
Bolanbayev Rus dilbilimci V. B. Belinskiy’in e anlaml sözcükler hakknda
“Tabiatta bir dierinin benzeri olan yaprak bulunmaz, aaçtaki her yaprak birbirinden
farkldr. Onun gibi dillerde de birbirine mutlak benzer olan, birbirine denk ve eit
8
sözcükler olmaz. Her sözcük az veya çok dierlerinden farkldr.” görülerine
kitabnda yer verir.
“Eanlaml kelimeler, farkl ekillerde söylense de, anlam yakn, bununla birlikte, her
bir ayr kelimenin kendine has anlam, stil ve duygusal olarak az da olsa ayrmn
olduu ayn söz cinsinden kelimelerdir.” Bolanbayev’e göre “Eanlaml kelimeler
arasnda anlam bakmndan tam denklik yoktur. Eanlaml kelimeler stil ve anlamlar
açsndan farkllk gösterirler.”
Eanlaml kelime yuvalarnda biraraya gelen sözcükler arasnda yüzde yüz anlam
denklii olmaz. Esas olan eanlaml kelimelerin anlamlarnn yaknldr, eanlaml
kelimeler arasnda anlam bakmndan farkllklar olur.
Hatibolu (1970: 9-10); “Her dilde, her sözcüün anlam bakmndan ayr bir özellii,
adeta ayr bir kiilii vardr. Bir sözcüün anlam, tam olarak, bir baka sözcükle her
durumda karlanamaz. Mutlaka bir yerde anlam ayrl belirir ve eanlaml saylan
yahut karlk gösterilen sözcük ötekinden anlam bakmndan ayrlk gösteririr. Bu
bakmdan eanlaml sözcükler arasnda bile, anlamda matematik bir eitliin
olmad ortaya çkm olur.”
Sar (2011:535) eanlaml kelimeler arasndaki anlam farkn lokanta ve restoran
sözcüklerini karlatrarak açklar; “talyanca lokanta ile Franszca restoran
sözcükleri arasndaki iliki de konuyla ilgili çarpc bir örnektir. Esasen her iki kelime
de “Kazanç amacyla açlm, para karlnda yemek yenilen yer.” anlamndadr.
Bunlardan talyanca lokanta sözcüünün ödünçlenme tarihi, Franszca restoran
sözüne göre daha eskidir. Türkiye Türkçesinde bu iki kelimenin kullanm arasnda
anlam nüans olumutur. Bugün restoran “Para karlnda yemek yenilen lüks ve
pahal” yerler için kullanlmaktadr. Buna bal olarak iyi bir semtte açlm ve üst
snftan müterilere hizmet veren yerler için lokanta’dan ziyade restoran sözcüü
tercih edilmektedir. Küçük bir yerleim yerinde ya da küçük bir otobüs terminalinde
restoran deil, lokanta görmek ihtimali daha yüksektir. Dahas kenar bir semtte
açlm küçük bir mekâna restoran denmesi çou zaman yadrganr.”
Akçata ve Ar (2018:74) Ullmann’n kitabn kaynak göstererek, W. E. Colinson’un
eanlaml kelimeler arasndaki tespit ettii farkllklarn u ekilde sralar;
9
1. Bir sözcük dierinden daha geneldir (general): refuse / reject (reddetmek
/ reddetmek),
2. Bir sözcük dierinden daha youndur (intense): repudiate / reject (kabul
etmemek, tanmamak / reddetmek),
(reddetmek / kabul etmemek),
4. Bir sözcük dierinin nötr olduu yerde ahlaki onama (moral approbation)
veya knama (censure) ima edebilir: thrifty / economical (tasarruflu /
ekonomik),
death (vefat / ölüm),
6. Bir sözcük dierinden daha edebidir (literary): passing / death (fani /
ölümlü)
7. Bir sözcük dierinden daha çok konuma diline (colloquial) aittir: turn
down / refuse (geri çevirmek, tepmek / reddetmek),
8. Bir sözcük dierinden daha yerel (local) veya daha diyalektiktir
(dialectal): (scots) flesher / butcher (etçi / kasap),
9. E anlamllardan biri çocuk diline (child-talk) aittir: daddy / father (baba /
baba).
Bolanbayev’e (1970) göre eanlaml kelimeler arasnda anlam bakmndan sekiz
türlü fark bulunur. Eanlaml kelimeler dizesinin anlam, yuvay oluturan sözcükleri
karlatrarak eanlamllk özelliklerini ortaya çkarmak için temel alnr. Eanlaml
kelimelerin arasnda anlam farkllklar, kendi deyimiyle u ekilde “ton farkllklar”
olur:
yüksekte veya göreceli olarak aada olurlar. Yani anlam dereceleri
yoluyla birbirlerinden ayrlrlar. Mesela; alp-alpavut “alp-yüce”, apat-krn
“afet-felaket”, atk-mergen “atc-nianc”, suvk-ayaz-üskirik-zrk
attandav-ñgruv “barmak, çlk atmak, feryat etmek, haykrmak,
çarmak, çngrmak” vb.
anlam mualim “muallim”den daha genitir.
3. Eanlaml kelimeler anlamlarnn kapsam büyüklüklerine göre
birbirlerinden ayrlr. Mesela jabuv “kapatmak” ve kilttev “kilitlemek” fiillerini
ele alalm. Bir nesneyi kapatmak demekle, onu kilitlemek veya iliklemek
fiillerini de aklmza getirir. Kilitlemek kapatmann bir türüdür. Kilitlemek
fiilinin anlamnn kapsam, kapatmak fiilinin anlamnn kapsamndan dardr.
4. Eanlaml kelimeler birbirlerinden anlamlarnn az veya çokluklaryla
ayrlrlar. Mesela; at “ad” ve nsp “isim” kelimelerinin anlam birbirine
yaknken, farkl balamlarda kullanldnda at “ad” kelimesi birçok anlama
gelebilirken, nsp “isim” kelimesi daha az sayda ek anlam tar. Sinonimi
oluturan sözcüklerin biri çok anlaml iken ikinci sözcük yaln yani tek
anlamldr.
ayrlrlar. Mesela; mañday-peene “aln- aln yazs”, tuv-bukpantaylav
“saklamak-gizlemek”, ölim-ajal “ölüm-ecel”, i-kursak “iç-kursak’, jark-nur
“k-nur”, jas-sora “ya-gözya”, jelke-kejege “ense-ense yapmak
tembellik”, jlav-eñrev “alamak-inlemek”, bala-perzent “çocuk-evlat”,
käri-kekse “yal-ihtiyar”, küzeti-sak “nöbetçi-koruyucu” vb.
6. Eanlaml kelimeler deiik anlam tama kabiliyetine göre birbirlerinden
ayrcalk gösterir. Bir e anlaml yuvadaki iki sözcükten biri deiik anlam
ifade edebilirken, ikincisinin anlam sabit ve deimezdir. Mesela; mal-tülik
“mal-mülk” dizisindeki ilk bileen mal sözü “davar, hayvan” anlamyla
beraber aptal, cahil anlam da tar. Tülik yani mülk kelimesinin anlam
sabittir.
ve kozuv “nüksetmek” fiilerinin kök anlamlar gayet açktr. Bir yarann
ilerlemesi veya yeniden belirmesi yani nüksetmesi anlatlr. Ürlev “esmek”
ve güvildev “uultu çkarmak” fiilleri rüzgârn kesintisiz esmesini aklmza
getirir. Baka dillerden dilimize giren sözlerde ise sözcüklerin iç ekilleri
11
evlat”, uk-pilot “pilot” vb.
8. Eanlaml sözler birbirlerinden, yeni söz…