T.C. STANBUL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

Yksek Lisans Tezi

KAZAKSTANDA SOVYET SYASET

Lazzat Auyessova 2501080906

Tez Danman: Do. Dr. Halil Bal

stanbul 2010

ZET

KAZAKSTANDA SOVYET SYASET Kazakistan, 1991de bamszlna kavuana kadar Rusyaya bal halde idi. Rusya ynetimine kar birok mcadeleler verilmek zorunda kalnmtr. 1917de ubat ve Ekim htillleri olmutu. Rus gmenlerini Kazakistana getirip yerletiren Romanovlar hanedan yklmt. Rus okullarnda okumu ve Rus medeniyetini tanm olan Kazak liderleri Ruslarn getirip yerletirdikleri gmenlerin ne amala yerletirildiini anlamaya balamlard. Kazaklar, birlemeye ve verimli topraklar geri almaya armlar, konulan ar vergilerin kaldrlmasn talep etmilerdi. Bylece Ala Partisi hareketi balamtr. Bu hareket, XVIII. yzylda Kazak halknn Rus himayesine girmesi ile Ruslarn Kazak topraklarn igal ederek uzun yllar boyunca srdrdkleri smrge politikasna kar bir tepki olarak meydana gelmitir. Kazak halknn bundan sonraki hayat Rusya Hkmeti tarafndan uygulanan politikalara bal olmutur. Kazakistanda Sovyet ynetiminin kurulduu yllarda cidd bir alk felketi yaanmtr. 1937-1938 yllar Kazak halk tarihinde unutulmaz izler brakmtr. Bu iki sene ierisinde yaplan tutuklamalar ve susuz yere cezalandrmalar, alk ve salgn hastalklar sebebiyle bata aydnlar olmak zere Kazak nfusunun neredeyse yars yok olmutur. Yeni Ekonomik Siyasetin uygulanmas ile planl sanayileme dnemine girilmitir. Ayn zamanda madencilik, tarm ve ticaret gelimeye balamtr. Bu almalarn amac Kazakistann zengin yer alt ve yerst kaynaklarn deerlendirmekti. Kazakistanda giriilen tarm topraklarnn zoraki devletletirilmesi politikas (kolhozlarn ve sovhozlarn kurulmas) istenilen verimi salamamt. Bu politikalara kar kan Kazak halkna kar Rusya hkmeti acmasz davrand. Kazaklar byk kayplar verdiler. Ayrca ok sayda insan yurt dna, ine ve Afganistana, g etmek zorunda kalmlardr. Halkn mallarna el konulmasna, zulmlere ve katliamlara Kazak aydnlar kar kmlarsa da bu abalarna ar cezalarla karlk

i

verilmitir. Kazak Trklerinin haklarn korumak istemeleri byk su saylm hapis, srgn ve idam gibi cezalar uygulanmtr. 1991 ylna kadar yaklak 70 yl devam eden Sovyet ynetimi Kazak Trklerini asimile etmeye byk gayret gstermitir. Bu dnemde Kazaklar, ok byk zorluklarla kar karya kalmtr. Kendi gerek tarihini de yazmas mmkn olmamtr. Ancak 1991de bamszla kavutuktan sonra bu dnemlerin tarihi yeniden aratrlp yazlmaya balanmtr. Tabii henz yaplan aratrmalar son derece yetersizdir. Kazakistan Cumhurbakan Sayn N. A. Nazarbayev tarafndan 14 Nisan 1993te karlan bir kanunla Sovyet bask ve asimilasyon siyasetinin kurban olan Kazak halknn mill aydnlarnn itibarlar iade edilmitir. Siyasi topyekn srgne urayanlar aklama hakknda kanunu imzalanm ve 1997 yl Milli birlik ve siyasi srgn kurbanlarn hatrlama yl olarak ilan edilmitir. Ayrca 31 Mays Kurbanlar Anma Gn olarak belirlenmitir. Sonu olarak kabul etmek lazmdr ki Kazak aydnlar XX. yzyln banda verdikleri bu mcadele ile 1991de Kazakistann bamszln elde etmek iin zemin hazrlamtr.

ii

ABSTRACTSOVIET POLICY IN KAZAKHSTAN Kazakhstan was under the Russian rule until it gained its independence in 1991. A long struggle was made against Russian rule. October and February revolutions took place in 1917. Romanov dynasty that brought Russian immigrants to the Kazakhstan was destroyed. Kazakh leaders, who have studied in Russian schools and who recognized Russian civilization, started to comprehend the purpose of immigrants who was brought and settled by Russians. They demand to unite, to get back fertile land and to be decreased the tax. Thus, Alash Party movement has started. This movement has occurred as a reaction for both towards Kazakh people accept Russian protection in XVIII century and Russian colonial policy maintained for many years by occupying Kazakh lands. After that, the Kazakh peoples lives depended on the policies, carried out by Russian government. In the years that Soviet Union was being established, serious famine disaster occurred in Kazakhstan. 1937 and 1938, these two years left unforgettable scar on Kazakh history. In these two years, mainly intellectuals, almost half of the Kazakh population died due to hunger, epidemic diseases, arresting and punishing for nothing. With the implementation of New Economic Policy, planned industrialization period has started. At the same time, mining, agriculture and trade began to develop. The purpose of this study is to evaluate rich underground and above ground resources of Kazakhstan. Forced nationalization policy of agricultural lands in Kazakhstan

(establishment of the kolkhoz and sovhoz) did not provide the desired yield. The Russian government was so brutal against Kazakh people who opposed these policies. Kazakh people suffered and gave huge losses. Moreover, many people had to immigrate to abroad countries, such as China and Afghanistan. Even if Kazakh intellectuals opposed confiscation of property of the people, atrocities and massacres, their efforts were responded with heavy penalties. "Wanting to protect the rights of

iii

the Turkish Kazakh" was seen as great crime. Therefore, various punishments were applied such as imprisonment, exile and execution. Until 1991, nearly 70 years, Soviet Union showed greater efforts in order to assimilate the Kazakh Turkish. During this period, the Kazakh people had to face a lot of difficulties. In fact, till 1991 when we at last adhered the liberty, we had actually never been able to write ourselves our own history. It was only after the Liberty was achieved in 1991 when the Kazakhs started first writing the history of the new era. Of course, researches that was done till now is not enough and few. The dignity of national intellectuals of the Kazakh people, who were the victims of repression and assimilation policies of Soviet Union, has been returned by the law made by the president of Kazakhstan, Mr. N. A. Nazarbayev in April 14, 1993. The law about acquittal of the ones who suffered from total political exile has been signed and the 1997 year has been declared the National Union and the Remembrance year of the victims of the exile. Also, 31 May was set as the day of remembrance of the victims. As a result, we are supposed to accept that the base for the acquisition of the Independence in 1991 was already prepared by the Kazakh intellectuals at the beginning of this century.

iv

NSZ

Tarih gemiimizin nasl olup bittiini aratran, gnmz ve gelecek nesillere reten bir ilim daldr. Tarih gemiimizin aynasdr. Kazak topraklarnda da gelip geen bir tarihin izi vardr. Benim bu almamda vurguladm nokta Sovyetlerin Kazakistanda uygulad bask ve asimilasyon siyasetidir. Trkiyede bu konuyla ilgili almalarn ok yetersiz olmasndan dolay ve Kazak tarihinin Trkiyede renilmesine katkda bulunmak amacyla bu konuyu setim. blmden oluan Yksek Lisans Tezimizde Sovyetlerin Kazakistanda uygulad bask ve asimilasyon siyaseti incelenmitir. SSCBnin Kazak aydnlarna yapt bask ve uygulad asimilasyon siyaseti ile Kazak halknn mcadelesi anlatlmaya allmtr. Aratrmamzn bu alanda ilk yaplan almalardan olmas dolaysyla kaynak ve zaman bakmndan zorluklarla karlatk Fakat elimizden geldiince doru bilgilere ulamaya gayret ettik. Aratrmamzn bu konularda yeni yaplacak almalara rnek tekil etmesi bizi mutlu edecektir. Bu tez konusu zerinde almam neren ve yol gsteren sayg deer tez danmanm Do. Dr. Halil Bal hocama teekkrlerimi sunmaktaym. Ayrca aratrmam srasnda bana yardmlarn esirgemeyen ve kaynaklar asndan almalarma destek veren .. Edebiyat Fakltesi, Cumhuriyet Tarihi retim yesi Prof. Dr. Ali Arslan Hocama kranlarm sunuyorum. Bu konuyu aratrrken almama manevi destek veren arkadalarma Bahtgl Abieva (.. ktisat. Fak. Trizm letmecilii, Y.L. II.snf r.), Anar Beisbekova (..ktisat.Fak. Uluslararas likiler ve Siyaset Bilimi, Y.L. II.snf.r.), Zehra Osmanolu (.. Edebiyat, Fak, Fransuz Dili ve Edebiyat, IV.snf. r.), Glnur Bolatkz (.. ktisat. Fak. Maliye ABD. Y.L. II.snf r.), Serik (Boazii niv. Fen. Fak. Matematik ABD. III.snf.r.) ve aileme teekkrlerimi sunarm. Bilimsel alanda yardmlarn esirgemeyen, stanbul niversitesi, Tarih Ana Bilim Dalnda grev yapan deerli Hocalarma ve arkadalarma da teekkr borluyum.

Lazzat Auyessova stanbul-2010

v

KAYNAKLAR HAKKINDA

Tezime balarken ilk kullandm kaynaklar Kazak Gazetesi (1917) ve Aykap Dergisi (1919) oldu. Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursunolu, Mryakub Dulatolu, Mustafa okay, Muhametjan Tnbayolu gibi Ala liderlerinin o dnemlerde yazdklar makaleleri ok nemlidir. Ayrca bunu sylemek gerekir ki o dnemlerde yaynlanan Kazak Gazetesinden alnan makaleler gnmzde tarihiler tarafndan aratrlp Zaman, Tarih dergilerinde v.s. yaynlanmaktadr. Kazakistan imkent Milli Arivi, Kazakistan Cumhuriyeti Milli Gvenlik Arivi, Gney Kazakistan Srgnler Mzesinin zel Arivinden genel olarak yararlandm. Kazakistan, Rusya, Trkiye ve dier lkelerin ariv ve ktphanelerinde muhafaza edilmi kaynaklar vardr. Bunlarn iinde ncelikle Kazakistan Cumhuriyeti Devlet Merkez Arivi en ok belgeye sahiptir. Arivin 17, 19, 25, 64, 73, fonlarnda Kazakistanda Ruslarn smrgecilik politikasna dair bilgiler, 14, 15, 67 v.s. fonlarnda smrgecilie kar siyasi hareketlerin olumas ve Kazak aydnlarnn ortaya kyla ilgili bilgiler vermektedir. Ayrca Kazakistan Milli Emniyet Mdrl Arivi fonlarndan Ala Kazak aydnlarn cezalandrma, hapse atma, srgne gnderme ile ilgili belgeler bulunmaktadr. Gney Kazakistan Vilayeti Merkezindeki Siyasi Srgne Urayanlar Mzesinde de baz kaynaklar bulunmaktadr. Bu mzenin arivinde daha ok Gney Kazakistan Vilayetinde o dnemde yaayan Kazak aydnlarnn hayatlar ve yapt almalara dair kaynaklar bulunmaktadr. Ayrca Kazak aydnlar ile ilgili Azal Ktap (Ac Kitab) da dorudan doruya Kazak aydnlarnn yaptklar mcadeleleri srasnda kendilerine, aile fertlerine ve akrabalarna verilen cezalar bildirilmektedir. Kazakistanda Asimilasyon siyaseti ile A. Tasimbekovun yazd Jan duas (Can Sesi), Alcir Arhipelag (Alcir Kamp) adl eserlerinde Asimilasyon 1937-1938 yllarndaki Stalinin kurduu Ceza Mahkemelerinin alt acmaszca yaplan zulmler hakknda bilgiler verilmitir. Kazakistann 1917den bamszlna kavuana kadarki tarihi ise Kazakistan Tarihi I, II, III, ciltlerindeki bilgiler verilmektedir. Bununla beraber Kazakistan Tarihi Oerkleri (Kazakistan Tarihi Kronolojisi) kitabnda da bu dnemle ilgili bilgi verilmektedir. Kazakistanda son zamanlarda yaynlanan eserlerin biri de Mambet vi

Koygeldiyevin 1995 ylnda yaynlad Ala ve Ala Orda konumuz asndan nemlidir. Ayrca Kazak aydnlaryla ilgili konular yurt dndaki tarihilerin de kitaplarnda ele alnmtr. rnein Martha Olcottun 1987 ylnda Californiada yaynlad The Kazaksh adl eseri almamzda kullanlmtr. Alkla ilgili V.P. Danilovun Disskusya Bat Presse (1932-33 yllarnda Demo Bat Tartma) bununla beraber www.kazakhstan-gateway.org internet sayfasnda da Kazakistan Tarihi hakknda konuyla ilgili baz bilgelere ulaabilirsiniz. Bunun yan sra Kazakistanda son zamanlar yaynlanan Ala Gazetesi ve Siyaset ile Gerek Gazetesi o dnemde yaynlan gazete ve kitaplardan alnan yazlar yeniden yaynlamaktadr. Bununla beraber Trkiyede de Kazaklarn tarihi Prof. Dr. Mehmet Saray Hocamzn Kazak Trkleri Tarihi -Kazaklarn Uyan (stanbul 1993), Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi (Ankara 1996), Kazaklarn Uyan (Ankara 2004) kitaplar nemlidir. Bir komisyon tarafndan yazlan Eski Devirlerden Gnmze Kazakistan ve Kazaklar adl eser Kazakadan Trkeye Do Dr. Abdulvahab Kara tarafndan evrilmitir. Konunun gncellii: Tezde ele alnn Kazakistanda Sovyetlerin uygulad bask ve asimilasyon siyaseti dnyada eine az rastlanan kendine has zellikler tayan bir uygulamadr. Moskova tarafndan dikte edilen bu siyasetin, Kazaklar zerindeki bu gn de srd dnlen etkilerini aratrmak nem kazanmaktadr. Ele alnan dnemde Kazak aydnlarnn verdikleri mcadeleyi ve yaadklar aclar aratrmak hem bugnk Kazaklar iin hem de insanlk iin bilinmesi gereken tecrbeler tamaktadr. Bu sebeple Kazak genlerinin atalarnn vatanlar iin nasl bir mcadele verdiklerini renmek hem haklar hem de vazifeleri arasndadr. Bu konuda yaplan aratrmalar: SSCB hkmeti ele aldmz dneminin Kazak tarihinin aratrlmasn ve yazlmasn yasaklamt. Bu yasak Kazakistann bamszlna kavumasna kadar srmtr. Bu yasaklarn etkilerini bugn dahi devam ettirdiini sylemek mmkndr. Fakat aratrldnda ariv ve ktphanelerde mevcut belge ve yaynlarn gzden geirilmesi ve dikkatlice incelenmesi ile baz sonulara ulalabilecei de bir gerektir. Artk bamsz bir devlet olan Kazakistan vii

Cumhuriyeti vatandalar kendi mill tarihlerini zgrce aratrma imknlarna sahiptirler. Gemi dnemin yasak ve korkularn yaatmamak gerekir. Kazakistan tarihi Rusya ve Avrupa tarihileri tarafndan epeyce aratrlmtr. imdi Kazak tarihiler de kendi tarihlerini aratrmaya balamlardr. Kazakistan tarihi Trkiyede de aratrmalara konu olmaya balamtr. Tarihi olaylarn ierisinde arlk Rusyann Orta Asyada yrtt Ruslatrma politikalarnn temelleri ve amac ncelikle merak edilen konular arasndadr. arlk Rusyasnn hem smrgeletirme hem de Hristiyanlatrma siyasetini yrtt dnemleri onlara kar mcadele eden Kazak aydnlarnn hayatlar ile yaptklar almalar hakknda birok aratrmalar yaplmaktadr. Mesela A. Baytursunovun ve A. Bkeyhanov gibi aydnlarn yaptklar ve abalar aratrlmaktadr. Daha 1950li yllarda bile Kazak aydnlarna ve onlarn ailelerine yaplan zulmler Kazakistann bilim adamlar tarafndan incelenip onlarn sulu olmadklar ispatlansa da, Rus makamlar onlar halk dman olarak gstermeye devam ettiler. Onlarla herhangi bir ilikisi olan kiileri de sulayarak hapis, srgn alma kamplarna yollama eklinde cezalandryorlard. Bu kamplar Rusyann daha ok souk blgelerine Sibiryada bulunuyordu. Kazakistandaki Aljir ve Karlag kamplar da mehurdur. Btn bu olaylar bugnde Kazakistanda tarih aratrmaclarn yakndan ilgilenip aratrdklar konulardr ve bu konular hakknda birok kitaplar ve makaleler yaynlanmaktadr. Dergi ve gazeteler de Kazakistan tarihi ile ilgi yazlara geni yer vermektedir. 1997 Eyllnde kmaya balayan Ala dergisi bunlardan yaynlanmaktadr. 1993 Aklama kanunu karldktan sonra birok ariv belgeleri ortaya karak bunlarn iinde fotoraflar ile o dnemde yazlan mektuplarn kopyalar Almat ve imkent ehirlerinde alan mzelerde korunmaktadr.

viii

KISALTMALAR

a.g.e a.g.m a.g.k a.g.g a.g.b ALCR

: Ad Geen Eser : Ad Geen Makale : Ad Geen Kitap : Ad Geen Gazete : Ad Geen Belge : (Rusa Akmolinski lager cen izmennikov rodin)-vatan hayinlerinin elerine yaplan Akmola zel kamplar

KSSC Kirrevkom KC KGB KNB NKVD OGPU

: Kazak zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti : Kirgizskiy Revolyutsyonny Komitet (Krgz htill Komitesi) : Kazakistan umhuriyeti : Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti (Devlet Gvenlik Komitesi) : Komitet Natsionalnoy Bezopasnosti (Milli Gvenlik Komitesi) : ileri Bakanl Halk Komiserlii : Otdel Gosudarstvennogo Politieskogo Upravlenya (Devlet Siyasi dare Departman)

RKFSR SSCB SBKP USSR yy YES RSFSC Zemstvo KP MK SBKP

: Rusya Komunist Federasyon Sosyalist Cumhuriyeti : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Sovyet Birlii Komnist Partisi : Unitarl Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti : yz yl. : Yeni Ekonomi Siyaseti : Rusya Sovyet Federasyonlu Sosyalist Cumhuriyeti : Yerel Ynetim : Komnist Partisi : Merkez Komitesi : Sovyetler Birlii Komnist Partisi

ix

NDEKLER

ZET......................................................................................................................... i-ii ABSTRACT ...........................................................................................................iii-iv NSZ ........................................................................................................................ v KAYNAKLAR HAKKINDA ...........................................................................vi - viii KISALTMALAR ...................................................................................................... ix NDEKLER ..................................................................................................... x-xii GR: KAZAKLAR VE KAZAKSTAN ........................................................... 1-6

BRNC BLM A. KAZAKSTANDA MLL MCADELE DNEM 1. Smrgecilie Kar Kazak Mcadelesinin Balamas (arlk Dnemi) ........... 7-10 2. Yedisu Merkezindeki syn Hareketi ............................................................. 10-12 3. Turgaydaki syn Hareketi. ............................................................................. 12-16 4. syn Hareketlerinin Baarszlk Sebepleri, zellikleri ve Tarih nemi ....... 16-18 5. Ekim Devriminden Sonra Kazakistan ve Siyas Ortam .................................... 18-24

B. LK KAZAK SYAS PARTLERNN KURULUU .............................. 24-27 1. Ala Partisi ....................................................................................................... 27-30 2. ubat ve Ekim htillleri Srasnda Kazakistan ................................................ 31-35 3. Geici Hkmet le Sovyet Hkmeti Arasnda Rekbet ................................ 35-37 4. Sovyet Hkmetinin lk Kararnamesi ............................................................. 38-39 5. Kazakistanda Sovyet Hkmetinin Kuruluu ve zellikleri.......................... 39-41 6. Kazak zerk Sovyet Devletinin Kurulmas ...................................................... 41-49 x

KNC BLM A. KAZAKSTANDA YEN EKONOMK POLTKALARIN

UYGULANMASI 1. Sovyetlerin Yeni Ekonomik Siyaseti ................................................................ 50-52 2. Kazakistanda Asker Komnizm Siyaseti .................................................... 52-53 3. Asker Komnizm Siyasetinin Sonucu ............................................................. 53-55 4. Yeni Ekonomi Siyaseti (YES)- yllarnda Kazakistan ...................................... 55-57 5. Kazakistanda 1920-1922 ve 1930-1936 Alk Yllar ..................................... 57-64 6. (YES) Yeni Ekonomi Siyasetinin Zorluklar ile Faydalar ............................... 65-68 7. Kazakistanda Tarm Reformu ............................................................................... 68

B. KAZAKSTANDA SOVYETLERN SANAYLETRME ABALARI 1. Sanayilemeye Gidi ve Karlalan Zorluklar ................................................ 69-71 2. Kazakistanda Sanayileme Dnemi ................................................................. 71-74 3. Sovyetlerin Sanayilemeyi Gerekletirmesi .................................................... 74-77 4. Sanayilemenin zellikleri ............................................................................... 77-79 5. Kazakistanda Kylerde Tarm Topraklarnn Devletletirilmesi ..................... 79-89 6. Kazakistan Kolhozlama Dneminde ............................................................... 89-91 7. iftilii Birletirme Siyaseti Yllarndaki Zorluklar ...................................... 91 -99 8. Kollektifletirme Siyasetinin Sonular .......................................................... 99-105

NC BLM A. ZULME VE KATLAMLARA KARI KAZAK-AYDINLARININ SYNI 1. Ala-Orda Liderlerinden Ahmet Baytursunovun almalar

xi

Alihan Bkeyhanovun Mcadelesi .................................................................. 106-111 2. Kazak Aydnlarnn Kazak Trklerinin Haklarn Koruyorlar Diye dam Edilmesi ............................................................................................................ 111-124 3. 1920-1930 yllar Arasnda Kazak Aydnlarnn Kadnlarna Yaplan Zulmler Karlag Kamplarnn Almas ........................................................................... 124-132

B. SOVYETLERN KAZAK TRKLERN ASMLE SYASET 1. Kazakistanda slamiyeti Yok Etme Faaliyetleri .......................................... 132-135 2. Ruslatrma Politikalar ................................................................................. 136-139 3. Dil ve Kltr Alannda .................................................................................. 139-153 4. Asimilasyona Kar Kazak Halknn Direnii ............................................... 153-159 5. Kazakistan Cumhuriyetinin Cumhurbakan N. A. Nazarbayevin Siyas Srgne Urayanlar Aklama Hakkndaki Kanunu ve Siyas Srgne Urayanlara Yaplan Mzeler ............................................................................................................ 159- 167 6. 16 Ocak 1986 Tarihindeki Ayaklanma ve Bamszl ln Etme .............. 167-172 SONU ............................................................................................................. 173-175 BBLYOGRAFYA ........................................................................................ 176-185

xii

GR KAZAKLAR VE KAZAKSTANCorafi yaps: Avrasya blgesinin merkezinde yer alan Kazakistann snrlarn douda in Halk Cumhuriyeti, gneyde Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan, bat ve kuzeyde Rusya Federasyonu oluturur. Geni topraklara sahip Kazakistann yzlm 2.724.900 km2 dir. 46-87 Dou ve 40-56 Kuzeybat enlemi zerinde bulunan lke topraklarnn kuzeyden gneye genilii 2000 km ve batdan douya ise yaklak 3.000 km. uzunluundadr. Kazakistann en yksek yeri gneydousunda bulunan Han Tengri Dann zirvesidir ve deniz seviyesinden ykseklii 6.995 metredir. Kazakistan arazisi yeknesak deildir. Ancak lke topraklarnn te birinden biraz fazlas ovalardan oluur. lke topraklarnn hemen yarsna yakn yer yer tepelik dzlkler ile platolardan meydana gelmitir. Kazakistan topraklarnn kalan % 20lik blmn dalk blgeler tekil eder. Kazakistanda irili-ufakl 7 binden fazla dere ve nehir vardr. Bunlarn ounluu Hazar Denizi, Aral Gl, Balka ve Tengiz Gllerine akarlar. rti, im ve Tobol gibi nemli bir ka istisna nehir, Kazakistan snrlarn aarak Arktik denizine sularn boaltrlar. Hazar Denizine dklen iki byk nehir Yayk ve Cemdir. Aral Gln besleyen byk nehir ise Srderyadr. Balka glne gneyden li, Karatal, Lepsi ve kuzeyden Ayagz, Bakanas, Tokrau nehirleri akarlar. Denizlerden ok uzaklarda bulunan

Kazakistanda kara iklimi belirgin bir ekilde hissedilir. lkenin kuzeyinde k hem souk ve hem uzun geer. Orta blgelerde souklar azalr. Gneye inildike, kn ksald ve snn ykseldii grlr. Kazakistann gney snr blgelerinde k yumuak geer. Dalarda yaz ksa ve serin, k biraz lk olur. Kazakistann okyanuslardan uzak kalmas ve deniz tesirinin i ksmlara girmesini engelleyen byk dalarn olmas, Kazakistan iklimini sert ktasal kara iklimi yapmaktadr. lke genelinde yaz ve k aylar arasnda s fark ok byktr. Scaklk Ocak aynda ortalama -35, -40 kadar; Temmuz aynda ise +19, +35 kadar farkllk gstermektedir. Yllk ya ortalamas ormanlarda 300-400 mm3, bozkrlarda 250 mm3 ve dalarda 400 mm3 ile 1.600 mm3 arasnda deimektedir.

1

Nfusu: Kazakistann nfusu 15.347.000 (2009)dir. Bunun yaklak 9 milyonluk (%57.4) ksm ehir, yaklak 6.4 milyonluk (%42.7) ksm ise krsal kesim nfusudur. Nfus younluu da 1 kilometrekarede 5.6 insandr. Cumhuriyette eitli etnik gruplar yaamaktadr, 9 Milyondan fazla Kazak (% 58.9), yaklak 4 milyon Rus (25.9), yaklak 450.000 Ukraynal, 433.000 zbek ve aa yukar 250.000er Uygur, Tatar, Alman ve dier milletlerden insan bulunmaktadr. Kazakistanda balca dinler slam (%64) ve Hristiyanlktr (%32). Kazakistanda % 85i kaytl, 3.500den fazla dini kurulu faaliyet gstermektedir. lkede 1.587 cami, 228 Ortodoks kilisesi, 69 Katolik kilisesi, 40 Protestan kilisesi, 10 Sinagog ve 7 tane de dier dini meknlar vardr. Bamszlktan sonraki geen yllarda dini kurulularn says yaklak 5 kat artm ve 30 yeni din ve mezhep kaydolunmutur.1 Ksaca tarihesi: Kazaklarn Menei ve Kazak ad hakknda Trkiyede imdiye kadar ok az aratrma yaplmtr. zellikle Kazakistann bamszla kavutuu 1991 ncesinde Kazak Hanl konularnda birka kiinin dnda alma yaplmamtr. 1991de Sovyetler Birliinin kmesi ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin bamszlklarna kavumasndan sonra ise bu konuya ilgi artmtr. Kazakistan Trk aratrmaclarnn zerinde en ok alt Trk devletlerinden biri olmutur. Kazak halknn etnik oluum kkenlerinin izlerinin aratrlmas hem olduka karmaktr ve hem de Kazakistann ve hatta Avrasyann geni etno genetik srelerine katlan halklarn yaad komu blgelerin gemi tarihinin btnyle incelenmesiyle yakndan alkaldr. Pek ok ynleri olmasna ramen, Kazak halknn kkeninin aratrlmas dilbilim ve antropolojik gibi iki mihver zerine oturtulabilir. Kazak Trklerinin yaad lke mansna gelen Kazakistan 46-87 dou enlemi ile 40-56 kuzey arz arasnda Orta Asyann geni bozkrlar ile eski Trk anayurdu Altaylara kadar uzanan sahay iine alan bir Trk Cumhuriyetidir. Kazak kelimesi, hr, serbest, bekr, mert, yiit ve cesur gibi anlamlara gelmektedir. Kazaklar eski devirlerden beri Orta Asyann geni bozkrlarnda yaamakta olan eitli Trk boylarnn birlemesi ve gelimesi neticesinde ortaya

1

V. M. upahin, Fizieskaya Geografya Kazakistana, Alma-Ata, 1968, s. 7-8.

2

kmtr. X. ve XVI. Yzyllar arasnda isimlerini muhafaza etmekte olan Sak, ysn, Alan, Kpak, Kangl, Dulat, Argn, Nayman ve Kerey gibi kadim Trk boylar zaman ierisinde Kazaklar oluturmulardr. Kazak kelimesine, eski devirlerde Kazaklarla iliki kurmu milletlerin ounun tarih kaynaklarnda tesadf edilmektedir. Bu meydana in, Arap, Fars, Bizans, Rus, Mool ve Trk tarihlerini rnek gsterebiliriz. Bu kaynaklarda Kazak sznn asa, khaysak, kasak, ksek, gasug, gasag, hask olarak yazldn gryoruz. Kazak kelimesinin ortaya k ve manas hakknda ok eitli fikirler ileri srmtr. Bunlardan en yaygn gre gore, Kazak hr, bamsz, kimseye boyun emeden bana buyruk yaayan topluluk manasna gelmektedir.2 Kazak Hanl: Tarih sahnesine Kazak Hanl ilk olarak XV. asrda ortaya kt. Ak Ordann son han Barakn oullar Janibek ve Kerey Sultanlar 1456da Ebul Hayrn ynetiminden kendilerine tabi urug ve boylar yanlarna alarak Det-i Kpakn dousundan Mogolistana g etmesi, Kazak hanlnn kurulmas yolundaki ilk adm oldu. Balangta Kazak Hanlnn topraklar bat Yedisu havalisi, u ve Talas nehirlerinin olduu blgeleri kapsyordu. Tarih kaynaklarda ise Kazakistan kelimesi ilk defa XVI. asrda bu blgeler iin kullanld. XV. yy.da geni bozkrlarda gebe olarak yaayan Trk kavimlerinin bir araya gelmesiyle, oluan Kazaklar, Ala adl bir atadan trediklerine inanrlar Kazaklarn tarih sahnesine k, zbek Hanlar devrine rastlamaktadr. Ebul-Hayr Hann (1412 1468) idaresi altnda bulunan zbek boylar arasnda kan srtmeler yznden bir ksm Cuci Han (lm.1227) slalesinden Barak Hann (14251427) oullar Kirey ile Can Bek idaresinde douya doru g ederek yerlemilerdir. Hkmdara ba kaldran, kendi bana buyruk hareket eden bu topluluklara Kazak ad verilmitir. Daha sonra bunlar dier boylar takip etmi ve Kazak Trk birlii byk bir kitle hline gelmitir. Tm Kazaklarn 1480de Janibek Hann lmnden sonra srayla tahta kan halefleri Murunduk Han (1480-1511) ve Kasm Han (1511-1523) zamanlarnda Kazak Hanlnn merkezi balangta Srderya nehri boyundaki Sgnak ehriydi. Janbekin olu Kasm Hann idarisinde birlemesiyle byk Kazak

2

M. H. Abuseyitova, C. B. Ablkojin, storya Kazakistana i Tsentralnoy Azii, Almat, 2001, s 302303.

3

birlii olumu ve bu birlik Kasm Hann torunu Tekvel Han zamanna kadar srmtr. Daha sonra Ahmet Yesev Hazretlerinin trbesinin bulunduu Trkistan ehri ele getikten sonra, bu ehir bakent oldu ve Kazak Hanlar lkeyi buradaki Ak Sarayda oturarak idare ettiler. Kazaklarn dirayetli han Kasmdan sonra yerine gelen Mama (1523), Tarih (1523-1533) ve Buyda (1533- 1538) hanln gcn korumakta baar salayamadlar. Hanlk ulu cz, orta cz, kk cz olarak e blnd. Czlerin blnmesi corafi blge ve boylara gre gerekleti. Buyda Handan sonra tahta kan Kasm Hann olu Haknazar Han (1538-1580) Kazak Devletinde babasnn lmnden sonra ortaya kan 15 yllk fetret devrinin zararl sonularn dzeltmekte byk baar salad. 42 yllk saltanatyla Kazak Hanl tahtnda en uzun sre oturan han sfatn alacak olan Haknazar, evvela Czler arasnda bir birlik tesis etti. Bylece Tahir ve Buyda Hanlar devrinde hanln paralanan siyas otoritesini yeniden eski haline getirdi. Hatta Krgzlar da idaresi altna alarak, Kazak ve Krgzlarn Han uvanna da sahip oldu. Haknazardan sonra tahta kan Tahir Hann torunu gay Han (1580-1582) ve Tauekel Han (1586-1598) devirlerinde Kazak Hanl gcn muhafaza etti. Fakat 17. yzylda Hanlk gcnden kaybetmeye balad. Bu yzyln sonlarndan itibaren Kazaklara zaman zaman saldrlar dzenleyen Cungarlar 18. yzyln banda hcumlarn arttrdlar. Cungarlar 1723te bir ka yl srecek byk bir saldr gerekletirerek, Kazaklarn asrlarca izi silinmeyecek derecede ar kayplar vermesini saladlar. Sa kalanlar yurtlarndan a sefil baka yerlere g etmek zorunda kaldlar. Bu felaket Aktaban ubrnd (ayak tabanlar iti) deyimiyle Kazaklarn hafzasna derin izler brakt. 3 Ablay ve Ebul-Hayr hanlarn idaresinde Kazak gleri, 1728 ve 1729 yllarnda Cungar saldrlarn durdurarak geri pskrtt. Ancak bu, Cungar tehlikesini tamamen ortadan kaldrmyordu. Buna are arayan Kk Cz han Ebul Hayr, arlk Rusyann himayesine snmay uygun grd. arie Anna vanova 19 ubat 1731de imzalad fermanla, Kk Cz himayesi altna aldn

3

a.g.e., s 302-303.

4

bildiriyordu. Bunu 1740ta Orta Czn, 1742de Byk Czn Rusyann himayesine girmeyi kabul etmesi takip etti. Her bir Kazak Cznn kendi bamszl uruna gayret ve abalarna ramen birbirlerinden ayrlmalar ve paralanmalar Kazak topluluunun siyas kaderi zerinde ok kt bir etki yapmtr. Kendi aralarndaki anlamazlklar ve i savalar Kazak kavminin birliini tehdit ettii gibi, Rus ordusunun Orta Asyay igalini de kolaylatrm ve Kazak topluluklarnn tek tek Rus hkimiyetine girmelerine neden olmutur.4 arlk Rusya daresinde Kazaklar: Rus arlar, Kazak czlerini himayeleri altna aldklarn ilan ettikten sonra, tahta kan Kazak Hanlarn tasdik etmeye veya bizzat kendileri tayin etmeye baladlar. Himayesi altndaki hanlarn faaliyetlerini, blgedeki Rus grevlileri vastasyla kontrol etti. Bylece Kazak Hanlarnn halk iinde itibar kalmad gibi Hanlk da yklmaya yz tuttu. Ancak Kazak Hanlar ve beyleri Rus idaresine kar zaman zaman isyan etmekten de geri durmad. Frsat bulduka Rus kalelerine hcum ettiler. arlk Rusya idaresine kar yaplan isyanlarn en nemlisi Srm Batur ve Kenesar Kasmolu isyanlardr. Ruslar, XVIII. yy.n ikinci yarsndan itibaren bask altnda tuttuklar Kazak topraklarn 18201850 yllar arasnda igale giriirler. 1853de Akmesciti (Kzl Orda), ertesi yl Verni (Alma-Ata)yi ele geirmi ve Kazak topraklarn Uralsk, Turgay, Akmolinsk ve Semipalatinsk adndaki drt eyalete blmlerdir. 1867de yaplan bir idari dzenleme ile bugnk Kazakistan topraklar Orenburg Genel Valilii ile Trkistan Genel Valilii arasnda ikiye blnm; fakat birok problemin yaanmas nedeniyle, nerdeyse her yl yeni bir idari dzenleme yapmalarna ramen sorunlar bitmemi ve nihayet 1886da tm Kazakistan topraklar, Trkistan blgesinin idari statsne dhil edilmitir. Ancak 1891de yeniden deitirilerek Ural, Turgay, Akmolinsk, Semire ve Semipalatinsk eyaletleri Stepnoi Kray (Bozkr Arazisi)2

olarak bir araya getirilmilerdir. 1,85 milyon km lik bir alan kaplayan bu idari yap 1926ya kadar varln korumutur.5 1917 ubat htilali ile Petersburgdaki arlk ynetimi devrildi. ar II. Nikola tahtndan indirildi. Kazak aydnlar kendi mill devletlerini kurabilecekleri midine kapldlar. Bu amala Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursunov ve Mir Yakub Dulat4 5

N.U. ayahmetov, Kazakistan Tarihi, Almat Kitap Yaynlar, Almat, 2002, s. 22- 29. N.U. ayahmetov, a.g.e. , s.29.

5

gibi aydnlar Ala Partisi ve Ala Orda hkmetini kurdular ve mill devlet kurmak iin mcadele ettiler. Ancak Rusyada Ekim htilali ile ynetimi eline geiren Bolevikler karsnda baarl olamadlar. Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti: Kazak Mill Hkmeti Ala Orda 1920de Boleviklere yenik derek, Sosyalist hkmete tabi olmak zorunda kald. Kazakistan topraklarnda, nce 20 Austos 1920de Kazak zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Sonra 1924 Nisan aynda arlk Rusyas devrinden beri Kazaklar iin kullanlan Krgz kelimesinin yanl olduu kabul edilip, lke ad Kazak zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak deitirilmitir. 5 Aralk 1936da kabul edilen Sovyetler Birliinin yeni anayasasnda Kazak zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin stats ykseltilerek, birlik cumhuriyeti olmutur. Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini L. Brejnev, . D. Yakovlev N. . Belyaev ve . Yusupov gibi isimler ynetti. Sosyalist dnemde uzun sre Komnist Partisi I. Sekreteri olarak grev yapan Dinmuhammed Ahmedovi Konayev (19591962 ve 1964-1986) etkili oldu. 1971den beri SSCB Politbro yesi de olan Konayevin 16 Aralk 1986da emekliye sevkedilerek yerine Kazakistan dndan Gennadi Kolbinin Kazakistan Komnist Partisi I. Sekreterliine seilmesi Kazak genlerinin protesto gsterilerine sebep oldu. Gorbaovun Perestroyka ve Glasnost politikalarnn uygunland dnemde meydana gelen bu gsteriler, Sovyetler Birlii tarihinde demokratik taleplerini aka ortaya koyan ilk kitlesel hareket olarak yerini ald. Kazak aydn ve siyasetilerinin buna parallel almalar sonucunda 1989da Moskova Kolbini merkeze almak ve yerine Kazakistann kendi iinden kan doal lideri Nursultan Nazarbayevi semek zorunda kald. 1 Aralk 1991de referandum yaplarak, Kazakistanda bakanlk sistemine geildi ve ilk devlet bakan olarak Nursultan Nazarbayev seildi. Kazakistan Parlamentosunun 10 Aralk 1991de yaplan toplantsnda Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olan isminin Kazakistan Cumhuriyeti olarak deitirilmesi kabul edildi. 16 Aralk 1991de de Kazakistan bamszln ilan etti.6

A. A. Gordiyenko, Sozdaniye Sovetskoy Nadstyonalnoy Gosudarstvennosti V Sredney Azii, Moskova, 1959, s. 50.

6

6

BRNC BLM

A. KAZAKSTANDA MLL MCADELE DNEM 1. Smrgecilie Kar Kazak Mcadelesinin Balamas (arlkDnemi)

Rusyada yaayan Trk halklarnda mill uyana sebep olan gelimeler, II. Aleksandr dneminde balamtr. Modernleme ve merkezileme politikalarnn sonucu, Ruslatrma abalar ve eitimdeki kkl deiiklikler olmutur.7 XIX. asrda Kazakistan, arlk Rus mparatorluuna tamamen baml bir konumdadr. Rusyaya hammadde reten ve pazar ilevi gren lke Rusyann smrgesine dnmt. Rusya mparatorluu kapitalist gelime yoluna ge girse bile bu yolu hemen takip ederek ilerlemeye balam ve gelimekte olan devletler arasna girebilmiti. Avrupann gelimi devletleri, Asyann, Afrikann ve Latin Amerikann geri kalm devletlerine bask yaparak onlarn i ve d ilerine karmaya balayp doal zenginliklerin kullanyorlard. Rusya mparatorluu da aynsn Asya lkelerinde yapmay dnd ve Asya blgelerini sabit bir pazar alanna dntrd. XX. asrda arlk Rusya dou Asyada smrgecilk siyasetini ok hzl bir ekilde yrtmeye balad. arlk Rus mparatorluunun Kazakistan topraklarna Rus gmenlerini getirip yerletirmesi I. Dnya Savana kadar srmtr. Avrupa kesiminden getirilen Rus gmenlerinin says I. Dnya Harbi balarndan evvel 3 milyonu bulmutu. O zamanlar da 5 milyon olan Kazaklarn saysna gre bu byk bir rakamd. Getirilen Rus gmenlerinin ou yani %90 iftilikle, dier %10 ise sanat ve ticaretle uramaktayd. Gelen Rus gmenleri, Kazaklarn verimli yerlerine yerleip ve hem igal ederek ticaretle uramas ve kolayca zenginlemesi, Kazaklarn son derece madur olmasna neden olmutu. Bylece Kazaklar ayaklanmaya mecbur kalmlar. Ayaklanmalarn asl nedeni, smrgeciliin ar derece de yrtlmesi ve yava yava btn verimli topraklarn igalcilerin eline gecerek siyas bir baskya dnmesi idi. Blge yneticilerinin Ruslar tarafndan seilmesi de halkn itirazna neden oldu. Bu dneme kadar,7

M. Kozibayev, Kazakistan tarihi, Cilt II, Almat, 1996, s. 11.

7

blgedeki Rus istilasna kar isyan hareketi balatlmsa da stn Rus gleri karsnda baarl olunamamtr. Ancak XX. yzyla gelindiinde, arlk hkmetinin uygulad baskc politika geri tepmeye balamtr. Zira bu yzyln banda artk, Trkler arasnda mill kurtulu mcadelesi kvlcmlanrken, bir yandan da Vladimir . Lenin nderliinde rgtlenen Marksist hareket, arlk hkmetine kar amansz bir mcadele vermektedir.8 1905 ylnda Rus arlnn Japonlar nndeki yenilgisi Trkler arasnda mit olmutu ve 1905 Rus htilali Trk Dnyasnda bir canllk ve hrriyet havas getirmiti. 19051917 dneminde mill uyan balca basn-yayn, eitim ve siyas alanda kendini gstermitir. Fakat bu gelimeler her Trk blgesinde ayn g ve tesirde olmamtr. 1917 ncesi mill uyanta gl olan blge Krm, dil-Ural ve Azerbaycandr. 17 Ekim 1905te ar II. Nikolann Manifestosu Rusya vatandalarna eitli hrriyetler tanynca basn yayn hayatnda bir artma olmu ve bu blgede muhtelif sayda dergi ve gazeteler yaymlanmtr. Bylece Ruslarn yenilgisi ile sonulanan Rus- Japon sava sonucunda Trkistanda Ceditilik hareketi filizlenmeye balar. arlk Rusyasnn son dneminde balayan uluslama sreci gelecekteki Sovyet politikalarna da dayanak oluturmutur. Dolaysyla Kazak, Krgz, zbek, Azeri, Trkmen gibi byk Trk dil ailesinin iindeki farkl etnik gruplarn siyasal ve toplumsal olduu gibi kltrel farkllklar iyice pekitirmitir. arlk dnemindeki Trkistan Trklerinin kltrel yaantlar ve inanlarnda, dil ve alfabelerinde slamiyetin etkisi hkimdi. Araplarn Trkistan ile komu olmalar ve sonras u ekildedir. lk Mslmanlaan yreler arasnda yer alan Trkistanda slamiyet hem Snni slamn dini ve kltrel kurum hem de Nakibendlik gibi ok eitli tarikatlar araclyla etkisi SSCBye kadar srdrmtr. Dier taraftan kltrel adan Trkmenler XVIII. asrda Ouz ailesine dhil olan aataycann etkisindeki Trkmen dilinde eserler vermilerdir. Arap ve Fars kltrnn ak etkisini yanstan aatayca uzun yzyllar yrenin ortak kltr, dili olarak benimsenmitir. Yine arlk dneminde slam sahte bir din olarak gsterme abalar grlr. Kuran- Kerim Rusyada ilk defa 1716da

8

Z.V.Togan, Bgnk Trkili ve Trkistan ve Yakn Tarihi, 2. bask, stanbul 1981, s. 343-344.

8

Franszcadan Rusaya Peter Paskinov tarafndan tercme edilmitir. Bunun sonucunda Trkistanda deiik adlar ile bilinen Trk topluluklarndaki mill uur Rusyann dier topluluklarna nazaran ge uyanmaya balyor. Mesela, Ermeniler 1890larda mill kimlilerini bulurken, Trk topluluklarnda bu uur ancak 1905 birinci Rus htilali dneminde ortaya km ve bu 1917ye kadar srmtr. arlk Rusyas hkmeti 1916 ylna doru Kazaklarn aa yukar krk milyon hektar verimli topran zorla alp, oraya Ruslar yerletirmiti. Kazaklar ise verimsiz topraklar ile dalara gnderilmitir. Kazaklara verilen yerlerin plann izme grevini alan memur- brokratlardan birinin ifadesine gre, bu blgelerde ne su ne de verimli yer bulunmaktadr; sadece dalar ile talk alanlar vardr.9 Daha nce Kazaklar hakknda Turar Rskulov yle bir haber veriyor: Kazaklar zorla yerlerinden g ettirilerek dalara gnderildi. 1899 ylndan sonra Kazaklar smrgecilie kar mcadeleye baladlar. Rusyann Kazak halkn Ruslatrma siyaseti, topluma pek ok zulm yapmas, ktlk iinde malsz mlksz brakmas sonucunda balayan bu mcadele, imperyalizm kartyd. Rusya, Dnya Sava srasnda toplad Kazaklar ar ilerde, top ve tfek yapmnda, yol kaz almalarnda kullanyordu. Astrahan valisi, Sibirin btn valileri ile eyaletlerinin halk, Primore, Amur, Kamatka ve Sahalin eyaletindekiler; Yakut eyaletinin Orta-Kolma, Verkoyan ve Vilii ilesindekiler; Enesey Beyaz Tobl valisindeki Berezov ve Surgut ilelerinde yaayan Rus halklarn bu ilerde altrlmamasn emretmilerdi. Bunlarn yerine ise Srderya, Fergana, Samarkand, Akmola, Semey, Yedisu, Oral, Turgay ve Kuban ile Kafkasya ilelerindeki Mslman halkn getirilmesi itendi. Bu uygulama, Kazak halkn ayaklanmaya mecbur etmiti. Kazak Trklerini isyna ve istikll mcadelesine srkleyen balca sebepler ise unlardr: a) Verimli Kazak topraklarnn igali ve buralara Rus gmenlerinin yerletirilmesi, b) Ruslarn istedikleri yerlere yeni kaleler ina etmeleri, c) Haksz yere halktan toplanan ar vergiler. Tm bu uygulamalara karlk, Kazaklarn haklarn savunabilecekleri, ikyette bulunabilecekleri her hangi bir merci de bulunmamaktayd.10

9

T. Rskulov, 1916 yl Kazakistandaki Mill Ayaklanma, Belgeler ile Kaynaklar, Almat, 1947, s. 108-110. 10 S. Seyfullin, Tar Col, Taygak Ke (kaygan geit, 1923-1927). Almat, 1964, s. 101-102.

9

I. Dnya Sava kt srada arlk hkmeti seferberlik ilan ederek 250.000 civarnda Kazak Trkn, Rus ordusunun geri hizmetlerinde altrmak zere toplamtr. Yani askere ihtiyalar iin de Kazaklarn hayvanlarn msadere etmek isteyince Kazaklar byk apta bir ayaklanmaya kalkmlard.11 Burada unutulmamas gereken bir nokta da, Kazaklarda mill uurun uyanmasn ve ihtilal hareketlerinin hz kazanmasn salayan Kazak Anayasal Demokratik Partisi ve aydnlarn faaliyetleridir. Bunlar, halkn uradklar hakszlklara ve Rus

emperyalizmine daha fazla tahamml edemeyerek mill kurtulu mcadelesinin bayraktarln yapmlardr. Kazak Gazetesi Temmuz 1916 ylnda Kazak kalknn genel durumuna bakarak yle bir bilgi yaymlamtr: 8 Temmuzda Ural ilesini yneten kii ldrld. 12 Temmuzda Kostanay ilesinin Karabulah yneticisi de ldrld ve ile binas yakld. 14 Temmuzda da Zaysan ilesindekileri tamamen ine g etmeye mecbur ettiler ve ile yneticisini ldrdler. 16 Temmuzda da ok sinirlenen cemaat Vernyi ilesini yneten kiiyi ldrd. 18 Temmuzda. Burabay kynde banyukindi ldrdler. 27 Temmuzda ise Tomsk Vilayetindei Biisk ilesindeki btn Kazaklar tamamen Moolistana g ettiler. 28 Temmuzda Kostanay ilesinin Dombar yneticisi ile ile polisini ldrdler. 1916ylnda hareket btn Kazakistan ve Orta Asyay ve Sibir ile Kavkazn bir blgesine yayld. Hareket planl deil dank haldedir. Bu harekete kmr ocaklarnda, demiryolunda alanlar ve petrol iileri de katlmlard. Kazak topraklarnn her blgesinde seimler yaplarak yeni yneticiler getirildi. Artk biraraya gelip rgtlenme zaman gelmiti.

2. Yedisu (Jetisu) Merkezindeki syn HareketiKazaklarn zgrlk hareketleri, imparatorluun idare merkezinden uzak yerlerde hzla yaylyordu. Sibir ve Ural askerleri kontrolnde olan Akmola ve Semey, Ural eyaletinde ise isyanlar baskyla durdurulmutu. 1916 ylnn Temmuz ve Austos aylarnda iddetlenen halk hareketleri, Yedisu vilayetindeki smrgecilik11

K. Esmagambetov, Kazaklar Yabanc Edebiyatta (Olcottn Konusu), Almat, 1997, s. 132.

10

idaresinin iini engellemeyi baarmt.12 Yedisu, isyanlarn byk merkezlerinden birisi olmutu. Hemen her yerde kama, bak avc tfekleri ve silahlar olan isyanclardan milisler oluturuluyordu. 17 Temmuzda Yedisu ve Trkistan blgelerinde sava hali ilan edildi. Yedisu Vilayetinde silahl direni temmuz-austos aylarnda halk isyanna dnt. Kazak ve Krgz iilerinin hareketleri arlk Rusyasn telaa srklemiti. arlk Hkmeti buraya ok sayda asker sevketmiti. Asker garnizonlar takviye birliklerle glendirildi. Kazak ve Krgz isyanclarn cezalandrmak iin Yedisunun gmen halknn zengin kesimlerinden silahl gruplar tekil edildi. syanclarn arlk Tenkil Birlikleriyle iddetli arpmalar As ve Karkara yaylalarnda, Sams stasyonu civarnda, Kastek, Narnkol, arn, Koram blgelerinde, Lepsinin Sadr-Matay nahiyesinde ve dier yerleim birimlerinde meydana geldi. Eyll aynda ve Ekim aynn banda arlk Ordusunun tenkil birlikleriyle epe evre sarlan Yedisu isyanclarnn byk bir blm savaa savaa ekilerek inin bat blgelerine snmak zorunda kald. 20 Temmuz 1916 ylnda Trkistan vilayetinin Eyalet Genel Valisi seilen General A. Kurpankin, isyanlar iddet ve baskyla durdurmay emretti. Yedisu eyaletinin Genel Valisi M. A. Folbaum yerli Rus Kazaklarndan bir cezalandrma ordusu oluturmak iin Rus Kazaklarnn istasyonuna tfek ile fiekler gndermiti. Yerleen Rus Kozaklar silahlandrlmt. Cezalandrma ordularnn etrafnda, eyalet ehirlerinde de bozkr asker mahkemeleri kurulmutu.13 Smrgeciler, zgrlk yanllarna kar ok farkl sava yntemleri kullanmlard. Cezalandrma ordularnn komutanlarna, ayaklanmay

dzenleyenlerin esir alnp, bozkr mahkemesine verilmesi emredilmiti. 13 Temmuzda Pikekte bozkr amurunda kalan bir arabann etrafna toplanan 138 Kazak esir alnd. Ve bu Kazaklar sadece esir olarak kalmadlar hepsi skntyla lmek zere gmldler. 14 Temmuzda ise karakola teslim olan kiilerin akrabalaryla yaknlarn ve hatta sadece ilgilenenleri idare binas nnde toplayp 600den fazla kii sopa ve balta ile dvldler. Yedisudaki Kazak Krgz zgrlk hareketlerini bastrmak iin arlk Rusyas Hkmeti asker gndermiti. Bu KazakKrgz ayaklanmas arlk Rusyasn ok rahatsz etmiti. Yedisudaki isyan12 13

M. Koygeldiyev, Ala Hareketi, Almat, 1995, s. 220 Karkara Aibat, Kaynaklar ve Belgeler, Almat, 1995, s. 9, 11, ve 16.

11

hareketleri acmasz bir ekilde bastrlrken Turgay bozkrnda ise gn getike kuvvetlenmekteydi. A. manolu ve A. Cangeldinin ilderliindeki Turgay isyan en direnli ve en uzun srelisi oldu. Ariv belgelerinden anlaldna gre, doruk noktasna kt srada, isyanclarn says 50 bine ulat. Az zaman iinde hareket u ve Issk Gle kadar yaylmt. Sonuta Bikek, Precebalsk, Yarkent ilelerindeki verimli btn yerleri igal ettiler. Yarkent ilesini almay dndler nk Alman soyundan gelenler Kazaklarn bu hareketinden rahatsz olmulard. Bu Kazaklarn Tekes, alkde rmann etrafndaki btn yerlerini, Karkara yaylasn, u blgesinin bir parasn igal etmek lazm diye dndler. Mahkemelerin uygulad cezalara dair bilgiler, Ruslarn kendi arivlerinde de yer almaktadr.14 Yedisudaki isyan bastrmak iin 8.750 sngl asker birlik, 16 top ile 47 makineli tfek gnderildi. Yedisuda onlarca Kazak ve Krgz obas yakp ykld. Masum halk acmaszca takibata uratld. arlk askerlerinin pelerine dt 300 bin kiinin drtte biri ine snmaya mecbur oldu. Sadece Genel Vali Kurpatkinin onaylad mahkeme kararlaryla Trkistan eyaletinde 1 ubat 1917e kadar 347 kii lm cezasna, 168 kii alma kamplarna ve 129 kii hapis cezasna arptrld. Bunlarn dnda sorgu sualsiz, mahkeme edilmeden tenkil birlikleri ve gmen kyllerin oluturduu silahl birlikler tarafndan kurunlanarak ldrlenler de vard.

3. Turgaydaki (Torgai) syan HareketiI. Dnya Harbi balaynca, Rus hkmeti Rusya mparatorluu snrlar dhilinde seferberlik ilan etmiti. Asker ihtiyalar iin Kazaklarn ellerindeki btn hayvanlar msadere edilip alnmt. Bu yetmiyormu gibi, 250.000 kiilik Kazak Trk Rus ordusunun geri hizmetlerinde almak zere ii olarak orduya alnyordu. Bu istekler Kazak halkn akna evirmiti ve ne yapacan karar veremez duruma drmt. Nitekim Kazaklarn mill hareketinin ncln yapan Kazak gazetesinde eitli grler ileri srlmeye balanmt. 15

14 15

T. Raskulov, Seme Belgeler, Almat, Glm yay, 1984, s. 241. M. Koygeldiyev, Kazak Demokrat Aydnlarnn 1905-1907 yllarndaki Umumi-Siyas Faaliyetleri, Almat, Glm yay, 1994.

12

Bir ksm Kazak aydn Rus hkmetinin isteklerinin kesinlikle reddetmi olsa da, dier ksm da Rus isteklerinin yerine getirilmesini isterler ve buna karlk da Duma daki Kazak temsilci says arttrlr. Bir baka grup ise, zaten perian hale gelmi olan Kazak halknn askerlikten muaf tutulmasn istemitir. Halkn patlama noktasna geldii Temmuz 1916 balarnda, A. Bkeyhanov, O. Almaz ve Miryakub Dulat bakanlnda toplanan Kazak ileri gelenleri baz kararlar alarak bunlar Rus makamlarna iletmeye karar vermilerdir. Kazaklarn ald ve Rus hkmetine iletmek istedikleri kararlar unlard: Kazaklardan gnderilen askerler Rus hkmeti ordusundan iade edilsin. Ayrca Kazak milletinden alnan ar vergilerin azaltlsn. Fakat bu taleplere Rus hkmeti cevap bile vermemiti. Sonunda halk bu duruma kar ayaklanmt. syann iddetli bir ekilde cereyan ettii blge ise Srderya olmutu. syan hareketi, Evliya Atadan balayarak hzla yaylm ve Urala, hatta Astrahana kadar ulamtr. syann ksa zamanda Sonak, Sekel kasabalarnda ve oradan da Akmolla vilayetinin Kzlyar, Temir ve Guryev ehirlerine srad grlmtr. Kazaklar bu yerleim merkezlerinde nfus kayt ve vergi brolarn basp tahrip etmilerdi. Fakat ksa zamanda asker birlikleri devreye sokan Rus yetkilileri, ayaklanmaya katlan silahsz halk zerine yaylm atei aarak pek ok kiinin lmne sebep olmulardr. Kazakistanda uzun sren ve iddetli arpmalara sebep olan ayaklanma lkenin Turgay blgesinde de olmutur. Bu blgede yaayan Kazaklar u boya mensuptu: Kpak, Argun, ve Nayman. Aralarndaki eski ihtilaflar bir kenara brakarak dmana kar mterek bir cephe oluturan bu Kazak boyunun banda Abdulgaffar Cambusun (Kpak), Osman olak (Argun) ve Hasan Bek (Nayman) hanlar bulunuyordu. Turgay blgesindeki bu birleik Kazak Kuvvetleri balangta Rus birliklerine kar baaryla mcadele ettiler. Fakat, bir mddet sonra Kazaklar ayn baary gsteremediler. Zira her Kazak boyuna ayr bir kumandan komuta etmeye balaynca arada salanan birlik bozulmu ve dolaysyla da dmana kar gsterilen baarl mukavemet ortadan kalkmtr. Bu arada, Kazakistanda bulunan Rus kuvvetleri, Trkistan Genel Valiliinden gelen takviye kuvvetleri ile kar hcuma geerek 16 Kasm 1916da Kazak kuvvetlerini ar bir malubiyete uratmtr. Bu malubiyet kabileler arasndaki birliin de dalmasna sebep olmutur. Turgay blgesinde dmana kar verilen bu mcadeleler kk gruplar 13

halinde bir mddet daha devam etti ise de sonunda halk, Ruslarn asker gcne boyun emek mecburiyetinde kald. Fakat Kazak aydnlar bu Rus basksn tanmayarak Kazak halkn mdafaa mcadelesini baka zeminlerde yrtmeye balamlardr. Ala-Orda partisi etrafnda toplanan bu aydnlar Kazakistann istiklaline ynelik direni faaliyetine girmilerdir. Kendilerinden haksz yere talep edilen sava vergilerini ve asker hizmetleri protesto etmek iin isyan eden Kazaklar, yiite direnmelerine ramen Ruslar karsnda malup olmaktan kurtulamamlard. Galip Ruslar, halkn elinde neyi varsa hepsini vergi mukabilinde msadere etmi ve 100 bine yakn Kazak gencini de Rus ordusunun geri hizmetlerinde altrmak zere orduya almt. Bu arada 40 bine yakn Kazak isyana katld diye llere srlmtr. syana liderlik eden yzlerce Kazak idam edilmiti. Rus zulmne dayanamayan 300 binden fazla Kazak Dou Trkistana snmt. Dier taraftan 200 bine yakn Kazak ve Trkistan Trk Sibiryaya ve dier baka blgelere srgne gnderilmitir.16 Kazak Trklerinden alnan araziler Rus gmenlerine verilmitir. Halktan zorla alnan vergilerin yan sra, hediye ekilinde toplanan mal ve parann yeknu milyonlarca rubleyi gemitir. Alnan rvetlerin yeknu milyonu gemitir. 1916 ylnda Turgay ilesi, burada balayan zgrlk hareketinden sonra, byk ayaklanma merkezlerinin birisi olmutu. 22 Ekimde A. manolu ynetiminde 15 bin isyanc Turgay ehrini kuatt. Muhasara birka gn devam etti. Bu srada ehre doru ynden Tmgeneral A. Lavrentyevin tenkil birlikleri gelmekteydi. arlk askerlerinin ehre yaklatn haber alan isyanclar kuatmay kaldrd ve Rus birliklerinin nne kt. 16 Kasmda A. manolu komutasnda 12 bin kiiden oluan milisler Toykoyma Posta stasyonu blgesinde Yarbay Katominin tenkil birliklerine saldrd. syanclarn nemli bir blm, insan gcn muhafaza etmek amacyla, Turgaydan 150km uzakla gtrlp Batpakkara blgesinde yerletirildi. Kazakistann dier blgelerinde de, isyanclarla arlk askerlerinin stn kuvvetleri arasnda iddetli arpmalar meydana geldi. Semey ve Akmola vilayetlerinde isyanclara kar 12 svari bl, takviye edilmi 11 piyade bl harekete geti. Turgay isyanclarna kar ise, arlk Hkmeti 17 humbaraclar birlii, 18 kazailer

16

Z.V. Togan., Bgnk Trkler ve Trkistan, stanbul, 1981, s. 545-548.

14

birlii, 4 svari bl, 18 top ve 10 makineli tfekten oluan keif kolordusunu gnderdi. Fakat bu tenkil birlikleri ubat htilaline kadar bu isyan bastramad. Ancak, arlk ynetimi devrildikten sonra, Turgay vilayetindeki isyan durdu. Bu merkezdeki hareket Kazak iileri tarafndan yaplm olup uzun bir zaman devam etmiti. syanclar, birok ilenin hkimiyetini ele geirmeyi baarmt. Turgay ilesindeki Kpak Kazaklar, Abdulgaffar Janbosnov Han olarak semilerdi. Turgaydaki hareket alan, merkezden ve dzenli ynetilmesi ile dier isyanlardan ayrlyordu. 1916 ylnda Amangeldi, Turgayda ok byk bir ordusu kurmutu. Eitilen asker says da 20 bin civarnda idi. Daha sonra bu askerlere Irgz, Kostanay, Aktbe ve Baykonrdan maden iileri, okparglden kmr maden iileri, Ornbor- Takent demiryollarndan gelen iiler de katlmt. Bylece asker says oalmaya balamt. Ekim aynda Turgay ve Irgz ilelerinde isyanclarn aa-yukar 20 kiilik bir ordusu olmutur. A. manov; Turgay, Kostanai, Irgz, Aktbe ilelerinin ve Srderya, Akmola, Semey eyaletlerinde tm isyanclar bir araya toplamt. Komutan A. manov, isyan hareketlerini kendine has taktii ile yrtmtr. Bylece, ekim aynn sonunda kadar 15 binlik asker ile Turgay merkezinin etraf evrilmiti. arlk Rusya bu hareketi durdurmak iin Lavrentev bakanlnda 9 bin kiilik bir ordu gndermiti. Bu cezalandrma ordusu, getii yerlerdeki btn Kazak kylerini darmadan ederek ilerlemitir. Bu yllarda yaayan ve olaylara ahit olan V. Vegman, Kyler yand ve mallarn kurtarmay dnp kaan kiiler o yangna urad. Bu zorluktan kolay kurtulamayacan dnen Kazak- Krgz kadnlar ise dalardan kendilerini aaya attlar demitir. Turgay igal edemeyince isyanclar kuatmay durdurup, kasm aynn ortasna doru bir gece Turgay civarndaki posta istasyonda bulunan arlk hkmetinin askerlerine kar saldrya gemilerdi. arlk hkmetinin askerleri bu saldrdan sonra Turgay merkezine ekilmilerdi.17 syanclarn nemli bir ksm Batpakkara ovas ile Akkum kumluu etrafna saklanp, partizanlk hareketlerine giritiler. Doal-rpek yaknndaki hareket malubiyetle sonulanmtr. Geri ekilerek hareket edenlerin komutann ve cezalandrma mahkemesini kuatma altna almt. Komutan ve beraberindekiler son

17

Jean-Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarlk, Kabalc yay. stanbul, 2006, s. 408-409

15

kurunu kalana kadar arpm ve sa kalanlar da akama doru ellerine mzraklar alp, tekrar harekete gemilerdi. Hareket acmakszn bastrlsa da, birok yerlerde zaman zaman devam etmiti. arlk Rusyas hkmeti isyankrlardan gaddarca ald. bine yakn kii cezalandrld. Yzden fazla yakld, birok susuz kii idam edildi. Ceza birlikleri kyleri yamaladktan sonra arabalar altn gmle doldurarak bilezik, yzk, kpelere deri apkalara doldurarak dnmlerdi. lkeden ok ucuz fiyata birok inek satld ve arlk Rus Hkmetinin emriyle ordu iin eitli eyalar topland. Vergi miktar ykseltildi, sava vergisi konuldu, gmrk vergisi demek zorunlu oldu. Birok bask ve zorlamalar ile Kazak halk yldrlmak istendi.

4. syn Hareketlerinin Baarszlk Sebepleri, zellikleri ve Tarih nemi1916 ylndaki mill ayaklanma hareketi Rus smrgeciliine kar ortaya kmt. Bu mill ayaklanmada, aydnlarn uyarsna ramen isyanclarn dank halde hareket etmesi, onlarn yenilmesine neden olmutu. Ceza mahkemelerine kar faaliyetlerin olumas, Kazak aydnlarnn bakaldrs, halk ayaklanmalar, Douda Emperyalist Rusyaya kar verilen mill bir mcadele seviyesine ulamt. arlk Rus Hkmeti, Kazaklarn ata yurduna Rus gmenlerini yerletirerek smrgecilik siyaseti yrtmekteydi. Ksa srede halk arasnda tepkiler olumaya balamt. lk isyan hareketi Yedisu eyaletinde ortaya kmt. Buradaki 94 ky sava alanna dnmt. Yaanan atmalarda Ruslar ile Ukraynallardan 1905 kii ld, 684 kii ar yaraland. Cezalandrma ordusunun aratrma sonularna gre 171 kii kaypt. arlk Rusya Hkmetinin emriyle Rus Kozaklar da bu savaa katlmt ve Kazak kylerini yamalayarak emperyalist politikalarn arac olmulard. Onlar ordularda, ceza mahkemelerinde grev alarak Kazak kyleri ile Krgz kylerini atee verdiler.18

Brkit. yagan, Tsentralnaya Aziya v sostave Rosiyskoy mperii, Kazakskaya Entsiklopediya, Almat, Atamura yay, 2004, s. 44.

18

16

1916 ylnda Trkistanda kan ayaklanmalar, 1917 ylnn ilk aylarna kadar devam etmitir. Bozkr halknn bu ayaklanmas btn Orta Asyaya yaylmt. Takent, Semerkand, Fergana, Trkmen, Hazar denizi eyaletleri ile ilelerinde ve Yedisu eyaletinin birok yerine yayld.19 Kazak aydnlarnn ve dier mcadelecilerin yenilgiye uramasnn birinci nedeni, Kazaklarn dank halde savamas ve beraberliin salanamamasyd. Ayrca, askerlerin yetersizlii, bazlarnn Rus idarelerinde alarak Rusya mparatorluunun hizmetinde olmas, Kazak komutanlarnn silah sknts v.s. gibi nedenler sonucunda mcadele baarszlkla sonulanmtr. arlk Rusya hkmetinin yrtt smrgecilik siyasetinin youn olarak uyguland blgelerde Ruslar, Rus Kozaklar, Ukraynallar ve Kazaklar ile Krgzlar, Dngenler, Dou Trkistan Uygurlar ve zbekler arasndaki atma Ruslarn iine yaramt. Ayaklanmann kendisine has bir idaresi ve hazrlk imkn olmad. Kazak aydnlar arasnda da birlik yoktu. Bazlar ise askere alndlar.20 arlk Rus Hkmeti isyan eden halk ve yneticileri birbirine kar kkrtyordu. Yedisu merkezindeki savata isyanclar ynetenlerin birisi, Bekbolat Aekeevi Boraldayda halk nnde idam etmiti. Karkaradaki savata ilk zamanlar isyanclar ynetenlerden birisi Camenke Mambetovu hapse att ve dier 12 yneticiyi de acmaszca ldrtt. Mill ayaklanmada Kazak halk, devrimin nemini anlad ve basklara kar mcadele etmeyi rendi. Bu ayaklanma Kazakistan halknn mill bilincinin gelimesine ve arlk Rus emperyalizmine kar mcadele azminin gelimesine neden oldu. Smrgecilik siyaseti srerken Kazaklar, mill menfaatlerini ve hakszla uradklarn fark etmilerdi. Bunun zerine halk, siyasetle ilgilenmeye ve olaylarn ardndaki gerek sebepleri aratrmaya baladlar. Kazaklar bu srada kendilerini arlk Rusya mperatorluunun smrgecilik siyasetine kar

durabileceklerini ve ciddi biimde savaabileceklerini farkettiler. 1916 ylndaki bu ayaklanmay Kazak edebiyatlar Cusufbek Aymavtov (Yal Hoca), Muhtar

19

N. Rskulov, 1916 yl Kazakistandaki Mill Ayaklanma, Belgeler ve Kaynaklar. Almat, Glm yay, 1947, ss.108110. 20 K. A.Cirenin, Politieskoe Razvitie Kazahstana v XIX v Naale XX Vekov. Almat, Kazak Universiteti Yaynlar, 1996, s. 234.

17

Avezov (Zor Zaman), Saken Seyfullin (Dar Yol, Dnp Gemek), Sabit Mukanov (Deve Gz), eserlerinde aka dile getirmilerdir. 1916 ylndaki Kazak mill mcadelesi, Hazar denizinden bugnk Moolistana kadar btn Kazakistan kapsamt. Bu isyan, emperyalizme kar genel bir mill ayaklanma olarak Kazak tarihinde byk bir neme sahiptir.21

5. Ekim Devriminden Sonra Kazakistanda Siyas Ortamubat Devriminden sonra Rusyann iinde Mslmanlarn mill hareketleri yaylmaya balad. Nisan 1917de Trkistan, Bakrdistan, Tataristan ve Kafkas Mslmanlarnn toplantlar oldu. Trkistanda olan Mslmanlar kongresinde federatif bir devlet kurma istei dile getirilmiti. Yerli halkn hakkn korumak iin Trkistan Mslmanlarnn Merkezi uras seildi. Bakan olarak Mustafa okay seilmiti. Mays 1917de Btn Rusya Mslmanlar Kongresi topland. Kongre, Rusyann devlet ynetiminin mill, federatif demokratik Cumhuriyet olmasn talep etti. Kongrede kadn haklar konular da ele alnd. 250 imamn kar kmasna ramen, Mslman kadnlarn siyas haklarndan yararlanmas ve erkeklerle eit haklar tannmas karar alnd. Kongre ok eli evlilie kar ktn bildirmiti. i problemlerini zdkten sonra Kongre kararlarn aklad.22 Kongrede mehur bir tarihi, Doudaki mill hareketin emektar Zeki Velidov (Togan) sz alarak, Trk halklarnn bundan sonraki hayat hakkndaki meseleleri gndeme getirip Trkistann egemenlii fikrini aklad. Mslman kongreleri, siyas problemleri ok dikkatle deerlendirmilerdi. ubattan ekime kadar geen zamanda mill demokratik fikirler aka ortaya konmutu. Eyll 1917de Btn Rusya Mslmanlarnn ilk kongresinde Trkistan Federasyon Partisi kurulmutu. Kongre; Fergana, Srderya, Hazar Denizi ve Yedisu eyaletlerini kapsayan Trkistan lkesini, Rusya Cumhuriyeti ile federasyon halinde olan zerk Devletler olarak ilan eden teklifleri kabul edilmiti.23

Kzl Kazakistan Derisi, Say 4, Alamt, 1996, ss. 92103. H.N. Bababekov, Orusiya Orta Aziyan Basp Alganb?, Krgzistan Madaniyat Gazetesi, Say 49, Almat, 1990, ss.1012. 23 Bababekov, a.g.e., s. 12.22

21

18

Kazaklar, 1917 ilkbaharnda oluan siyas belirsizlikten yararlanarak, devrimden sonra lkede meydana gelen deiiklikleri deerlendirmek, siyas ve sosyal kltrel meselelere aklk getirmek amacyla sivil komitelere paralel olarak blge ve vilayetlerde kendi inisiyatifleriyle Kazak komitelerini tekil etme kararn aldlar. Blge ve vilayet komitelerinin kurulmasna ilikin ilk haberler Kazak gazetesinin 17 Mart 1917 tarihli saysnda yaynland. Bu haberlerde 10 Martta Oral ehrinde Kazakistann btnln korumak amacyla G. Alibekov bakanlnda bir Kazak komitesinin kurulduu, 11 Mart 1918de benzeri bir komitenin Semeyde (bakan R. Marsekov) ve Ombda (bakan E. tbayev), ay sonuna doru Almatda (bakan . Jaynakov) faaliyet gstermeye balad yazlmtr.24 Komitelerin esas amac Kazak halknn gcn birletirmek, idarecilerin halk tarafndan seilmesini salamak, gelimelerileri halka izah etmek, gncel meseleleri zmlemek idi.25 Kazak toplumunun n saflarnda yer alarak bir siyas g haline gelen Kazak aydnlar, yeni siyas artlar erevesinde gndemdeki konularn ulusal seviyede tartlp karara balanmas iin Genel Kazak Kurultaynn toplanmas gerektiine dnmekteydiler. Fakat gelien olaylarn mahiyetini ve bundan sonraki amalarn halkn anlamas iin ncelikle blge ii veya blgeler aras toplantlarn yaplmasnn uygun olacan ngrmlerdi. Yukarda sz konusu edilen komiteler ve blgesel toplantlar iin hazrla balamlard. NisanMays 1917de blgesel bozkr merkezlerinde ve yaknlarnda toplantlar yapld. Bunlardan ilki 28 Nisan 1917de Orenburg ehrinde yaplan Turgay blge toplants olmutur. Toplantya Kazan Mslman komitesinden Necip Halfin, Ufa Mslman komitesinden Abdurrahman Rahmetdinov, Orenburg Mslman brosundan Solovyev ve A. G. Hseyinov, Aktbe Mslmanlarndan man Abdulbaniyev ve S. Alikov dhil olmak zere 300den fazla kii katlmtr.26 Ayrca, toplantda Akmola, Semey, Srderya ve Bkey mntkasndan da temsilciler hazr bulunmulard. Toplantya Kazak gazetesinin editr A. Baytursunovun bakanlk etmesi, ileride Ala Ordann Turgay blge yetkilisi olarak Seyitnezim Kadirbaev, Alan Kustanay blge komirserlii grevini yapacak Omar Almasov, I.

24 25

Kazak Gazetesi, Say: 222, Almat, 1917, s 19. M. Koygeldiyev, Ala Hareketi, Almat, 1995, s. 220 26 Ala Orda, Sbornik, (Dokumentov), (Belgeler kitab) s.21

19

Duma delegesi A. Kalmenov, A. Bkeyhanolu, M. Dulatovun katlmas ile toplant Alan ilk sinyallerini veriyordu. Toplant Baytursunov tarafndan aldktan sonra Orenburg Tatarlar adna Vakit gazetesinin editr Kan Karimov konuma yapt. Bu konumadan sonra Turgay blgesi valisi Eversmen konuma yapmak iin izin istedi. Fakat ar hkmetinin blgedeki smrge politikasn yrten bir ahsn konuma yapmasna toplant delegeleri iddetle kar km ve bunun zerine Eversmen toplant salonunu terketmek zorunda kalmt.27 Bu olay, ar hkmeti ve politikasna kar Kazak halknn birikmi kininin bir gstergesi idi. Toplant gndeminde: 1) Sivil komitelerin kurulmas, 2) Tm Kazak Kurultayn toplama ve Mslman Kurultayna delege gnderme, 3) dare eklini belirleme ve meclise temsilci seme, 4) Din meselesi, 5) Eitim konusu, 6) Toprak meselesi, 7) Mahkemelerin ekli ve ileyii, 8) Yerel ynetim (Zemstvo), 9) Basn, 10) Posta, 11) Finans (maliye) konusu, 12) Topluma zararl organlar ve brokrasiyi kaldrma, 13) Sava ve iiler, 14) I. Dnya Sava sebebiyle seferberlik kararnn uygulanmas ve bununla ilgili olarak Turgay blgesinde kan olaylar meseleleri vard.28 Youn alma ve mzakerelerden sonra toplantda u kararlar alnmtr: 1) ubat devriminden sonra gelien yeni dzeni pekitirmek, geici hkmete destek salamak, blgelerdeki dzeni korumak, kabilecek olaylar engellemek amacyla ky, volost, vilayet blge komiteleri kurmak, 2) Tm Kazak halkn birletirmek, arz ve taleplerini, ihtiyalarn tespit ve mzakere etmek zere Tm Kazak Kurultay toplanacakt. Kurultay gndemini hazrlamak, tarih ve yerini belirlemek zere A. Bkeyhanov, Omar sengulov, A. Baynursunolu, mam Alimbekov, M. Dulat, sen Turmuhammedov, S. Kadirbaev, Kerey Turumovun oluturacaklar bro grevlendirilecek, 3) 7-8 Maysta Moskovada dzenlenecek Genel Mslman Kurultayna Oraz Tatiev, Seyitnezim Kadirbayev, Akkagaz Doanov, Sultangazi skakov delege olarak gnderilecek, 4) Rus devleti demokrat, parlamenter, kat bir ekilde bir merkeze bal olmayan cumhuriyet olmaldr, 5) Din ii devlet iinden ayr olacak, cami says halkn isteine gre belirlenecektir, 6) Eitim her 100 eve en az bir okul decek bir ekilde bir alacak, ilk snfta27 28

a.g.b, s.25. a.g.b, ss. 2728.

20

dersler ana dilde, kz ve erkek ocuklarna birlikte okutulacak, 7) Yasad el konulan araziler derhal Rus sakinlerinin ellerinden alnp Kazaklara iade edilecek, Trkistan blgesine gmen yerletirilmesi durdurulacaktr. Devam etmekte olan savata malubiyet geici hkmetin de kaybetmesi demektir. yle ise eski dzen yine yerini alacak ve ubat devriminin getirdii yenilikler yok olacak dncesinde olan Kazak aydnlar devam etmekte olan sava iin ig, gda ve hayvan temin edeceklerini ilan ederek bu konuda geici hkmeti desteklediklerini gstermilerdir. Toplantda, seferberlik ile ilgili hkmet kararna Turgay blgesinde kan olaylar ile ilgili inceleme komisyonu kurulacak karar alnmtr. 29 Grld gibi, toplant gndemine dhil edilen ve sonucunda alnan kararlarn sadece Turgay blgesini deil, tm Kazakistan ilgilendiren konular kapsamasndan dolay Turgay toplantsn blgesel toplant olarak deerlendirmekten ziyade ulusal toplant olarak kabul etmek daha doru olacaktr. Kazak gazetesinin 225. saysnda Kazak Halknn lk Toplants adl makalesinde man Alimbekovun dedii gibi, ... bu toplant Kazaklarn Rus himayesine girdiinden beri zor artlarda yaplan ilk toplantdr.30 Ayrca toplant gndemi ve kararlar ileride bahsedeceimiz Ala Partisinin programnn temelini oluturmutu. Turgay toplantsn takip eden Almat ehrindeki Yedisu (1213 Nisan), Oraldaki Bat Kazakistan (19-22 Nisan), Ombdaki Akmola (25 Nisan- 7 Mart), Semey (27 Nisan- 7 Mart) toplantlarnda de genel olarak Turgay toplantsnda eski brokratik idare sistemi kollektif halk ynetimi ile deimeli, Semey toplantsnda Btn Rusya Mslmanlar Kurultaynda Rusyada ikamet eden tm halklarn zgrl, eitlii ve kardelii kabul edilmeli, bu halklara ulusal, ekonomik, kltrel, sosyal, tarihi- corafik zelliklerine uygun olarak ynetim sistemini seme hakk verilmelidir gibi kararlar alnmtr. Tm bu toplantlar halkn devrilen ar hkmetine kar yllardr birikmi olan kini, kendi kendini idare etme hakkn ve bamszln elde etme umudundan domutu. En nemlisi de bu toplantlar Birinci Genel Kazak Kurultaynn ve Ala hareketinin ncs olmutur. Siyas bir g olarak ortaya kan Kazak aydnlar hareketi, Kazak29 30

Kazak Gazetesi, Say 225, Almaty, 1917, s. 372. Ala Orda, Sbornik, (derleme) s. 3536.

21

komitelerini oluturup yukarda sz edilen blgesel toplantlar dzenleyerek daha ilk gnlerde siyas mcadele snavndan gemi bulunuyorlard.31 lk Genel Kazak Kurultayn dzenleme teebbs 1913 ylnda Aykap dergisi etrafnda toplanan Kazak aydnlar tarafndan yaplmt. Derginin 1913 Haziran aynda yaynlanan 11. saysnda yazd makalede Cihana Seydalin, Orenburg ehrinde her blgeden iki temsilcinin katlaca kurultayn dzenlenmesi gerektiini vurgulayarak A. Bkeyhanov, B. Karatayev, A. Baytursunov, M. Tnbayev, M. Dulatov ve dier Kazak gazetesinin etrafnda faaliyette bulunan aydnlara bu kurultay organize etmek iin arda bulunmutur.32 Ayrca dergi, 15 Temmuz 1913 tarihinde yaynlanan 13. saysnda: Rusyada yaayan halklarn ulusal sorunlarn konumak, karara balayp yetkili mercilere iletmek iin kongreler dzenleniyor. Biz de onlardan rnek almalyz. Kurultay halkn nde gelenlerinin bir araya gelmesi bakmndan da nemlidir. Kurultayn amac, halkn sorunlarn mzakere ederek hkmete iletmek olarak belirtilmitir.33 Eyll aynda Orenburg ehrinde toplanmas dnlen kurultayn gndemine: toprak meselesi; din meselesi; mahkemenin ileyii ve Devlet Dumasnda temsilci bulundurma hakk gibi sorunlar nerilmitir.34 Fakat A. Bkeyhanov ve A. Baytursunov Kazak gazetesinin eitli saylarnda yaynladklar makalelerde, nemli olan kurultayn toplanmas deil, kurultayda alnacak kararlarn yerine getirilmesi olduunu vurgulayarak, buna hem lkenin iinde bulunduu ortamn, hem de kararlar yerine getirecek olan Kazak halknn henz hazr olmadn ileri srerek kar kmtr. Gerekten de II. Duma daldktan sonra 3 Haziran ferman ile Rus olmayan halklara kar alnan tedbirler ve skynetim ortamnda byle bir giriim kesinlikle baarszlkla sonulanacakt. Nitekim Aykap etrafndaki aydnlarn kurultay toplama hazrlklar giriiminde bulunduklarn renen hkmet ve zellikle Orenburg jandarmas geni kapsaml aratrma yaparak bata Seydalin olmak zere birok kiiyi yakn takibe almtr.35

31 32

M. J. Abdirov, storiya kazaestva Kazahstana, Almat, 1994, s. 374. Nurpeysovun nszyle Kazakistan, (Moskova: Sotsegiz, 1936) imkent, 1992, s 150. 33 Kazak Gazetesi, Say 198, Haziran Almat, 1913, s.5253. 34 M. J. Abdirov, storiya kazaestva Kazahstana, Almat, 1994, s. 388. 35 A. N. Nusunbekov, Obedinenie kazahskih zemli v kazahskoy SSR, Almat, 1953, s. 16.

22

Bu giriimden drt yl sonra Kazak aydnlar hem toplumun bilinlendiine, hem de ubat Devriminden sonra ortamn uygun olduuna inanarak Genel Kazak Kurultay dzenleme karar almtr. Fakat 1905te kan Birinci Rus htilali sonrasnda toplanan I. ve II. Dumann datlmasndan sonra Tm Rusyada olduu gibi, Kazak illerinde de kurulan jandarma dzeni erevesinde bu kurultay toplayp, alaca kararlar hayata geirmenin imknsz olacan anlayan Bkeyhanov ve Baytursunov gibi baz Kazak aydnlar tarafndan kar klmt. ubat 1917 devriminden sonra siyas arenada oluan deiiklikler ve Kazak toplumunun siyas uurunun uyanmasnn bir gstergesi olarak blge Kazak toplantlar, Tm Kazak Kurultaynn toplanmas iin koullar hazrlam bulunuyordu. Kurultay hazrlklar devam ederken Kazak gazetesinin 24 Haziran 1917 tarihli saysnda kurultayda konuulacak meseleler kamuoyuna duyurulmutur. Gndemin ana maddesi bamsz bir devlet kurmak konusu idi. Yani, Kazaklar bamsz bir devlet mi yoksa blgesel zerklik mi istiyor? Aradaki fark udur: bamsz devlet olacaksa kendi devlet Dumas olmal, kanunlar bu Duma karmal, mill para basm, demir yolu, tm ekonomi kendi ellerinde olmal, toprak ve su kendi mlkiyetinde olmal, kendi askerini bulundurmal. Blgesel zerklikte ise, kendi paras, demir yolu, askeri v.s. olmayacaktr, Rusya Devlet Dumasna temsilci gnderecektir. Devlet Dumasnn kard yasalara tabi olacaktr...36 Kazaklarn siyas parti kurmas gerektii nerilen dier bir konu idi. Kurultay hazrlk komitesi, Rusyada gnmzde eitli partiler mevcut... Onlarn hi birinin program Kazaklarn ama ve isteklerine uygun deildir. Dolaysyla tamamen Kazaklarn ama ve isteklerini karlayacak parti kurulmaldr. Amalar tespit edip, program dzenleyip, amalara ulamak iin faaliyet gsterecek siyas bir parti nasl kurulmal, program nasl olmal, nasl bir yol izlenmeli tm bu meseleleri kurultayda tartmalyz nerisinde bulunmutur.37 1916 senesinde nemli roller ifade eden Ala-Orda Partisi (Kazak Anayasal Demokratik Partisi), Bolevik ihtilalinden faydalanarak arlk zamanndan kalan smr dzenini ykmak iin harekete gemi ve bu hareket ksa bir srede mill bir36 37

Kazak Gazetesi, Haziran-Temmuz, Orenburg, 1917, s. 35. Kazak Gazetesi, Say 234, Haziran 1917. s. 3.

23

ayaklanmaya dnmtr. Kazaklar bir yandan yaklamakta olan komnist ihtilalcilerine kar, dier yandan da ar ordusunun kalntlarna kar mcadele etmek zorunda kalmlardr. 1917de Aktbe ve Oral Kongreleri ile Orenburgda toplanm olan Byk Kazak Kurultay, memleketin tekilatlandrlmasna ynelik nemli kararlar almlardr. Bu kurultayda alnan kararlardan bazlar unlardr: 1. Rus glerinin Trkistana gnderilmesinin durdurulmas. 2. Hkmet tarafndan gasp edilip, Rus muhacirlerine datlan topraklarn Trklere iade edilmesi. 3. I. Dnya Savanda geri hizmetlerde kullanlmak zere toplanan Trklerin geri yollanmas. 4. Trklerin ve Ruslarn idari ilerinin ayr olmas. 5. Eitimin anadilde yaplmas.38

B. lk Kazak Siyas Partilerinin KuruluuKazak siyas tarihinde yeni bir dnem balatan Birinci Genel Kazak Kurultay, 2126 Temmuz 1917 tarihleri arasnda Orenburgda yapld. Tm Kazak vilayetlerinin temsilcilerinin katlmyla gerekleen bu kurultayn gndemi 14 maddeden oluuyordu. Bu gndem maddeleri o gnk Kazak toplumunun ulusal, siyasal, sosyal ve ekonomik yaantsn dorudan ilgilendiren sorunlar ieriyordu. Zaten bunlarn ou, 1917 ylnn Nisan- Mays aylarnda vilayet dzeyinde yaplan Kazak kurultaylarnda da tartlmt. Sz edilen gndem maddelerini ana balklaryla ksaca yledir: 1. Kazak zerkliinin kazanlmas; 2. Toprak sorunu; 3. Kazak asker birliklerinin kurulmas; 4. Yerel ynetim (Zemstvo); 5. Eitim ve yarg sorunu; din sorunlar; kadn haklar; 6. Rusyann yeni Anayasasn hazrlayacak olan Kurucu Meclisin toplanmas ve Kazak vilayetlerinde bunun iin yaplacak seime hazrlk almalar;38

Kazak Gazetesi, Say 234, Haziran 1917. s. 7.

24

7. Rusya Mslmanlar Genel Kurultay; 8. Kazak siyas partisinin kurulmas; 9.Yedisu vilayetindeki olaylar; Kievteki btn Rusya Federatif urasna ve Petersburgtaki Halk Eitim Komisyonuna Kazaklarn katmas sorunu. Kurultayda, delegeler zellikle ulusal otonomi problemine, toprak sorunun zmlenmesine, Rusyann yeni anayasasn hazrlayacak olan kurucu meclise hazrlk almalarna ve Kazaklarn siyasal bir parti kurmasyla ilgili grmelere arlk verdiler. Burada belirtmemiz gereken bir husus da, otonomi sorununun kurultayn balamasndan bir ay nce ciddi olarak gndeme gelmeye balam olduudur. Hatta Kazak gazetesinde, bununla ilgili olarak deiik grlere yer veren bir dizi yaz da yaymlanmt. Bu yazlarda genel olarak u sorular ortaya konuyordu: Eer, otonominin gerekliliine karar verilirse, Kazaklar iin hangi biimi kabul edilebilir? Devlet otonomisi ya da federatif bir otonomi mi? Eer bir blgesel otonomi formlnde uzlalrsa, o zaman bu hangi temele dayanacaktr? Topraa m, kltrel (ulusal) zellkilere mi? Kazaklar bamszlk almak iin kendi balarna giriimlerde bulunabilirler mi, yoksa bu amalarna, baka halklarla kurulacak bir ittifak iinde mi ulamalar gerekmektedir?.39 Kurultayda, Ahmet Baytursn ve Miryakub (Mircakp) Dulat, otonom bir Kazak devletinin kurulmasndan yana oldular. Alihan Bkeyhan, demokratik, federatif ve parlamenter bir Rusya Cumhuriyeti iinde kurulacak Kazak ulusal toprakl otonomisi grn savundu. Delegelerin ou bu gr destekledi. Sonuta kurultaydan Kazak vilayetleri, toprakl ve ulusal otonomi almaldr karar kt. Birinci Genel Kazak Kurultaynda zerinde en ok durulan konulardan biri, toprak sorunu oldu. Bu sorunla ilgili olarak kurultayda kabul edilen kararlarda ksaca u hususlar belirtiliyordu: Kazaklarn topraklarn zorla ellerinden alma eylemi artk son bulmaldr. Msadere edilen tm topraklar, bununla birlikte gmen ileri brosu tarafndan el konan ve henz datlmam olan araziler hemen Kazaklara iade edilmelidir. Toprak sorunu konusunda, Kazaklarn kendi toprak yasa tasars

39

Kazak, Say 24, Haziran 1917, s. 17.

25

hazrlanmaldr. durdurulmaldr.40

Kazak

bozkrlarna

yaplan

Slav

g

snrlandrlarak,

Kurultayda, Rusyann yeni Anayasasn hazrlamak zere toplanacak olan Kurucu Meclise seilecek Kazak mebuslarnn 81 kiilik aday listesi de onayland. Mebus adaylar, Kazakistann tm vilayetleriyle birlikte Buhara, Fergana ve Hivedeki Kazak topluluklarnn temsilcilerinden oluuyordu. Bu arada, kurultayn ald kararlarda Kazak aydnlarnn ok etkili olmas dikkat ekmitir. zellikle eitim, kadn haklar ve dini konulardaki kararlarda bu durum aka grlmektedir. Bu kararlara gre, ilkrenim zorunlu olmaldr. renimin ilk iki yl ana dilde yaplmaldr. Eitim parasz olmaldr. Kadnlar erkeklerle eit haklara sahiptir. Kazaklar iin kendi yaantlarna uygun, ada hukuk sistemine dayal yeni bir adalet mekanizmas oluturulmaldr. Ayrca, Kazaklarn din ileri iin Orenburgta bamsz bir mftlk kurulmaldr. Birinci Genel Kurultay, Kazaklarn Ala ad altnda siyasal bir parti kurmasna da karar vermitir. Bu bakmdan baz tarihiler, bu kurultay Kazak ulusal demokratik partisi Alan kurultay olarak ta grdler. Ala partisinin kuruluu ile ilili kurultay kararnda ksaca yle deniyordu: Kazak halknn kendi siyasal partisinin kurulmas gerekli grlmtr. Kurultay, bu partinin programn yapma grevini Umumi Rusya Mslmanlar Kurultayna seilen Kazak delegelere vermi bulunmaktadr. Parti programnda demokratik, federatif ve parlamenter bir Cumhuriyetin (Rusyada) kurulmasn istemek teml ilke olarak ortaya konmaldr.41 Ala Partisinin banda Alihan Bkeyhan, Ahmet Baytursn gibi ulusal nderler bulunuyordu. Partiye, nde gelen Kazak aydnlar da katlmlard. Onlar, Smrge ynetimi tarafndan ezilen Kazak halkn kurtarma parolas ile yola kmlard. Ala, Kazaklarn ba siyasal partisi olmasna karn muhalefetsiz deildi. Zira 1917 ylnn gz aylarna doru Ala hareketine muhalif olan Kazaklar Cz ad altnda sosyalist bir parti daha kurmulard. Cz Partisi sosyalist olmakla birlikte Panislamist ve Pantrkist eilimler de tayordu. O nedenle, balangta son derece Rus kart bir tutum iinde olmutur. Bu partinin kurucular,40 41

A. Koygeldiyev, Ala Hareketi, Almat, 1995, s. 220. A. Koygeldiyev., Ala Hareketi, Almat, 1995, s. 22.

26

daha sonra Cz adl bir de gazete karmlar. Cz Partisine Klbay Togusov nderlik ediyordu. Cz Partisinin Boleviklerin ynettii Sovyet Hkmeti ile ilikileri farkl bir biimde geliti. Cz Partisinin lideri Klbay Togusov ve arkadalarnn siyasi grleri ile faaliyetleri 1917 sonbaharndan 1918in bana kadar dramatlik bir biimde deiti. Balangta, Cz Partisi mensuplar Sosyal Devrimciler Partisi ile ittifak taraflar iken, 1918 Ocak ayndan itibaren Sovyet Hkmetinin baz blgelerde kurup glendirme almalarna aktif bir biimde destek vermeye baladlar. 1918 ylnn balarnda Cz Partisi yeleri, Ala Ordaclara kar mcadelede Bolevikler ile ittifak ettiler. Bylesine g artlara ramen, Ala Orda Hkmeti birka ay iinde (1917 Aralk- 1918 Mart) Kazailerin tarafszl ve baz yerlerde Boleviklerin ynetimindeki Sovyetlerin zayflndan istifade ederek vilayetlerde kendi ynetimlerini tesis etmeye ve milis birliklerini oluturmaya giritiler. Fakat ok gemeden patlak veren Sava Kazakistanda arpan glerin kutuplamasn hzlandran yeni askeri ve Siyasi artlarn olumasna sebep oldu.

1. Ala PartisiKazaklarn efsanevi atas olduuna inanlan Ala Han (Orda Han)dan gelen Ala kelimesinin manas kesin olarak belli deilse de bugnk kullan ile Kazak ve Krgzlar' ortaklaa anlatan bir kelime olarak bilinmektedir. Trkler arasnda mill bilin uyandka tarih gemilerine doru ynelme eilimleri de artm ve Trk topluluklar kendilerini daha birletirici adlarla anma ihtiyac duymulardr. Kazaklar da Bat Trkistann btn kuzey blgelerini birletirecek Ala devlet ad olarak benimseyerek mill beraberlik bilincini yaatmaya almlardr. Birinci Dnya Sava sonunda Rusya yenilip yklrken arlk iindeki milletler bamszlk davasna komular ve nceden hazrlkl olan Polonyallar, Finler, Estonlar, Letonlar ve Litvanlar mill devletlerini kurabilmilerdir. Bu hengmede Trkler de ayn bamszlk davasna kalkmlarsa da baarlar geici olmu, ayr ayr kurulan devletleri ksa bir sre sonra Bolevikler tarafndan istil edilmitir. Buna ramen Kazak aydnlar bamsz bir devlet kurma giriiminde bulunarak Ala Orda adyla

27

mill devletlerinin kurmulardr. Orda kelimesi Trkedeki ordunun karldr. Ordu, ilk nce Orhun yaztlarnda grlen bir kelime olup bugnk gibi asker topluluu deil, devlet merkezi veya asker karargh anlamnda kullanlmtr. Cengiz devleti zamannda ise yine karargh devlet karargh ve daha sonra devlet manasnda ve orda eklinde kullanlm, byk kaanln Kuzey-Bat blm Altn Orda adn alm, bunun Dou ve Batdaki iki blm de Gk Orda ve Ak Orda olarak adlandrlmtr. Ala Orda ad ayn gelenee gre verilmi bir addr. Hepsi de Kazak aydn olan kurucular lkc Trkler olup yalnz Kazaklar deil, btn Trkleri tek millet olarak dnen kiilerdir.42 19121917 yllar arasnda Rus hkmetine kar Orta Asyada ayaklanmalar balamt. 1917de arlk Rusyada ihtilal olmas sebebiyle Orta Asyada ksa sreliine de olsa bamsz bir dnem yaand. Eski Kazak czleri bir araya gelerek bamsz Ala Orda Devletini kurdular. Hkmet Bakan, Alihan Bkeyhanov, bakenti Semey olan bu devlet yl yaayabildi.43 Ala ya da Alaorda hareketi, XIX. yzylnn sonu ve XX. yzyln balarnda Rusyada meydana gelen siyasi- sosyal deiimlerin sonucunda ortaya kmtr. Birinci Dnya Sava srasnda, 1917 ylnda Rusyada balayan devrim, Kazakistan aydnlarnn halkn haklarn koruma ynndeki almalarn

hzlandrmt. Kazak Mill Partisinin kurulmas yolunda ilk admlar ise daha 1905te Birinci Rus Devrimi srasnda atlmt. 1905 ylnn sonunda Oral ehrinde, Kazakistann be blgesinden gelen temsilcilerin katlmyla, Mill Partiyi kurmak iin Temsilciler Kurultay dzenlendi. Parti, Ala adyla kuruldu. Halkn kolayca deien grleri ve siyas gcn blnmesi tehlikesini gz nne alan Kazak Liberal-Demokrat Hareketin bakanlar, en ksa zamanda Kazakistan Kongresini toplama karar aldlar.44 Temmuz 1917de Orenburg ehrinde Birinci Genel Kazakistan Kongresi dzenlendi. Bu kongrede, memleket idaresi, zerklik, gvenlik gleri, eitim, hukuk ve dier meseleler gndeme getirildi. Kongrenin esas sonucu, demokratik, parlamenter ve Rus Cumhuriyetleri Federasyonu iinde zerk, mill Kazakistan

42 43

D. Amanjolova., Ala V Etnopolitieskoy storii Kazahstana, Almat, 2009, s. 39- 50. D. Amanjolova., a.g.e., s. 51. 44 D. Amanjolova., a.g.e., s. 53.

28

devletinin hukukunu koruma kararyd. Ayn zamanda, burada Ala Partisinin kurulmas hakkndaki karar da kabul edildi. Partinin liderleri, Alihan Bokeyhanov, Ahmet Baytursunov gibi liberal- demokrat gruba bal Kazak aydnlarnn temsilcileriydi. Partide, Muhammedjan Tnbaev, Madjan Jumabaev, akarim Kudayberdiyev gibi aydnlar da vard. Bu parti yeleri ve bakanlar Ekim Devrimine kar karak Kazak halkn smrgelemekten kurtarmak slogan etrafnda birletiler. Kazak Liberal-Demokrat Partinin Bakanlar da lkenin sosyalekonomik ve siyas gelimesi ile ilgili kendi programlarn ne kardlar.45 Petersburgta devrimler baladnda Kazak gazetesinde 21 Ekim Ala Partisi Program projesi yaymland. Programda ele alnan 10 madde vard: 1. Memleketin ynetimi 2. Yerel zgrlkler 3. Hukuk 4. Din 5. Mahkeme 6. Memleket gvenlii 7. Vergi 8. i Sorunu 9. Eitim 10. Toprak meselesi Ala Partisinin temel amac, 18. yzylda bamszlklarn yitiren Kazaklarn mill btnln tekrar kazanmakt. Parti programnn hedefleri: 1. Kazak toplumunu esaretten kurtarmak; Kazakistan medeni memleketler seviyesine ulatrmak; 3. Sosyalekonomik ve siyas hayatta kkl deiimleri

gerekletirmekti. Ala Partisi; Kazaklara, kendi topraklar zerindeki mlkiyet hakknn tannmas, ana dilde eitim verilmesi, Kazak niversitelerinin almas, Rus gmenlerin lkeye yerlemesinin durdurulmas ve fakir halkn haklarnn korunmas iin mcadeleye giriti. Parti program, Ala Partisinin Kongre seimlerinde byk baar kazanmasn salad. Ayrca, II. Genel Kazak Kongresinde halkn destei kazanld.

45

D. Amanjolova, a.g.e., s. 54.

29

arlk rejimi ykldktan sonra, 1917nin sonunda Ala Partisi, mill zerklik elde etme hareketine dnt. Aralk aynda Orenburgda partinin II. Genel Kazakistan Kongresi topland. Bu kongrede, Kazak halknn kaderini belirleyecek nemli kararlara imza atld. Esas mesele, zerklik ve yeni hkmetin kurulmasyd. Ala adyla zerk bir Kazakistan kurulmas grld. Ardndan, Alaorda (Ala zerk Hkmeti) adn tayan bir Halk Sovyetinin (Hkmet) kuruluu ilan edildi. Bu yeni zerk hkmet, Bkey Ordas, Oral, Turgay, Akmola, Semey, Hazar eyaleti blgeleri ile Altay vilayetinin Kazak yerleimi olan yerleri kapsyordu. Merkez olarak da Semey ehri seilmiti. Alaorda Hkmetinin bana Alihan Bkeyhanov geti. Kongrede, blge ve ehirlerde yerel komitelerin oluturulmasna dair karar alnd. Ayrca, Kazak polis merkezi kurulacakt. En nemlisi de, Kazak blgelerinde yrtme yetkisinin Alaorda Partisine verilmesiydi.46 1917 ubat devrimini destekleyen Ala Partisi, lkede Sovyetlerin kurulmasndan sonra onlarla anlama abalarnn boa ktn grnce, federasyon taraftarlar ve kongre toplantlarn destekleyenlerle birlikte Boleviklere kar harekete geti. lkede uygulanan ynetim, Ala mensuplarnn demokrasi anlayna ters dmt. Parti bakannn, byle bir koalisyonda yer alarak halkn temel karlarn koruyacan dndler. Ala Partisi yeleri 1918-1920 yllar arasnda, mevcut siyas-asker durum, Kazak halknn ekonomik gszl ve topraklarn genilii nedeniyle zerklik iddialarnn byk zorluklarla kar karya olduunu anladlar. Sovyet Hkmetinin yeni kurulduu dnemde, Ala Partisinin yeni ynetimle mutabakat salama beklentileri vard. Durumu deerlendiren parti liderleri, Sovyetlerin asker-siyas koullarn kabul ettiler. Ahmet Baytursunov, 1919 ylnda Vladimir li Leninle grtkten sonra Kazakistan Krgz Asker Devrim Komitesine katld. Gerekte Komitenin bakanln, merkezden gnderilen Bolevik Partisi liderleri ynetiyordu. 1920den sonra Ruslar egemenlii tamamen ele geirdiler ve bu tarihten sonra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii dnemi balad.

46

D. Amanjolova, a. g. e. , s. 56.

30

2. ubat ve Ekim htillleri Srasnda KazakistanRusyada, 27 ubat 1917de (12 Mart 1917) Rus Sosyal Demokratlar, Anayasal Demokratlar (Kadetler) ve Sosyal Devrimcilerin balattklar ihtill, Romanov Hanedannn yklmasyla sonulandktan sonra, Prens Lvov ynetiminde Geici Hkmet ibana geldi. Yeni kurulan hkmet, ncelikle imparatorluun snr eyaletlerinde kendi ynetim birimlerini kurma almalarn balatt. lkede yaayan tm milletler byk umutlara kaplmlard. arln devrildii haberi Kazakistanda abuk yaylm ve Kazak halk iin bu olay, yepyeni bir dnemin habercisi saylmt. Merkezdeki siyas dzenlemelerin deimesi, smrgeletirme siyasetinin sona ereceine dair beklentileri artrd.47 Kazakistan halk Rusyada Geici Hkmetin iktidara gelmesini sevinle karlad. Halk, ubat htilalinden sonraki ilk gnlerde, Geici Hkmete gven duymaktayd. En nemli mesele, eski iktidarn 1916 ylnda balayan kanl olaylarn durdurulmasyd. Onlar hkmetin halka huzur, kyllere toprak ve iilere sekiz saatlik alma hakk tanyacan mit ediyorlard. Kazaklar, halkn gelecei iin birok abalarda bulunmutu. ubat htillinin en nemli zellii, lkede iki bal ynetim, yani Geici Hkmet ile i ve Asker Temsilcileri Sovyetinin ayn zamanda bulunmasdr. Topraklarnn zorla alnmas, zorla g ettirmeler, ar vergiler v.s. gibi zorluklar Kazak halkn zor durumda brakmt. aresiz, kimden yardm isteyeceini bilemeyen halk, Ruslardan basklar, zorluklar ve birok hakszlklar grmt. ubat ve Ekim aylarnda Kazaklar byk sknt iindeydi. Geici Hkmetin Kazakistandaki mahall organlar 1917 Mart ve Nisan aylarnda kuruldu. Kazakistanda Kazak aydnlarnn ynetiminde Kazaklarn mill vilayet ve kaza komiteleri de kuruldu. Bu dnemde baz blgelerde mill komiteler kurulmutu. Bu arada, Tatar, zbek ve Uygur tccarlar Mslman Tatar Komitesine ve dier komitelere katldlar. Mesela, 7 Mart 1917de Vernyda Z. Taceddinovun bakanlnda Genel Mslman Komitesi kuruldu. Omsk, Orenburg, Takent ve Semey gibi ehirlerdeki eitim kurumlarndaki Kazak genleri de balangta kltr ve eitim ileriyle megul olan genlik tekilatlarn kurmulard. 1915-1917 yllar47

M. J. Abdirov, storiya Kazaestva Kazahstana, Almat, 1994, s 345.

31

arasnda Orenburgda Erkin Dala (zgr Bozkr), Omksta Birlik, Uralda Cas Kazak (Gen Kazak), Troitskide mit adlarndaki tekilatlar kuruldu. Bunlarn says 20yi buluyordu. Bu gruplar ile tekilatlar arasnda en esasl ve cesur devrimci program ile alan Turar Rskulovun Evliya Ata kazasnda kurmu olduu Kazak Genleri Devrimci Birlii idi. Bu tekilatlar kuran genler, Kazak halkn arizmin smrgeci basksndan kurtarmay istediler. Halknn ilim renmesi ve eitim grmesini talep ettiler. Halkn mill birlik, zgrlk ve bamszlk lksne sahip bilinli bir halk olmas iin altlar.48 ubat htillinden sonra, Kazakistanda ii sendikalar geni lde kurulmaya balamtr. Onlarn kurulmasndan Orenburg-Takent demiryolu hatt iilerinin kongresi, Omsk demiryolu iileri ve memurlarnn I. Kongresi nemli rol oynad. Bunlarn sonuncusu Omsk ehrinde 28 Nisan- 7 Mays 1917 arasnda gerekleti. Kongreye oy kullanma hakk bulunan 174 delege katld. Kongrede, Geici Hkmet ile savaa bak, gnlk sekiz saatlik alma, ii, asker ve kyl temsilcileri Sovyetlerine katlm, emekli maa verilmesi gibi birok siyas ve ekonomik meseleler tartld. Ne var ki Geici Hkmetin politikalarnn yetersiz ve halkn sorunlarna are olamayaca gn getike daha net bir biimde grlmeye baland. Mahall ven kulaklar (zengin Rus iftileri) durumdan istifade ederek blgelerindeki yerli halkn zel mlklerini yamaladlar. iddet ve trer estirerek topraklarn gasp ettiler. Geici Hkmetin Yedisu Komiseri kapskiy uzlamaya gidilmesi hibir ekilde sz konusu olamaz, bu yzden Kazaklar (Krgzlar) baka taraflara g ettirilmelidir. dedi. Birok blgelerde tenkil birlikleri aynen muhafaza edildi. Bylece onlar 1917 ubat htillinden sonra da, eski metotlaryla faaliyetlerini devam ettirebildiler.49 Bu ereve iinde, Geici Hkmet, Kazakistandaki idar organlarda da baz yzeysel deiiklikler yapma yoluna gitti. 1917 yl mays ayndan itibaren Geici Hkmetin komiteleri kasabalar ve kylerde de kurulmaya baland. Byk ehirler ve ilelere geici hkmetin komiserleri gnderildi ve teden beri Kadetlerle ibirlii48 49

Kazak Gazetesi, Say 222, Almat, Mart, 1918. Kazak Gazetesi, Say 222, Almat, ubat, 1917. s 5.

32

yapan Kazak ileri gelenleri yeni ynetim organlarnn bana getirildi. Alihan Bkeyhan, Turgay vilayetine; Muhammedcan Tnbayev, Yedisu vilayetine; Mustafa okay, Trkistana Geici Hkmetin komiserleri olarak atand.50 Ancak, bu tedbirler, smrge ynetiminin devam olmaktan te Kazaklarn hibir sorununa zm getirmedi. Zira Kazaklar siyasal haklardan yoksun brakan arlk Rusyasnn eski yasalar Geici Hkmet zamannda da yrrlkte kalmt. Eski rejime bal birok asker ve memur hem grevlerinin banda bulunuyor hem de ayrcalklarn koruyorlard. Bunun yansra, Kazaklarn en verimli topraklarn igal ederek mujiklere (Rus kyllerine) datmakla grevli Gmen Brosu da aktif bir biimde faaliyetlerini srdryordu. Kazakistann verimli Kuzey blgelerinde yaayanlar, eski hkmetin brokratlarnn, askerlerinin, valilerinin ve muhtarlarnn grevden alnmalarn istediler.51 Ancak, Geici Hkmet Kazaklarn mill, siyass ve toplumsal sorunlaryla ilgili olarak devrik arlk rejiminin eski siyasetini uygulamakta kararl grnyordu. 1917 ylnn yaz aylarna doru, Kazak ulusal demokrat nderlerinin artk geici hkmete pek gveni kalmamt. Bu yzden, Alihan Bkeyhan geici hkmet bnyesinde etkin bir konumda olan Kadet Partisinden istifa etmiti. Bunun gerekelerini daha sonra Kazak gazetesine yazd bir ak mektupta komuoyuna duyurmutu. Buna gre; toprak, mill otonomi ve din gibi Kazaklar iin yaamsal nemi olan konuda Kadet Partisiyle anlaamayan Alihan Bkeyhanov, bundan sonra Kazak otonomisinin kuruluunu salayacak mill bir parti kurmaya karar verdi. Onun nderliindeki Kazak aydnlar, mill dzeyde bir Genel Kazak Kurultaynn toplanmas almalarn balatt. ubat ihtilalinden sonra tm Kazakistanda renciler ve retmenlerden oluan rgtler ve gruplar oalmaya balamt. Omb ehrinde Demokratik renci Genleri Sovyeti, Akmola ehrinde Jas Kazak (Gen Kazak), Spask fabrikalarnda Jas Yrek (Gen Yrek), Petropavlovsk ehrinde Talep rgtleri kuruldu. Saken Seyfullin bakanlndaki Jas Kazak ve Turar Rskulov bakanlndaki Kazak Jastar (Kazak Genleri) Devrim Birlii, Sovyetleri desteklediler.50 51

Genlerin

kurduu

bu

rgtler,

balangta

kendi

amalar

M. B. Olcott, The Kazakhs, Stanford, California, 1987, s.131 Kazakistan Tarihi (Yllklar), Almat, 1994, s. 297.

33

dorultusunda hareket ederken daha sonra sosyal ve siyas olaylara karmaya baladlar. 1917 ylnn ilkbahar ve yaznda Geici Hkmete kar ayaklanmalar balad. lke ynetimindeki deiliklerin Kazak halkna neler salayacan izah etme grevini, Kazak gazetesi etrafnda toplanan Kazak aydnlar stlenmitir. 1917de kan 212.245. saylarnda gncel konularn yan sra bu husustaki yazlar yer almtr. A. Bkeyhanov, M. okay ve M. Dulatovun gazetenin 225. saysnda yaymlad Ala Oluna adl yazda grlerini belirterek Geici Hkmeti desteklediklerini gstermilerdir: zgrlk gn dodu. Asrlardr tm halklar zorluk ve klelik sisteminde tutan eski hkmet ykld... Neticede Rusya halklar din, rk dil, ayrmna bakmakszn zgrln elde ettile