T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS HALKLA LKLER VE TANITIM ANABLM DALI

KAZAKSTANDA TRKYE VE TRK MAJI

Yksek Lisans Tezi

Guldariga NOGAYEVA

Ankara-2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS HALKLA LKLER VE TANITIM ANABLM DALI

KAZAKSTANDA TRKYE VE TRK MAJI

Yksek Lisans Tezi

Guldariga NOGAYEVA

Tez Danman Prof. Dr. Metin KAZANCI

Ankara-2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS HALKLA LKLER VE TANITIM ANABLM DALI

KAZAKSTANDA TRKYE VE TRK MAJI

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman :

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad.................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... ....................................................................

mzas........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//200)

Guldariga NOGAYEVA

NSZ Kazakistanda Trkiye ve Trk maj adl bu almann gereklemesinde bana gvenen ve beni doru ynlendiren, ok youn almasna ramen bana daima zaman ayran, her soruma cevap veren, beni her zaman cesaretlendiren ve beni engin bilgileriyle ynlendiren ok deerli hocam Prof. Dr. Bayram KAYAya teekkrlerimi bir bor bilirim. Ayrca almamn son aamasnda bana destek olan, en zor zamanmda benden yardmn esirgemeyen, kendisiyle almay benim iin byk bir ans olarak grdm, deerli hocama danmanma Metin KAZANCI ya sonsuz teekkrlerimi sunarm. Tezimdeki baz hatalar dzeltmemde yardmn esirgemeyen, zor anlarmda yanmda olup beni destekleyen sevgili ablam Aynur Nogayevaya; SPSS for Windows program konusunda bana yardm eden Nihan Odaba arkadama; Kazakistanda yaptm anket uygulamasnda beni yalnz brakmayan, anketleri Kazakistann farkl yerleim birimlerindeki kiilere datmama yardm eden babam Muhanbediyar Nogayev, kardeim Dinara Nogayeva, arkadam Kuralay Sultanova ve anketleri doldurmay kabul ederek ibirlii yapan tm kiilere; Bu aamaya kadar gelmemde byk pay olan, benimle gurur duyan, dualarn eksik etmeyen annem bata olmak zere tm aileme ve srekli olarak fikir alveriinde bulunduum deerli Hseyin Kayhan Efeye en iten teekkrlerimi sunuyorum.

Guldariga Nogayeva

indekilernsz Giri G.1. Sorun.1 G.2. Ama ve nem..7 G.3. lgili ncelemeler...9 G.4. Kuramsal ereve...25 G.5. Yntem34 G.5.1.Soru Katlarnn Hazrlanmas35 G.5.1.1. Katlmclarn Demografik zelliklerini Belirlemeye Ynelik Sorular...35 G.5.1.2. Tarihsel, Sosyal ve Kltrel likilere Ynelik Sorular....36 G.5.1.3. Ekonomik likilere Ynelik Sorular....36 G.5.2. Nfus ve rneklem..37 I Blm.Aratrma Bulgular..38 1.1. Trkiye ile bulgular..38 1.1.1. rnekleme likin Demografik Bulgular....38 1.1.2. rnekleme likin Kltrel Bulgular....43 1.1.3. rnekleme ilikin Ekonomik Bulgular.49 II. Blm. Ki-Kare Analizleri...100 III. Blm. Yorum108 3.1.1. rnekleme likin Demografik Bulgularn Yorumu...108 3.1.2. Kltrel Bulgulara Ynelik Yorumlar108 3.1.3. Ekonomik Bulgulara Ynelik Yorumlar ........111 3.1.4. neriler...112 Sonu K aynaka Ekler zet Summary

Giri 1990larn banda dil, kken, din ve tarih asndan Trkiyeye ok yakn olan be bamsz Trk Cumhuriyetinin meydan kmas ve Trk Dnyasnn kefedilmesi sonucunda uzun yllar boyunca Sovyetler Birliindeki Trkler ve Trkiye arasndaki kopukluk dnemi sona ermitir. Dorudan temaslar mmkn hale gelmi, Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri arasnda diplomatik ilikiler kurulmutur. Bunlarn arasnda da Kazakistan vardr. Kazakistann bamszlk hareketini ilk tanyan lke olarak, Trkiye'nin zel bir yeri bulunmaktadr. Kazakistan Bat Trkistanda en geni topraklara sahip olan Trk cumhuriyetidir. Kazakistan ve Trkiye ayn ktada yer alp ayn din, dil ve rf adetlerine sahip olan iki lkedir. Ancak zaman ierisinde dilleri deiime uram ve farkl ynetim biimi benimsemi olup kltr farkllklar yaamaya balamtr. Bu aratrmada Kazakistann Trkiyeye yaklam, d tantm kavram olarak "imaj" ynyle" aklanmaya allacak. Ekonomik, siyasal ve sosyokltrel sorunlarn neler olduu ve Kazakistanda bu boyutlarn nasl yansd ortaya konmu olacak ve Trkiyenin imaj sorunlarnn neler olduu belirtilerek bu tr almalara kaynaklk etmesi amalanmaktadr. Tezimizde Osmanl devleti ile iinde Kazaklarn da var olduu Trkistan adyla bilinen blgesi arasndaki ilikileri gzden geirme, iki kutuplu sistemin kmesiyle alan demir perde dndaki Trkiyenin gemite yaratt imaj inceleme imkan bulunmaktadr. Kazakistan tarafl bak asyla Trkiyenin portresini izebilmemiz iin Kazakistandaki tarih ve okul kitaplarnda belirtilen Trk imajn ortaya koyarak, konumuzla ilgili gerek yazl eserler, gerekse iir, makale gibi eitli kaynaklarda/ belgelerde geen imaj alglamas tespit edilecektir. Bu noktadan hareketle, aratrmamzn ana amacn, Kazakistan gzyle Trkiye imajnn grntsn ortaya kartmak, elde edilen sonularn olumlu ya da olumsuz olduunu tespit etmek ve negatif imaj varsa olumlu yne evirmenin yollarn aratrarak sorun zmne neriler gelitirmek oluturmaktadr. Trkiyede imaj almalarn yaplmasna ramen, ayr corafyalarda yaayan, fakat ortak kltrel elere sahip olan Trkiye ve Kazakistan

Cumhuriyetleri, her alanda ibirlii yapmay, yaknlamay bir politika olarak benimsemi olsalar da, daha da gl ortaklar haline gelmeleri iin yaplan almalarn yeterli olduunu sylemek gtr. Bu nedenle bu aratrmamz Kazakistanda Trkiye ve Trklerin imajn saptayabilmek amacyla derlenmitir. Aratrmamzn sonucunda Kazak genlerinin Trkleri nasl tandklar, Trk halkn ve Trk markalarn ve rnlerini tanyp tanmadklar, kltrel olarak rf adet ve kltrlerinin benzerliklerini bilip bilmedikleri gibi aratrma sorularna cevap verilmi olacak. almamzn temelini oluturan Kazak genlerine ynelik 688 tane denek zerine yaplan anket soruturmas, Kazakistan halknn Trkiye halkn siyasal, ekonomik ve sosyokltrel alanda ne kadar ve nasl tandn renmek ve oluturduu imaj bakmndan farkllklar grmek iin uygulanmtr. Yaplan almamzn bu alanda alacak olan akademisyenler, renciler ve Kazakistana gitmek isteyen iadamlarna faydal olacana inanyoruz.

G.1 Sorun Bir lkenin gvenilir bir imaj salamas o lkenin bir takm unsurlarna dayanr, bunlar; siyasi istikrar, toplumsal bar, insan haklarna sayg, sosyal sorumluluk, yabanc sermayeye kar tutum, istihdam, sendikal hareketler ve evreye kar duyarllk gibi toplumsal konulardr. Bir yandan da lkeler d imajlarn yaratmada d lkelerde yrttkleri bilinli reklm faaliyetlerini de kullanrlar. maj lkenin kendi abalar ile ykselebilecei gibi o lkenin barndrd markalarla da lke adnn zdeleip markalamas (Coca Cola Amerika) gibi ortaya kabilir. Ayrca, yurt d tantm faaliyetleri her ne kadar siyasi, kltrel, ekonomik ve turistik olarak blmlere ayrlabilse de bu tantm trlerinin birbirini tamamlayan unsurlar olduu ve bir lkenin imajn dorudan etkiledii de bir gerektir. Gnmz iletiim teknolojileri kullanlarak planl ve bilinli bir ekilde lke imaj iyiletirilerek pozitif bir imaj biimlendirilebilir. Yaplandrlan pozitif imaj siyasal, ekonomik, sosyal-kltrel ilikilere temsil edilerek yararlar salanabilmektedir. ekim merkezi haline gelinebilmektedir. Hatta imaj, lke kalknmasnn aralarndan biri ya da tamamlaycs olabilir. Mamullerin, firmalarn markalamas ve pazarlanmas ile birlikte lkelerin markalamas ve pazarlanmas da son yllarda sk tartlan konular arasndadr. (Balka, Ataman 2005: 187). Markalamak, kimi zaman ulusal ekonomilerin gcne bal grnmemekte; bilgi ve teknolojinin verimli karm sayesinde, en geri ekonomiler bile dnya apnda markalar yaratabildii vurgulanmaktadr. (Balka-Ataman, 2005: 87). maj bir sebep sonu ilikisi iinde grlebilir. Sebep yada sebepler bilinli ve planl tantma ve etkileme faaliyetleri ile zaman iinde akan (spontane) yaam pratiklerinin brakt imgelem sonulardr. Pozitif ya da negatif olabilir ve zaman iinde deiim gsterebilir. Bu nedenle imaj: nsanlarn herhangi bir ey hakknda dardan verilen uyarmlar sonucu zihinlerinde oluturduu bir grnm ya da grnmlerle btnlemi bir fikir ya da fikirler btndr. te bu anlatm imajn, tantm ile olan ilikisini vurgulamaktadr. Berger; "Dndklerimiz ya da inandklarmz grmz etkiler" dedikten sonra imgenin (imaj) yeniden yaratlm ya da yeniden retilmi bir grnm olduunu sylemekte ve "Her imgede bir grme biimi yatar" demektedir (Berger, 1996: 8-10). yleyse bir imajn bir de yaratlma/varolma sreci bulunmaktadr. Tantm, ancak tanmayanlar varsa ve tanmayanlarn tanmas isteniyorsa bir anlam ifade eder. maj ise her hangi bir tantm faaliyeti yrtlmeksizin kendiliinden meydana gelebilir. Her lke kendini tantmak ve olumsuz imajlarn olumluya evirmek ve olumlu olanlarn korumak ve gelitirmek istemektedir. lkeler, olumlu imaj yaratp srdrerek iyi bir

1

grnm kazanarak uluslararas alanda bir yer edinmek istemektedirler. Olumlu bir imaj ile lkeler; ulusal menfaatlerini ve prestijlerini korumakta ve gelitirmekte, karlkl bilgi ve kltr alverii salayarak dier lkelerle olumlu bir iletiim tesis etmekte, karlkl anlay ve hogr gelitirmekte, olumlu alglanmakta, lkenin kltrn ve dilini yabanclara retmekte, benimsetmekte, medyada gelecekte iyi bir yer edinmekte, dier lkelerin kamuoyunu siyasi, ekonomik, sosyal, kltrel ve turistik olarak etkilemekte ve d politika amalarna daha kolay ulamak iin iyi bir ortam yaratm olmaktadr. Btn bu bilgilerin nda bir lkenin imajnn daha iyi anlalmas iin imajn siyasal, ekonomik, sosyal, kltrel ve turistik uygulamalarn bir sonucu olabileceini ve bir btnlk tayabileceini ifade edebiliriz (Zeydullayev, 2006: 2) Kazakistanda Trkiye imajn saptayabilmek iin ekonomik, siyasal, sosyal, kltrel ve turistik uygulamalarn veya kendiliinden hayat pratiklerinin zaman iinde brakt izleri takip etmekten kamamalyz. yleyse iki lkenin siyasal ilikileri nasl gelimitir, siyasal olay ve ilikilerin ortalama vatandalarda brakt etkiler nelerdir? Kazakistan ve Trkiyelilerin birbirlerini farkl anlamalarnda tarih gemi ve olaylarn etkisi olabilir mi acaba? arlk Rusya ve Sovyet Rusya's etkisinde olan Kazakistan'n Trkiye'ye yaklam neydi ve bu yaklam bamszlktan sonra nasl geliti? Bu ilikilerin sonular genlerde nasl bir imaj yaratm olabilir? Siyasal boyutu ile 1990larn banda dil, kken, din ve tarih asndan Trkiyeye ok yakn olan be bamsz Trk Cumhuriyetinin kurulmas ve Trk Dnyasnn kefedilmesi sonucunda uzun yllar boyunca Sovyetler Birliindeki Trkler ve Trkiye arasnda devam eden ilikilerin kopukluu dnemi sona ermitir. Dorudan temaslar mmkn hale gelmi, Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri arasnda diplomatik ilikiler kurulmutur. Bunlarn arasnda da Kazakistan vardr. Kazakistann bamszlk hareketini ilk tanyan lke olarak, Trkiye'nin zel bir yeri bulunmaktadr. Acaba, siyasi alandaki ilikilerimiz nasl bir boyut almakta? Siyasi grmelerde lke imaj nemlimidir? Daha derinlemesine baklrsa tarihsel ynyle bu ilikilerin yaratt sonular ve brakt izler bugnn genlerinde bir iz brakm olsa gerekir ve imaj bu izlerin ve alglanlarn kategorik ifadesi olarak aklanabilir. Bir yandan lkenin imajn belirtmek iin ekonomik boyutuna da deinmeliyiz. Ekonomik boyutu ile iki lke arasnda ilikiler 1991 ylndan itibaren gelimeye balamt. Kazakistan bamszlnn ilk gnnden itibaren Trkiye'nin devlet ve iadamlar yatrm amal lkemize gelmeye balamlard. Ekonomik imaj dediimizde ilk aklmza gelen,2

devletin karlkl ticaret ve yatrmlar, ihracat ve ithalattaki gelimeler, turistik ve gezilecek yerlerin eitlilii vs. Kazakistan halk Trkiye hakknda neler bilmekte, hangi mal ve hizmetlerini tercih ediyorlar? Farkl lkelerin mal ve hizmetleri arasnda Trk mal ve hizmetlerini nasl ayrt ediyorlar ve bu mal ve hizmetlere kar tutumlar nelerdir? Bu hususta ehirlerin, tatil yerlerinin dorudan lke imajna katks olabilir mi? Dier bir yandan Kazakistan piyasas gnmzde Trk mallaryla doludur. Son on ylda Trkiye'den Kazakistan'a her trl mal ihra edilmektedir. Pratik hayatta Kazaklar Trkiye kaynakl mal ve hizmetlere nasl yaklayorlar. Mal ve hizmetlerin kalitesiyle yaratlan imaj arasnda bir iliki var m? Bir lkeye ait rnlerin yabanc lkelerde tercih edilmesi iin birincil olarak o lkenin dier lkeler nezdinde kaliteli bir imaja sahip olmas gerekmektedir. Dier yandan bir lkenin darda ihra mallarn sergilenmesi bir tantmdr. Kentlerimiz, turistik yerlerimiz, mallarn dolam ekonomik tantmada katk salayabilir mi? Dier bir ifadeyle bunlar lkenin imajn dorudan etkileyebilir mi? Meselen turistler pek ok seenek arasnda nereye gideceine karar verirken; tketici alaca rn seerken; ithalat, yatrmc, datmc ya da perakendeci de o lkedeki i ilikilerine karar verirken zihnindeki lke imajndan etkilenmekte. (Tolung, 1999: 151) Yeni dnemin getirdii alglamalardan bir tanesi de, Trkiyenin bir tatil cenneti olarak grlmesi ve bu anlayn geni kesimlere yaylmasdr. Trkiye'nin zengin doas ve tarihi yerleri srf Kazakistan'da deil btn dnyada bilinmekte. Her yl zmir, Antalya, Bodrum ve stanbul'un tarihi eserlerini grmek iin dnyann drt bir tarafndan turistler akn etmekte. Darya kapallktan hzla syrlan Kazakistann da, yurtdna giden turist says hzla artm, Kazakistanllarn gznde Trkiye, yaknl, ucuzluu, ailece dinlenebilme frsat, vizesiz giri imkan gibi avantajlardan dolay dier tatil lkelerden daha fazla tercih edilen bir tatil lkesi imajna sahiptir. Sosyal ve kltrel adan bakacak olursak, ncellikle Kazakistan halk Trkiyenin sosyokltrel yapsn gemite ve gnmzde nasl grmekte ve nasl tanmakta sorusu akla gelmektedir? Sosyokltrel alandaki ilikilerimiz gemite ve gnmzde nasl gelimekte? Bir kltrn tayclar olarak iki lkenin benzer taraflar olduu ortadadr. Ama yine de kltrlerimiz yakn olmakla birlikte baz fikir ve gr farkllklarnn olmas doaldr. Bu farkllklarn yaratt imaj nedir? Bu farkl grler neden kaynaklanmaktadr? Bir ulusun kltrel deerinin artmas ve uluslararas alanda etkili olmas iin kltrel imajn da nemi byktr. Kltrel imajn artmas, kltr elerinin geni apta tantlmasndan dolay deer

3

kazanmaktadr.

Dinlediimiz

mziklerden,

haberlerden,

seyrettiimiz

filmlerden,

okuduumuz kitaplardan yola karak bir lkenin imajn oluturmak mmkn m? Dil, gelenek grenek, adetlerimiz kltrlerimizin unsurlar olduunu biliyoruz. Sz konusu unsurlar, pozitif, negatif ya da ntr olabilir. Bildiimiz dillerde kullanlan kavramlar seerek kategorik olarak nasl dndklerimizi ortaya koyarak imaj hakknda bilgi elde edebilir miyiz? Bir lkenin imaj, tarih ve edebiyat kitaplarndan rendiimiz hangi bilgileri iermektedir? Kazakistanda halk Trkiye hakknda bilimsel aratrmalarda, akademik alanlarda, okul ve niversite kaynaklarnda, dergi ve gazetelerde kltrel adan baktmzda ne tr bilgilere sahip ve lkenin imajnn gelitirilmesine ya da gerilemesine sebep olmakta mdr? Teorik anlamda tarih ders kitaplarnn, iirlerin, yklerin ve dier yazl belgelerin etkisi ve deerlendirilmesi nasldr? lkeler karmas iinde olumlu ve olumsuz sfatlarla Trkiye nasl tanmlanmaktadr? Sfatlarla Trk kavram nasl ifade edilmektedir? Farkl lkeler iinde Trkiye hangi zellikleri ile bilinmektedirler? Gitmek ve grmek istedikleri lke midir? Olumlu, olumsuz ve ntr sfatlarla lkeyi nasl anlatmakta ve alglamaktadrlar? lkede var olan deerler, gelenekler, i yap biimleri, nemli tarihi ve turistik yerleri, ehirleri hakknda farkl lkeler iinden seebilmekte midirler? Farkl lkeler iinde nasl bir yere koymakta ve deerlendirmektedirler? Kazakistan tarihini dneme ayrarak ele alabiliriz. Bunlar, SSCB ncesi (1917 ylna kadar), SSCB dnemi (1917-1991 yllar aras) ve SSCB dalmasndan sonraki bamszlk dnemidir. Bu dnemler ierisinde Trkiye (nceki dnemlerde Osmanl mparatorluu) ve Kazakistan arasndaki ilikiler farkl biimlerde ve sklkla gelimitir. Btn dnya devletleri iin konumak gerekirse, olumlu bir imaja ulamak sadece planl tantm faaliyetleri ile mmkn olamaz. Turizm, kltrel faaliyetler, tarihsel olaylar, siyasi hareketler ve ekonomik faaliyetler lke imajn etkileyen balca unsurlar arasnda yer almaktadr. Var olmayan bir imajn oluturulmas veya mevcut bulunan imajn olumlu hale getirilmesi lke asndan eitli faydalarn salanmasnda rol oynayabilir. majn oluumunda sbjektif yarglar nemli rol oynadndan "hangi kitledeki, hangi insandaki, hangi lkedeki imaj" gibi sorular karmza kmaktadr. rnein, Trkiye'nin yurtdndaki imajndan sz ederken, bunun lkeler arasnda farkllk gstereceini gz nnde bulundurmak gerekir. Bir Almanla bir Amerikalnn Trkiye iin ayn yarglara, ayn dncelere sahip olmasn bekleyemeyiz. Ayn onun gibi bir Kazakistanlnn da Trkiye ve

4

Trkler hakknda fikri farkldr. Bu da kiiler arasnda farkl yarglara rastlamak mmkn olduunu gstermektedir. Bazen imajn, zihinlerdeki armlar, hisler ve tutumlar, izlenimler ile bunlarn olumlu olumsuz deerlendirmelerinden olutuu; akla gelen zel resim ya da sembolik anlam olduu sylenmektedir. Sembolik anlam pek ok unsurdan ve bir nesnenin lkenin benzerleriyle ya da rakipleriyle kyaslanmasndan oluan bir btndr. Bu unsurlar bir birleriyle ilikili olarak zihinsel bir a oluturur ve sonra birbirlerini etkilerler. Mesela, kltrel benzerlikleri, rf adetleri bir olan lkeler ya da devletler veya herhangi bir sfatn ve simgenin lke kimliini kartmaya sebep olabileceini syleyebiliriz. Bu anlamda sz konusu simgeler lkenin olumlu ya da olumsuz imaj yaratabilir mi? Sembolik anlam ykl zihinsel a unsurlarn rakiplerle kyaslarsak acaba birbirlerini etkiler mi? majn ierik yn ile bir btnlk iinde siyasal, ekonomik ve sosyal-kltrel ierikli olduunu gz nnde bulundurursak aratrmamzda konuyu snrlamakta yol gsterici olduunu da varsayabiliriz. Dier bir ifade ile bir lke imajn gsterilmesinde neyin aratrlacann bir anlamda yol gstericisi, konumuz ynnden bakldnda ise lkenin imaj gerekleen siyasal, ekonomik, sosyokltrel ilikilerin sonucu olarak grlebilir ve zaman iinde kategorik olarak alglanarak iselletirilir. Bazen imajn planl ya da plansz, bilinli ya da bilinsiz olutuu saptanmtr. Eer durum byleyse toplam imaja etkisi nedir acaba? Bu erevede Kazakistan Trkiyeyi hatta eitli sosyal gruplar nasl alglamaktadrlar? Sosyal, ekonomik, siyasal ve kltrel ilikilerin bir milletin ikincisini alglamasnda yeri neydi? Bu ilikiler gnmzde nasl ve boyutlar nelerdir? Bu ilikiler birbirimiz hakknda kategorik dnme ve nyargmzn olumasnda etken olmakta mdr? Bir baka ifade ile Kazakistan Trkiye ilikileri bir anlamda ok eskiye dayanmakta, ama ok yeni olarak da kabul edilebilir. Avrupallarn Anadolu'ya "Trkiya" demesi, XII. Yzyla, Alman mparatoru Barbarossa'nn Hal Seferi srasna rastlar. Seluklular ve Osmanllar iin ise, Anadolu Rum, yani Roma lkesidir. Osmanl "Trk" ve "Trkiya" deyimleri kullanmaz, "Trk", "Kaba, kyl, aklsz"' gibi hakaret anlam kazanr. Fakat Avrupallar Trk ve Trkiye deyimlerinden vazgemezler. Franszca "Turquie" deyiiyle incelerek "Trkiye", yeni Trk Devletinin lkesi olur. (Avcolu, 1982: 296-297).

5

"Trk" ve "Trkiye" szc acaba ne anlama gelmektedir. Bu konuda yaplan almalar, ileri atlan fikirler belirli bir sonuca varm deildir. Dil bakmndan da Trk kelimesinin k hakknda eitli grler ileri srlmtr. Hakikaten "Trk" ad, ilk defa .S. 542 ylnda, Gktrk Birliini gstermek iin, in yll "ou-u"da kullanlmtr. Arap literatrnde olduu kadar, Bizans yazlarnda da Trk adnn ilk defa kullanl VI. Yzyln sonlarna doru ve Gktrk mparatorluu dolaysyladr. inde "Trk" adnn getii ilk Trke metin ise, Orhun Abideleri iinde en eskisi olduu kabul edilen ve 720-725 senelerinde dikildii anlalan Tonukok yaztdr. (Grn, 1984: 4) Dilcilerin tetkikleri, kelimenin "Trk-Trk-Trk" eklinde geliim gsterdiini ortaya koymutur. (Kafesolu, 1984: 306). Trk adnn bugnk anlam ile bir milletler topluluunu ifade etmesi Araplarn Trke konuan btn milletleri "Trk" diye isimlendirmesi ve Mslmanl kabul eden bu milletlerin de zamanla kendilerini Trk olarak kabul etmeleriyle ortaya kmtr gr de ileri srlen bir fikirler arasndadr. (Grn, 1984:58) Bu almada Trk kavram nedir? Tarihi olaylara bal olarak Kazakistandaki Trk imaj nasl deimektedir? Sosyal hayatta Trk kelimesi Kazaklara neyi artryor? Trk ve Trkiye imaj tarih, edebiyat kaynaklar ve sosyal hayatta nasldr? Trkiye imajnn ekonomik, siyasi, sosyal ve kltrel kaynaklar nelerdir? Teorik anlamda tarih ders kitaplarnn, iirin, yklerin ve dier yazl belgelerin etkisi ve deerlendirilmesi nasldr? Kazakistandaki yazl ve szl kaynaklarda Trkler eitli yazarlar tarafndan nasl ifade edilmektedir? Olumlu ve olumsuz sfatlarla Trkiye Kazakistanda nasl tanmlanmaktadr? Sfatlarla Trk kavram nasl ifade edilmektedir? Sonu olarak Kazakistan'da Trk ve Trkiye imaj nasldr sorular ilgimizi ekmitir. Rusya ve Trkiye ilikilerinin tarihi gemii; Osmanl ve arlk Rusya dnemi, Cumhuriyet ve SSCB dnemlerinin Trkiye ve Kazakistan ilikilerinde farkl etkileri vard. Kazakistan halk bu tarih gemiin etkisi altnda Trkiyeyi nasl alglyordu? Kazakistan halknn Trkiyelileri farkl anlamasnda tarih gemi ve olaylarn etkisi olabilir mi acaba? Kazakistann Trkiyeyi tanmasnda tarihin nemi ve rol nedir? arlk Rusya ve Sovyet Rusya's etkisinde olan Kazakistan'n Trkiye'ye yaklam neydi ve bu yaklam bamszlktan sonra nasl geliti? Sosyal, ekonomik, siyasal ve kltrel ilikilerin Kazakistann Trkiyeyi alglamasnda yeri neydi? Bu ilikiler gnmzde nasl ve boyutlar nelerdir? Bu ilikiler Kazak halknn Trk halk hakknda kategorik dnme ve

6

nyargmzn olumasnda etken olmakta mdr sorularyla yola karak almamzn probleminin erevesini izmekteyiz. G. 2. Ama ve nem Kazakistan Bat Trkistanda en geni topraklara sahip olan Trk cumhuriyetidir. Kazakistan ve Trkiye ayn ktada yer alp ayn din, dil ve rf adetlerine sahip olan iki lkedir. Ancak zaman ierisinde dilleri deiime uram ve farkl ynetim biimi benimsemi olup kltr farkllklar yaamaya balamtr. 1990larn banda Sovyet zamannn kapallndan hzla syrlan Kazakistanda Trkiyenin kefedilmesiyle insan ve mal dolamnda patlama yaanm, birok alanda sklaan ilikiler Kazakistan halknn arasnda Trkiyenin u veya bu ekilde en ok zikredilen memleketlerden birisi haline gelmesine yol amtr. kili ilikilerin en ok gelitii alanlar u ekilde zetlemek mmkndr: turizm, ticaret ve genel olarak ekonomik mnasebetler, eitim. Bunun dnda kltrel ve bilimsel almalar alanndaki ilikiler de iki tarafn birbirini daha iyi tanmasna yol amtr. Bu ilikilerin gelimesi, Trkiyenin dzenledii tantma gezileri ve eitim programlarna paralel olarak iki lke insanlarnn birbirlerini gnlk mnasebetlerde de tanma frsat yaratm, ancak beraberinde birok sorun ve yeni nyarglarn olumasn getirmitir. Bylelikle Kazakistanda Trkiyenin imaj, Trklere kar yaklam saptayabilmemiz iin lkenin ekonomik, siyasal ve tarihi kltrel ilikilerine bakmamz gerekir. Kategorik olarak Kazakistanllarn dndkleri ve o fikirlerin yanl ya da doru olduunu saptamak tezimizin amacn oluturmaktadr. Bu tezde Kazakistann Trkiye yaklam, d tantm kavram olarak "imaj" ynyle" aklanmaya allacak. Ekonomik, siyasal ve sosyokltrel sorunlarn neler olduu ve Kazakistanda bu boyutlarn nasl yansd ortaya konmu olacak ve Trkiyenin imaj sorunlarnn neler olduu belirtilerek bu tr almalara kaynaklk etmesi amalanmaktadr. Tezimizde Osmanl devleti ile iinde Kazaklarn da var olduu Trkistan adyla bilinen blgesi arasndaki ilikileri gzden geirmek, iki kutuplu sistemin kmesiyle alan demir perde dndaki Trkiyenin gemite yaratt imaj inceleme imkan bulunmaktadr. Kazakistan tarafl bak asyla Trkiyenin portresini izebilmemiz iin Kazakistandaki tarih ve okul kitaplarnda belirtilen Trk imajn ortaya koyarak, konumuzla ilgili gerek yazl eserler, gerekse iir, makale gibi eitli kaynaklarda/ belgelerde geen imaj alglamas tespit edilecektir. Bu noktadan hareketle, aratrmamzn ana amacn, Kazakistan gzyle Trkiye

7

imajnn var olan grntsn ortaya kartmak, elde edilen sonularn olumlu ya da olumsuz olduunu tespit etmek ve negatif imaj varsa olumlu yne evirmenin yollarn aratrarak sorun zmne neriler gelitirmek oluturmaktadr. Trkiyede imaj almalarn yaplmasna ramen, ayr corafyalarda yaayan, fakat ortak kltrel elere sahip olan Trkiye ve Kazakistan Cumhuriyetleri, her trl alanda ibirlii yapmay, yaknlamay bir politika olarak benimsemi iki lke olarak ve arasnda daha da gl bir ortak haline gelmesi iin yaplan almalarn yeterli sayda olduunu sylemek gtr. Mustafa Kemal Atatrkn 1933 ylnda yapt konumasnda

(http://www.istanbul.edu.tr/edebiyat/edebiyat/dekanlik/arastirma_merkezleri/avrasya_arkeoloj i_enstitusu.htm), Bugn Sovyetler Birlii, dostumuzdur, komumuzdur, mttefikimizdir. Bu dostlua ihtiyacmz vardr. Fakat yarn ne olacan kimse bugnden kestiremez. Tpk Osmanl gibi, tpk Avusturya-Macaristan gibi paralanabilir, ufalanabilir. Bugn elinde smsk tuttuu milletler avularndan kaabilirler. Dnya yeni bir dengeye ulaabilir. te o zaman Trkiye ne yapacan bilmelidir.Bizim bu dostluumuzun idaresinde dili bir, inanc bir, z bir kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazr olmak yalnz, o gne kadar susup beklemek deildir. Hazrlanmak lzmdr. Milletler buna nasl hazrlanr? Manevi kprlerini salam tutarak. Dil bir kprdr nan bir kprdrTarih bir kprdr, Kklerimize inmeli ve olaylarn bld tarihimizin iinde btnlemeliyiz. Bizim onlara yaklamamz gerekli diye ifade etmitir. Grld gibi, yetmi yl sonra Kazakistan Cumhuriyeti kendi bamszlna kavumutur. 1990l yllarn bandan itibaren, dini bir, dili bir, iki devlet arasnda siyasal, sosyal, kltrel, iktisad ve ticar alanlarda da ibirlii almalar balatlmtr. Ancak gnmze kadar lkede imaj konusunda kayda deer bir almann yaplmad grlmektedir. Bu almann konusu, Kazakistann Trkiye devletini daha da yakndan tanmasna ve ilikilerin daha da artmasndan dolay byk nem tayacan umuyoruz. Siyasi alanda devlet dairelerinde alan, devletin diplomatik ilikileriyle ilgilenen ve bu alanda gelimelere yardmc olmak isteyen devlet memurlarna, lkenin ithalat ve ihracatyla uraan, scak ekonomik ilikilere nem veren, hem Kazakistan'da yatrm yapmak isteyen iadamlarnn almalarna yardmc olacana, kltrel ve sosyal alanda tarih, edebiyat ve tiyatroyla ilgilenen sanat adamlarna rehber veya n aratrma olacan umuyoruz. Hem bu alanda yaplacak olan akademik aratrmalara ya da almalara yol gsterici veya bu konuyu daha da detayl olarak alacak

8

aratrmaclarmza yardmc olacan ve karde, dost lkenin Kazakistan iyi tanmas iin bu almann kk bir katks olaca mit edilmektedir. Aratrmamzn sonucunda Kazak genlerinin Trkleri nasl tandklar, Trk halkn bilip bilmedikleri, markalarn ve rnlerini bilip bilmedikleri, kltrel olarak rf adet ve kltrlerinin benzerliklerini bilip bilmedikleri gibi aratrma sorularna cevap verilmi olacak. almamzn temelini oluturan Kazak genlerine ynelik 688 tane denek zerine yaplan anket soruturmas, Kazakistan halknn Trkiye halkn siyasal, ekonomik ve sosyokltrel alanda ne kadar ve nasl tandn renmek ve oluturduu imaj bakmndan farkllklar grmek iin uygulanmtr. G. 3. lgili ncelemeler Bu blmde Kazakistandaki kaynaklardan faydalanarak Trkiyenin imajnn Kazakistandaki ders kitaplaryla tarih ve edebiyat kitaplarnda nasl gsterildii, Kazakistandaki devlet medyalarnda ve aratrma dergilerinde ne tr bilgilerin okutulduunu ve yaygnlatrldn, siyasal, ekonomik ve tarihsel-kltrel alandaki kaynaklarda ne tr bilgilere ulamak mmkn olduu aratrlacaktr. Kazakistan'da Trkiye hakknda olumlu ya da olumsuz imajlarn, nyarglarn oluumu elbette Sovyet dneminden kalma olarak nmze kmaktadr ve bu grler zamanla krlmaya allmaktadr. Osmanl devleti ile Trkistan hanlklar arasndaki ilk siyasi ilikiler 16 yzylda balad grlr. Tarihi kitaplara baklrsa Osmanl Devletinin Orta Asya hanlklaryla tek tek deil btn olarak iliki kurmas bizi sadece Kazak hanl olarak deil Trkistan hanlklaryla bir grerek hareket etmesi bu dnemlerdeki siyasi ilikilerin hala olgunlamadn gstermektedir. Ama o dnemlerde Kazak Hanl Mool asll Kalmaklarn igaline uradktan sonra eitli eliler araclyla yardm isteyerek stanbul'a gnderdii bellidir. Kalmak hannn ikiyzl siyasetin Osmanl Padiahna iletmek iin Kazak hkmdar Gaib Muhammed han, Seyyid Muhammed-kulu isimli elisini 1713 senesinde Osmanl bakentine gndermiti. Daha sonra Gaib Muhammed han iki sene sonra Kurban Bek isimindi yeni bir eli gndererek Rusya cephesindeki gelimeleri padiahn bilgisine arz etmek ihtiyacn duymutu. (Saray, 1990: 12) Bu mektuplamalardan sonra Kazak hanlyla Osmanl padiahlar arasndaki dorudan doruya olan temasn kesildii grlmektedir. (Babakanlk Devlet Arivi: Name-i Hmayun Defterleri, nr, 6. 351 352) Bu

9

zayf noktan grebilen Rusya, Orta Asya'ya alan kap olarak Kazak hanlnn bozkrlarn yava yava igal etmeye balamt. Osmanl devleti o zamanlarda belirli bir sebeplerden dolay Trkistan hanlklarna ve onun iinde Kazak bozkrlarna Ruslarn girmesini engelleyememiti. Rusya tarih ierisinde Osmanl ve Trkistan devletleriyle ilikilerinde nemli yer almtr ve bunu gz ard edemeyiz. 1492 ylnda Krm Hannn araclyla Osmanl Padiah II. Beyazt'n Moskova Byk Prensi III. van'la mektuplaarak verdikleri anlama Osmanl-Rusya ilikilerinin Balangc saylmaktadr. (Kumkale, 1997: 19; Zeydullayev, 2006, s.14). 18. yzylda Osmanl devletinin Asya ve Afrika devletleriyle mnasebetleri buhara hanlyla mnasebeti daha nceki yzyllarda olduu gibi 18. yzyln bandan itibaren 19. yzyla kadar Osmanl devletiyle Orta Asyadaki Buhara ve Hive hkmdar arasnda Osmanl Padiahlarn slam halifesi olmasyla ilikiler kurulmutur. ki taraf arasndaki mnasebet, ii rana kar Snni mezhebine mensup olan Osmanl ve Buharann birlikte hareket etmesiyle balam, daha sonra rann zayflamas ve Rusyann bymesi ile Ruslara kar mcadelelerde Osmanl Devletinden yardm istemesi ile genelde dostluk iinde devam etmitir. Orta Asya hkmdarlarndan Semerkand, Buhara ve Belh taraflarndaki hanlara Osmanl vesikalarnda zbek han denilmektedir. 17. yzyln sonu, 18. yzyln banda bunlardan Subhan Kulu Han, Hac Ali ismindeki elisiyle 2. Mustafaya bir name gndermitir; bu eli, Edirne vakasn mteakip Trkiyeye gelmi ve Padiah 3. Ahmet tarafndan kabul olunarak, name ve hediyelerini takdim eylemitir. (1115 Recep - 1703 Kasm) . Hac Ali, elilik vazifesini yaparak hacca gitmi ve tekrar stanbula gelerek Trabzon ve Kafkas yoluyla memleketine dnmtr. (1118 Sefer ve 1706 Mays) Hac Ali, Osmanl Padiahnn mektubunu gtrd zaman Subhan Kulu Han vefat etmi yerine kk olu Ubeydullah Han gemitir. Ubeydullah Han hem kendi clusunu bildirmek hem de 3. Ahmetin clusunu tebrik etmek iin, Ocak 1705 tarihinde eli ile bir mektup gndermitir. Eli Haziran 1706da padiah tarafndan kabul edilmitir, mektup ve hediyelerini takdim etmitir. Hoca Mehmet Eminde, hazr gelmiken hac ziyareti yaptktan sonra memleketine dnmtr. Ubeydullah Han, namesinde dostluktan ve kazaklar tedip ettiinden bahseyledikten sonra, Harezm Taraflarn ilhak eylediini ve Kazak, Karakalpak ve Deti Kpak Taraflarn nfuzu altna aldklarn yazmaktadr. Ubeydullah Hann namesine 1118 Safer ortalar tarihli ( 1706 Haziran) name ile dosta cevap verilmitir. Kazakistann bamszln ilk tanyan lke Trkiye olduu gibi Kazakistann yurt dndaki lkelerin ilk siyasi, ekonomik ve sosyal ilikiler kurduu lke Trkiye olmutur. lk

10

olarak Kazakistan ve Trkiye arasnda eitim alannda anlamalar yapld, lkeler arasnda renci deiim programlar hzla gelimeye balamt. Ekonomik alannda ise Trkiyeden ncelik olarak tekstil, gda ve temizlik malzemeleri gibi rnler Kazakistan pazarna girmeye balamtr. Bylelikle Kazakistan halknn Trkiyeyi daha iyi tanmasna yol amtr. Bununla birlikte Trk iadamlarnn Kazakistana firmalar ap, Kazakistanda yerlemeleriyle Kazaklarn Trkleri daha iyi tanma frsat domu ve beraberinde birok sorun ve yeni nyarglarn olumasn getirmitir. Aralk 1991 ylnda Sovyet sisteminin varlna resmen son verilmiti. Bamszlklarn ilan ettikten sonra ayrlan cumhuriyetler ekonomik ve ideolojik skntya girmilerdir. Merkeze bal olan bu gen cumhuriyetler artk d dnyaya serbeste alp komnizm sisteminden vazgeip demokratik yol izlemeye baladlar. Bamszln kazanan BDT cumhuriyetleri yeniden milli kltr zgrlne kavutu ve hzla canlanmaya balad. Sk kontrol altnda olan medya ve sanat eserleri zerindeki basklar rahatlad, tarihin gerei aa kmaya balad. Bu arada Sovyet dnemindeki kaynaklar tekrar gzden geirilmeye baland. Komnist ideoloji taraftarlaryla farkl yaklamlar iindeki tarihiler arasnda tartmalar kmaya balad. Asl konumuz olan Trkiye imajna dnersek, bu durumun Sovyetler Birlii daldktan sonra BDT cumhuriyetlerinde deimeye baladn syleyebiliriz. Trkiye'nin Sovyetler Birlii daldktan sonra bamszlklarn tanyan lkelerin banda gelmesi ve ekonomik ve siyasi ilikilerin olumlu gelimeleri, Trkiye'nin imajn olumlu etkilemitir. Bu yaklam Kazakistan'da ve dier Trk Cumhuriyetlerinde Trkiye ile tarihi, dini, kltrel ortaklklar bu cumhuriyetlerin eitim ders kitaplarnda Osmanl mparatorluuna ve Trkiye Cumhuriyetine olan gr ve dncelerin deimeye balamasna neden olmutur. (Zeydullayev, 2006: 16) Trkiye, Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan Kazakistann bamszln resmen tanyarak lkeye bykeli tayin etmitir. lkeye ilk giren i adamlar da Trklerdir. Bu, hem iki lke yetkililerinin destei, hem de iki lke arasndaki tarihi ve kltrel balar sayesinde olmutur. Bamszlktan sonra, ikili ticari ilikilerimiz dzenli ekilde artmtr. Kazakistanda, Trk giriimcileri mal ve hizmet retim faaliyetleri yrtmektedir. lkede halen tekstil, madencilik, enerji, iletiim, elektronik, gda, turizm ve bankaclk alanlarnda yatrm yapan giriimcileri mevcuttur. Ancak mevcut potansiyel gz nne alndnda, bu giriimler yeterli deildir. lkede halen gda, polipropilen retiminin arttrlmasna, sabun,

11

gbre ve deterjan tesislerinin kurulmasna ve ulam, iletiim ile enerji sektrlerinde yatrm yaplmasna ihtiya vardr. Rus ve Sovyet bak alaryla yazlm tarih bilgileri hari tutulursa, Sovyetler Birliinde Trkiye hakknda bahsetmek neredeyse yasakt. Zamannda Sovyet enformasyon ajansnda alan bir Kazak gazeteciye gre, propaganda amacyla srekli olarak ABDdeki olaylar kullanan Sovyet TASS ajans, Trkiye hakknda hibir habere yer vermiyor, ylda bir iki kez 3-4 satrlk haberle yetiniyordu. (Bekbolatov, 1991) Trkiye hem Mslman hem de Trk bir lke olmas dolaysyla Orta Asya ve Azerbaycanla benzerlii vard, ancak ayn zamanda Sovyetlerin etkilemeye alt nc dnyaya da ait deildi. Bat bloundayd ve Sovyetler Birliindeki Mslmanlar ve Trkleri olumsuz etkileyebilecek bir lkeydi. Bunun yan sra Rusyann tarihten gelen Trk dmanl ve Pantrkizm korkusu da eklenirse tablo tamamlanmaktayd (Somuncuolu, 2001, s.4) Bir lke ve o lke halk hakknda ntr saylabilecek bilgilerin verilmesi, mesela kltrnn tantlmas, edebi eserlerin, filmlerin ve dier sanat eserlerinin tantlmas, tarihin genie tannmas, ister istemez bu lkeye ve halkna yaknln tesis edilmesine, insanlarn olumlu duygularn beslemesine yol aar. Sovyetler Birliindeki kltr, dil ve din asndan Trkiyeye yakn olan insanlarn says dnlrse, Sovyetler asndan Trkiyenin neden yasak lke olduu anlalacaktr. Bu yzden Trkiye hakkndaki olumsuz propagandann varlndan bahsedilse de, esas olarak Trkiye hakknda tantc bilgilerin verilmemesi yoluna da gidilmitir. Trkiyenin durumu Bat blounda yer alan dier memleketlerin durumuyla karlatrlnca daha iyi anlalacaktr. Mesela Trkiye gibi Bat Blounda yer alan Fransa halknn ve kltrnn genel olarak Sovyetler Birliinin halknn bilincinde olumlu bir imaja sahip olduundan bahsedilebilir. Bunun sebebi ise byk bir ihtimalle eskiden beri Rusyada Fransz kltrne duyulan hayranlk, ayrca Fransz kltrn insanlara yaklatran birok Fransz edebi eserinin geni olarak yaylmas, Fransz dnrlerinin tannmas, Fransz tarihinin olumsuz anlam yklenmeden anlatlmas, Fransz sinemasnn Sovyetler Birliinde genie (Amerikan sinemasndan daha fazla) tannmas gibi faktrlerdir. Ayn durum aa yukar herhangi bir NATO yesiyle karlatrlnca da ortaya kmaktadr. Amerikan, ngiliz edebiyat, Yunan mitleri ve dier yabanc lke ve halklarn bir ekilde yaklatran bilgiler Sovyet okuru tarafndan geni bir ekilde tannd halde Trkiyenin kltrne gelince, Sovyet ideolojisine uygun Aziz Nesin ve Nazm Hikmetin eserlerinin dnda, ideolojik olmayan edebi eserlerden herhalde sadece birka Sovyetler Birliinde yaynlanabilmi,

12

yaynlananlarn ou dar akademik evreye ynelik olarak yaynlanm. Halka inebilen eserlerin en tannm ise Reat Nuri Gntekinin alkuu roman olmutur. Osmanlnn son dneminin anlatld bu roman ve Sovyetler Birliinin son yllarnda gsterilen ve byk bir beeni toplayan alkuu televizyon filmi, sradan halkn gznde Trkiyenin toplumsal ve ekonomik gelime asndan geri kalan, kadnlarn hala arafta dolat bir lke olarak, ksaca modern olmayan bir Orta Dou memleketi olarak bilinmesine yardmc olmutur. Ruslardaki Trkiye ile ilgili olarak dinin hakim olduu geri kalm Orta Dou devleti alglamas o kadar gldr ki, modern Trkiye ile ilgili yayn materyali olarak Rus televizyonlarnda bu alglamaya uygun grntlerin kullanlmas halen de tercih edilmektedir. 2004 ylnda Rusya Devlet Bakan Vladimir Putinin Trkiye ziyareti konusunda kamuoyunu bilgilendiren Rus devlet televizyonu ekibi, Ankarada ekim yapmak ve Trkiyeyi anlatmak iin krklar semtini semitir. zetlemek gerekirse, Sovyetler Birliinin son yllarnda, zellikle perestroyka ve glasnostun balamasndan nce Sovyet propagandasnn etkisiyle btn Sovyetler Birliinde olduu gibi Kazakistan bamszln kazandktan hemen sonra lkedeki Trkiye imajnn olumsuz olduu sylenebilir. Toplum katmanlar arasnda imajn nemli deiiklikler gsterdii de eklenebilir. phesiz imajn gsterdii deiiklik kiilerin aldklar bilgilerle dorudan balantlyd. Klasik Sovyet dneminin sonuna gelindiinde, yani 1980lerin ilk yarsnda, Kazakistanda Trkiye hakknda herhangi bir fikre sahip olan insanlar yneticiler, aydnlar, okuyan kesim ve dierleri olarak kabaca gruplandrlabilir. Ynetici konumundakiler, Sovyet brokrasisini, st dzey ve orta dzey parti yetkililerini kapsar. Bu kesim eitli bilgilerle donatlm, ancak formasyonlar geerli olan ideolojinin etkisi altndadr. Aydnlarn bir ksmnn ve genel olarak yksek eitim alm ve okuyan insanlarn, zellikle Rus kkenli olanlarnn, Sovyetler Birliinde Trkiye hakknda yaynlanan bilgilere vakf olduklar sylenebilir. Bu bilgilerin ne olduu ve genellikle olumsuz deer tad hususu yukarda ayrntl olarak anlatlmtr. Aydnlar ierisinde dier bir grup ise, milliyeti Kazak aydnlar idi. ou tarihi, edebiyat, dilbilimci ve sanat olan bu sayca kk grubun, Kazakistan ve Trkiye arasndaki tarihi ve kltrel ortakln farknda olduunu ve bundan dolay greceli olarak Trkiyeye kar bir sempati besledii de sylenebilir. Dierlerinden kast ise, Trkiye hakkndaki bilgilerin renim grdkleri srada aldklar bilgiler ve daha ok televizyondan izledikleri ile snrl olan bir kitledir. Yararlandklar bilgiler zetlenirse, bunlar tarihteki Trk zulmn anlatan dersler art alkuu filmi eklinde olduu ortaya kacaktr.

13

1985 ylnda Mihail Gorbaovun iktidara gelmesinin ardndan balayan perestroyka ve zellikle glasnost politikas srasnda, Sovyet ideolojisinin iyice inandrcln kaybettii bir ortamda tam bir bilgi bombardman altnda bulunan kamuoyu buhran geiriyordu. Her gn eski bilgileri yalanlayan yeni bilgiler kamuoyuna mal oluyor, kalplam kabuller kitle iletiim aralar tarafndan yklyordu. Sonu olarak insanlarn ounun bilincinde, eskiden verilen btn bilgilerin yanl olduu alglamas olumutur. Eski kabullerin yerini hzla yenilerinin doldurduu o dnem, Trkiyenin geri kalm lke imajnn ykld dnemdi. Sovyet basnnda Trkiyeyi tantc bilgiler daha sk verilmeye balanm, bu yazlarn ounda Trkiyenin dar almasyla ilgili olarak yer yer fazla abartlm baar yks sunuluyordu. Enformasyon aklna ek olarak iki lke arasnda artan insan ve mal dolam sayesinde Trkiyenin hi de eskiden zannedildii gibi olmad konusunda yeni kabuller hzla yerlemeye balamtr. Bu yeni imaj en iyi nitelendirebilecek szler, 1991 ylnda zvestiya gazetesinde Trkiye hakknda yaynlanan makalenin alt bal olmutur: Trkiyede her ey var (zvestiya, 9 Mart 1991). 1990larn banda Rus basnnda Trkiye ekonomisi konusunda yer alan materyallerde sk sk Trkiye mucizesinden bahsediliyordu. Gerekletirdii reformlar sonucunda yksek byme oranlarna ulaan ve piyasalar mallarla dolup taan Trkiyenin bu yeni imaj aslnda Moskovada i bana gelen reformcularn iine yaryordu. Hzl reformlar gerekletirmeye alan ve reformlarn baarl olacana halk inandrmaya alan ynetim, bir anlamda bu tip materyalleri kendi kar iin kullanmtr. Bylece Trkiyedeki reformlarn olumsuz yanlarndan bahsedilmemeye allmtr. Trkiye ekonomisinden bahsederken, dinamik olarak gelien ekonomi, istikrarl byme gibi szlerin kullanlmas doal olmutu. Daha sonraki yllarda Trkiyedeki krizler ve ktleen ekonomik durum Trkiyenin ekonomisi gelimi imajn sarssa da, u anda Trkiyenin ekonomisi hakkndaki imajn klasik Sovyet dnemindekinden tamamen farkl olduu sylenebilir. Kendisi ekonomik kriz geiren ve krizden kma yolarn arayan Sovyetler Birlii asndan 1980li yllarda piyasa ekonomisine alan Trkiyenin rnek oluturabilecei meselesi Sovyet akademik evrelerinde ve basnnda tartmaya almasyla Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde buna benzer gelimeler yaanyordu. Daha nce ktta kalan otonomi haklarn elde eden ve ekonomik otonomi haklarn geniletmeye alan Kazakistann aydnlar ve yneticileri arasnda gelime rneini bulmak zere araylar balamtr. Trkiyenin serbest piyasaya gei tecrbesinin Kazakistan iin yol gsterici olabilecei Kazakistanda sk sk tekrarlanmtr. Kazakistann banda bulunan Nursultan

14

Nazarbayevin kendisi de bunu dile getirmitir. (Sotsialistik Kazakstan, 7 Aralk 1990). Kazakistan, bir yandan merkezden ekonomik bamszlk almaya uraan, dier yandan lke ekonomisini reforme etme sorunuyla kar karya kalmtr. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Bakan Nursultan Nazarbayev 21. yzyln Eiinde adl kitabnda 1990 ylnda gerekletirdii Trkiye ziyaretini anlatrken, Sovyetler Birliindeki pompalanan bilgilere aykr olarak Trkiye ekonomisi ve toplumunun gelimi olduundan, bu gelimeye hayret ettiinden bahsetmektedir (Nazarbayev, 1996: 213). Sovyetler Birliinin daldktan sonraki ilk yllarda Trkiyenin rnek oluturabilmesi fikri Kazakistanda daha da fazla zikredilmeye balanmtr. Bu sefer Kazakistann uluslararas arenaya bamsz bir devlet olarak ortaya kmas, Trkiye Cumhuriyeti ile daha fazla benzerliklerin bulunmasna yol amtr. Bu ilikilendirme bir yandan kendiliinden Kazakistan sekinleri arasnda domu, bir yandan da Bat, yani ABDnin ve baz Avrupa lkelerinin ve bunlarn nerileri ve desteiyle Trkiyenin yneticileri tarafndan dile getirilmeye balanmtr. Trk modeli tabiri, Trkiyenin Batllama tecrbesi erevesinde ulat grece demokratik yaps, laik devlet anlay, serbest piyasa ekonomisine ynelii anlamnda kullanlmtr. Be Orta Asya cumhuriyetinin ve Azerbaycann halklarnn Mslman olmas, ounlukla Trk halklar veya Trk dilli halklar olarak bilinen halklardan olumas Trkiyenin kullanabilecei doal bir avantaj olarak alglanmtr. Ayrca demokrasi geleneine sahip olmaylar bakmndan bu cumhuriyetlerin Trkiyeye benzedikleri dnlmtr. Btn bunlardan dolay, Bat lkelerinin karar vericileri Trkiyenin geirdii deiimin Orta Asya cumhuriyetlerine ve Azerbaycana iyi bir rnek olacan dnmlerdir. ubat 1992de dnemin ABD Bakan George Bush, Trkiyenin Orta Asyann takip edebilecei demokratik, laik bir model olduunu belirtmitir. Dnemin ABD Dileri Bakan James Baker, Orta Asya Cumhuriyetlerinin siyasi ve ekonomik gelimeleri iin Trk modelini benimsemeleri gerektiini belirtmitir. Dahas, Trk modeli Bat medya tarafndan sklkla dile getirilen bir konu olmutur. (Kramer, 2000: 98). Dnemin Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakan Turgut zal, Nursultan Nazarbayeve Kazakistann ancak serbest piyasa ekonomisine getii takdirde zenginleebileceini ifade etmitir (Nazarbayev, 1992: 234). Piyasa ekonomisine gei srasnda Trkiye hem rnek oluturacak hem de teknik yardm salayacakt. (Kazahstanskaya Pravda, 2 Ekim 1991) Kazakistann elitleri arasnda Trkiyenin bir rnek oluturabilecei fikri

benimsenmitir. Salt ekonomik gelime stratejisi asndan ise Trkiye tek rnek olarak

15

alglanmam, esas olarak Gney Dou Asya lkelerinin rnei de cazip gelmi ve tartlmtr. Trk modelinin fark, sadece ekonomik adan deil, siyasi ve toplumsal ynlerden de bir lkenin tecrbesinin ele alnmasyd. Bu adan Atatrk devrimlerinin Kazakistanda rnek oluturabilecei dncesiyle tartlmas kayda deer bir gelimeydi. Mesela dil meselesi konusunda Kazak aydnlar tarafndan Trkiye ve Atatrk politikalar rnek olarak gsterilmi, Kazak dilinin stats ve kullanlmas konusunda Atatrkn dil sahasndaki icraatlar yol gsterici olabilecei hususu dile getirilmitir. (Egemen Kazakstan, 14 Ekim 1998; Agayn, No.1, 2000: 87-93.) 1997 ylnda yaplan bir aratrma erevesinde Kazakistanda, Krgzistanda ve zbekistanda uluslararas ilikiler alannda faaliyet gsteren eitli kurum ve kurulularn alanlar arasnda yaplan anketin sonularna gre, Kazakistanda ankete katlanlar tarafndan Trk modelinin 1990larn banda tartlan dier modellere gre ok daha cazip kabul edildii ortaya kmtr. Uzmanlarn yaklak olarak % 45i bu gr paylamtr. Bir sonraki srada Yeni Sanayilemi lkeler (Endonezya, Malezya, Tayland gibi lkeler) modeli bulunup uzman oylarnn yaklak olarak % 28ini almtr. Buna mukabil anket sonularna gre, Krgzistan ve zbekistanda Trk modeli Kazakistandaki kadar rabet grmemi, Krgzistanda ikinci, zbekistanda ise beinci srada kalmtr. (Abazov, 1998, http://www.nato.int/acad/fellow/96-98/abasov.pdf, s. 19-21.) Trk modelinin benimsenip benimsenmeme meselesi bir yana, Kazakistan ynetimi, Kazakistan uluslararas arenada kabul ettirmek, dardan ekonomik destek salamak, uluslararas piyasalara ulamak gibi amalarn gereklemesinde Trkiyenin olumlu bir rol oynayabileceine inanmtr. zet olarak, ekonomik ve siyasi destek arayan gen cumhuriyetin Trkiyenin uzatt yardm elini heyecanla kabul etme eiliminde olduu gzlenmitir. Trkiyenin Orta Asya cumhuriyetlerinin balca problemlerini zecek gce ve iradeye sahip olduu konusunda yanl alglama olumu, ancak fazla srmemitir. Birka yl ierisinde Trkiyenin Kazakistann ekonomik alandaki ihtiyalarn karlayabilecek ekonomik gce sahip olmad, dolaysyla Trkiyenin Orta Asya d politikasn destekleyebilecek aralara sahip olmad anlay Kazakistan yneticileri arasnda yerlemitir. Bunun en basit gstergesi Eximbankn kredileri olmutur. Eximbank, Orta Asya ve Azerbaycana ihracat yapacak Trk ihracatlarn desteklemek ve bu blgelerde i yapacak Trk inaat irketlerini desteklemek amacyla kredi amtr. Eximbank balangta Trk Cumhuriyetlerine ynelik olarak bir milyar dolar tutarnda kredi vereceini

16

aklamtr. Ancak mali ve brokratik engellerden dolay Eximbankn bu taahhd yerine getirecek gc olmad anlalmtr. (Aras, 2000: 46) Btn bunlarn tesinde, Trkiye ynetiminin Trk Dnyas syleminden yararlanarak blgede kendi menfaatlerini gtme amac Kazakistan elitleri arasnda bir rahatszlk yaratmtr. Bunun ilk gstergesi, Ekim 1992de stanbulda gerekleen Trk Cumhuriyetleri Bakanlar zirvesinde Trkiyenin bekledii anlamalara Kazakistan bata olmak zere Orta Asya devletlerinin itiraz etmeleri olmutur. Trkiyenin hazrlad zirve bildirisinde Trk Cumhuriyetlerinin Trkiye ile sahip olduklar ortak tarihi kkler, dil ve kltr birliinden dolay, Trkiye ile entegrasyona gitmeye niyetlendikleri belirtilmitir. Ancak Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayev, metne itiraz ederek, Trkiye ile sadece ekonomik, sosyal ve siyasi ibirliine hazr olduklarn belirtmitir. Bu gr slam Kerimov tarafndan da desteklenmitir. (Nazarbayev, 1996: 216217). lk Trk zirvesinin Rusyann glgesi altnda gemesi olduka dndrcyd. Sonuta Trkiyenin bata Trk Ortak Pazar olarak tasarlad ekonomik entegrasyon nerisi kabul edilmemi, metin deitirilerek, metinde gevek bir ekonomik ibirlii ngrlmtr. Zirvenin en somut sonularndan birisi belki de, Kazakistan ve Trkiye liderleri arasnda imzalanan ortak niversitenin kurulu anlamas olmutur. Bunun dnda Orta Asya Trk cumhuriyetlerinin bakanlar, ciddi bir taahht altna girmek istememitir. Mesela, beklendii gibi Trkmenistan ve Kazakistan enerji kaynaklarnn Trkiye zerinden Bat pazarlarna aktarlmasn ngren anlama imzalanmamtr (Avrasya Etdleri, K 1995: 90). Trkiyenin Orta Asya politikasn kardelik sylemi zerinde kurgulamas Kazakistan ynetici ve brokrat kesiminde pheyle karlanmtr. Trkiyenin blge kaynaklarndan yararlanmak ve blgede liderlik yapmak amalaryla Trk Dnyas sylemini kullandn kans yaygnlamtr. Kazakistan Dileri Bakan Kasmcomart Tokayev Kazakistan d politikasyla ilgili kitabnda bu tip alglama gze arpmaktadr: Orta Asya blgesi Trk d politikasnn nemli istikameti haline gelmitir. Bu politikann temel aralar blge devletleriyle mevcut olan etnik, dil ve din yaknlnn kullanlmasdr (Tokayev, 2000: 381). 1990larn banda Trkiyenin yrtmeye alt Orta Asya politikasnn, Kazakistan siyasetileri, siyaset bilimcileri, aratrmaclar ve konuyla ilgili ve ilgilenen dier kesimleri tarafndan genellikle bu ekilde algland sylenebilir. Bu rahatszln da vurumu olarak Kazakistan basnnda kan ilgili materyalleri rnek gstermek mmkndr. Trkiyenin Trklk ideolojisinin arkasnda saklanarak aslnda kendi devlet menfaatlerinin

17

gzettiini vurgulayan deerlendirmeler sk sk yaplmaktadr. Bu alglamaya gre, Trkiye Trk Dnyas adndan i yapmak istemekte ve balangta, onlarn (Trklerin) en temel stratejik amac bizim ve Azerbaycann ekonomisini ynetmekti (Trkistan, 29 Austos 2002). Sadece devlet faaliyetleri deil, ayn zamanda devletin mali yardmyla baz sivil toplum kurulularnn yrttkleri faaliyetler de olumsuz ekilde alglanmtr. Mesela Kazakistann resmi gazetesi olan Egemen Kazakstanda yaynlanan ve Trk Devlet ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve birlii Kurultaylarndan (TDEV) bir tanesini anlatan bir yaznn alt balndan Kazakistanda bu konuda oluan kanaati anlamak mmkndr: Bamszlmz hibir eyle deimeyiz. Yazda Kazakistan delegasyonunun bakan tannm Kazak yazar Abi Kekilbayevin szlerine yer ayrlmtr. Kekilbayev, Kazakistann devlet menfaatlerine uluslararas normlar temelinde sayg gsterilmesi gerektiine deinip, kardeliin bu temelde olmas gerektiinden bahsetmitir. Bu fikirden yola kan yaznn yazar TDEV kurultaynda Trkln yerine Trkiye Trklnn ar bastn yazmtr. (Egemen Kazakstan, No.81, 25 Nisan 1997). Kazakistan siyaset bilimcilerine gre, TDEV kurultaylar gibi kltrel faaliyetler araclyla Trkiye Trk Dnyasndaki etkisini arttrmaya, Batnn gznde blgesel lider olarak grnmeye almtr (Kukumbayev, 2002: 95). Ksa sre ierisinde Kazakistan ve dier Orta Asya Cumhuriyetlerinin Trkiyenin himayesini kabul etmek niyetinde olmadklar, ilikileri eit statl ilikiler eklinde yrtmek niyetinde olduklar anlalmtr. Orta Asya Cumhuriyetlerinin Trkiyeye balangta verdikleri nemin azalmasnn sebepleri arasnda genellikle unlar gsterilmektedir: Rusyadan bamsz olan cumhuriyetlerin yeni bir hakim istememeleri, bu erevede Trkiyenin Trklk sylemini kullanmasnn Panturanizm korkularna yol amas, Rusyann devam eden etkisi, Rusya ile derin siyasi ve ekonomik balar, Trkiyenin siyasi ve ekonomik gcnn snrl olduunun anlalmas, bu devletlerin Bat ile ilikilerini dorudan kurabileceklerini anlamalar, kendi milli kimliklerini Trklk ynnde deil de, Sovyet zamannda oluan kimlikler erevesinde ina etmeye almalar. (ni, Haziran 2000: 2). Dier taraftan, ABDde de rann tehdidinin abartldnn anlalmas, bunun yan sra 1993 ylndan sonra Rusyada yakn evre doktrininin ilan edilmesiyle Rusyann tekrar Orta Asyaya dnmesi, yani kendi nfuzunu kullanmaya ve artrmaya almas, zengin enerji kaynaklarnn varlndan kaynaklanan Orta Asyann stratejik neminin anlalmas gibi

18

hususlar Batnn ve daha ok ABDnin aracsz olarak Orta Asya ile ilgilenmesine amtr (ni, 2000 : 2). Yine de Kazakistan yneticileri Trkiyeyi uluslararas platformlarda Kazakistann menfaatlerini savunabilecek bir partner olarak alglamaya devam etmektedirler. Balangta Bat ile ilikileri kurulmas asndan bir kpr eklinde alglanan Trkiye, Kazakistann Rusya ile ilikilerini dengelemek asndan nemini devam ettirmektedir. Yllardr Kazakistan Dileri Bakan grevini yrten Kasmjomart Tokayev Kazakistan asndan Trkiyenin nemini u ekilde zetlemektedir: Kazakistann dnyaya almas iin ulam yolu olmas, denize k salamas ve uluslararas tekilatlarda, mesela NATOda Kazakistan menfaatlerinin dile getirilmesinin etkin arac olmasdr. (Kazahstanskaya Pravda, 22 Ekim 1994) Tokayev ayrca, Trkiyenin ECO, K, KEB gibi blgesel rgtlerde Kazakistan menfaatlerini savunduunu ve bu potansiyelin daha da kullanlmas gerektiini belirtmitir. Kazakistan siyaset bilimcileri de Trkiyenin ABD ve AB nezdinde Kazakistan menfaatlerinin savunucusu olabileceini ve Kazakistan-Rusya ilikilerini dengeledii grndedirler (Delovaya Nedelya, 19 Temmuz 1996). Trkiye ve Kazakistan ilikilerinin youn olduu ekonomik alanda, Kazakistan'da Trkiye ile ilgili bir takm yeni alglamalarn olumasna yol amtr. Daha Sovyet zamannda mal ktl eken Sovyetler Birlii ve Trkiye arasnda balayan ve daha sonra hacmi gittike artan bavul ticareti sonucunda Kazakistan piyasas Trk tketim mallaryla dolmutur. Bugn iin dayankl ve zellikle dayanksz tketim mallarnn, zellikle Trk konfeksiyon ve deri rnlerinin Kazakistan'da dier lkelerin mallarna nazaran rabet grd ve olduka iyi bir imaja sahip olduu sylenebilir. Bamszlk dnemindeki Trkiye hakknda basn yaynda yer alan ok sayda bilgilere ramen bir ksm halkta Trkiyenin sosyal olarak modern olmayan Orta Dou memleketi imaj devam etmektedir. Trkiyeye her eyden nce Mslman lke olarak bakn olumlu mu olumsuz mu olduu insann slam konusundaki tutumuna baldr. Uzun ateizm dneminden sonra Kazak milli kimliinin bir bileeni olarak tekrar devreye giren Mslmanla zlem, Trkiyenin Mslman lke imaj Kazak halknn byk bir ksm asndan olumsuzluktan ziyade olumluluk tamaktadr. Dier taraftan, kzlarn gen yatan beri sk rtnmesi ve araflanmas Kazaklar asndan her zaman arlk olarak saylm, nk Sovyet iktidarndan nce de Kazaklarda araf ve pee kullanlmam. Ba rtme ise sadece evlendikten sonra uygulanan bir gelenekti.19

Okuyan kesim arasnda Rus Sovyet baknn devam ettii konulardan birisi Ermeni meselesidir. Genel olarak Kazakistanda bu konuya ilgi duyulmad sylenebilir. Ancak aratrma esnasnda yaplan mlakat ve grmelerde okuyan kesim arasnda eski Sovyet baknn devam ettii gzlenmitir. Rusyada bu konuda yaygn olan versiyon temel olarak alnmakta, daha farkl aratrmalara ihtiya duyulmamaktadr. Rus kaynaklarnn sunduu bilgiler yaygn bir ekilde kullanlmakta ve sorgulanmadan benimsenmektedir. Kazakistan basnnda Ermeni meselesi konusunda Trkiye grn yanstan bir yaznn bile Rus kaynaklarndan alnmas ilgintir. Mesela Nezavisimaya Gazetada yaynlanan mer Ltemin Ermeni meselesi hakkndaki makalesinin ksaltlm tercmesi, Trkistan gazetesinde yer almtr (Trkistan, 29 Eyll 2001). Kazakistan basnnda Trkiyenin grne de sk sk yer verilse de, genel olarak gazetecilerin ve analizcilerin yorumlarnda Rus grnn etkisi ar basmaktadr. Bunu yazar ve aratrmaclarn kullandklar malzemelerden aka grmek mmkndr. Bunun yan sra, Rusya ve Kazakistanda PKK konusunda yaynlanm materyaller karlatrlnca byle bir balantnn varl daha bariz bir ekilde ortaya kmaktadr. PKK ve Krtler hakknda Rus yorumlarnn, kalplam klielerinin Kazakistan gazeteci ve siyasi yorumcularnn kullanmas dikkat ekicidir. PKK konusundaki Rusyada kalplaan ve Kazakistan aratrmaclarnn ithal ettii byle grlerden bir tanesi PKKya kar Trkiye Cumhuriyetinin srdrd operasyonlarda her aracn mubah grl ve bundan dolay ounlukla sivillerin hayatlarn kaybettikleri, buna ramen Trkiyenin ABDnin mttefiki olmasndan dolay Bat tarafndan fazla eletirilmedii grdr. Ayn Rus yorumlarda sk sk rastland gibi PKKya kar srdrlen operasyonlarn Saddam Hseyinin Krtlere kar uygulamalarla karlatrlmasndan sonra ABDnin bu konuda ikiyzl bir tavr taknd sonucuna varlmaktadr (Sayasat, No.12, 1999: 82; Yevraziyskoye Soobestvo, No. 3 (39), 2002: 119). Yukarda rnek verilen yorum Rus enformasyon kaynaklarnn etkisiyle Kazakistan kamuoyuna mal edilen yorumlardan sadece birisidir. Grld gibi Trkiye meseleleri konusunda Rus kaynaklar kullanld zaman sadece ou zaman arptlm olan bilgilerin alnmas deil, tarihten gelen olumsuz Trk alglamasnn etkisiyle ortaya km olan kimi yorumlarn bire bir alnmas da gereklemektedir. Halen Rus kaynaklarnn youn bir ekilde kullanlmasnn dourduu bu olumsuzluunun tekrar tekrar altnn izilmesi gerekmektedir.

20

Sovyet zamanndan farkl olarak Kazakistanda PKK meselesi konusunda kullanlan dier nemli bir kaynak, Sovyet zamannda merkezi iktidarn desteiyle Krt olarak yetitirilen ve bugnlerde PKK etkisi altnda bulunan yerel Krt nderlerinin grleridir. Trkiyenin Orta Asyaya almasyla paralel olarak Trkiyeden Kazakistana giden PKK yanllaryla birlikte Kazakistandaki sradan Krt halk da youn PKK propagandas altnda kalm, yukarda bahsi geen Krt ileri gelenleri bu etkinin yaylmasna yardmc olmulardr. Yaynlar, sivil toplum kurulularnn faaliyetleri, kltrel etkinlik grnts altndaki propaganda faaliyetleri gibi aralarla hareket eden PKK yanllar, Gney-Dou Anadoludaki durumu adeta ABD igali altndaki Vietnam durumu gibi gstermekte, Trkiye Cumhuriyetini en ar itham ve hakaretlerle karalamaktadrlar. Bu ar ithamlarn youn bir ekilde yer ald Biz, Kazakistan Krtleri adl, ofset kada baslan 556 sayfalk kitap rnek olarak gsterilebilir. Kitabn ii Abdullah calan ve PKK propagandasyla doludur. (Nadirov, Almat, 2003.) Bu gibi yaynlar sadece dar bir evreyi etkilese bile, esas mesele bu deildir. Kazakistanl Krt ileri gelenlerinin etkisi Krtler arasndaki propagandann tesine uzanmaktadr. Sk sk basnda rportajlaryla ve yazlaryla boy gsteren Kazakistandaki PKK yanls Kazak vatandalar, dier Kazakistanllarn da akllarn kartrmaktadr. Yine de Kazakistanda uzun sre Dileri Bakan grevinde bulunmu Kasmjomart Tokayevin ifadesiyle PKKnn Kazakistan topraklarndaki faaliyetleri Trkiyenin endielerini dile getirmesinin sebebi olmutur. (Tokayev, 1998: 513) PKK konusunda Rusya haber kaynaklarnn ve PKK yanls gruplarn Kazakistan kamuoyuna mal edilen bilgi ve yorumlar yaygn olsa da, daha farkl bak asyla yazlm yaz ve yorumlarn da az olmad belirtilmelidir. Geleneksellemi anlay aan bu yorumlar PKK hareketinin gerek ynleri zerinde durmakta, PKKy terrist ve ayrlk bir hareket olarak tantmaktadr. Ancak bu grn dierine gre daha az yaygn olduu ve etkisinin de daha az olduu sylenebilir. Bunun nemli sebeplerinden bir tanesi, yukarda aklanan nyargl grn Sovyet zamannda kalplam ve hala varln srdren anlaylara uygun olmasdr. PKKnn grn savunanlar, millet ve aznlk konularnda Sovyetler Birlii zamannda kalplam baz kavramlar kullanmaktadr. Ulus-devlet sisteminden farkl olan bu sistemde her bir etnik grubun ayr halk olduu saylmtr. Dolaysyla ulus-devletlerdeki millet anlay eski Sovyet insanna anlalmaz gelmekte, bu husus ise PKK yanllarnn propagandalarnda sk sk kullanlmaktadr (Yevraziyskoe Soobestvo, No.3 (39), 2002: 65 66).

21

Aratrma kapsamnda 19912003 yllar arasnda Kazakistanda yaynlanan Rusa ve Kazaka sreli yaynlarda Trkiye konusundaki materyallerin taranmasndan elde edilen bilgilere gre, Rusa ve Kazaka sreli basn arasnda birok konuda olduu gibi, Trkiye konusunda da byk farkllklarn olduu gzlenmitir. Kazakistanda Kazaka ve Rusa yayn yapan basn yayn organlar, zellikle toplumsal gelimeler, Kazakistan devletinin kurulu esaslar ve Kazakistan milli fikrinin ne olmas gerektii konusunda tamamen zt grlere sahiptir. Trkiye konusundaki grlerde de basn yayn organlar arasnda kullanlan ifadelerden bile anlalan nemli farkllk bulunmaktadr. Kazaka basn yaynda Trkiye ve Trkiye Trkleri hakkndaki klie tanmlamalar karde, kanda, kkmz bir eklindedir. Rusa sreli basnna kyasla Kazaka sreli basnda Trkiye ile yaknl ifade eden yazlarn says kat kat daha fazladr. Bu artc deildir, nk Kazakistan artlar gerei Kazaka basn sadece Kazak kltrn alm, Kazakay iyi bilen Kazaklara hitap etme durumunda kalrken, Rusa basn hem Ruslar, hem birinci dil olarak Rusay kullanan Kazaklar hatta Kazakay birinci dil olarak kullanan Kazaklar tarafndan da okunmaktadr. Daha da nemlisi, Kazaka basn yayn organlarnda Kazak kltryle yetimi insanlar almaktadr. Kazakistan'n eitim sisteminde bamszlk sonras deiimler ve reformlar gerekletirilmeye allyor. Tarih, edebiyat ve kltrel alanlarda yeni grler ve fikirler ortaya konulmaya balad. Tamamen olmasa bile gerekler yazlmakta ve sylenmekte. Bu elbette eitim kitaplarna da yansmt. Sovyet sisteminde okutulan tarih kitaplarnda Osmanl mparatorluu hakknda olumsuz kaynaklar rastlamsak gnmzdeki kitaplarda olumlu yndeki kaynaklara ulamak mmkndr. Kazakistan'da okutulan bir tarih kitabnda aadaki cmleleri rastlayabiliriz: "16 asrda Osmanl devleti dnyadaki en byk devletlerin biri idi. Osmanl kendine baml olan Balkanlar ok etkiledi. Osmanllar halklarn i siyasetine ve dinine mdahale etmedi. O hakknda hatta kilise yneticileri byle demiti: "Osmanllar Katoliklerden daha iyi idi. nk onlar dinimize dokunmuyordu". 19 asrdaki Osmanlyla 16 asrdaki Osmanly kyaslatramazsnz. Osmanllar Balkanlarn gelimesinde etkin oldular. Osmanllar gelinceye kadar kk kiliseler byk miktarda vergi alyorlard. Osmanllar ise bunu kaldr di." (Amanjolov, 1999: 257) Kazakistan'da baz Trkiye meneli renim kurumlarnn almasyla

Kazakistan'da Trk eitim sisteminin, Trkiye'nin ve Trkiye Trklerinin Kazakistan'da22

daha geni bir ekilde tannma frsat domutur. Byk umutlarla iki lke arasndaki anlamayla kurulan Hoca Ahmet Yesevi niversitesi Kazakistan ortaokul mezunlar ve annebabalar tarafndan birinci derecede tercih edilen okul olarak alglanmasa da, ok sayda Trk liseleri Kazak halknn gnllerini fethetmi durumdadr. Halkla ilikileri de ihmal etmeyen bu okullarn ynetimi olumlu imajlarn desteklemek iin almaktadrlar. Eitim kalitesini bir marka haline getirmi olan bu okullar halk tarafndan byk rabet grmektedir. Seyrek de olsa bu liseler hakknda Kazakistan basnnda olumsuz grlerin rastlanmasna ramen, kartlarnn dahi bu okullarn donanm ve verilen eitimin kalitesi hakknda diyecekleri yoktur. Bu okullar genellikle Trkiye ve Trkler konusunda halkn olumlu dnmelerine yol amaktadr. Kazakistan'da halk arasnda bu okullar sadece lke olarak Trkiye ile deil, devlet olarak Trkiye ile zdeletirilmekte, bu okullarn almas Trk d politikasnn bir paras olarak alglanmaktadr. Kltr Mavirlii ve dier kanallar ile her sene yzlerce Kazakistanl Trkiye'ye gelmektedir. Bu ziyaretlerin devletler ve halklar arasnda ilikilerin ilerlemesinde byk katklar bulunmaktadr. Uzun yllar boyu rene gelinmi Trkiye aleyhtarl (Sovyet dneminden kalma) ve olumsuz kanaatler ancak bu ekilde yok edilebilir. Genel olarak baklrsa turistik gezilerle Trkiye'yi ziyaret eden Kazaklar ve gerekse Ruslar gezilerden sonra Trk devleti ve milleti hakkndaki kanaatlerinin tamamyla deitii grlmektedir. lkelerimiz arasndaki vize sorununun kalkmas bu adan byk kolaylk salamaktadr. Turizm sektr asndan Trkiye'nin daha ileride olduunu ve buna karn ayn sayda turist Kazakistan' ziyaret etmemektedir. Balca sebep olarak Kazakistan'n henz turizm altyapsna sahip olmadn kolaylkla syleyebiliriz. Ama btn olumsuz unsurlara ramen Kazakistan'n Ahmet Yesevi Trbesinin, Ebu Nasr el Farabi'nin, Ahmet Ygneki'nin, Yusuf Balasaun'un, Dede Korkut'un vatan olduu dikkate alnacak olursa Ouzlarn Anavatan hkmnde olan bu lkenin tarih ve tabiat turizmcilii asndan Trk insann merakn ekebilecek durumda olduunu sylemeliyiz. Kazakistan'da 21 asrn balarnda yaayan aydnlarnn ounluu Trkiye'de olup biten olaylardan haberdard. Onlar iinde zellikle Mustafa okay, Macan Jumabayev ve Aleyhan Bkeyhanov'un ismini syleyebiliriz. Bu aydnlar Trkiye'deki kan kardelerinin grd zorluklan kendi eserlerine yanstmlard. Mustafa okay'n bamszlktan sonra yayn gren btn eserlerinin topland "Mustafa okay: Semeli Eserleri" adl 2 ciltlik kitapta: "Trkiye ve Birlemi Milletler", "Boleviklerin Trkiye 'ye Kar Birlii', "Ruslarn

23

Trk Hastal", "Moskova ve Trk Komnist Partisi", "Trkiye Hakknda Boleviklerin ki Yayn", "Ben Potriotum (Je Suis Partout) Gazetesi Trkiye Siyaseti Hakknda" v.s. gibi konu balklarna bakarsak Mustafa okay'n karde Trkiye'nin derdini stnde tadn grebiliyoruz. Elbette eserler bununla snrl deildir. Kitabn ounluu Trkiye gndemini iermektedir. Dier bir 21. yzyln bandaki Kazak airlerinden biri Macan Jumabayev'in btn Kazak genliine ve halkna mehur "Alstag Baurma (Uzaktaki Kardeime)" adl iirinde Trkiye'nin Dnya Savandaki ektikleri zorluklan ve savalarn alayarak kaleme dkmtr. (Budak, 2003: 63) Prof. Dr. Rahmankul Berdibay'n "Baykaldan Balkanlara kadar" adl kitabnn "Uzak la olsa yakn" balkl makalesinde karde Trkiye'ye gelen yolculuunu ve etkisini, tarihten gelen yaknl, edebiyat ve kltrmzn benzerliini ve birbirimizi daha yakndan tanmamz iin daha ok almamz sylemektedir. "Trk halklarnn iindeki bayra yklmayan, temeli sarslamayan lke Trkiye hakkndaki kitaplar ve monografiyalar, makaleler ve haberlerden doru ve yanl bulmak zordu. Bizim doduumuzdan beri duyduumuz "Trkiye'nin uluslararas emperyalizmin yardmyla Orta Asya ve Kazakistan' igal etmek amac var ama sadece bunu gerekletirmeyen Rus ynetimidir" diye senelerce zihnimizi zehirlediler ki Trkiye'yle i ie ilikilerimiz olmad iin bazen sevinecek hale gelmitik. Meer bunun hepsi siyasetin oyunlarym" diye o dnemdeki yanl siyaseti dile getirmektedir. (Berdibay, 1996: 151) Trk Leheleri ve Edebiyat Dergisi'nin Austos 1997 saysnda yaymlanan Ord. Prof. Dr. Manas Kozbayev'e ait " Abay ve Dnemi" adl makalede Abay'n yaad XIX. yy'in ikinci yars ile XX. yzyln balarndaki Kazak milletinin durumunu anlatlmaktadr. (Kozbayev, 1997: 39) "Trk Cumhuriyetlerinden gelen rencilerin Trkiye Cumhuriyeti vatandalarna kar tadklar kalp yarglar" adl makalede Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinden gelip, Trkiye'de eitim gren niversite rencilerinin Trkiye Cumhuriyeti vatandalarna kar tadklar kalp yarglar incelenmitir. Bu makalede ilgin sonulara ulaabilmitir (Karabayev; Tukun, 2001:1). Kazakistan ve Trkiye devletlerinin sosyoekonomik, ticari ve kltrel alanlardaki ilikilerinin gn getike gelimekte olduunu gnlk gazete ve dergileri, televizyon ve radyolar takip ederek renebiliriz. Kazakistanda Trkiye siyasi analizinden balayp edebiyatna kadar uzanan kitaplar artk raflar doldurmaktadr. ki tarafl yrtlen ekonomik ve siyasi gelimeleri gnmzn vazgeilmez kayna olan internetten de kolayca takip edebiliyoruz.

24

G.4 Kuramsal ereve Bir nesnenin imaj o imaja vcut bulduu toplumun kltrel deerleriyle, dier yarglaryla i iedir. majda esas olan o imajn doru olmas deil; iaret ettii sembolik anlamdr. Sembolik aracla bal olarak imaj, zihni ve hissi birok unsurun katld ferdi ya da cemai bir tasvirdir, bir resimdir. Ancak imaj donuk bir resim deildir; tersine onu yklenen insann niyetine gre seyyali yet (akkanlk) gsteren bir yaps vardr; her an deiir ve dnr. Bu hareketli yaps imaj, tarihi srete onu reten toplumun yazl veya szl kltr ierisinde yaayan bir canl klar. maj yalnzca kiisel bir retim deildir, daha ok bir milletin kolektif bilinaltnda canlanan ve o milletin tarihinde varolmaya devam eden ortak davran kalplardr (arketipleridir). Ortak davran kalplarnn (arketiplerinin) tespiti bir milletin baka bir milleti deerlendirmede sahip olduu genel kategorileri verir. Genel kategoriler ise, bir milletin dier millet hakknda sosyo- ideolojik toplu davranlar ile psikolojik toplu davranlarnn sosyal hayal etme gcyle canllk kazanan kanaatlerdir. Bu kanaatlerin varlk bulduu zemin de yine o milletin kolektif bilinaltdr (Fazlolu, 2001: 320). maj bilim erevesinde sz konusu olan bir milletin kolektif bilinalt, hem szl hem de yazl kltrle oalr. Ancak kolektif bilinaltn muhafaza eden yazl kltrdr; szl kltr ise yazl kltrn oluturduu tabloyu belirli bir zaman ve mekan iin hareketli klar. zlce, yazl bir metindeki imajn tespiti metni tarihi balamna geri gtrmeyi zorunlu klar. maj daha nceki alglamadan zihinde oluan ve bir szckle, grlen bir eyler; ya da bir kimseyle artrlan zihinsel betimlemedir (Byk Larousse Ansiklopedisi, 1993). Bilimsel ve sosyal psikolojik aklamas bakmndan imaj, Bir kimsenin, bir topluluun vb. kendisine ilikin olarak bakalarnda yaratmak istedii ya da brakt izlenimdir (Ana Britanica Genel Kltr Ansiklopedisi, 1993). Konumuzu oluturan lke imaj balamnda ise maj, Bir lkenin sosyoekonomik, kltrel ve siyasi koul ve konumlanlarnn eitli g odaklarnn olumlu ya da olumsuz inisiyatifleri dorultusunda ynlendirilmelerinin amac ve sonucudur denilebilir (Makaskesen, Kurtulu, 2003). Genelde insanlar kiilikleri hakknda yarglarda bulunmak, nasl insanlar olduklar konusunda tahminler yapabilmek iin bakalarna ilikin izlenimler oluturulurken o anda var olan bilgi ve ipularndan yararlanrlar. ok snrl bilgi ve ipucuna dayanarak bakalarna

25

ilikin izlenimler oluturmak insanlarda nemli ve evrensel bir eilimdir. nsanlar bakalarnda birbirleri ile tutarl zellikler grme eilimindedirler. Bu bakmdan kiilerin alglanmas baka alglamalardan farkldr. nsanlarn bir baka kiiye ilikin izlenimleri her zaman tutarl olmak zorunda deildir. Belirli bir ortam ya da karlamada edinilen olumlu ya da olumsuz bir izlenim btn dier durumlara ve aka ilikisiz zelliklere genellenir. Bylece n yargl izlenimler dorultusunda birileri hakknda olumlu ya da olumsuz kanaatler gelitirilir (Somuncuolu, 2001). Kiileri alglamay, alglamann dier trlerinden ayrt eden temel zellik bizim insanlarda duygular, heyecanlar ve kiilik gibi isel durumlarn bulunduunu karsamamzdr. nsanlarn iinde grdmz balamlar, onlarn rolleri hatta bazen duygu ve heyecanlar hakknda doru tahminlerde bulunmamz salar. Fakat, ou koullar altnda isel durumlara ilikin yargn ve tahminlerde bulunmak ok gtr. Bir i durum dorudan gzlenemez, ortada ne gibi ipular varsa onlardan tahmin edilmek zorundadr. Dolaysyla, biri ile ilk karlamamz hangi ortamda gerekleti ise hakkndaki dncelerimiz o ortamn koullar erevesinde olacaktr (Somuncuolu, 2001). Alglamadaki seiciliin doal sonucu olarak basmakalp fikirler de denilen stereotipler oluur. Dnyay kendi istek, ama, beklenti ve deerlerimiz dorultusunda grrz. Bu konu ile ilgili duyulup grlebilecek her ey deil aralarndan bazlarn seerek alglarz. Bir eyi hatrlarken akla kendiliinden sembolik anlam, deer yarglarmz ve inanlarmz da ieren yerleik armlar gelir. Bu armlar, geni ve karmak anlamlar kestirme yoldan zetleyerek; kimi zaman alglamada arptmaya yol aarak ifade eden stereotipik bir resimdir. Basmakalp fikirler ya da stereotipler, bir kltr tarafndan yaygn olarak paylalan sosyal gemi ve mirasn bir parasdr. Bakalar hakknda yazlan, anlatlan, resmedilen, sylenen ve ima edilen eyler imajla rtr. Tarih kitaplar, mzeler, folklor, edebi eserler, anlar stereotiplerin oluum ve devamnda rol oynar (Tolung, 1999: 3738). Kazakistan Hazar kys ile douda Sibirya ve Tanr dalar arasnda yer alan lke, kaplad alan ynnden dnyann 9. byk lkesidir. Hazar denizinde 1000 km.lik bir ky eridi vardr. lke, dou ve gneydousundaki dalk alanlar dnda dzlklerle kapldr. Gneydousunda Tanr dalarnn kuzey kesimi yer alr. Burada Kazakistan- Krgzistan

26

snrnda en yksek tepe 6995 metreye ular. Daha kuzeyde 20003000 metre ykseklikteki Tarbagatay tepelik alanlar yer alr. 4000myi aan Altay dalar; Rusya FederasyonuMoolistan ve Kazakistan-in arasndaki snr oluturur. lkenin nemli nehirleri, Kazakistann gneyini geerek kuzeybatya Aral glne dklen Seyhun (Sr derya)dur. Kuzeyinde ise rt nehri ve kollar doar. Orta Asyadaki Balka gl Asyann drdnc byk gl (yzlm 17 400 km) saylr (Atalay, 2001:183-184). Yzlm 2.724.900 kilometre kare olan Kazakistan, Avrasyann kalbinde yer almaktadr. Geni bozkrlara yaylan lke, dnyada kapsad alan bakmndan 9. sradadr. lke snrlarnn toplam uzunluu 12.187 km. olup, Rusya Federasyonu ile 6.467 km. (dnyann en uzun kara snr), zbekistan ile 2.300 km., in Halk Cumhuriyeti ile 1.460 km., Krgzistan ile 980 km.,Trkmenistan ile 380 kilometredir. Kazakistanda lke genelinde sert karasal iklim hkimdir. Kazakistann klar ok souk ve yazlar scaktr. Temmuz ve Austos aylar ortalama yksek scaklklar Almatda +36 derece, Semeyde + 38 derecedir. K aylarnda scaklk Semeyde ortalama 38 derece Almatda 26 dereceye der (Atalay, 2001: 184). Kazakistann ulusal para birimi olan Tenge 15 Kasm 1993 tarihinde Sovyet Rubleyi deitirmitir. 2003 ylnn ilk 8 aynda Kazakistann GSYH hacmi geen sene ayn dnemine gre %8,4 art gstermektedir. Bu gstergeler kii bana hesaplandnda sralamal olarak 1125, 1.228, 1.489 ve 1.644 ABD Dolar olarak kaytlara gemitir. Gmrk istatistiklerine gre, kayt d ticaret hari, 2003 ylnn Ocak-Haziran aralnda lkenin d ticaret hacmi 9,7 milyar ABD Dolar dzeyinde gereklemi ve bu 2002 yl ile kyasla %30 orannda art ifade etmektedir. Sanayi retiminin %75lik ksm zel sektr tarafndan gerekletirilmektedir. 2003 yl Ocak-Austos dneminde sanayi retimi art tm ekonomi sektrlerinde saland: tarm iletmesi -%3,7, maden sektr -%7,6, enerji, gaz ve su retimi de %6,5 orannda byd. Bamszln ilk yllarnda %2500 geen oranlarda grlen enflasyon oran 1999 ylnda %17,8 oranna kadar drld, 2001 ylnda ise yllk %6,4 oranna kadar geriledi. 2002 ylnda bu oran %5,9 ve 2003 ylnn Ocak-Austos dneminde %2,4 olarak kaydedildi. Ulusal para birimi Tengenin devalasyonu durumu daha nceki dnemlere gre yabanc27

dvizler karsndaki rekabet gcn muhafaza etmesini salamtr. u anda 1 ABD Dolar 127 Tengeye denk gelmektedir. Kazakistan yer alt ve yer st doal zenginlikleri asndan dnyann en zengin lkelerinden biridir. Mendeyleyev kimyasal tablosunda yer alan 105 elementlerden 99u Kazakistan topraklarnda kefedilmitir. Halen 1225 maden bulunan 493 yataklar retim srecine dahil edilmitir. Kazakistan dnyada inko, volfram ve barit retiminde 1nci; gm, kurun ve kromit retiminde 2nci; bakr ve florit retiminde 3nc; molibden retiminde 4nc ve altn retiminde ise 6nc sradadr. 2000 ylnda Kazakistann Hazar Havzasnda yeni petrol kaynaklarnn kefedilmesi Kazakistan petrol tarihinde yepyeni bir sayfa amtr. Hazar havzasnda ispatlanm 30 milyar varil rezervleri bulunan 32 petrol yataklar ve tahmini 80 milyar varil rezervleri ile en ok petrole sahip olduu tahmin edilen Kazakistan dnyann nde gelen petrol reticilerinin banda olmaktadr. lkede her sene karlan demir filizinin %70i ihra edilmektedir. Toplam ihracat iinde demir madenlerin toplam pay ise %15tir (Kazakistan Cumhuriyeti Genel Bilgi, 2003: 5-7). Kazakistan Cumhuriyeti (KC) Anayasasna gre, Kazakistan laik, demokratik, sosyal ve hukuk devletidir. Anayasa, ayrca Hkmetin cumhurbakanlk modeli ile niter bir devlet olma ilkesini de belirtmektedir. KC Bykelilii Genel Bilgisine (2003:3) gre, Kazakistan ynetimi, 1990larn hemen banda tm sosyo politik sistemi kapsayan byk apta deiiklikleri uygulamaya koymutur. 25 Ekim 1990da Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin (Kazak SSC) Yksek uras, lke topraklarnn blnmez ve ihlal edilemez btnln ilk defa beyan eden Devletin Egemenlii Bildirgesini kabul etmitir. 10 Aralk 1991de lkenin ismi Kazakistan Cumhuriyeti olarak deitirilmitir. 16 Aralk 1991de lke Parlamentosu Kazakistan Cumhuriyeti Devletinin bamszln ilan etmitir. 19911995 yllar arasnda Kazakistan Cumhuriyetinin anayasal yaps oluturulmu, bamsz Kazakistan Anayasas 28 Ocak 1993te benimsenmitir. 30 Austos 1995de yaplan referandum sonucu Kazakistan Cumhuriyetinin Anayasas onaylanmtr. Cumhurbakan devletin ve yrtmenin badr ve devletin i ve d politikasnn temel prensiplerini belirler ve hem yurtiinde hem de uluslararas ilikilerde Kazakistan temsil eder. Cumhurbakan ayrca tm devlet organlarnn fonksiyonlarn dzenler ve Anayasann

28

ve insan haklarnn, sivil hak ve zgrlklerinin yerine getirilmesini ve uygulanmasn temin eder. Kazakistan Cumhuriyetinin cumhurbakan evrensel, eit ve dorudan bir seim yoluyla yedi yllk bir dnem iin seilir. Ancak 2007 yeni anayasa deiiklii yaplarak Cumhurbakanlk sresi 2012den itibaren 5 yla indirilmitir. lkenin st temsil organ Parlamentodur. Kazakistan Cumhuriyetinin Parlamentosu, Senato ve Meclis olmak zere iki kanattan olumaktadr. Senato yelerinin grev sresi alt ylken, Meclis yelerininki be yldr. 2007de ilan edilen reformlar erevesinde Parlamentonun yetkileri geniletilerek lkenin bakanlk tipi cumhuriyet modelinden bakanlk-parlamenter tipi bir ynetim modeline gemesi iin temel atlm oldu. 2012den itibaren yrrle geecek olan reformlaryla yeni sistemle seilecek milletvekillerin says 77den 107 kadar arttrld, bunlarn 9u ise Kazakistan Halklar Asamblesini temsil edecektir. (Cumhuriyet, 2007) Senato, her eyalet ve eski Bakent Almatdan mevcut yerle temsili organlar tarafndan seilen ikier senatrden meydana gelmektedir. 7 senatr ise Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev tarafndan atanmaktadr. Kazakistanda Babakan, Cumhurbakan tarafndan atanr. Babakann bakanln yapt Hkmet, lkedeki yrtme grevini yerine getirir. Hkmet yrtmeden sorumludur ve yrtme organlarnn faaliyetlerini dzenler. Cumhurbakan ayrca Kazakistan Merkez Bankas Bakann, Milli Gvenlik Komitesi Savcsn ve bykelileri atar. Anayasann 44. maddesine gre, Cumhurbakan silahl kuvvetlerin bakomutandr. Ynetim fiilen ve tmyle Cumhurbakannn elindedir. Babakanlk ise, genelde ekonomik ve teknik konularda Cumhurbakanna yardmc olan ynetim birimi niteliindedir. Kazakistanda Bakanlar Kurulu, Babakan dnda, 1 Babakan Ba Yardmcs, 5 Babakan Yardmcs,1 Devlet Sekreteri ve 10 cra Bakandan olumaktadr Kazakistann toplam nfusu 1999 ylnda yaplan Genel Saym verilerine gre 14.593.000 olup, nfus younluundan 1 kilometre kare 4,5 insandr. Kazaklar (53,4 %), Ruslar ( 30,0 %), Ukraynallar ( 3,7%), zbekler (2,5%), Almanlar (2,4 %), Tatarlar (1,7%), Uygurlar (1,4%), Ahska Trkleri (0,5%) ve dier etnik kkenli vatandalar oluturmaktadr. Nfusun %57si ehirde, %43 ise kylerde Yaamaktadr (Agenstvo Respubluk Kazakistan po Statistike, 2004:3).

29

Kazakistan Cumhuriyetinin resmi dili Kazak dilidir. Ayrca, devlet ve yerel organlarnda Rusann da kullanlabilecei kabul edilmitir. Kazakistan vatandalar kendi dillerinin renme ve gelimesi iin haklar sakl bulunmaktadr. lkede renim dili olarak Kazakayla birlikte Rusa da kullanlr. Anayasa ve Eitim Yasas gereince aznlklar kendi dillerinde eitim grrler. Anaokulundan ortaretim sonuna kadar aznlklar kendi dillerini bilen retmenler tarafndan eitilirler. Kazakistanda yaplan anket aratrmas bizim fikrimizi dorulad varsaymyla genel olarak 688 tane renci zerinde yapld. Anketimiz amal ve tabakal olarak seildi. Kazakistan'da niversitede ve teknik liselerinde, ounlukla kazak dilinde eitim gren 688 renci lkenin Bat blgesinden ve farkl ya grubundan olumu ve anketimizin varsaymlarn temsil edebilmektedir. Ekonomik imaj dediimizde ilk aklmza geleni devletin karlkl ticaret ve yatrmlar, ihracat ve ithalattaki gelimeler, turistik ve gezilecek yerlerin bolluu herhangi bir lkenin ekonomik imajn ortaya koyabilir. Ekonomik imajn turizm veya tatil yerleri, rn tercihleri ve kullanm, rn kalitesi, lkelerin para birimlerinin bilinmesi, lkelerin gelimilik dzeyi v. s. lkenin ekonomik imajn ortaya koyabilir ve bu unsurlarn bir fonksiyonu saylmaktadr. Ekonomik imajn balca unsurlar unlardr: Marka, retici veya satclarn maln tantan, onu bakalarnn mallarndan ayrtmaya yarayan isim, terim, sembol, ekil veya bunlarn bileimidir. Marka, sicile kaydedildiinde, dier bir deyile, tescil edildiinde yasallar ve yasal koruma salar. letme bakmndan marka kullanmann yasal korunma dnda eitli faydalar vardr (Mucuk, 1990: 151). Marka, bir teebbsn mal ve hizmetini, bir baka teebbsn mal ve hizmetinden ayrt etmeyi salamak kouluyla harf, logo, ekil olabilen her trl iarettir (gr, 2001: 15). Ekonomik gelimilik - lkelerin retimde yksek seviyeye ulamas ve halkn refahnn artmas demektir. Ekonomik gelimi lkelerde refah seviyesi yksek olduundan dolay lke imajna dorudan etkilemektedir. Kalite ise herhangi bir rn ya da maln yksek deere ve gvene sahip olmasdr. "Kalite bir rn ya da hizmetin belirlenen veya olabilecek ihtiyalar karlama kabiliyetine dayanan, zelliklerin toplamdr' eklindedir.

30

Dr. Noriaki Kano; mteri memnuniyeti asndan kalitenin be temel esini yle tanmlamaktadr. Bu be enin zel bir neme sahiptir: Beklenen kalite, tatmin eden kalite ve memnun eden kalite. Dier ikisi nemsenmeyen kalite ve ters kalitedir. Beklenen kalite, mterinin bekledii ve dolaysyla ayrca talep etmeye gerek duymad zellikleri belirtir. Bu zellikler varsa, mteri memnunsuzluk gstermez; ama olmadnda mteri memnun olmaz. Tatmin eden kalite, mterinin zel olarak talep ettii zellikleri belirtir. Bu zellikler bulunmadnda mteri tatmin olmaz. Tatmin eden kalite mteri beklentilerini karlar ancak amaz. Memnun eden kalite, mterinin istemedii -yani varlndan haberdar olmadzellikleri belirtir. Bu zellikler bulunduunda, mteri ok memnun olur; ama bu zellikler bulunmadnda mteri memnuniyetsizlik gstermez. Memnun eden kalite mterinin beklentilerini karlar ve onu memnun eder. Beklenen kalite memnuniyetsizlii nleyebilmelidir. Tatmin eden kalite mteri beklentilerini karlayarak onlar tatmin edecek ekilde olmaldr. (Kalite Tanm, 2003) rn tercihi ise rnn kalitesine ve markasna veya baka da zelliklerine bakarak mterinin kendine beendii rn gvenle semesi imajn gstergesi olabilir. H : Kazak genleri turizmi, tatil yerlerini, rn tercihi ve kalitesini, lkelerin para birimlerini eletirmesi doruysa o zaman ekonomik imaj pozitiftir olduu beklentisi verilebilir. H o: Kazak genleri turizmi, tatil yerlerini, rn tercihi ve kalitesini, lkelerin para birimlerini eletirmesi doru deilse o zaman ekonomik imaj negatif olduu beklentisi verilebilir. Kltr, belli bir topluluun, kiiden kiiye veya toplumsal iletiim, etkileim yoluyla srdrd ve bireylere kazandrd maddi ve/veya zihinsel yaam tarz ve dnya gr bileii, btnlemesi olup, varlk nedeni ve sonucu ise evreye uyarlanma, giderek evreyi kendi kuramsal amalar dorultusunda deitirme olgusu ve srecidir.

31

Kltrel almamzda ise kltrn aklamas geni anlamyla, bir toplumun tm yaam biimi, insan davrannn renilen yndr. O toplumdaki insanlarn toplam olarak paylalm yaam biimleridir. Onlarn duygu, dnce ve hareketlerinden oluan kalplardr. Maddi olabilecei gibi (Konutlar, giyimler, kullandklar ara-gereler) manevi eleri (Din, hukuk, sanat, dil, gelenekler v.s) de kapsar. Kltr insann meydana getirdii bir ey ve insani yaamn artdr. nsan kltr yaratr, fakat kltr de insan yaratr. Bu durum ise kltrleme sayesinde gerekleir. (Kneller, 1978: 42) Ralp Lintonn tanmyla: "Bir kltr, renilmi davranlar ve bu davranlarn sonularnda oluan bir birleimdir. Onu oluturan eler, belli bir toplumun yelerince paylalr ve aktarlr". (Ralp Lintonn, 1945: 32) Erol Mutlu kltrn, insan topluluklarna kimliklerini veren ve onlar birbirlerinden ayrt eden zelliklerinin toplam olarak aklyor. nsanlarn simgeler ve eyalar yaratmas ve kullanm. Kltr btn bir toplumun yaam biimini oluturur ve bu hal ve hareket kodlarn, giyim kuam, dili, kuttrenleri, davran normlarn ve inan sistemlerini ierir. (Erol Mutlu, 1998: 229) Latince "Cultura" szcnden gelen kltr. Batda 18 yzyldan beri tarmsal alanda, etkili arazi ya da ekme anlamna kullanldna deiniyor eski diplomatlardan smail Soysal. Fakat 1510'da ngiltere'de kltr szc, ilk kez soyut biimde, kiinin retim ve uygulama yolu ile gelimesi ve incelemesi anlamnda da kullanlmtr. Szck bugn daha da genileyerek, hem kiinin faaliyetini hem de kiilerin karlkl davranlarm (interaction) ve yaratt kurumlan kapsamaktadr ki, bylece kltr adeta uygarlk szcnn eanlam olmaktadr. (Soysal, 1976: 194-195) Kltr ilikileri zerinde yaplacak bilimsel aratrmalarn zellii ise bu ilikilerin etkilerinin yalnz siyasal deil, sosyolojik ve psikolojik alanlarda da kendisini gstermesi ve bylece karmak bir nitelie sahip olmasdr. Bir millet hakknda yapt eylere bakarak pek ok ey renilebilir. (Tezcan, 1993: 14) Metin nceolu'na gre kltr, insanlarca yaratlan deer sisteminin, rf-adet, tutum, inan, ahlak, sanat ve sembollerin biliimini ifade eder: Trk kltr, Fransz kltr gibi. Kltr, kiinin isteklerinin en etkili birletiricisidir. (Metin nceolu, 2000: 91)

32

Bir milletin ya da ulusun kltrel deerinin artmas ve uluslararas alanda etkili olmas iin kltrel imajn da nemi zordur. Kltrel tantmn bir paras olan kltrel imaj bir taraftan o ulusun kltrel deerinin lsdr. Kltrel imajn artmas, kltr elerinin geni apta tantlmasndan dolay deer kazanr. Tarihi olaylarn kategorik dnmesinin, dil, gelenek grenek, adetlerimiz, eser lke karlatrlmas kltrmzn bir unsurlardr. Aratrmamz genel olarak kalitatif aratrmadr. Dier taraftan sfatlarla deer yarglarn ortaya karttk. Dolaysyla kantatiftir. H : Kazak genleri lkeleri eserleriyle doru eletirmise, lkeler iin sfatlar doru tanmlayabilmise genel olarak kltrel imajlar pozitiftir. H o: Kazak genleri lkeleri eserleriyle doru eletirmemise, lkeler iin sfatlar doru tanmlayabilmemmise genel olarak kltrel imajlar negatiftir. Siyasal imajlar iinde ehir adlarnn bilinmesi o lke hakknda genel bilgisi olduunu gstermektedir. H o: Kazak genlerinin ehirlerle lkeleri eletirmesi doru deilse lke imaj negatif veya negatife yakndr. H : Kazak genleri ehirlerle lkeleri eletirmesi doruysa lke hakkndaki bilgileri varsa lke hakkndaki siyasal imaj pozitif ya da pozitife yakndr. Ahmet Tolungn dediine gre:Trkiyenin imaj konusunda sahip olduu en nemli avantaj noktas, Trkiyenin bilinmiyor, tannmyor olmasdr. (Papesku, 2005: 23) Fakat Kazakistan asndan bakarsak, eskisine gre u anki durum ayn deildir. Kazakistanda ok yaygn olarak Trk filmleri, zellikle Trk dizileri seyredilmektedir (mesela Aile Balar, Haziran Gecesi, Zerda vb. dizileri ve Kurtlar Vadisi Irak gibi filmler). Bu diziler ve filmler araclyla Kazak halk Trk halkn daha iyi tanmakta ve bylece daha olumlu bir gre sahip olmaktadr. Bu da Tolungn tezine gre lke imajn daha olumlu klmaya yardmc olacaktr. En azndan Trkiyenin biraz daha fazla tannmas Trkiye imaj asndan daha da avantajl olacaktr.

33

Genel olarak bakldnda Kazakistandaki Trkiye ve Trk imaj zamanla pozitif olmaya balad sylenebilir. Yerbol Zeydullayevin tezinde Kazakistandaki daha ok Gney taraf incelenmiti; bu almada ise arlkl olarak Bat Kazakistan ele alnmtr. Gney Kazakistan halkna gre, Batda Trklerin brakt izlenim ok daha pozitiftir. Ayrca aratrmamza katlan genlerin ou Kazak dilinde eitim grdn de belirtmek gerekir. Yukarda belirttiimiz gibi tarih dersleri kitaplarnda Kazak dilinde eitim gren rencilere Trkiye ve Osmanl hakknda daha olumlu bilgiler verilmektedir ve genlerin Trkiye hakknda alglamalar daha ok olumlu olduunu grmekteyiz. Trkiye iin Kazakistan ok nemli bir lkedir. Birka yl iinde yaklak 50 milyar dolarlk yabanc sermayeyi eken bu lke, byk devletlerin de itahn kabartmaktadr. Trk firmalarnn gerekletirdii projelerin toplam bedeli 2 milyar dolar civarndadr. Ancak bunlarn ou taahht iidir. Kalc yatrm ok azdr ve kk boyutludur. Trk firmalar u anda lkenin imarna ciddi katklar salyorlar ancak birka yl sonra yerli firmalar bu ii yapacak ve Trk firmalarna fazla da bir i kalmayacaktr. Tpk Azerbaycan`da olduu gibi. Onun iin Trkiyenin Kazakistan`da kalc yatrmlar ve retime ynelik stratejik tesisler kurmas gerekir. Hzla gelien bu lke buna msaittir. Ayrca btn Kazaklar ayn kefeye koymak da doru deildir. Kazakistan`da Trkiye`yi ve Trkleri seven kitlenin daha ok olduunu dnmekteyiz. Son yllarda Trkiye`ye gelen Kazak turist saysndaki art da bu sevginin ve ilginin bir yansmasdr. Trkiye hamaset yerine bu lkeyle uzun soluklu stratejik ilikilerini gelitirmelidir. G. 5. Yntem almamz ilk olarak konunun aratrlmasndan balayp yntem biiminin gelitirilmesiyle incelemenin nasl tasarland zerinde durulmutur. Aratrma yntemi genel olarak iki blmden olumaktadr. Birincisi teorik ksm ise ikincisi ampiriktir. Blmmzn ilk aamasnda iki lkede yaynlanan ve okutulan tarihi ve edebiyat kitaplar, gncel haberler, srekli yaynlanan dergi ve gazetelerden yola karak teorik ksmn literatr taramas yaplm, Trkiye ve Kazakistan'daki kaynaklarda iki lke hakknda yazlan deerlendirmeler saptanarak teorik erevede incelenmitir. Aratrmamzn ikinci ksmn oluturan ampirik ksmnda ise; Trklerin mevcut imajn tespit etmek ve Kazakistanllarn Trklere kar tutum ve izlenimlerinde gemiten gnmze kadar nemli bir deiiklik olup olmadn saptamaya allmtr. Aratrmamz yaparken tarihsel ilikilere deinilerek gnmzn sosyokltrel, ekonomik34

ve siyasal ilikilerin nemi de vurgulanmaya allmtr. Trklerin bugnki imajn saptamak amacyla anket uygulanmtr. Aratrma bir durum tespiti aratrmas olduu iin burada yntem olarak alan aratrmas, teknik olarak ise anket kullanlmas uygun grlmtr. Anketlerin yanl anlamaya meydan vermemesi iin n ve son testileri yaplmtr ve dzeltilmitir. G. 5. 1. Soru Ktlarnn Hazrlanmas Ankette yer alan sorularn ounluu Trkiyenin imajn ortaya koyabilmek ve rencilerin dncelerini tespit edebilmek iin hazrlanmtr. Sorulan sorularmz hipotezimizin doru olup olmadn deneyebilmek ve hipotezimize uygun ekilde olmasna nem verilmitir. Anket sorular Kazaka ve Rusa hazrlanm ve uygulanmtr. G. 5. 1. 1. Katlmclarn Demografik zelliklerini Belirlemeye Ynelik Sorular Anketimizde yer alan ilk 6. soru deneklerin demografik zelliklerini tespit etmek zere verilmitir. Ankete katlan rencilerin hangi yatan, cinsiyetten, uyruktan, eitim durumundan ve yerleim biriminden olduunu tespit edebilmemiz iin bu sorular sorulmutur. 2, 3, 4. ve 5 sorular ak ulu braklm ve anket sonulan deerlendirilirken nicel verilere dntrlerek saysallatrlmtr. Anketimizin 6. sorusu deneklerin srekli yerleim merkezlerin tespit etmek amal sorulan sorudur. Kazakistan'n idari blge ynetimi genel olarak "Obls" (OBLIS) - l. "Audan" (Aydan) - le ve "Aul" (Aul) - Kyden olumaktadr. Obls ( l ) - ekonomik ve sosyokltrel olarak kyden daha gelimi bir idari birimdir. Kentin nfusu sanayide, kamu alannda, trl entelektel faaliyetlerde, kltrel ve politik hayatn iinde yer almaktadr. Audan ( le ) - lden sonra gelen, blgesel, ekonomik ve sosyokltrel ilikilere birlemi ky ve kentlerden oluan idari ynetim birimidir. Aul ( Ky ) - corafik koullarla, ekonomik ve sosyokltrel ilikilerle, rf adetlerle krsal kesimini birletiren idari birim sistemidir. Sonu olarak Kazakistan'n idari ynetim sistemi l, Ky ve dier (ile) olarak belirlenmitir.

35

Anketimizin 5. sorusunda ise deneklerin hangi niversitede ve blmde eitim grd tespit edilmeye allmtr. Anket iin farkl bilim dallarnda eitim gren veya eitimini tamamlam genlerin seilmesine nem verilmitir. Kazakistandaki eitim sistemine bakarsak Trkiyeden pek fark olmadn grebiliriz. Kazakistanda ilk, orta okulu ve lise bir okul olarak ele alnr, liseden sonra genler Kolej veya Tehnikumda (teknik yksek okulu) eitimini devam ettirebilirler, sonradan da niversite, Akademi ve ardndan da lisans st eitimini alabilmektedirler. G.5. 1. 2. Tarihsel, Sosyal ve Kltrel likilere Ynelik Sorular Aratrmamzda yer alan 7, 8, 9 10, 11, 17, 18, 19, 20, 21, 22. sorularn amac ise anketi cevaplayanlarn Trkiye'yi ka kere ziyaret ettikleri, Trk, Trkiye kavramnn ne anlama geldiini, farkl lkeler arasndan Trkiye'yi tatil iin tercih edip etmediklerini renmek ve ziyaret edenler varsa hangi amala geldiklerini ortaya koymaktr. Dier taraftan tarihsel ilikilere ynelik olarak Kazaklarn Trkleri hangi kaynaklardan tandklarn saptayarak Trklere kar Kazaklarn izlenimler