KAZAKİSTANIN TEHDİT ALGILAMALARI

8/3/2019 KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI

1/215

7

TRKYE CUMHURYET

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI VE BLGESEL GVENLK

POLTKALARI

Yksek Lisans Tezi

Manar amgunova

Ankara 2006


2/215

8

TRKYE CUMHURYET

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

KAZAKSTANIN TEHDT ALGILAMALARI VE BLGESEL GVENLK

POLTKALARI

Yksek Lisans Tezi

Manar amgunova

Tez Danman

Prof. Dr. Mustafa Aydn

Ankara 2006


3/215

9

NDEKLER

sayfa

KISALTMALAR 7

NSZ 8

GR 11

I. KMLK VE ETNSTE SORUNLARI 16

A. Kazak Ad ve Kimlii 16

1. Sovyet Dneminde Azalan Kazak Nfusu ve Demografik Hareketler 22

2. Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Sorunlar 28

3. Resmi Dil Sorunu 31

B. Rus Diasporas 37

1. Kazak Topraklarna Rus Nfusunun Kaydrlmas 37

2. Rus Gruplarn Etnik Blclk Hareketleri 41

C. Din Faktrnn Ortaya kmas 45

1. slam Dini ve Kazakistan 45

2. Radikal Dini Hareketler Sorunu 51


4/215

10

II. BAIMSIZLIK SONRASI KAZAKSTANIN VE DI POLTKALARI 54

A. Eski Dzenden Yeni Yapya Geite Kazak Ekonomisi 54

B. Siyasi Durumu 67

1. Demokratikleme Yolundaki lk Siyasi Olay ve Bamszlk Dnemi 67

2. Siyasi Partiler 71

3. Demokratiklemeyi Etkileyen Faktrler 78

C. Bamszlk Sonras Kazakistan D Politikasnn Geliimi 81

1. Trkiye 84

2. BDT&Rusya 87

3. in 92

4. ABD 95

III. EVRESEL SORUNLAR VE KAZAKSTANIN GVENL 99

A. Aral Glnn le Dnmesi 99

1. evresel ve Siyasal Bir Tehdit Haline Gelen Aral Gl 100

2. Aral Glnn Kurtarlmas in Yaplan abalar 106

B. Atom ve Atom Silahlar Denemeleri 112

1. Semey (Semipalatinsk) Nkleer Deneme Alan 112

2. Nevada Semey Anti Nkleer Halk Hareketi 117

C. Hazar Denizine Bal evre Problemleri 120


5/215

11

IV. KOMULARIYLA LKLERNDEK SORUNLAR VE TEHDTLER 124

A. Rusyann Etkinlik abalar 124

1. Jeopolitik Yaklam 124

2. Rusyann Gvenlik Kayglar 131

3. Bamsz Devletler Topluluu (BDT) 133

4. 11 Eyll Sonras 140

B. Afganistandan Alglanan Dini Terr Tehdidi 143

1. Taliban Sorunu 144

2. Uyuturucu Sorunu 150

C. Blgesel G Olarak inin Etkinlik abalar 154

1. Dou Trkistan Sorunu ( Sincan) 157

2. anghay birlii rgt () 159

3. 11 Eyll Sonras Durum 160

V. BLGESEL GVENLK POLTKALARI 166

A. Snr Sorunlar ve anghay birlii rgt 167

B. Rus-in Stratejik Ortakl 177

1. Rusya ve inin anghay birlii rgtndeki karlar 178

2. Orta Asya lkelerinin Beklentileri 182

C. Kazakistann Ulusal Gvenlii 185

D. Orta Asya Birlii Fikri 189

E. Orta Asyadaki Ykselen Deer: Petrol 193


6/215


7/215

7

KISALTMALAR

ABD Amerika Birleik Devletleri

ASAM Avrasya Stratejik Aratrmalar MerkeziASEAN Gney Dou Asya lkeleri BirliiAYSAM Ahmet Yesevi Stratejik Aratrma MerkeziBDT (SNG) Bamsz Devletler TopluluuBO Bar in OrtaklkBM Birlemi MilletlerBkl. BakalarCNPC China National Petrol Company (in Ulusal Petrol irketi)C.P.S.U Merkez Komite ve Sosyal Sosyalist Cumhuriyetler Birliiev. evirenDer. DerleyenECO Ekonomik Yardmlama Tekilat

Ed EditrG/Lt Gram/LitreGSYH Gayri Safi Yurtii HaslaGUUAM Grcistan, Ukrayna, zbekistan, Azerbaycan ve MoldovaHaz. HazrlayanICBM Ktalararas Balistik FzeIFAS Aral Gl iin Uluslararas Yardm FonuIMF Uluslararas Para FonuKAS Aral Gl iin Devletleraras KonseyKAZGU Kazakistan Devlet niversitesiKGA Kolektif Gvenlik AnlamasKm KilometreKzKP Kazakistan Komnist PartisiM Metre

NATO Kuzey Atlantik PaktOSCE (AGT) Avrupa Gvenlik ve birlii TekilatH (IMU) zbekistan slmi HareketiRF Rusya FederasyonuSBKP Sovyetler Birlii Komnist PartisiS. SayfaSSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler BirliiSt. Petersburg Sankt PetersburgSUB Sincan Uygur zerk Blgesi

(SCO) anghay birlii rgtTKA Trk birlii ve Kalknma AjansT.C. Trkiye CumhuriyetiUNEP Birlemi Milletler evre ProgramUNDP Birlemi Milletler Kalknma ProgramYay. YaynlarYY Yz Yl


8/215

8

NSZ

Orta Asyann parlayan yldz olan Kazakistan, Sovyetler Birliinin dalmas

ardndan zengin petrol ve doal gaz yataklaryla byk glerin dikkatini

ekmektedir. Bamszlk sonras ekonomik ve siyasi kargaa iinde kalan

Kazakistan bu durumdan kmay baarabilmitir. Dengeli bir siyaset ve istikrarl bir

ekonomi ortam yaratarak yabanc yatrmclar lkeye ekebilmi ve olumlu

gelimeler kaydetmitir.

Sovyet dneminde Kazakistanda Kruevin Bakir Topraklar leme

Planile Rusyadaki Rus nfusun Kazakistana kaydrlmasyla Kazak nfusu

azalmtr. Yllarca Ruslarn lehine olan bu oran bamszlk sonras yaplan g ile

baka lkelerdeki Kazaklarn vatanlarna dnmeleriyle Kazaklarn lehine dnmtr.

lkede gizli yrtlen Kazaklatrma politikas ve resmi dilin tek Kazaka olarak

kabul edilmesi Rus asll Kazakistan vatandalarn tedirgin etmitir. Bu tr

politikalara ramen Kazakistanda Rusann yalnz Rus kesimi tarafndan deil

sekin Kazaklar arasnda da yaygn olarak kullanlmas devam etmektedir.

Sovyet dneminden kalan evresel felaketlerin boyutu artk lke snrn

am durumdadr. Nkleer atklar, Aral Glnn kurumas, Hazar Denizine bal

evre sorunlar lkenin hem ekolojik hem ekonomik belini bkmektedir.

Rusyann Kazakistandaki etkinlii Yakn evre politikas ve ardndan

Putinin Askeri Doktrini ile desteklenmitir. Rusyann Kazakistana ynelik temel

politikasnn ana nedenleri ekonominin tekrar ilenmesi, blgede kalan Rus


9/215

9

diasporasnn korunmas ve lkenin jeopolitik nemini arttran enerji kaynaklarn

kaptrmama isteidir. Bu erevede BDT siyasi bir ara olarak kullanlmaktadr.

Sincan blgesindeki etnik kargaa inin balangta Orta Asya blgesine

temkinli siyaset izlemesine yol amtr. Kazakistan ile var olan 500 yllk snr

sorununun zlmesi ekonomi, ticari ve kltrel ilikilerin glenmesi olumlu

gelimeler arasndadr. Gcn Rusya ile birletirerek Orta Asyann kalesi

olduunu iddia eden in, tek kutuplu dnya dzenine kar kmaktadr. ki nkleer

gcn birlik olmas, erevesinde ilikilerin derinletirilmesi ABD dahil dier

lkelerin tehdit alglamasna neden olmaktadr.

Yllarca Afganistanda devam eden radikal dini hareketler ve uyuturucu

sorunu yalnz Kazakistan deil btn blgeyi tehdit etmektedir. 11 Eyll sonras

dizginlenmeye allan bu sorun gelecekte daha byk sorun haline gelme riski

vardr.

lkedeki tm sorunlar aslnda blgeyi de ilgilendirmektedir. Dolaysyla

Kazakistann alglad tm tehditler Orta Asyay da tehdit etmektedir. Bu nedenle

Nazarbayev, lkede bulunan ekonomik, siyasi ve evresel tehditler, blgeye ilgi

duyan byk glerin srdrd byk oyun ve her trl i ve d tehlikelere

blge lkelerin tek tek deil birlikte hareket etmelerine dikkati ekmitir. Bu

dorultuda Orta Asya Birlii fikrini ortaya koymu ve dier Orta Asya lkelerinin

de desteini almtr.

Bu tezi Kazakistan hakknda yazmamn nedeni lkemin bu gne nasl geldiini

ne tr sorunlarla boutuunu renmek ve paylamak isteimden

kaynaklanmaktadr. Asl amacm Kazakistann tehdit alglad unsurlar belirlemek


10/215

10

ve incelemekti. lkenin sorunlar ayn zamanda Orta Asya lkelerini de ilgilendirdii

iin blgenin gvenlik politikalarna da deinildi. Kazakistan hakknda bu konu ile

ilgili bilgi edinmek isteyenlere benden sonraki tez almalarna k tutmasn mit

ediyorum.

Tezin hazrlanmasnda bana manevi destek veren tm deerli arkadalarma

sonsuz teekkrler. Bu tezin hazrlanmasnda benden yardmlarn esirgemeyen sayn

hocam Prof. Dr Mustafa Aydna teekkrlerimi bor bilirim.


11/215

11

GR

Bilindii zere iki kutuplu Souk Sava dneminin zellii, dmanca bir

ideoloji ve fiziki tehdidin tartma gtrmez varlyd. 21. Yzylda bunun yerini

yava yava, dnya jeopolitiinin ynlendirilmesinde kilit rol oynayan ABDnin

savunduu zgrlk, insan haklar, demokrasi, serbest ticaret, uluslararas hukuk,

dnyada bar ve istikrarn hakim klnmas gibi deerler ile stratejik ibirlii almaya

balamtr.1 Bugn dnyada ekonomik rekabet n plana km ve Souk Sava

yerini Jeopolitik Sava almtr.

Souk Sava sonras dnemde uluslararas sistemdeki yapsal deiimler ve

bununla ezamanl olarak ortaya kan gelimeler, blgesel gvenlik problemlerini

d politikann nemli unsuru haline getirmitir. Souk Savan bitmesi, uluslararas

siyasi sistemin biimine ilikin yeni eilimler ve kar eilimleri ortaya karrken,

ideolojik temellere dayal dmanlk ann yerini daha karmak, deiken ve

krlgan bir nitelik tayan dnya dzeni almtr. Yeni dnemde devletlerin d

politika yapm sreci ile dier lkelerle ilikileri balamnda sahip olduklar en

byk zellik, bamsz davranlar sergileyebilme kapasitesinin artm olmasdr.2

Bu eilimin nemli bir boyutunu da kreselleme, uluslararaslama ve

demokratikleme gelimelerine paralel olarak post-Sovyet siyasi corafyasnda

ortaya kan yeni bamsz lkelerin de ierisinde yer ald blgesel btnleme

hareketleri tekil etmektedir.

1 Henry Kissinger,Diplomacy, Simon and Schuster, (New York), 1994, s. 23.2 Glden Ayman, G, Tehdit ve ttifaklar Souk Sava Sonras Yunan D Politikas, SAEMK,Ankara, 2001, s. 156.


12/215

12

Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra hzla artan blgesel atmalar, snr

deiimleri, etnik milliyetilik ve nfus hareketleri uluslararas ve blgesel gvenlii

dorudan tehdit eden unsurlar olarak belirmitir. Bylesi bir ortamda, blge

lkelerinin i yaplanmalar ve d dnya ile ilikilerini tanmlama biimi uluslararas

topluluu zellikle komu lkeleri de yakndan ilgilendirmektedir.

Kresellemeyi hzlandran sanayi ve teknolojidir. ki kutuplu dnyadan tek

kutuplu dnyaya kayta tehlike boyutlar ykselmitir. Kreselleme ulat boyutta

dnyadaki gvenlik kavramlarn da deitirmitir. Devletlerin ve toplumlarn

gvenlii, bireyler ve gruplar tarafndan daha byk lekte ve sklkla tehdit

edilebilir hale gelmitir. Dolaysyla kresel dnemde eskiye gre, daha gl ve

yaratc olan birey ve kk gruplar, byk tehditler oluturabilme yeteneine sahip

olmulardr. Bunun en belirgin zelliini de hi phesiz 11 Eyll saldrlar

oluturmaktadr. Kresel ada gvenlik, hedefleri, yetenekleri, varlklar ve tehdit

boyutlar bakmndan byk deiimlere uramaktadr. Yeni dnemde gvenlik

tehdidin grnr bir cephesi, snrlar ve ordular yoktur; yine karmzda haritada

snrlar tanmlanm lkeler de yoktur. Kresel dnemin rettii bu tehdit/su

gruplarnn ortak noktas, dnyann drt bir yanna yaylm, birbirleriyle kar veya

ortak dman manifestosunda rtmeleridir. Bu yeni gruplarn yaratt tehdit ve

tehlike, yeni bir gvenlik stratejisini ve istihbarat anlayn zorunlu hale

getirmektedir.

Gvenlik ve tehdit alglamalar, yeni dnya dzenini veya yeni dnya

dzensizliinin en fazla etkiledii alandr. Terr rgtleri ve dnya geneline

yaygnlam kresel terrizm yeni tehdittir. Yeni tehdidin alt unsurlar ise; insan


13/215

13

ticareti, kaak g, uyuturucu ticareti ve kara-parayla uraan organize su

rgtleridir. Bu kresel tehditlerin yan sra her lkenin i ve d tehditleri vardr.

Hazrlam olduum tezde ise, Kazakistann alglad isel ve dsal tehditler ele

alnarak allmtr.

Dnya lkelerinde ba dndrc bir hzla meydana gelen endstrileme,

petrol son derece nemli bir stratejik madde haline getirmitir. Hi phesiz, 21.

yzylda enerji tketimi daha da artacak ve btn dnyada bir kaynak jeopolitii

yaratacaktr. Bylece, byk bir olaslkla olumakta olan yeni g merkezleri

arasnda mevcut jeopolitik mcadele devam edecektir. Byk lde petrol ve doal

gaz rezervlerine, ayrca altn dahil nemli madenlere sahip bulunan Orta Asya ve

Kafkasya blgesi dnyann gelecei iin son derece nemli ekonomik deer

tamaktadr. Bugn Hazar deniz havzas, 58 trilyon metre kp doal gaz rezervi ile

dnyada birinci ve 60 milyar varil petrol rezervi ile dnyada nc olup, stratejik

neme haiz bir enerji blgesi oluturmaktadr. Dnyann 21. yzylda daha fazla

enerjiye ihtiya duyaca dikkate alndnda Hazar denizi havzasnn ne denli

jeopolitik ve jeostratejik nem tad kendiliinden ortaya kmaktadr.

Hazrlam olduum tez VI blmden olumaktadr. I. Blmde konu bal:

Kazakistandaki Kimlik ve Etnisitedir. Bu konu 4 balk altnda anlatlmaya alld.

Kazak Ad ve Kimlii konusu Sovyet dneminde Azalan Kazak Nfusu ve Kazak

Unsurunun Etnik Yeri ve Sorunlar eklinde ele alnd. arlk ve Sovyet dneminde

Kazakistana kaydrlan Rus nfusunun durumu Rus Diasporas konusunda

anlatld. Kazaklatrma politikas ve resmi dilin Kazaka olmas Rus nfusunu

ayaklandrm bu da Rus gruplarn Etnik Blclk Hareketini meydana getirmitir.


14/215

14

Buna bal olarak lkenin demografik yaps ierisinde nemli bir yer tutan Alman

aznlnn lke iin bir tehdit oluturmad aksine Kazak Alman ilikilerinin

gelimesinde nemli rol oynad saptanmtr. Yllarca Kazakistanda yasaklanan

slam Dininin serbest kal, geliimi ve sorunlar zerinde durulmutur.

II. Blmde ise, Bamszlk sonras Kazakistann i ve d politikalarna

deinildi. Bu erevede Kazakistan ekonomisi, siyasi durumu ve lkenin d

politikasnn geliimi anlatld. Eski Dzenden Yeni Yapya Geite Kazakistan

Ekonomisi adl almada Kazakistan ekonomisinin eski dzen sorunlaryla liberal

ekonomiye gei srecinde yaad sorunlar incelenmitir. Siyasi durumunda ise

Bamszlk yolundaki ilk siyasi olay (Jeltoksan olay), siyasi partiler ve muhalefetin

durumu ayrca demokratiklemeyi etkileyen faktrler zerinde de durulmutur.

Bamszlk sonras Kazakistann d politikayla tanmas ve gelimesinin yan sra

lkede hatta blgede rekabet eden lkelerle de d politikalarna deinilmitir. lk

blmde lkenin daha ok ilk yllarndaki geliimi deerlendirildi. Gemiin

zerinde durulmas gelecee k tutulmas mahiyetindedir.

III. Blmde ise Sovyet dneminin uzants olan evresel felaketler zerinde

duruldu. Aral glnn gitgide kurumas bunun sonucunda cevre felaketi, insan ve

hayvan salnn bozulmas ciddi boyutlardadr. Atom silah denemeleri, nkleer

deneme alanlar ve Hazar denizine bal evre problemleri ksa vadede ciddiyet

tamazken gelecekte lkeyi, blgeyi hatta dnyay tehdit edecektir.

IV. Blmde Kazakistann Komularyla likilerindeki Sorunlar ve

Tehditler konusu deerlendirildi. SSCBnin dalmas sonras bile Rusyann lkede

ve Orta Asyada etkinlii incelendi. Rusyann jeopolitik yaklam, gvenlik


15/215

15

kayglar, BDT ve 11 Eyll sonras blgedeki deiimler zerinde durulmutur. Son

yllarda Rusyann ABDnin tek kutuplu dnya dzenine kar in ile pragmatik

ilikiye girerek Orta Asyada gcn test ederek ibirliinde belirli faaliyetler

srdrmesi dikkat ekmektedir. inin blgedeki etkinlik arac , Sincan sorunu,

11 Eyll sonras durum bu konu altnda ilendi. Afganistandan alglanan Taliban ve

Uyuturucu sorununa da deinildi. Bu sorun sadece Kazakistann deil Orta

Asyann da ban artmaktadr. zellikle tek sper g ABD tarafndan tehdit

olarak grlen komu randan Radikal slam Tehdidi Kazakistan iin tehdit haline

gelmemitir. Bu konuda temkinli davranan ran, Rusya ile birlikte hareket etmeyi

tercih etmektedir. Blge halknn ounluunun Snni olmas, blgede Batnn

destekledii Trkiye modelinin bulunmas ran imdilik yedek oyuncu

yapmaktadr.

V. Blmde ise; Kazakistan tehdit eden sorunlar ayn zamanda Orta Asya

blgesini de etkilemektedir. Dolaysyla bu blmde Blgesel Gvenlik

Politikalar deerlendirildi. Ayrca Kazakistann ulusal gvenlii de anlatld.

Sovyet Dneminde bile zlemeyen snr sorunlarnn ile zm, nn

amac ve faaliyetleri, Rus-in Stratejik karlar ve dnyann dikkatini eken Hazar

petrolne de deinildi. En son olarak tm Orta Asyadaki sorunlara lkelerin tek tek

deil birlikte hareket etmeleri gerektiini dnen Nazarbayevn Orta Asya Birlii

fikride de incelenmitir.

VI. Blmde ise metnin dizini bulunmaktadr. Yararlanlan kaynaklarn

bulunduu bu blmde zet ve ekler de mevcuttur.


16/215

16

BLM I

KMLK VE ETNSTE SORUNLARI

A. KAZAK ADI VE KML

Kazaklar tek bir ulus olarak oluma yolunda uzun ve zor evrim geirmilerdi.

Karahanl ve Altn Ordu devletlerinin Trk hakanlklarn oluturan Trk boylar

temelinde oluan Kazaklar Avrasyann zengin kltr ve uygarlklarnn tmn

barndrmtr.3

1991 ylnda bamszln iln eden Kazakistan doal zengin kaynaklar, 16

milyonu akn nfusu ve zgrln ardndan ykselen milliyeti ve dini

duygularyla Orta Asyann gelecek vaat eden cumhuriyetlerinden biri olmutur.

Bugn Kazakistan polietnik bir lke konumundadr. Bu kltrel anlamda,

demokratik bir lke iin olduka sert koullar anlamna gelmektedir. Nazarbayevin

kitabnda syledii gibi,

Biz herkes iin eit hak ve olanaklar salayacak bir polietnik devlet kuruyoruz. Bu durumdalkenin cumhurbakan, anayasann teminat olarak Kazakistan halkna kar, 130 ayr ulus ve halkntamamna kar sorumluluk tamaktadr.4

3 Nursultan Nazarbayev, Tarihin Aknda, ev. Fatma Arkan-Serdar Arkan, stanbul, Om Yaynevi,2000, s. 18.4Ibid., s. 8.


17/215

17

arlk dneminde balayan Rus g, komu lkelerden kaan Uygurlar ve

Dngenlerin yerlemesinin yan sra Kazak topraklar, adeta srgnlerin mekanna

dnmtr; Stalin devrinde bir ok millet topluca vatanndan edilerek Kazakistana

srlmtr. Bunun yan sra lkeye Koreliler, Almanlar, eenler, ngular, Ahska

Trkleri ve dier uluslar topluca srld. Nihayetinde komnistlerin tarm siyaseti

neticesinde lke, gmenler yurduna dnt. Sadece II.Dnya Sava yllarnda 400

bin Alman, 403 bin een, 45 bin Karaay, 37 bin Yunan, 21 bin Balkar, 10 bin

Koreli Kazakistana g ettirildi.5 SSCBdeki hibir lke bylesi g aknna

uramamtr. Elbette ki byle bir etnik toplum iin dengeli bir siyaset izlemeyi

gerektirmektedir. Aslnda lkede yaayan farkl etnik gruplar lkenin gelecei

asndan istikrarsz ortam ve tehlike anlamna gelmektedir. Eer bar ve huzur

iinde yaanmazsa baz blgesel senaryolara gre, bu sorun lke iin daima patlayc

dinamit gibi her an patlamas beklenen bir durumdur. Hatta Rus-Kazak arasndaki

gerilimlerinin daha da iddetlenmesi halinde Kazak topraklarnn tpk gemiinde

olduu gibi, bir ok blgesinin Rus topraklarna katlmas olaslklar arasndadr.

Trkede Kazak szc zgr, bamsz, yiit ve cesur anlamna

gelmektedir. Kazak adnn nereden ve nasl geldii halen tartmaldr. Almatda

Prof. M. Kozbayevin nderliinde bir grup yazar tarafndan kaleme alnan History

of Kazakhstan(1998) adl kitapta, 1245 ylnda Msr Memlkler devletindeki

Kpak muhitinde hazrlanan Arapa-Kpaka bir szlkte Kazak kelimesinin

anlamnn hr ve serbest dolaan olarak verildii zikredilmektedir.6 Bunun gibi bir

ok aklamalarda olduu gibi, Kazak tbiri genel olarak hr, bamsz, serbest,

5 Natsionalny Sostav Naseleniya Respubliki Kazahstan,Kazakistan statistik Ajans, Almat, 2005, s.12.6 M. Kozbayev , History of Kazakhstan, Almat baspanas, 1998, s. 15.


18/215

18

bekr, mert, yiit, heybetli, cesur cengaver, gl, kendi bana buyruk, isyan sonucu

ilini ve ulusunu terk edenler manasna gelmektedir. Bir baka aratrmalara gre,

Kazak szcne XI. yydan sonraki Trke tarih kaytlarnda rastlanmaktadr.

Kazaklardan sz eden ilk metin ise 1534 tarihinde Rusa olarak yazlmtr. Grn

olarak Mool corafi rknn zelliklerini tayan Kazaklar Altn Ordu devletinin

egemenlii altnda yaayan Kpak oymaklarndan meydana gelmilerdi.7

Kazak halk, 15.yzyln ortalarnda Deti-Kpak yani Kpak

bozkrlarndaki Trk kavim ve kabileleri arasndaki i ekimeler sonucu etnik bir

topluluk olarak tarih sahnesine kmtr. Kpak bozkrndaki gebe zbek

ulusunun han, Ebul Hayr Hann hakimiyetini tanmayan Ak Orda (Altn Orda

mparatorluunun dousu) Han Urus Hann torunlar Canbek ve Kerey Sultanlar

Aral yresindeki yurtlarn brakarak, kendilerine bal kabile ve urularla birlikte

Talas ve u rmaklar arasndaki bozkra g ederek Kazak Hanln kurmulard.

Bu hanln deiik Trk boylarndan oluan halkna Kazak ad verildi. Zamanla

gelien ve glenen Kazak Hanlnn nfusu, Kasm Hann hakimiyeti srasnda

(1511-1523) bir milyon kiiye ulamt.8

lke topraklar Cze (Orda) ayrlan Kazak hanlklar zaman zaman d

saldrlara kar birleseler de hibir zaman bir at altna toplanmay

becerememilerdi. Bu zellikleri nedeniyle srekli olan d saldrlara ve basklara

dayanamayan bu hanlk ayr tarihlerde Rus arlna katlmlard. M.B. Olcottn

belirttii gibi,

7storiya Kazakhstana s Drevneyikh Vremen do Naikh Dney (oerk), Almat, 1993,s.10.8Kazakh SSR. Kskaca Enziklopedia, Tom: I, Almat, 1984, s. 8-10.


19/215

19

Kazak hanlnn ykl, Kazak halknn sonu demek deildir. Fakat Kazaklar bundan sonrazaptedilmi olarak, smrge ynetimi altnda yaayacaktr.9

Kazaklar ksmen farkl ulusal gelime tarihini izlediler. Kazak kabileler 14.

yzylda pratik nedenlerle birbirleriyle dayanmaya gemilerdir. Dil ve din

benzerliinden tr 15. yzylda ortak bir kltrn ortaya kt grlmtr. Dil

ve kltr kabileler arasndaki iletiimi kolaylatrdysa da uzun sre dayanan ba, o

dnemdeki ortak karlar olmutur. Gebe halk olan Kazak kabilelerinin,

ekonominin belkemii olan srlerine yaz-k otlak salama abas gibi ortak

sorunlar nedeniyle dmanlara kar birlemeleri bunu gstermektedir. Orta

Asyadaki gebelik hayatnn uluslarn eklini, kltrn ve dilini belirlemede

nemli pay vardr. Gnmzde modern bir Kazak kendini ncelikle bir Kazak

olarak tanmlar, ardndan atalarnn ait olduu cz, airetini en son olarak da

Mslman olduunu belirtir. Burada halen Kazak halk kltrnde etkisi olan aman

kltrn de unutmamak gerekir. Ksacas Kazak kimlii ve siyasal bilinci kltr,

sosyal dzen ve tarihsel gemi gibi somut elerden tremitir.

Kazak topraklarnn arlk Rusyas tarafndan ele geirilmesiyle Kazaklar

gebelikten zorla yerleik iftilere ve kendi lkelerinde ikinci snf vatandaa

dntrldler. Usuz bucaksz bozkr arazileri nceleri Rus otoritesine bal olan

Sultanlar (bunlar hanlarn valileri olarak grev yapmaktaydlar) tarafndan idare

edilirlerdi. 1868de Sultanlk ortadan kaldrlarak Kazaklarn arazileri drt oblasta

(blge) ayrlmtr. Bunlar Turgay, Akmolinsk, Semipalatinsk ve Semireyeydi. Bu

drt blge Rus bir askeri valinin ynetimine verildikten sonra daha kk birimlere

9 M.B Olcott, The Kazakhs, Stanford, Hoover nstition Pres, Stanford University, 1987, s. 26-27.


20/215

20

blnd.10 Alnan bu tr idari nlemler Kazaklarn ulus olma duygusunun

ykselmesinde kalc bir etki yapmtr.

Toprak artk ulalmaz bir zenginlik haline geldiinden Kazaklar topraa

farkl bir nem kazandrmlar ve kendi aralarnda ata mekan adn vermilerdi.

Ana vatanlarn yani yurtlarn korumak adna her trl ittifak yollarn aramlar.

Ruslarn toprak ve idari politikalarna kar duyulan nefret, Kazaklarn slama ve

Trklk akmna daha da ilgi duymasna neden olmutur. Karpata gre, Kazaklar

Panislamclk yerine Pantrklkle daha fazla ilgilenmeyi tercih etmilerdi.

Kazakistanda srekli milliyetilik hareketlerinden dolay bir Rus basks

varken, zbekistanda daha ok dini hareketler olmaktayd. Sovyet rejimi altndaki

toprak politikas daha da ktyd. ou hala hayvan yetitiricisi olan Kazak

iftilerin 1930larda zorla tarma yneltmek iin birlik haline getirilmesi yaygn

ala, bunun sonucunda milyonlarca kiinin lmne ve Kazakistandan ine toplu

glere neden olduu gibi bu tr olaylar, halkn Ruslara olan nefretini daha da

arttrmtr.

Ruslarn her olumsuz basks, milliyetilik ruhunu daha da arttrmtr. Buna

karn iftliklerdeki dzenli yaamn ocuklarn okula gitmesiyle okur-yazar orannn

artmas ve ekonominin dengeye kavumas gibi, gebe yaamndan daha olumlu

etkileri de olmutur. Sovyet rejiminin Kazaklarn uluslamasna temel katks,

Kazakistann 1920lerde bamsz bir idari birim olarak ve ardndan da 1936da bir

Birlik Cumhuriyeti olarak tannmas oldu.11 Bylece Ahmet Baytursnolu ve dier

aydnlarn 1913te dile getirdikleri Kazak ulusu fikri, Kazaklarn iyi tanmlanm

10 Kemal H. Karpat, Trkiye ve Orta Asya, ev. Hakan Gr, stabbul, mge Kitabevi Yaynlar, 2003,s. 135.11Ibid., s. 138.


21/215

21

snrlara sahip topraklar iinde bir cumhuriyet olarak ortaya kmasyla desteklendi.

Merkezi ynetimin dil ve ulusuluk politikalar, Kazaklarn dier Trki gruplarla

olan birlik duygusu zayflatlm fakat bu unsurlar, Kazaklarn kendi etnik ve

blgesel ulusuluunu salamlatrmtr. Milli duygularn halka romanlarla,

iirlerle ve kendileri kurduklar gazeteyle ulatrmaya alan bu aydnlar bunu

canlaryla demilerdi. Kuruna dizilen bu aydnlarn 1990lara kadar uzun yllar

boyunca adlarnn anlmas, lehinde konuulmas ve yazlmas, eserlerinin baslmas,

yaymlanmas ve okunmas bir sutu. Bu aydnlardan Mirjakp Duvlatolunun

1991de yeniden baslan Uyan Kazak (Oyan Qazag) isimli eseri tam anlamyla bu

duyguyu iermektedir:

Gzn a, uyan Kazak , kaldr ban, Kzindi a, Qazag kter bast!

Geirmeden karanlkta bouna hayatn. tkizbey garangda beker bast!

Vatan gitti, din gitti, vaziyetin perian, Cer ketti, din naarlap, hal harap bop,

Kazakm, deil imdi yatma zaman. Qazagm, endi catuv jaramast!12

(Oyan Qazag, 1991-4)

Bu eserin ilk msralarnda grld gibi, bu tr iirlerin halkn milli duygularnn

uyann etkiledii ortadr.

Bugnn Kazakistannda kimliin birinci aamasnn temelini sivil ve politik

birlik oluturmaktadr. Kazakistanllarn ortak politik deerleri vardr. Bu deerlerinsivil Kazak halknn bilincinde balca ve ar basan bir konuma getirilmelidir.

Demokratik toplumda tm ulusal gruplarn haklar yasalarca ve gvenle

12 Feyzullah Budak, Kazakistan Dn Bugn Yarn, Ankara, Ocak Yaynlar, 1999, s. 297.


22/215

22

korunmaldr. Kazakistanda nfusun etnik, dini ve kltrel ok yapll homojen

bir ulus yaratmay yani tek bir Kazak ulusu yaratmay olanakszlatrr. Ayrca

zgrl ve demokrasiyi tadan lkede, Sovyetler Birlii tarihinde hznle biten

zora dayal asimilasyon yntemi de reddedilmitir. lkede tm vatandalarn

karlarnn eit dzeyde savunulmas birlik ve istikrarn da temelidir. Bunun aksinin

savunulmas istikrarszla neden olacandan ekonomik, siyasal ve sosyal gelimeyi

de engelleyecektir. Nazarbayev de devlet ynetiminde bu ynde bir tutum

sergilemektedir. Etnik gruplarn Kazakistana nasl, ne zaman ve hangi amala

geldii gibi tartmalar yerine toplumun bar ve huzuru iin bir arada yaamann

ilkeleri hem devlete, hem de bireyler tarafndan yerine getirilmelidir. Yllarca tutsak

edilen milli ve dini duygularn serbest kald gnmzde bu duygularn halkn

elinden zorla alnmas ve yasaklanmas olanakszdr. Zaten bu duygulara zlemle

sarlan halk bunu brakmaya istekli de deildir.

1. Sovyet Dneminde Kazak Nfusunun Azalmas ve Demografik

Hareketler

1989 yl nfus saymnda Kazakistanda 130 ayr etnik grup kaydedilmitir.

Bu da lkede etnisite konusunun ne kadar nemli ve hassas olduunu ortaya

koymaktadr. 1989 saymna gre, nfusun %42sini Kazaklar, %36sn Ruslar ve

%5.4 Ukraynallar ve geri kalan da dier etnik gruplardan olumaktayd.

13

Kazakynetimi Moolistan ve indeki Kazaklar anavatanlarna geri getirmeye ynelik

cazip projeler yaplm ve bunun sonucunda lkede Kazak nfusunun artmasna

13 Maka Tatimov,Kazak Alami, Almat, 1993, s.17.


23/215

23

katkda bulunulmutur. Ayrca Ruslarn Rusyaya gmeleri ve Almanlarn kendi

lkelerine gitmeleri sonucunda bu oranda iyileme gzkmtr. 1999 ylnda

Kazakistanda yaayan 16.8 milyon nfusun %53.4n Kazaklar, %30nu Ruslar,

%3.7ni Ukraynallar, %2.4n Almanlar, %1.4n Uygurlar ve %6.6sn dier

milletler oluturmaktayd.14

Sovyet sistemini kapsayan 1917-1991 yllar erevesinde lkenin geliimi

elikili olmutur. Bilim alannda byk baarlar sanayileme, kentleme, devlet

ekonomisinin deiik alanlarnda kadro yetitirilmesi, eitim dzeyinin ykselmesi

gibi ilerlemelere karn Sovyet sisteminin Kazak halkna kar ulusal bask

politikalar srmt. 1907-1912 arasnda Rusyann Avrupa blmnden iki milyon

drt yz bin Slavn tanmas, 1930-1940 arasnda ise, Korelilerin, Polonyallarn ve

cephe blgesi nfusunun da Kazakistana tahliyesi sonucu ne acdr ki, Kazak

nfusun oran %30ainmi ve Kazaklar kendi topraklarnda aznlk durumuna

dmt.15

Bu nedenle Kazakistan dier Trk kkenli cumhuriyetlerden ok farkl bir

konumdadr. Yukarda da bahsi geildii gibi, bamszln ilnndan bu gne dek

Kazak olmayan unsurlar srekli olarak lkeden g ederken, BDT cumhuriyetleri,

Moolistan, in ve dier lkelerden gelen Kazaklarn lkeye dnleri iin her trl

tevik verilerek iskn ettirilmitir. Nazarbayev ynetimi, Kazakistanda Kazak

nfusunu artrmak bakmndan ok dikkatli ve zendirici bir politika izlemektedir.Nazarbayevin Kazakistan dnda yaamakta olan Kazaklara zel ilgi gstermesinin

14 http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/index.html.15 Saule Baycaun, Bamszlktan Gnmze Kazakistan Politikas ve demokrasi YolundakiGelimeler,Avrasya Dosyas, Cilt 7, Say 4, s. 71.


24/215

24

nedeni, bugn yeryzndeki toplam Kazak nfusunun yaklak 1/3inden fazlasnn

yani, 4.5-5 milyon kiiye yakn ksmnn lke dnda yaamasdr.

Tablo 1.D lkelerdeki Kazak Nfusunun Dalm

RUSYA 1.050.000

ZBEKSTAN 1.500.000

TRKMENSTAN 70.000

KIRGIZSTAN 95.000

MOOLSTAN 110.000

DOU TRKSTAN 1.540.000

AFGANSTAN 30.000

TRKYE 25.000

Kaynak: Kesici, Kazakistann Nfus Stratejisi ve Deien Demografik Dengeler,

Avrasya Etdleri, Sonbahar-K 2003, TKA, s. 79.

Eyll 1992de eski bakent Almatda hkmetin giriimleriyle eitli

lkelerden gelen Kazak diasporasnn temsilcilerinin katld I. Dnya Kazak

Kurultay topland. Burada d lkelerde yaayan Kazaklarn Kazakistana dnn

abuklatracak bir Daimi Komite kuruldu. Bu komite, anayurtlarna dnen Kazak

gmenlerin yeniden yerlemesine engel oluturan sorunlar belirlemek ve bunlara

zm yollar aratrmakla grevlendirilmitir. 1991 ylnda 30.000 Kazak baka

lkelerden kuzey Kazakistana gelip yerlemi, bu say Kurultay sonras 1993te

45.000e ykselmi ve 1994te ise Moolistanda yaanan 140.000 civarndaki


25/215

25

Kazakn nemli bir ksm lkeye g etmitir. Ayrca ran, Afganistan, Trkiye ve

BDT lkelerden de az da olsa gler gereklemitir. Kazak nfusunun ounlukta

yaad Dou Trkistandaki Kazaklarn g in hkmeti tarafndan olumlu

karlanmamt. ki lke arasnda gle ilgili bir anlama da yaplmamt.

Dolaysyla Dou Trkistandan lkeye g edebilmi Kazaklarn says 15 bin kiiyi

bulabilmitir.16

Kurultayn ikincisi tam on yl sonra 23-24 Ekim 2002de Trkistan ehrinde

yapld. Bu kurultaya 34 lkede yaayan Kazaklar temsilen 400 delege katld.

Kurultayda Kazakistan dnda yaayan yaklak 5 milyon Kazak nfusun sadece

216.500nin anayurduna dnd ve hatta gelenlerden bir ksmnn geri dnd

tespit edilmitir.17 Bu bakmdan daha ciddi tedbirler alnmal, ciddi g yasalar

karlmasn salanmal ve bu mesele milli bir dava haline getirilmelidir. Bu

kurultayda en ok dikkati eken gelime Dou Trkistan Kazaklarnn temsilcileri ve

in Hkmetinin tercmanlarnn da kurultaya katlmas olmutur. Bu blgede 1.5

milyondan fazla Kazak nfus yaadndan nemlidir.

lkenin bamszlk sonras demografik hareketlerine bakldnda, Ocak

2005de Kazakistan nfusunun gler nedeniyle 17 milyon kiiden 14.820.855 kiiye

geriledii belirlenmitir. Bu nfusun 8. 266.415 kiisi yani %55.78i Kazaklardan;

4.196.525 kiisi ya da %28.31i Ruslardan, kalan 2.357.915 kiisi %15.98i dier

etnik topluluklardan olumaktayd.

18

Bamszlk sonras gler nedeniyleKazaklarn nfusu artarken, Rus ve dier etnik topluklarn nfusunda gerileme

16 A. Kayyum Kesici,Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk,2003, s. 261-262.17Ibid., s. 262.18Ibid., s. 265.


26/215

26

olmaktadr. Kazakistanda yaplan Kazaklatrma politikasyla huzursuzluk

yaayacan dnen Ruslarn Rusyaya gitmelerinin yan sra Almanlarn da kendi

vatanlarna topluca gt grlmektedir. lkede nemli iki etnik topluluk olan

Kazak ve Rus nfusu arasndaki farkn Kazaklarn lehine bir gelime gsterdii

aadaki tabloda grlmektedir.

Tablo 2. Kazakistann Etnik Yaps (%)

1926 1959 1970 1979 1989 1991 1995 1999 2002

Kazaklar %57.6 %30.0 %32.6 %36.0 %39.7 %41.1 %46.0 %53.3 %55.7

Ruslar %19.7 %42.7 %42.4 %40.8 %37.8 %37.3 %34.7 %29.9 %28.3

Ukraynallar %13.7 %8.2 %7.2 %6.1 %5.4 %5.3 %5.1 %3.6 %3.3

Almanlar %1.5 %7.2 %6.6 %6.1 %5.8 %5.1 %3.2 %2.3 %1.8

zbekler %1.9 %1.5 %1.7 %1.8 %2.0 %2.1 %2.3 %2.4 %2.6

Tatarlar %1.3 %2.1 %2.1 %2.1 %2.0 %2.0 %2.0 %1.6 %1.6

Belaruslar %0.4 %1.2 %1.5 %1.2 %1.1 - %1.0 %0.7 %0.6

Uygurlar %0.6 %0.6 %0.9 %1.0 %1.1 %1.1 %1.3 %1.4 %1.4

Koreliler %1.6 %0.8 %0.6 %0.5 %0.6 %0.6 %0.6 %0.6 %0.6

Azeriler %0.2 %0.4 %0.4 %0.6 %0.5 - %0.6 %0.5 %0.5

Dungenler %0.1 %0.1 %0.1 %0.2 - - - %0.2 %0.2

Kaynak: K. Kesici, Kazakistann Nfus Stratejisi ve Deien Demografik

Dengeler, s. 87.

Tablodan anlalaca gibi, demografik adan zaman Kazaklardan yanadr. Yllarca

Ruslarn, Kazakistan Ruslatrma politikasna boyun een Kazaklar sonunda 1926

ylndaki %57.6 oranna 2002de %55.7 oranyla yaklam durumdadr.

Kazakistanda nfus art az olduundan bu oran 2005te de ayndr.


27/215

27

Kazak demograf Prof. M. Tatimovun tespitlerine gre, dnyadaki Kazaklarn

toplam nfusu 2002 ylnn ortalarna doru 13.500.000 kiiye ulamtr. Bunun

yaklak 5 milyonu d lkelerde yaamaktadr. Bundan sonraki dnemlerde,

Kazaklarn toplam nfusunun her yedi senede bir 1.000.000 kii artmas

beklenmektedir. 2002de %28e gerileyen Rus nfusunun bugn iin lkede etkisiz

olduunu sylemek yanl olur. lkedeki demograflarn tahminine gre, bu gerileme

nmzdeki yllarda da devam edecektir. Bu balamda lkede Ruslarn, 2010 ylna

doru lke nfusunun %20sini, 2020 ylna doru ise %15ini oluturacak ekilde

azalmas beklenmektedir. Bu durum gerekleirse Ruslarn uzun vadede Kazakistan

nfusunun sadece %10luk bir ksmn oluturacak bir aznlk konumuna gelmesi

kuvvetle bir muhtemeldir.19

Sonu olarak, Kazaklarn ulusal devlet yapsn glendirmeleri, lke

nfusunu da mutlak ounluk statsne kavuturmalaryla dorudan ilgilidir. D

lkelerde yaayan Kazaklarn en azndan yarsnn Kazakistana dnmesiyle lkedeki

Kazak nfusunun oran %70-80lere ykselecektir. Bu da Kazakistann ulusal ve

niter yapsn korumasnn temel gvencesi olacaktr.20

Grld gibi, kendi lkesinde aznlk haline getirilen yerli Kazaklarn

lehine durum deimeye balad. lke nfusunda mutlak ounluk statsne

kavuma amacna ulamak iin, izlenmesi gereken yollardan biri, lke Kazak nfus

artn tevik etme tedbirleridir. Bu tedbirler ise Kazak nfusunun devamlartmasn salamak ve d lkelerde yaayan Kazaklar anavatanlarna geri dnn

salamaya ynelik abalardr. Bu bahsedilen yollar denenmi fakat fazla sonu

19 Maka Tatimov,Kazak Alami (Kazaklarn Says Ka), http://www.kazakhstan-gateway.org.20 A. Jaganova, Demografiyalk Damu- Elimizdin Ulttk Kauipsizdiginin Bast Kepili, Kazak EliDergisi, N 20, Temmuz 2003, s. 4-5.


28/215

28

alnamamtr. Tersine lkeye gelen Kazaklarn geri gittikleri gzlemlenmitir.

lkedeki Kazak olmayan unsularn lkeyi terk etmeleriyle Kazaklar lehine bir

homojenleme sreci balam ve Kazaklar %55.7 gibi ounlua ulamtr. Fakat

lke btnln tehdit eden tehlikeler tam anlamyla bertaraf edilememitir.

rnein, Rus nfusun arlkta olduu kuzey blgelerindeki bir ksm vilayetlerin,

tevik edilen ayrlk hareketler sonucunda lkeden kopma tehlikesi halen vardr. Bu

bakmdan d lkelerde yaayan 5 milyon civarndaki Kazak nfusu byk nem

tamaktadr. imdiye kadar yaplan Dnya Kazak Kurultaylarnn fazla sonu

vermemesindeki sebepler ise, hkmetin d lkelerde yaayan Kazaklar

anavatanlarna dnmeye tevik edici ciddi tedbirler almamas, ciddi g yasalarnn

karlmamas ve kartlsa bile uygulanmamasdr. En azndan d lkelerde yaayan

nfusun yarsnn geri dn salanrsa, lkedeki nfus sorunu zme kavuacak

ve Kazak nfusunun oran daha da ykselecektir. Bu da lkenin blnme tehlikesini

ortadan kaldraca gibi, ulusal ve niter devlet yapsn korumasnn temel gvencesi

olacaktr. Kazaklar kendi lkelerinde mutlak ounluu ulamad srece, nfus

sorunu, i ve d politika kararlarn etkileyen nemli bask unsurlarnn biri olarak

kalacaktr.

2. Kazakistandaki Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Sorunlar

Tarihsel srete Kazaklar tek bir ulus olma yolunda uzun ve zor evrimgeirmilerdi. Bana gelen tm olumsuzluklara ramen, Kazaklar sadece dilini ve

ruhunu korumakla kalmam ayn zamanda atalarndan miras kalan bugn de adna

Kazakistan dediimiz engin topraklar koruyabilmitir. Kazaklarn ounluk olarak


29/215

29

yaad blgeler ise Kzl Orda (%90.7) ve Atraudr (%82.1). Dier blgelerde bu

oran %20 ile %65 arasnda deimektedir. Kazaklarn blgeye gre dengesiz

dalm arlk dnemi ve Sovyetler dneminde daha youn olarak bakir topraklar

tarma ama plan erevesinde gereklemitir. lkenin en verimli blgelerine ve

daha ok ehirlerine Rus g yerletirilmitir. Kazaklar ekonomiye toplam nfus

iinde %35lik oranla katlmakta bunlardan %22si sanayide almaktadr. Nfusun

ounluu tarmla ve %70den fazlas hayvanclkta uramaktadr. Dolaysyla

Kazaklarn byk kesimi krsal kesimde yaamaktadr.21

Kazaklarn ulusal bilin patlamas 80li yllarn ikinci yarsnda

gereklemitir. Bununla ilgili Kazaklarn etnik bilincinin bymesinde Jeltoksan

Olaynn ( Kolbin Olay) etkisi byktr. Kazaklarn ulusal bilinci 1986daki bu

olay dikkate almazsak sakinliini korumu ve dier etnik gruplara kar tarafsz ve

hogrl davranlmtr. Nazarbayev reformlar gerekletirmeye alrken her ne

kadar kltrde ve eitimde Kazaklatrma politikas gtse de, lkede yaayan Rus

nfusun younluundan dolay dengeli bir politika izlemektedir. Anayasadaki

vatandalk kavram gereince lkede yaayan herkes milliyetine baklmakszn

Kazakistan vatanda saylmtr.

Bamsz bir devlet olarak Kazakistann, Kazakay resmi dil olarak iln

etmesi Rus nfusun tepkisiyle karlamasna neden olmutur. 29 Ocak 1993te kabul

edilen anayasa, Kazakann resmi devlet dili olduunu onaylarken, Rusay da halkarasnda kullanabilecek bir iletiim dili olarak kabul etti. Kazak dilinin ve kltrnn

yaygnlatrlmas iin Kazak Tili(Kazak Dili) adnda bir rgt oluturulmutur. Bu

21 Saule Baitzahaunova, Kazakistanda Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Etnik Sorunlar, StratejikAnaliz, Cilt 1, Say 3, Temmuz 2000, s. 54.


30/215

30

rgtn ubeleri sayesinde tm lke apnda Kazak okullar alarak Kazak dilinin

retilmesine ynelik programlar dzenlenmi ve ulusal gnlerin kutlanmas

geleneinin yerletirilmesi iin faaliyetlere giriilmitir. Dier taraftan, lkedeki 5

milyon civarndaki Rus nfusun sadece %1nin Kazaka bildii tahmin edilmektedir.

Kazakistanda uygulanan etnik politikalar her iki toplumun da milliyeti unsurlar

tarafndan tepkiyle karlanmaktadr. Kazak milliyetileriyse, Nazarbayevin

uygulad Kazaklatrma politikasn yetersiz bulmakta ve Kazak ulusal kimliini

gelitirmek iin yeterince aba sarf edilmediinden yaknmaktadr. Rus milliyeti

kesimi ise, Kazakistandaki Rus politik ve kltrel varlnn tehlikede olduunu

dnmektedirler. Bilindii gibi, lkede en ok korku ve kayg duyulan olaylar ise,

etnik atma ve kuzeydeki Rus aznln Kazakistandan ayrlp Rusyayla birleme

olasldr. Bu erevede ok hassas ve itinal davranan Nazarbayev lkede etnik

bar hep destekleyerek imdilik istikrar salamay baarmtr.

Hatta bu konuda hassas ve titiz olan Nazarbayev, lkedeki btn uluslarn

sorunlaryla ilgilenebilmek iin Kazakistan Halk Asamblesini kurmutur. lkede

ounluk oluturan Kazaklar ve Ruslarn haklar gndemdeyken, dier aznlklar

ihmal edilmektedir. Bu eksiklikleri telafi etmek zere Kazakistan Halk Asamblesi

kurulmutur. Asamble, lkedeki etnik uluslarn kltrlerini gelitirmede ve tm

problemlerini zmede byk rol oynamaktadr. Ayrca lkede kk ve byk apl

her milletin kltrel etkinlikleri Asamblenin giriimleriyle yaplmaktadr. Bu tralmalar ok uluslu lkede yaayan halklarn demokratik bir ortamda birlik,

beraberlik, bar ve huzur iinde yaamalarn salamak amacn tamaktadr.


31/215

31

Bamszlkla birlikte Kazaklarn kendi ulusal devletini oluturmasna

zellikle Ruslar kar kmaktadr. Kazaklarn lke nfusunun yarsn

oluturduklarndan bunun, dier etnik gruplarn haklarna tecavz olduunu ileri

srmektedirler. Fakat gerekte esas lkenin sahibi olan Kazaklarn etnik zelliklerine

gre devlet kurmas doaldr. Kald ki lkedeki az miktardaki ar milliyetiler

dndaki Kazaklar tm etnik gruplara kar dostluk ve samimiyetten yanadr. Bir

ok aratrma Kazaklarda Rus kart eilimi olmadn, Rusa bilmeye ve Rus

kltrn tanmaya kar olmadklarn ortaya koymaktadr. Zaten Kazaklarn tepkisi

Ruslara, Rus diline ve kltrne deil, yllarca yrtlm Ruslatrma politikasna

kar olmutur. Bunun en bariz rnei, N. Kruevin Herkes Rusa konumaya

balad an komnizme ulatk demektir szdr. Kazaklarn milli zelliklerinden

olan dayankllk, sosyal adalet duygusu, konukseverlik, hogr, fedakrlk ve

toplumsal seferberlik kabiliyetleri dier etnik gruplara kar hogrnn temelidir.

3. Resmi Dil Sorunu

Sovyetler Birlii dneminde, Ruslatrma gayretleri tarih ve kltr

alanlarnda olduu gibi, dil alannda da grlmtr. Kazakistanda Rusa eitim,

Rus igali ile birlikte balamtr. Kazak dili, Ural-Altay kmesine mensup Trk

dillerden Kpak grubunun bir yesidir. 1928e kadar Arap alfabesi kullanlm,

sonra Moskovann zorlamasyla Latin alfabesine dnlmtr. 1940 ylnda ise Kirilalfabesi kabul ettirilmitir. arlk hkmeti, Kazaklarn okuduu okullarda

Ruslatrmay ana ilke olarak uygulam ve bu okullar araclyla kendi smrge

ynetimine kadrolar yetitirmitir. Bu okullarda Kiril harfi Kazakaya uyarlanarak


32/215

32

retim yaplyordu. arlk Rusyasnn kltr ve eitim politikas, hakimiyeti altna

ald milletleri Ruslatrma esasna dayanyordu. Rus hkmetinin bu konudaki

tutumu hibir tereddte yer brakmayacak kadar akt. Nitekim, 1870 ylnda Rus

Halk Eitim Bakan A. Tolstoy yle yazmt;

lkemizde yaayan geri kalm halklar eitmekteki esas gaye, onlarn muhakkak

Ruslatrlmas olmaldr. Bylece onlar, Rus halkyla karp, eriyip gideceklerdir.22

Nazarbayev Rusyann bu politikasnn Kazak halkna etkilerini u ekilde

dile getirmitir;

1917 htilalinden sonra da Kazak milletini yok etme, asimile politikas uyguland.

Kazaklarn hafzalarndan gemii silmek iin, btn yntem ve metotlar denendi. Dediler ki,

Kazaklar ihtilalden nce mmi millettiler, okuma ve yazma bilemezlerdi. Gya, Rus milletinin

yardm sayesinde gzleri alm, aydnlanmlardr.23

Buna karlk Kazaklar kendi geleneksel eitim kurumlarn korumakta da

kararl olduklarn gsterdiler. Kazak aileleri ocuklarn ou Mslman

mekteplerine ve medreselerine gnderiyorlard. Bunun zerine arlk hkmeti

Kazak bozkrlarnda Mslman mekteplerinin almasn engelleyici nlemler

almt.

Bu erevede, Rusa, Rus olmayan halklarn ikinci ana dili iln edilmi, ok

uluslu Sovyet Cumhuriyeti haline getirilen Kazakistanda devlet eliyle iki dillilik

propagandas yaplmt. Bu almalar sonucunda, Kazaka lkesinde ikinci dil

konumuna derek, Rusa n plana kartlarak birinci dil statsne ykselmiti.

Bunlarn sonucunda Kazaklarn %60 Rus dilini rahatlkla konuurken, Ruslarn

ancak %1i Kazak dilini renmiti. Kazaka gnlk yaantnn dnda resmi

22 Kesici,Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 143.23 Mehmet Saray,Kazaklarn Uyan, Ankara, TKA Yaynlar, 2004, s. 209.


33/215

33

yazmalarda, ynetim birimlerinde, diplomatik ve askeri alanlarda yksek renim

kurumlarnda hi kullanlmyordu. Kitaplarn %95i Rusa baslrken, televizyon

programlarnn %70i Rusa yaplyordu. Ayrca kentlerin, yerleim birimlerinin,

kolhozlarn, sovhozlarn, gllerin, rmaklarn ve dalarn adlar da Rusalatrlmt.

Elbette ki bu durum, Rus dilinin konumunu glendirmiti. Byle bir dil politikasnn

asl amac, her eyden nce Rusa bilmeyen insanlarn sosyal statlerinin

ykselmesini engellemek olmutur. Gerekten de lkede okumak, meslek ve kariyer

sahibi olmak isteyen insanlar mutlaka Rus okullarna gidiyor ve ocuklarn da bu

ynde gelitiriyorlard. Ruslatrma abalarnn bugn blgede yaayan halklarn

kimlikleri zerindeki etkileri gz ard edilemez. Yani ulusal birliini

salamlatrmaya alan lke ayn zamanda Ruslardan devraldklar bir ok kurumla

da mcadele etmek zorundadr.

Aslnda dil, edebiyat ve tarih kltrel kimliin en nemli temel talarndandr.

Bundan dolay, hegemonya arayndaki bir g tarafndan yerel ve milli direniin

krlmas iin ncelikli hedefleri olutururlar. Bunun bilincinde olan Rus dil

politikasnn iki nemli amac vard: i) Trkenin Orta Asyada tek dil olmasn

engellemek, ii) Rusann yaygnlamasn salamaktr. Bunun iin de temel

politika izlemitir:

a. Yerel leheleri vurgulayarak farkllklar krklemek.

b. Alfabelerini deitirip farkl olanlar uygulamak. Kiril alfabesine geilenlkenin dil yapsnda tahripler meydana gelmitir. Byle bir politika, lke ve blge

halkn asrlk eski kltrel mirasndan alkoymu ve onlar dilsel, etnik ve blgesel

anlamda blmeyi baarabilmitir.


34/215

34

c. Rusa renmeyi nemli statlere ve i edinmeye bir art olarak koyarak

zorlamak.24

Bylece Rusa hayatn her alanna yerleecek ve komnizm kurulmu

olacakt. Bu konuda alklanacak baarya ulalan dil politikas etkisini halen devam

ettirmektedir. Sovyet rejiminin bu dil politikas, Kazakistanda yeni bir ulusal

trajedinin yaanmasna yol amt. Zira, lkenin gelecei olan gen kuaklar

kendilerine kltrel ve ulusal kimliklerini kazandracak olan en nemli aratan, yani

ana dillerinden yoksun braklmlard. Gnmz Kazakistannda, yaa gen

saylan nfusun nemli bir ksmnn ana dilleri yerine hl Rusa konumay tercih

etmeleri de bu politikann sonucudur. Kazak dil bilimcisi, akademisyen Abduveli

Kaydarova gre, lkede ana dilini bilmeyenler ve az bilenlerin says Kazak

nfusunun neredeyse yzde 40n bulmutur.

Nazarbayev ynetimi bu soruna zm olacak giriimlerde bulundu. Dil

yasas 22 Eyll 1989da kabul edilmi ve 1 Temmuz 1990dan balayarak yrrle

girmitir. Bu yasa ile Kazakistan Cumhuriyetinde, Trk dillerinin kuzeybat ya da

Kpak grubunda yer alan Kazaka resmi devlet dili iln edilmi, Rusa ise halklar

aras iletiim dili olarak tanmlanmtr. Kazak ve Rus dillerinin bu statleri, 1993 ve

1995 anayasalar tarafndan da teyit edilmitir.25 Kazakistanda srdrlen

milliletirme politikas sonucunda 11 Haziran 1997de Nazarbayev tarafndan

imzalanan Kazakistan Devletinin Dili hakknda iki kanun ile Kazaka lkederesmi dil olmutur. Bu husus lkenin anayasasnda da yer alarak anayasal gvence

altna alnmtr. 1995 Anayasasnn 7.maddesinde Kazakistan Cumhuriyetinin

24 Gkhan Back, Trk Cumhuriyetlerinin Kimlik Sorunu, Mim Kemal ke(ed), Gei SrecindeOrta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999,s. 98-99.25 http://www.zakon.kz.


35/215

35

devlet dili Kazak dili denilmitir.26 Rusa ise, milletleraras iletiim dili (yezk

mejnatsionalnogo obeniye) niteliindedir.

Nazarbayevin grleri yerel Ruslarn ve dier aznlklarn desteini alm

fakat kuzeydeki Ruslar yeni bir hareket balatmlard. 1992 Aralnda 15.000 kadar

Rus Ust-Kamenogorsk (skemen) ehrinde gsteri yaparak Kazaka ile birlikte

Rusann da devletin resmi dili olarak kabuln ve Ruslara ift uyrukluluk hakkn

tanmasn talep ettiler.27 Bu olaylara karn Kazakann resmi dil olarak kabul

edilmesine ve Anayasada Ruslarn Kazakaya vakf olmas gerektiini belirten

maddeye, Rus milletvekilleri iddetle kar kmlardr. nk bu madde nfusun

yzde %60nn bakanlk yapmasn olanaksz klmaktadr. Ayrca onlara gre, yeni

anayasa toplumsal ve etnik huzursuzluklar douracaktr.Bu karar ounluu kuzey

Kazakistanda yaayan Rus nfusun itirazlar olmu fakat her eye ramen lke

ynetimi iki resmi dil grn kesinlikle reddetmitir. Buna karn lkede Rus dili

de Kazaka gibi lkedeki devlet organlarnda, resmi kurumlarda ve yerel

yazmalarda Kazaka ile eit statde kullanlmaktadr. Ayrca Rusa lkede bilim ve

eitimde de arlkl olarak kullanlmaktadr. lkede Rus nfusun yaklak %32lik

oranna ramen, okullarn %46snn halen Rusa eitim yapmas arpcdr.28

1995 anayasasnda Rusann, hkmet ve yerel ynetim birimlerinde

Kazaka ile eit olarak kullanlmasna izin veren bir madde yer alm ve Kazaka

bilmeyenlerin 2010 ylna dein devlet memurluu yapabileceklerine iaretedilmitir. Bu madde ile Rus nfusuna kolaylk salamann yan sra dil politikasnn

26 http:/www.president.kz.27 Ahmed Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, ev. Osman . Deniztekin,stanbul, Cep Kitaplar, 1996, s. 157.28Ibid., s. 141.


36/215

36

etkinlemesini salama amacn gtmektedir. Oysa 1993 anayasasna gre, devlet

memurlarnn Kazaka bilme zorunluluu vard. Buna ilaveten, Kazakistan

yurttalarna devlet dilini, yani Kazakay renmeleri iin ek sreler de tannmtr.

rnein, 22 Kasm 1996da kabul edilen bir yasaya gre, lkedeki tm etnik

Kazaklar Kazakay 2001 ylna kadar, dier etnik topluluklar ise, 2006 ylna kadar

renebileceklerdir.29 Bu tr yasalara ramen lkede bulunan Rus kesiminin

Kazakay renmedikleri hatta Kazak elit grubunun hlen Rusay aktif olarak

kullanmas dikkat ekmektedir. lkenin ok uluslu etnik yapsndan kaynaklanan

tm engellere ramen Kazak dil yasasnn, toplumsal yaantnn her alannda

kendisini yavata olsa hissettirmeye balad bir gerektir. Kazak nfusu artka bu

yasa daha etkin bir biimde uygulanacaktr. Bu da Kazak dilinin saygnln daha da

arttracak ve dier etnik unsurlar daha byk oranlarda bu dili renmeye

yneltecektir.

Kazakistan dahil tm Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetlerinin bamszlk

sonras ele aldklar meselelerden biri, Latin alfabesine geme meselesi olmutur.

Fakat Kazakistan ok uluslu etnik yaps ve zellikle sahip olduu kalabalk Rus

nfusu nedeniyle bu konuda almas g engellerle kar karya kalmtr. Oysa ki,

Orta Asya Cumhuriyetleri bamszlklarn izleyen ilk yllarda Latin alfabesine

geme konusunda bir anlama salamlard.30 Bu karar hayata geirilirse, blgesel

entegrasyon kolaylaacak ve Trkiye dahil btn dnyadaki tm TrkCumhuriyetleri ortak bir alfabeye sahip olabilecekti. Bu konuda bir ok lke nemli

admlar atm, Azerbaycan ve Trkmenistan Latin alfabesine gemitir. ok uluslu

29 Kesici,Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 272.30Ibid., s. 274


37/215

37

Kazakistanda ise Latin alfabesine geme konusu neredeyse gndemden kalkm

gzkmektedir.

B. RUS DASPORASI

1. Kazak Topraklarna Kaydrlan Rus Nfusu

Ruslarn kitleler halinde Kazakistan topraklarna gelip yerlemeleri kendiliinden

olmam, Kazak Hanl dneminde Ruslarn igaliyle balamtr. 1860l yllarn

ortalarna doru Rus arl, Kazakistana Rus kyllerini g ettirme almalarn

hzlandrd. Bu lkeyi smrgeletirmenin en gvenilir yolu bu olmutur. Rusyann

Kazakistandaki tarihi misyonu, resmi Rus imparatorluk tarihi ile onu temel alan

batl tarihilerin de iddia ettii gibi medeniyet ve eitim gtrmek amacndan

ok, sradan bir igal ve mstemlekeciliin tesinde bir anlam tamyordu. Kazak

topraklarna ilk gelen Rus-Kozaklarn askeri bir snf olarak nitelendirerek

yerletirmek, askeri kaleler yapmak Rus imparatorluunun Kazakistan

smrgeletirmesinin ilk aamasyd. 1881de Rus kyllerin Kazak topraklarna g

ettirmesi ile ilgili karlan yasada Kazakistana gidecek Rus kylleri iin tannan

ayrcalklar ve onlara verilecek arazilerin miktar (kii bana 30 desyatina)

belirtilmekteydi. arlk Rusyasnda 1897de yaplan genel nfus saymnn

sonularna gre, 4.200.000 kii olan Kazaklar kendi lkelerinde nfusun %81.7sinioluturmaktaydlar. Fakat zamanla bu durum deierek, 1914de nfus oran %65e


38/215

38

geriledi. 1916da Kazakistandaki nfusun %29u Rus ve Ukraynal gmenlerden

oluuyordu.31

Rus g arlk Rusya dnemi sonrasnda da Stalinin 1930-1940l

yllardaki temizleme operasyonlar srasnda ve Kruevin Bakir Topraklar leme

planyla younlat. Ruslar tarihlerinde, Kazak ulusunu Rusyaya kendi iradeleriyle

balanan bir ulus olarak tarif etmektedirler. Kazaklarn, Ruslara balan kendi

iradeleriyle deil, Kk Orda Han Abdulhayrn Rus arl yetkililerine

gnderdii mektupla olmutur. Kalmuklar ve Kirotlar tarafndan kuatlan Kazaklar,

Rus arlnn ordusundan mektupla yardm talep etmi ve yardm ancak Rus

hakimiyetine girmeleri karlnda yaplmtr. Halen tartmal olan bu konuda

Kazaklar topraklarnn igal edildii konusunda srar etmektedirler. 32

kinci Dnya Sava srasnda muhtemel Alman igaline kar sanayi

komplekslerinin dou blgelerine tanmas sonrasnda lkede yeni iyerlerinin

almasyla blgeye kaydrlan Rus, Ukraynal ve Beyaz Rus g daha sonra

Kruevin Bakir Topraklar leme politikalaryla ile desteklenmi ve hzlanan

Slav g nedeniyle 1950li yllar sonrasnda Kazaklar kendi lkesinde aznlk

durumuna dmlerdir. Ayrca burada Stalin dneminde 1930-35 arasnda alk

dneminin, milliyetilik hareketlerde ailece ldrlen Kazaklarn ve II. Dnya

Savanda len Kazak nfusunun etkisini de gz ard etmemek gerekir. 1975-1988

31 Natsiyonalny Sostav Naseleniya Respubliki Kazakhstan, Kazakistan statistik Ajans, Almat, C.2,2000. s.6.32 Meryem Krml, Orta Asyan D likileri zerine Bir Alan Aratrmas: Kazakistan,Kafkasyave Orta Asya Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans (25-27 Mays 1995), Ankara, TikaYaynlar, s. 117.


39/215

39

arasnda blgeye olan yllk net g miktarnn 100 bin civarnda olduu

hesaplanmaktadr.33

lkeye g eden Rus nfusu, 1897de 454.402 kiiden ibaretti. Orta Asya

blgesini tesir altna almasyla her geen yl genileyen Slav diasporas, 1911e

gelindiinde 1.543.138. kiiye ulamt. 1959da 3.974.000 olan Rus nfusu,

1979da 5.991.000 ve 1989daki son nfus saymnda ise 6.228.000 olarak tespit

edilmiti. Bu nfusun zellikle byk ehirlerde ve lkenin Rusya snrna yakn

kuzey blgelerinde younlam olmas tesadf deildir. Bu ekilde artan Rus nfusu

lkenin sahibi olan yerli Kazak nfusunu aznlk hale getirirken, ayn zamanda da

kuzey blgelerdeki Mslman nfus miktarn da 1979da %19.3e geriletmitir.34

1989da Rusya dndaki dier Sovyet lkelerinde 25.3 milyon etnik Rus

yaamaktayd. Bu rakam Rusya dahil SSCB ierisinde yaayan btn Rus nfusun

%17.4 oranndayd. Rusya Devlet statistik Enstits (Goskomstat Rossii)

verilerine gre, 1988-1998 arasnda eski Sovyet corafyasndan Rusyaya toplam

2.910.000 kii g etmitir. Gn en ok yaand lke 1.032.000 ile Kazakistan

olmutur. Bylece Kazakistan nfusu 16.199.154 kii iken, yaanan gler

sonucunda bu rakam Ocak 2001de 14. 843.700 kiiye inmitir.35 Nfusun bu ekilde

azalmasna lkede yaayan Rus ve Slav nfusunun g etmesi de etkili olmutur.

lkede 1989da 6.228.000 olan Rus nfusu 1999da 4.479.620ye inerek %26.1

orannda azalmtr. Kazakistan nfusu azalm ama Kazak nfus oran ykselmitir.1989da %39.7 olan Kazak nfusu 1995te %46ya; 2001de %53.4e ve 2002de

33 Tamara Klimova, Tendentsii Migratsionnh Protsesov Respublike Kazakhstan, http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-03/20.klimru.shtml.34 Emigratsiya iz Kazakhstana, http://www.zatulin.ru/intitute/sbornik/039/03.shtml,3 kasm 2001.35 Anatoliy Toplin, Sodrujestvo Nezavisimh Gosudarstv: Problem i Vozmojnosti Sotsialno-Demograficeskogo Razvitiya, http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-03/19.topru.shtml.


40/215

40

%55.7ye karak kendi lkesinde yllar sonras aznlk olma durumundan

kurtulabilmitir. 1991-2001 yllar arasnda nfusun yaklak 2 milyon kii azald

hesaplanmaktadr. Bu da toplam nfusun %11.3ne karlk gelmektedir. BDT

lkeleri ierisinde en radikal nfus deiiminin Kazakistanda olduu ykselen

Kazak nfusu oranna baklarak sylenebilir. lkede yaayan etnik Ruslarn

Rusyaya g etmesi Kazakistann nfus dengesi asndan olumlu bir durum tekil

etse de, gn hzlanmas bazlarna gre, lke ekonomisinde kilit role sahip kalifiye

eleman skntsn dourabilecektir. Bu adan Kazak ynetimi dengeli ve planl bir

gten yanadr.

Kazakistandaki Rus nfusu sebebiyle Kazakistan-Rusya ilikileri dier BDT

lkelerine gre farkl bir boyuttadr. Kazakistan, ierisinde barndrd byk

orandaki Rus nfusu ile Soljenitsin gibi Rus aydnlar ve kendisi de Almatl bir Rus

olan Jirinovskiy gibi ar milliyeti politikaclarn Kazakistandaki yerel

uzantlarnn toprak iddialarnn basksndan kurtulamamtr. Bugn Moskova, Orta

Asya siyasetinin bir ayan blgede kalan bu Slav nfusa dayandrmaktadr. lkede

bamsz hareket etmenin nnde engel olan bu kesimler Rusyayla ilikilere yn

vermekte ve ilikilerdeki en hassas noktay oluturmaktadr. Bu yzden Kazakistan

Rusya ile olan ilikilerinde bu faktr hesaba katmak zorundadr. Bu erevede,

Nazarbayev hkmetinin bu sorunun lke snrlar iinde zlmesine ilikin

boyutlu bir politika izledii sylenebilir. Bunlar, Rus siyasi elitlerinin Kazaklarla yerdeitirmesi, etkin bir nfus politikasnn izlenmesi ve Kazak dili ve kltrnn

popler hale getirilmesidir.36 Bu erevede Nazarbayev Ruslarn youn olduu

36 B. Sultanov (ed.),Politika nteres Mirovh Derjav v Kazakhstane, Almat, 2002, s. 77.


41/215

41

kuzeydeki yerel ynetimlere kendisine sadk kadrolar yerletirmi ve nemli

ehirlerde Kazak olmayan unsurlar atamalarla deitirilmitir. Burada gze arpan

nokta, Nazarbayevin kuzeydeki Kazaklar saysal bakmdan da oaltmaya ynelik

bir politika izlemesidir. Bu dorultuda, d lkelerden zellikle Moolistandan gelen

Kazak diasporasn, lkenin Pavlodar, Kketav ve skemen gibi Ruslarn

ounlukla yaad kuzey ehirlerine yerletirmektedir.

2. Rus Gruplarn Etnik Blclk Hareketleri

Bamszln ald ilk yllarda, Kazakistann karlat ciddi sorunlardan

birisi de etnik blclk hareketleri olmutur. Siyasal bir nitelik kazanan bu etnik

blclk hareketleri, lkeyi istikrarszla srkleme, bar, birlik ve beraberlii

bozma tehlikesi tamaktadr.

Kazakistanda bamszln ardndan rtl olarak srdrlen

Kazaklatrma politikas, dier bir ifade ile hakim Kazak ynetimince uygulanan

devlet milliyetilii zaman zaman Rusyann tepkisiyle karlamaktadr. Bu politika

sadece komu Rusyann tepkisini ekmekle kalmamakta, ayn zamanda ierdeki

etnik Ruslarn daha rgtl hareket etmelerine neden olmaktadr. Nazarbayev

ynetimi lkede etnik kimliklerin siyasallamasn nlemeye almaktadr. lkede

her zaman istikrar ve bartan yana olan Nazarbayevin bu konudaki en byk

kaygs, kuzeydeki Rus ounluun Kazakistandan ayrlp Rusyayla birleebileceikorkusudur.37 lkede tedirginlik yaanmasna neden olan bu hareketlerin banda bir

dizi milliyeti Rus rgt bulunuyordu.

37 Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m Milliyetilik mi?, s. 157.


42/215

42

Genel olarak, Ruslarn egemen olduu eski Sovyetler Birliinin yeniden

kurulmas zlemini duyan bu rgtler, Kazakistann ulusal bamszln, niter

devlet yapsn, anayasasn ve dier ulusal bamszlk simgelerini tanmak

istemiyorlard. rnein, Lad (Harmoni) Cumhuriyet Slav Hareketi, Kuzey

Kazakistan Rus Toplumu ve Ural Rus-Kossak Topluluu gibi Rus milliyeti rgtler,

lkenin kuzeyi ve dousunda Ruslarn nfus bakmndan youn olduu blgelere

geniletilmi zerklik verilmesi talebinde bulunuyorlard.38 Bu sz konusu blgelerin

Kazaklarn younlukta yaad dier blgelerden ayrlmas, hatta Rusyaya

katlmas anlamna gelmektedir. Zaten bu gibi ovenist gruplar daha ileri giderek

kuzey Kazakistan topraklarnn dorudan Rusyaya katlmasn savunmaktaydlar.

Bu amala Kazakistana snrda olan Rus Samara, Saratov ve Orenburg blgelerinin

yneticileriyle 10 Austos 1993te bir toplant yapan Nazarbayev, onlarn dikkatini

Rusya Federasyonu ile mevcut snrlarn deiemeyecei konusunda yaplan

antlamalara ekmitir. Kazakistan ynetimi ister Kazak, ister Rus olsun ar

milliyeti eilimleri kesinlikle yasaklam ve uygulad akll denge politikalar ile

bugne dek baarl olmutur. lkedeki Rus diasporasnn ve Rusyann basklarna

ramen Kazakistan, ifte vatandalk isteklerine, Rusaya devlet dili stats

verilmesi abalarna ve lkedeki Rus-Slav aznla kltrel otonomi verilmesi

isteklerine direnerek, bu konuda taviz vermeyeceini ve ilerde yaanabilecek bir

ayrlk srece msamaha gstermeyeceini aka ortaya koymutur. 6 Temmuz1994 ylnda Kazakistan Parlamentosunun ald bir kararla bakentin Almatdan

38 B. Jusipov, Hristiyanskii Fundamentalizm Kak Ugroza Nasiyonalny Bezopasnosti Kazahstana,Evraz. Soobshestvo, N 3, 2001, s. 166.


43/215

43

Astanaya (Akmola) tanmas39 bu paralanma korkusundan kaynaklan politikann

bir sonucudur. nk Astanann bulunduu Kuzey Kazakistanda Ruslar nemli

nfus younluuna sahiptirler. Bakentin kuzeye tanmas ile zamanla bu blgede

Kazak nfusunun artmas beklenmektedir.

lkedeki Rus muhalefet parti ve gruplar yakn izlemeye alnarak

Kazakistann btnl aleyhine siyasi grlerin ifade edilmesi yasaklanmtr. Bu

erevede baz ar Rus rgtleri ve medya kurulular kapatlmtr. Fakat bu tr

basklar sadece muhalif Rus kesimine ynelmemekte, lkedeki Rus ya da Kazak tm

kesimlerin demokrasi talepleriyle, hkmete ve Nazarbayeve ynelik eletirileri bu

ekilde susturulmaktadr. Kazakistanda ve hatta tm Orta Asya blgesinde siyasi

demokrasi mevcut deildir. Bunun en son rnei, tek kiinin saltanatyla gelen

basklar sonucu patlak vermi olan Krgzistanda yaanan olaylardr.

Kazak hkmeti tarafndan izlenen Kazaklatrma politikas ve bu

dorultudaki stratejiler Rus asll Kazak vatandalarn tedirgin etmektedir. Bu

kesimler ekonomik ve siyasal adan sorunlar yaayan Rusyadaki belirsiz ve

istikrarsz ortamda geleceklerini dndkleri iin gitmekten ok kalmay tercih

etmektedirler. Ayrca lkede kalma nedenlerinden biri de Kazakistann siyasi olarak

istikrarl konuma gelmi ve ekonomik olarak nemli mesafe katetmi olmasdr.

SSCBnin dalmasyla lkeden g eden Ruslar bir tercihten ok, ekonomik kayg

ve gelecek endiesi ile hareket etmilerdir. Bu kesim ayrca Moskovann vereceidestei beklemektedir. Bununla birlikte, Kazakistandan Rusyaya g edenlerin

says 1997 ylnda 222.006dr. Rusya Federasyonu G Servisi verilerine gre,

39 TKA,Kazakistan lke Raporu, Ankara, 1996, s. 19.


44/215

44

Mays 1999 itibariyle Rusyaya 1.138 milyon kii g etmitir ki bunlarn %83n

Ruslar oluturmaktadr.40

Rusyann yakn evre (near abroad) politikasyla Rusya dnda kalan

yaklak 25 milyon Rus nfusunu ulusal gvenlik ncelii olarak belirlemesiyle,

kuzey Kazakistandaki Ruslar Moskovadan daha fazla yardm istemitir. Bu

erevede 5 Mays 2000de Moskovadaki Kazakistan Bykelilii nnde

Gmenler Dernei, Rusya Subaylar Birlii ve Ortodoks Vatandalar Birlii gibi

sivil toplum rgtlerinin katlmasyla bir gsteri gereklemitir. Gsteride

Kazakistandaki Rus nfusun ikinci snf vatanda muamelesi grd, Rus aznln

haklarna sayg gsterilmedii dolaysyla lkenin insan haklarn inedii ne

srlmtr.41 Aslnda lkede Ruslara dedikleri gibi ayrmclk sz konusu deildir

sadece lkenin dilini renmekte zorluk ekmektedirler. Her lkede olduu gibi her

vatanda o lkenin dilini bilmek zorundadr. Yeltsin dneminde Rus medyasnda,

etnik Ruslarn yerel dilleri renmeye mecbur kalmalar, Ruslarn onur ve

haysiyetinin inenmesi olarak yorumlanm ve aslnda yerel halk eit hale

getirilmeye allan Ruslara kar kt davranld imaj verilmeye allmtr.

Ekonomik krizde olan Rusyann hazinesini tketen ve sosyal problemlerini arttran

gmenler, Yeltsini Rus diasporasn koruyamamakla sulayan muhaliflerine de

siyasi malzeme olmutur. Putinin greve gelmesiyle Rus basnnda Kazakistanda

yaayan Ruslara zerklik verilmesine ilikin yazlarn ve tartmalarn arttgrlmektedir. Putinle birlikte daha aktif bir d politika dnemine giren Rusya

Federasyonunun yakn gelecekte sadece Kazakistanda deil, fakat Rus aznln

40 Valentina Kurganskaia, Kazakhstan: The Language Problem in the Context of Ethnic Relation,Central Asia and Gaucasus, No: 2/2000, http://www.ca-c.org/journale.shtml.41Ibid., s. 3.


45/215

45

mevcut olduu tm Orta Asya devletlerinde de daha aktif ve mdahaleci bir siyaset

izlenmesi beklenmektedir. Nitekim 25 Mays 2000de Krgzistan Parlamentosunun

st kanadnda yaplan oylamayla 45e kar 43 oyla Rusann Krgzcayla eit dil

stats kabul edilmi ve Rusann Krgzca ile birlikte i hayatnda ve mahkemede

zgrce kullanabilmesine olanak tannmtr.42

C. DN FAKTRNN ORTAYA IKMASI

1. slam Dini ve Kazakistan

Bugnk Kazakistan oluturan corafyada yaayan Trk kabileleri 8.

yzyldan itibaren slam diniyle tanmaya baladlar. 11. yzyla gelindiinde bu

topraklarda yaayan Trk kabilelerinin ou Mslmanl semilerdi.43 Trkler

Mslmanl setikten sonra bile eski inanlarn, geleneklerini ve ok tanrl

amanizmin baz unsurlarn yaatmaya devam etmilerdi. Bunun etkileri 12.

yzylda Kazakistann gneyinde kurulan ve blgede slamiyetin yaylmasnda

byk rol oynayan Yesevi tarikatnda da grlmtr. Ahmet Yesevi (1103-1166)

gney Kazakistann Yese (bugnk Trkistan) kentinde kendi tarikatn kurarken,

blge halknn slamiyetten nceki geleneklerini tamamen reddetmemi, hatta bir

ok unsurunu benimsemitir. Trkler iin eski dinlerinde kullandklar Tenri(Tanr) szcn Allah kelimesiyle birlikte kullanlmasna mahsur grmemesi

Tanr kelimesinin gnmze kadar tanmasna vesile olmutur. Bylece, gney

42 Russia Today, 25 Mays 2000.43 Kesici,Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 143.


46/215

46

Kazakistandaki yerleik tarmclk ile gebe kltrn kesitii blgede, slam dini

eski yerel inan ve geleneklerle bir bakma uzlaarak yaylmasn srdrmtr.

Yeseviliin slam versiyonu bozkrda dolaan gebelerin yaam tarzlarna ve

inanlarna uyumlu olduundan baarl olmutu. Yesevi amanizmden hatta

animizmden saysz eyi alarak bunlar slamn tek tanrl zne yerletirmitir.44

Gnmzde Kazaklar Aslan Baba ve Ahmet Yesevinin retilerini ulusal

miraslarnn bir paras olarak kabul ederler. slamiyetin Kazak bozkrlarnda

yaylmasna Yeseviliin yan sra Nakibendilik tarikat ve kollarnn da nemli

katks olmutur. Bu iki Sufi tarikatnn etkileriyle zellikle gney Kazakistan

blgesinde yaayan Kazaklar arasnda slam dini giderek g kazanmtr. Kazak

hanlar, sultanlar ve aristokrasi grubu bu dini kabul ederek halkn da kabul etmesini

salamlard. Ayrca, Kazak hanl slam kurallarna gre ynetme giriimleri

olduu da grlmtr. Nitekim 17. yzyln sonunda Tevke Han, Ceti Carg (Yedi

Kural) olarak bilinen yasalar hazrlarken eriat kurallarn esas almaya

abalamtr.45

Kazaklar slamn gereklerini yaatmalar konusunda Trkistann kuvvetli

dini merkezlere sahip dier blgeleriyle hep birlikte hareket etmitir. Mslmanlarca

kafir bir devlet olarak grlen Hristiyan Rusya hakimiyetine kar mcadeleyi yalnz

milli bir grev deil, ayn zamanda slamn cihat anlaynn gerektirdii dini bir

farz olarak da grmlerdi. Kazak topraklarnda o dnem Rusya hakimiyetine kartm blgelerde halkn milli uyan milliyetilikle salanrken sadece Trkistan

ehrinin bulunduu bu gney blgesinde slam dini n planda olmutur.

44 K. Karpat, Trkiye ve Orta Asya, s. 118.45storiya Kazakhstana v Drevneykh Vremen do Naikh Dney (oerk), Almat, 1993, s. 15.


47/215

47

zellikle 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren slam dini, Kazak

bozkrlarnda Rus istilasna kar verilen mcadelelerde ak bir ekilde kendini

gstermitir. Mesela, Kii Cz Kazaklarn Datolu Srm Batur nderliinde 1783-

1797 yllarnda gerekletirdii ayaklanma bunun en arpc rneklerinden biridir.

Osmanl-Rus sava (1787-1791) srasnda Trkistann Buhara ve Hive

hanlklarndan gelen temsilciler Srm Batura Rusyaya kar cihat etmenin ve bir

Mslman olarak da Osmanl imparatorluunu desteklemenin art olduu konusunda

mesajlar getiriyorlard. Nitekim, Srm Batur ve ona bal Kazak din adamlarnn

buna dayanarak halka yapt cihat ve din kardelii arlar ok etkili olmu, Rus

hakimiyetine kar verilen mcadelede nemli baarlar elde edilmesini salamtr.46

Bunun gibi artan cihat arlarnn Kazak bozkrlarnn dna tamaya

balamas Rusyay tedirgin etmiti. 1876 ylndan sonra kafirlere kapal olan

Trkistann igalinden sonra, arlk Rusyas Trk ve Mslman kkenlileri

Hristiyanlatrma abalarna hz vermitir. Fakat, Rusyann salam bir inanca sahip

Trkistan Trklerini Kazak bozkrlarndan balayarak Hristiyanlatrp hakimiyeti

altna alma konusundaki geleneksel politikas hibir zaman istenilen baarya

ulaamamtr. 1861-1862 yllarnda, Kazak halkn Hristiyanlatrmak iin yaplan

baz uygulamalar, Kazak bozkrlarnda yeni Rus ynetimini dzenleyen 1868

Nizamnamesi (Geici Stat) ne Kazaklar Hristiyanla zendirmek iin konulan

maddeler hep sonusuz kalmtr.

47

Rusyann Mslman halk Hristiyanlatrmapolitikalar Kazaklar arasnda infial uyandrm, hatta onlarn slam dinine daha fazla

sarlmalarna neden olmutur. Halk, slmi ve yerli kabile geleneklerin, yaam

46 M.B. Olcott, The Kazakhs, Stanford, 1987, s. 47-48.47Ibid., s. 49.


48/215

48

tarzlarn ve kltrn, ksacas etnik kkenini korudu. Ayn zamanda bu kurumlarn

iinde ulusal kimliklerini vurgulayacak belirli bir laik slmi kimlik formunun

gelimesini destekledi. Yani Rus ynetiminin Kazaklar yabanc olarak grmesi ve

onlara vatandalk hakk tanmayp Ruslatrmaya kalkmas da, kukusuz

Kazaklarn kendi etnik kltrel kimliklerini korumalarna yardmc oldu.

Rus nfusunun yerletirilmesi ve yaplan Hristiyanlatrma faaliyetleri

sonucunda blgede hatr saylr Hristiyan da bulunmaktadr. arlk dneminde

Hristiyanlatrlmaya alan Kazaklar iin, 1917 devriminden sonra dinsizlik

politikas uygulanmtr. Sovyetler dneminde din eitimi ve dini kurumlar

yasaklanmtr.48 1930dan donra Kazakistandaki Sovyet rejimi eski arlk dnemi

hedeflerini benimsedi. Kazak kltrnn ve kimliinin geleneksel kaynaklar yok

edilmeye alld. Camiler ve dini okullar kapatld. Bylece din de dahil olmak

zere eitli gelenek ve greneklerin uygulanmas yasaklanmtr.49

Kazaklar, dini hrriyetlerini Sovyetler dneminde hibir zaman kullanamad.

slam aleyhtar faaliyetler, arlk Rusyasnn igaline uradktan sonra balamtr.

XIX.yzyln sonralarnda alm olan Kazak okullarnda Kazak ocuklarna ana

dili olarak Rusa, din olarak Hristiyanlk retilmitir. Komnist dnemde ise,

dinsizletirme siyaseti yrtlm insanlar zorla dinsizletirilmitir. Binlerce cami

msadere edilerek yktrlm, hatta iinde bulunan binlerce deerli kitaplar

48 Mustafa Erdem, Orta Asya Gvenliinde Radikal Din Hareketler Sorunu, Stratejik Analiz, Cilt 4,Say 46, ubat 2004, s. 79.49 Karpat, Trkiye ve Orta Asya, s. 145.


49/215

49

yaklmtr. XX.yzyln banda SSCB apnda kaytl olan 25 bin camiden 1986

ylnda sadece 376 cami ayakta kalmtr.50

Blgede baskn g olan Ruslar tarafndan kska altna slam en byk

yaralarn ise Stalin ve Kruev dneminde ald. Sovyetlerin slama ve onun yeniden

canlanmasn ve devamn salayacak kurumlara ynelik saldrlarnn temellerinde,

hem ideolojik, hem de pragmatik sebepleri vardr. deolojik adan slamiyetin laik,

ferdiyeti, rasyonel, sanayilemi, modern sosyalist hayatn ihtiyalaryla

uyumayaca dnlmt. Bunun iin de, slama kar ktlar. Pragmatik olarak

ise slam, Trkistandaki heterojen halkn fikren bir araya gelmesini salyordu.

Mslman liderler, sfiler ve ulemalar Sovyet hakimiyetine kar, merkez tekil

edebilecek tek g kayna idiler.51 Bu durum Sovyet anlayna gre tehlike

demekti. deoloji gerei tm milletleri ve dinleri ortadan kaldrarak bir Sovyet

vatanda tipi oluturulmas iin politikalar retilmitir. Bu balamda genel olarak

din afyon olarak kabul edilmi, zellikle blge insannn slam dinine olan inanlar

zayflatlmak iin farkl propagandalar yaplmtr.52 Sovyetlerin balatt bu

propagandalar Kazaklarn aznlkta kaldklar, Ruslarn ise ounlukta bulunduklar

kuzey ve dou Kazakistanda son derece tesirli olmutur. Buralarda yaayan

Mslman Kazaklar slm dininden byk lde kopmulardr. Sovyetlerin,

Kazaklarn dinini, dilini, tarihini ve kltrn tahrif ve yok etmek iin uyguladklar

politikalarn esas amac onlar Sovyetletirmek ve Ruslatrmakt.

50 Tokul-akuzadaul,Kutup Yldz (Nazarbayevin Konumalar ve Hayat), Almat, Otrar Kitabevi,2000, s. 265.51 Bahaddin Yazc, Scak Nokta: Orta Asya (Orta Asyada Yeniden Yaplanma ve Terr), OzanYaynclk, Kasm 2003, s. 50-51.52Mehmet Saray,Kazaklarn Uyan, s. 178-179.


50/215

50

Blge lkelerinin bamszlklarn kazanmalaryla birlikte, slam adna,

slamn yeniden dirilii yorumlar yaplmaya baland. Blge Mslmanlar

zerindeki bask nisbeten kalkt ve halk kendi dinine sarld. Yetmi senedir hasretini

ektikleri din artk serbest kalmt. Bir asr kadar bilimsel ateizm arklar arasnda

yorulan dnemin zerine snger ekerek her eyin bir anda deieceini dnmek

yanl olacaktr. Netice itibaryla belli kalplarla hareket eden insanlarn kabuklarn

yrtarak gemiten arnmalar elbette ki bir sre ile mmkn olabilir. Gnmzde

lkenin etnik ve dini yapsndaki homojenlik ynetimin dini meselelerde temkinli

davranmasn salamaktadr. u an lkede bir ok dini kurulular almalarn

srdrmektedir. Bata Almatdaki Merkez Cami ve slam Kltr Merkezi,

Voznesenye Katedrali olmak zere bir ok cami, kilise, mescit ina edilmitir.

Kazakistanda slam dini ve Ortodoksluk byk yer igal etmektedir. nk

nfusun ounluunu bu dinlerin mensuplar oluturmaktadr. 1996 ylnda alan

Almat ehrindeki slam Enstits eitim faaliyetini srdrmektedir. Bununla birlikte

her yl niversite rencileri Msr ve Pakistan gibi Mslman lkelere dini eitim

amacyla tatmin edici burslar karlnda ynlendirilmektedir. 1979 yl itibaryla

saylar 25i gemeyen atl konumundaki cami-mescit says 1990da 63 iken

gnmzde 5 binin zerindedir.53 Mslman nfus lkenin gneyinde toplanm ve

burada dinin etkisi daha fazla hissedilmektedir. Ayrca Kazakistann Trkiye ve

dier Mslman lkelerle ilikiler kurmas ve dnyaya almas, ECO, slamKonferans Tekilat gibi rgtlere yelii, slam kimliinin tekrar nem

kazanmasna yardmc olan gelimelerdir. slmi kimlie verilen nemin artmasnn

53 Yazc, Scak Nokta: Orta Asya ( Orta Asyada Yeniden Yaplanma ve Terr), s. 55.


51/215

51

yannda, bamszlk sonras kimlik arayna giren Kazakistan ve dier blgedeki

cumhuriyetler iin slam, toplumlarn tanmlamada yardmc bir kimlik halini ald.

Bu lkeler slam milli kimliklerinin bir arac olarak grmlerdi. Fakat din adam,

din kurum ve din literatr yetersizlii, mevcut halkn din konusundaki bilinsizlii

dolaysyla, ortaya kan boluktan eitli din kurumlar, akmlar ve eitli lkeler

yararlanmak istemilerdir.

2. Radikal Din Hareketler Sorunu

Kazakistan ve Orta Asyann gvenlii asndan en nemli konulardan biri

de, bireysel ve kitlesel etkileri bakmndan dindir. Blge lkeleri din uygulama,

eitim ve kurumsallama gibi konularda zayf olmalar nedeniyle devaml d ilgi ve

tehditlere ak bulunmaktadr. lke yllar sonra diline ve dinine kavutuundan bu

duygulara drt elle sarlmtr. Fakat din adamlar ve din bilgilerin yetersizlii,

halkn bu konuda eksik bilgiye sahip olmas i ve dtan gelen yardmlarn altnda

yatan niyetlerin ayrt edilmemesine yol amaktadr. Resmi slam hiyerarisinin

brakt liderlik boluu, slmi kktenci gruplarn oalmasna izin verdi. Suudi

Arabistandan Vahabiler, randan Devrim Muhafzlar ve Pakistandan baz Snni

kktenci partiler bu emsalsiz siyasi frsattan yararlandlar. Orta Asya hkmetlerinin

devlet okullarnda din eitimine izin vermemesi gayri resmi slam okullarnn

yaygnlamasna yol at.

54

Bat, zellikle ABD, slama kar dmanlk beslemeyebalad. Oysa Bat, Souk Sava srasnda slam blgede komnizmin altn oymak

iin srekli kullanmt. ABD Dileri Bakan James Baker blgeyi ziyaretinde

54 D. Gabbasov, slamskii Faktor i Natsionalnaya Bezopasnost Kazakhstana,Rossiya iMuslumanskii Mir, N 1, 2003, s. 82-92.


52/215

52

buradaki liderleri rann etkisine kaplmaya ve radikal slama kar aka

uyarmtr.

Orta Asyadaki Cumhuriyetlerde yaygn olan Snni slam, tarihi srete

kendi kendine yeterlilik iddiasyla gerek, kurumsal gerekse reti baznda kendini

yenileyememitir. Blgenin Ruslar tarafndan igalinden sonra slam dnyas ile

balantlar byk lde kesilmitir. Gnmzde blgede yaayan halklar bilinli

bir tavrla, gemiteki parlak dnemi yeniden yaatmay arzu etmekte, slam

dnyasnn iftihar kaynaklar olan yreyi bilim adamlarnn yazdklar dini ve ilmi

ierikli eserlerle yeniden tantrmay amalamaktadrlar. Bu isteklere, lkede ve

blgede literatr, din adam ve din kurumu yetersizlii engel tekil etmektedir.

Dolaysyla bu din boluktan yaralanmak isteyen baz din akmlar, gemiten

gnmze din ynden istikrarl olan blgede huzursuzluk sebebi olmaktadr.

Sz edilen problemler lkenin din konusunda da ak hale gelmesine sebep

olmaktadr. D kaynakl slmi hareketler iki trl olmaktadr. Birincisi blgenin

kltr ve gelenekleriyle btnleen, bilime ve moderniteye ak din hareketler iken

dieri ise, siyasi ierikli, daha radikal ve blge zerindeki emellerini din araclyla

gerekletirmeyi hedefleyen hareketlerdir.55 Trkiye bu konuda ok yardmc

olmutur. T.C. Diyanet leri Bakanl ve Trkiye Diyanet Vakf araclyla

yrtlen hizmetler ve yaplan faaliyetler birinci harekete rnek verilebilir.

Trkiyenin uygulad bu dini yeniden yaplandrma programlarna karlk, eitlislmi kurulular ve Mslman lkeler tarafndan da din faaliyetler yrtlmektedir.

lkede slam boluunu doldurmak isteyen gruplarn hepsi, ortak deer olan slam

55 Mustafa Erdem, Orta Asya Gvenliinde Radikal Dini Hareketler Sorunu, Stratejik Analiz, s. 81.


53/215

53

atma alan yapmaktan te bir yarar salayamam ve hem blge halk, hem de

ynetimler bunlardan ciddi yaralar alarak zarar grmtr.

Blgede d kaynakl Vahhabizm, Hizbut-Tahrir, Yehova ehitleri vb.

mezhep, cemaat ve rgtler gn getike daha da glenmektedir. zbekistan bata

olmak zere, blge lkelerini tehdit eden terr olaylar, blge lkelerini

kayglandrmtr. Orta Asyada etkili olan, slmi terrist rgt olduu ileri

srlenlerden birisi de Hzbut-Tahrirdir.56 Bu rgtn asl amac, slamn ideolojik

yntemle yaylmasn salamaktr. Ayrca blgede SSCB sonras meydana gelen din

boluktan yararlanmak isteyen misyoner gruplarn da varl sz konusudur.

Kazakistanda Hristiyanlk propagandasnn olduka etkili olduu bilinmektedir.

Bunun yansra Alman asll misyonerler bilhassa Yehova ahitleri lkede

almalarn youn olarak srdrmektedir. Senim (nan) Vakf araclyla

Ortodoks-Katolik-Protestan ibirliiyle misyonerlik faaliyetleri yrtlmektedir.

eitli lke ve sermaye evrelerince desteklenen misyonerler, blge insannn

ekonomik ve sosyal zaaflarndan yararlanmaktadr.

56 R.K. Kadrjanov, slamskaya deokratiya i Natsiyonalnaya Bezopasnost Gosudarstv TsentralnoyAzii,Kazakhstan - Spektr, N3, 2002, s. 4.


54/215

54

BLM II

BAIMSIZLIK SONRASI KAZAKSTANIN VE DI POLTKALARI

A. ESK DZENDEN YEN YAPIYA GETE KAZAK EKONOMS

Sovyetler Birliinin dalmasyla siyasi bamszln kazanan Kazakistann

ekonomik ynden hlen tam anlamyla bamszlna kavutuunu sylemek

mmkn deildir. Ekonominin tmyle devletin elinde olduu uzun bir dnem

sonras bamszlkla birlikte Kazakistan, tamamyla kendisine yabanc liberal

ekonominin hakim olaca srece girmitir. 25 Ekim 1990da egemenliini, 16

Aralk 1991de bamszln ilan eden Kazakistan, bir taraftan milletleme

sreciyle urarken, dier yandan hem ekonomik hem siyasi pek ok sorunla

uramak durumunda kald. SSCB gibi byk birlikten bamszla, sosyalizmden

kapitalizme, devlet ekonomisinden piyasa ekonomisine gei hi kolay olmad.

nk lke sadece yeni bir sistemle ba baa deildi; yan sra eski dzenin bilinli

politikalar sonucu ortaya kan problemlerle de boumas gerekiyordu. Ayrca,ekonominin gelimesinin nndeki ar problemlerin banda eski dnemde

merkezin yapt sbjektif hatalardan doan sonularla yeni dnemde uralmas

geliyordu.


55/215

55

Doal kaynak potansiyeline sahip olan Kazakistan, bamszlk sonras hem

eski dzenden kalan hem de yeni dzenin getirdii sorunlarla birlikte hemen ayaa

kalkamam ve Rusya ile birlikte hareket etmek zorunda kalmtr. Jeopolitik

konumu nedeniyle dnya lkelerinin gzdesi haline gelen lkenin bu tavr,

Kazakistan asla Rusyadan kopamaz yorumunu gndeme getirmi ve bu Batl

gzlemcilerin yorumu gnmze kadar hep sre gelmitir. O dnemde aslnda bu

bamllktan kurtulmak ve ekonomik kalknmasn gerekletirebilmek iin

ekonomisini yeniden yaplandrmas gerekiyordu. Bu da eski ekonomik dzenin

yklmas ve liberal yapnn kurulmasyla gerekleebilirdi. Fakat, tam olarak liberal

dzenin ne olduunu anlamadan kendisini bu dzenin iinde bulan lkede bunun

gerekletirebilmesi iin gerekli zaman, finansman, bilgi ve yeni teknoloji yoktu.

Kazakistann da dahil olduu Orta Asyann ekonomik yaps incelendiinde,

mevcut retim ve yatrmlarn lkelerin ihtiyalarna gre deil, merkez

Moskovann ihtiyalarna gre ve Rusyaya baml olacak ekilde oluturulduu

aka grlr. Nitekim 1950-55 arasnda yatrmlar iin ayrlan sermayenin %95i

merkez kontrolnde kalrken, geri kalan sadece %5lik pay Orta Asyaya verilmiti.

Ayn ekilde toplam makine retiminin %90 lkenin Avrupa kesiminde

gerekletirirken, ancak %4.1i Orta Asyada gerekletirilmekteydi.57 Oysa, bu

rnler iin gerekli hammaddelerin byk bir ksm bu blgeden gelmekteydi.

Ayrca blge tek tarmsal rn retiminin yan sra hammadde retilen fakatilenilmeyen bir ekonomik yapya zorlanmt. rnein, Kazakistanda bu erevede

ilk olarak bakir topraklar tarma ama plan uygulanm, bunun bir paras olarak

57 Mustafa ztrk, Orta Asya Cumhuriyetlerinin Ekonomik Durumlarna Bak, Mim Kemal ke(ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999, s. 275-276.


56/215

56

byk bir Rus (Slav) g yaanm ve Kazakistan, Sovyetler Birlii iinde, Rusya

ve Ukraynadan sonra nc byk buday reticisi ve net buday ihracats

haline gelmitir.

Bu tek tarmsal rn retimi sadece Kazakistanda deil, dier Orta Asya

lkelerinde de mevcuttu. Buradaki politika, birinde retilen rnn dierinde

olmamas yoluyla bamll artrmakt. Sadece buday reticisi olan Kazakistana

karlk zbekistanda sadece pamuk retilmi ve geni alana sulama projeleri

nedeniyle Aral glnn kurumas, bamszlk sonras eski dzenden miras kalan

sorunlardan biri haline gelmitir.

Kazakistann hammadde zenginlii, lkede hammadde retiminin

gelimesini ve buna bal olarak lkenin sanayi ikamesini de salamtr.

Bamszln ilk yllarnda hammadde retimi toplam sanayi retiminin %30unu

oluturmaktayd. Dolaysyla bu verilere gre buday retiminin yan sra, lkenin

ana uzmanlama alanlarndan biri de, madencilik olmutur. Kazakistan, volfram,

kurun ve barit kaynaklar asndan dnyada birinci; gm, krom ve inko

asndan ikinci; manganezde nc; bakrda drdnc; altn ve demirde yedinci;

gaz ve kmrde dokuzuncu ve petrolde on nc sradadr.58

Bu yapya ramen, Sovyet dneminde oluturulan uzmanlama sistemi

nedeniyle, bamszlk sonrasnda da lkedeki mevcut kaynaklar lkede ilenmiyor,

daha ok hammadde eklinde, bata Rusya olmak zere dier sanayilemi lkeleregnderilmektedir. Bu durum, Kazakistann bamszlk sonras net bir ekilde

Rusyaya zorunlu ekonomik bamlln ortaya karmtr. rnein, uzmanlama

58 Nigmatjan Isingarin, Problem ntegratsiyi v SNG, Almat, Atamura, 2005, s.28.


57/215

57

sisteminden dolay, Sovyetler Birlii dneminde Kazakistan sahip olduu zengin

petrol rezervlerine ramen hibir zaman byk bir petrol rnleri reticisi haline

gelememiti. Ne tuhaftr ki, petrol Bat Kazakistann Atrau ehrinde karlrken,

sahip olunan petrol rafinerilerinin birisi Gney Kazakistann imkent ehrinde,

dieri ise Kuzey Kazakistann Pavlodar ehrinde bulunuyordu. stelik, Pavlodar ve

imkent ehirlerindeki bu iki rafineri, Bat Kazakistan petrol yataklarna hatlaryla

bal olmadndan ancak Rusyadan boru hattyla gelen petrol iliyorlard. Bu tr

yaplanma nedeniyle, Sovyetler Birliindeki uzmanlama sistemi, Kazakistan

ekonomisini zayflatm, retim sanayisi neredeyse tamamen yok etmiti. Btn

hammaddeler ilenmeden lke dna kartlmaktayd. rnein, lkede et ve st

yeteri kadar bulunduu halde et ve st ileme sanayisi eksikti. Ayn ekilde byk

miktarda hayvan derisi olduu halde, deri ileme sektr de mevcut deildi. Buday

retiminde nc olan Kazakistann budaydaki durumu ise daha da arpcyd:

Ylda ortalama olarak 22-25 milyon ton buday retirken, un ihtiyacn %50sini

Rusyadan karlamaktayd.59

lkenin ekonomik yapsnn olumsuzluklarn arttran bir dier husus ise,

Sovyet fiyat sistemiydi. dari olarak saptanan enerji ve hammadde fiyatlar, hem

dnya fiyatlarna gre, hem de imalat sanayinin ya da ara ve nihai tarm mallarnn

yurtii fiyatlarna gre ok dk tutuluyordu.60 Bu durumda enerji ve hammadde

alannda uzmanlaan Kazakistan (ve benzeri dier cumhuriyetler) sanayilemi blgelere kaynak aktaryordu. Bunun net sonucu blgede sermaye birikiminin

gerekletirilememi olmasdr. Aka belirtmek gerekirse, Kazakistann da dahil

59 Isngarin,Problem Integratsiyi v SNG, Almat, Atamura, 1998, s.29.60 Anar Somuncuolu, Gei Dneminde Kazakistan Ekonomisi,Avrasya Dosyas, Cilt 7 Say 4(Kazakistan-Krgzistan zel), K 2001-2002, s. 32.


58/215

58

olduu

Documents

KAZAKİSTANIN TEHDİT ALGILAMALARI