knjiga informatika

5/12/2018 knjiga informatika

1/84

. .

Dr. Rasim DacieDr. Danilnir Mandie

INFORMATIKA.lRACUNA.RStvO


2/84

i\lltoriD r R asim D ucic

D r D an im ir M all lfll:R(:ccnzija:

D r S te vi ca K rs ma no \i cD r D zevad M edieD r M idhat M ekie

~ "FALCO~"- Gra j ick i Ate lJ tl o b . 0 6 1 8 6 5 0 5 5 T e l . n a x : 0 3 3 4 6 7 5 1 5

lll.'dillh. .R as im D ac ii:

SAO R ZA J:

Strana1. POJAM INOFRMATIKE . ... . . .. ... 81.1. Uvodna razmatranja. .. . ... . . 81.2. Osnovne definicije. . . . . ... ... 92. POJAM I STRUKTURA INFORMACIONOG SISTEMA. 133. MIKRORACUNARI. 183.1. Maticna plata i rnikroorocesorl . 193.2. Prenosni (notebook} racunari . 22Pitania i zadaci. . . .~ .. .~ . 224. STRUKTURA I ORGANIZACIJA HAROVERA. ... . .. 244.1. Glavna (operativna) memorija . .. . .. .... . 264.2. Upravljacka (kontrolna) jedinica . .. 284.3. Aritrneticko-loqicka jedinica. 294.4. Ulazne jedinice. .. . . . . ... 304.5. Izlazne jedinice. . . . . .. ... . . 324.6. Ulazna-izlazne jedinice . .. 364.7. Elementi periferne memorije. .~.. . .. 375. MATEMATICKE OSNOVE RACUNARA . .. 455.1. Karakteristike broinih sistema ... .. ... 455.2. Oekadni brojni sistem . ...... .. . _ .. 465.3. Binarni brojni sistem . ... ... .. .. 465.4. Oktalni brojni sistem. . . .... 485.5. Heksadecimalni brojni sistem.. ... . .. _ r. . . 495.6. Pretvaranje decimalnog broja u binarni broj. . . .. 505.7. Osnovne jedinice predstavljania podataka. .... ... 51Pitanja i zadaci za viezbu . 526. S 0 FTV E R. . . .. .. 536.1. Organizacija podataka . . . .. 536.2. Osnovni pojmovi. . . .. ... 547.0PERATIVNI SISTEM MULTIMEDIJALNIH RAGUNARA . 58Pitanja za vjezbu. 688. USLUZNI PROGRAM I I PROGRAMSKI PAKETI. 698.1. Programski Qrevodioci . .. .. ... - 708.2. Strategij i metode_IJrogramiranja. .... ... .. 728.3. Analiza idefinisanje problema. ... 778.4. Izrada proorarna. .. . . 79

6


3/84

82.5. Kodiranje, testiranje i izvodenje programa. .. . .. . . ...................... 88.6. Testiranje programa ..... ' .' . .................. 897. Ookumentovanje iodriavanje_f)_rq_grama.......... .. ' . . . '" ..... 91Pitanja za v_iezbu..................................9. TEKST PROCESOR WORD FOA WINDOYS ........ . ~. . . . . . . . 9210. MULTIMEDIJALNI ELEKTRONSKIIZVORI INFORMACIJA ...... 104

............ " 1211.INTERNET ................. . . .~. . . . .. 123..........11.1. Pristup internetu. '.' ... ' ...................... ' .' .......... 1231 2 Postupak uk! i.ucenlau Internet. . .. .. : . .. .. .. .. . 1241:3: Akt ivi ranje softvera zapregled sadrzaja interneta . .. : '. :: '. :' .: ~ : 1251.4. Usluge interneta ............................. 140.......1.5. Obrazovanj_e na daJlinu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ...... 1401 51 Uvodna razmatranja ........ '.' .. .' ... : .......... 1401:5:2: NastavaJ?.odriana koCT!.Qjuters~lmisternima .................... 1421.5.3. Virtuelna realnost u obrazovanju ....................12. PRIMJENA MICROSOFT EXCEL-A . .............. ' .' . ' .......' .' . .. 1441452.1. Pristu..Q_xcel-u ............ '.~ '.' . . . . . . . . . . . . . . . . ..

1452.2. Graficko predstavljanje statistickih podataka ..................... 1482.3. Deskriptivna statistika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ..... 1532.4. Distribucli.e raspodj_ele .......................... ' ........ 1542.5. Regresiona analiza . .......................... ' ......... 1572.6. Korelacija ........ ; .......................... 159........2.7. lzracunavanie t-testa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... 1602.8. Analiza varijanse (ANOYA) ...... : . . . . . . . . . . . . . . . .. . .... 1622.9. Rang iJ>ercentili (Rank and percentil) .................13. ZNACENJE POJMOVA I SKRACENICE. ..................... 164

.. 1714. LIT E A A T U R A... . . . . . . . . ........................ .

1. POJAM l:NF01U1ATl:KE" , ~ c < ,. , ,

1.1. Uvodna razmatranjaZnacajne promjene u industrij skom crustvu des ile su se onda kad su serazvi ls savremene tehnologi je kao sto su: informaciona tehnologi ja (mikroelek-tronika, racunari, telekomunikacije, robotika), laserska tehnologija, tehnologijanovih materijala, nuklearna tehnofogija, tehnologija osvajanja svemira, bio-tehnologija i genet icko inienjers tvo. Uvoaenjem ovih tehnologi ja uslovilo jepromjene u drustvenim odnosima, proizvodnji , i ivotu ! judi i n jihovom obrazo-vanju. U rastu produktivnosti sve znacajnije mjesto zauzima znanje u odnosu nakapital i rad,Covjek na pragu 21. vijeka zivi u informatlckom drutvu u kome suproizvodnja, obrada, skladistenje i iskoriscavanje znanja bitan cinilac opsteg

razvoja, obrazovanja !jUdi, drustveno-ekonomskog napretka , izgradnjemedufjudskih odnosa, odnosa medu driavama i narodima. Drzava kojaraspotaie vecim fondom naucrun znanja, koja posjeduje moderne informaciones isteme, kOjaje u stanju da kvalitetno obrazuje kadrove i brie s tavl ja u funkci jutehnoloskog razvoja naucna znanja, ostvaruje superiornost u razvoju i u stanjuje da ekonomski, kulturno i poli tiCki potcinjava manje razv ijene i nerazv ijenedriave. Zato sve zemlje u svijetu traze najbolje mogucnosti obrazovanjakadrova, organizovanja skolskih sistema i razvoja informacionih tehnologija kojece omoguCit i brie i kvalitetnije s ticanje znanja, njihovu obradu, skladis tenje,prakt icnu primjenu u funkci ji proizvodnje materi ja ln ih i duhovnih dobara. U tusvrhu razvi ja se informatika, osnivaju se banke naucnlh i tehnickih informaci ja,stvaraju elektronsk i telekomunikacioni sisterm (c ija je funkc ija prikupljanje,obrada i distribucija informacija), vrsi se specijalizacija i usavrsavan jeinterakt ivne komunikacije i dr. Od covjeka se ocekuje da shvati ove promjene,da se snade u drustvu koje se intenzivno mijenja i da se osposobi da cinipromjene.Polovinom pedeset ih godina ptoslog vi jeka konstruisan je elektronsk iracunar - kompjuter, koj i je u biti, prevashodno, revolucionisao intelektualni rad,a istovremeno pokrenuo i omogucio mnogobrojna naucna otkr ica i njihovuprimjenu u razlicit irn oblast ima. Razvoj savremenih znanja uslovio je potrebustvaranja k lasif ikacije i nomenklature novih disciplina i nauka. Ook se u ranom

srednjem vijeku izucavalo se sedam naucnlh discipl ina: gramatika, dijalektika,retorika, aritmetika, geometrija, muzika i astronomija, danas vee posto]inekofiko desetina samostalnih naucnih discipl ina, medu njima je i informatika,predmet naseg upoznavanja.


4/84

1.2. Osnovne definici je mecionih sistema, njinovu konkretnu primjenu u konkretnoj realnosti, a uokviru unaprijed datih ciljeva.Dakle, informatika ima danas, vjerujemo i u buducnosti, nezamjenljivznacaj, jer omoqucuje, uz pornoc kompjutera i komunikacione tehnologije,povecanje djelotvornosti Ijudskog rada.Povezivanje i pr imjena elektronskog racunara u mnogim oblastima Ijud-skog rada bi tno je izmjeni la tradic ionalne metode i sredstva rada, pa se 5 pra-vorn ova novina naziva informaciona tehnologija. Pod informacionomtehnologijom se podrazumijevaju metode i sredstva koja se primjenjuju uprikupljanju, prenosu, obradi, skladistenju i prikazivanju podataka. Naravno,

central no mjesto zauzirna elektronski t ec un er - kompjuter.Elektronska komunikacija je dio informacione tehnologije koja ima zna-tajan uticaj ina razvoj tehnologije obrazovanja.Telematika predstavlja vezu telefona, kompjutera i televizije ujedinstveni, a ipak, diferencirani sistem, koji omogucuje elektronskurazmjenu podataka izmedu fiz icki udaljenih racunara, iobezbijeduje me-dusobne veze pojedinaca ii i kompjutera putem rnreza, mikrota lasnih rele jaiii satelita.Za ilustraciju telematitkih dostiqnuca navescerno neka tehnoloskarjesenja:.Mreie za p_renospodataka ornuquceju povezivanje kompjutera u funkcijielektronske razrnjene podataka izmedu fizieki udaljenih racunara.Elektronska post (e-mail, e-posta) omogutuje dostavu dokumenta idrugog pisanoq materijala, te slika, crteza i animacija cirne se zamjenjuje klasi-can postanski saobracaj .Banke podataka ornoqucuju pretrazivanje informacionih izvora pornocupovezanih kOmpj~terskih sistema. Korisnik se rnoze putem sopstvenogkornpjutera obratiti inforrnacionoj banci i zatraziti neki podatak, citat iz zakona,sazetak elanka iii neku drugu informaciju i ubrzo, na ekranu iii starnpacu, dobijatrazene podatke.Multimedija predstavlja simbiozu kompjuterske i komunikacionetehnologije u najsirern smislu; prodor nove intorrnat icke tehnologije i njendoprinos integraci ji teksta, slike, zvuka i filma u jednom sistemu. To je, zapravo,sustina multimedijalnog sistema koji je za novi tip kompjutera povezaoteleviziju, interaktivni video, teletekst, telefon, reprodukciju zvuka i fotografi je,

racunarske rnreze i reprografiju i ornoquclo ucen]e i nastavu na individualnomnivou, diferencirano prema sposobnostima i mogutnostima korisnika.Virtuelna realnost je naredna generacija informacione tehnologijekoja maksimalno ornoqucuje eksperimentisanje na bazi simulacija i vi-zuealizacije.Virtuelna realnost nosi u sebi ogroman obrazovni potenci jal i vjerovatnoce postati osnova za simulacije sliedece tehnoloske generacije. Vizuealizacija inastavni amb~jent, ~a bazi virtuelne realnosti , rnoqli bi da se upotrijebe za razvojjedinstvsnoq intertejsa za prilaz multimedijima i telekomunikacijama. Za obrazo-vanje je to narocito vazno, posto nijedna pojedinatna tehnologija ne pruza kom-pletan nastavni program svojim korisnicima. Bogatstvo postojeceq didaktickog

Rijec informatika (informatique) je nastala konstrukcijom dvije francuskenjeci INFORMATION i AUTOMATIQUE koje je spoj io francuski inzenjer Fi lipDrajfus (1962). Medutim, problem odredenja pojma informatike je dosta slozenjer se informatika i ii informaciona nauka razlicito shvata i turnaci u pojedinimzemljama.

Tako, na primjer, u Francuskoj , in formatika je sinonim za autornatskuobradu podataka, a u Njemackoj, se pretezno podrazumijeva da je to naukao kompjuterima. U ruskoj literaturi izraz informatika, koristi se u smisluintegralne nauke 0 informacijama, nauke koja proucava strukturu i svo-jstva naucnih informacija i zakonitost i u informaciono - dokumentacionojdjelatnosti.

Kod nas se podjednako koriste termini informatika i informaciona nauka,dok neki autori , uglavnom prakticari, informatiku shvataju prevashodno kaokompjuterski pocrzanu obradu podataka, a prema nekim shvatanjima, informa-ciona nauka je naucna disciplina 0 informacijama i informacionim sistemima.Pod informatikom se podrazumijeva nauka koja se bavi prikupljan-jem, prenosom, obradom, skladlstenjern podataka i koriscenjem informa-

cija,U Njemaekoj se koristi termin "Informatik", koji se odnosi na ComputerScience (nauka 0 kompjuterima) - oblast koja se obrazovala u sarnostalnu

naucnu discip linu sezdeset ih godina ovog vijeka, pr ije svega u SAD, a potom uVel ikoj Bri tani ji, a koja se u vecoj mjeri bavi tehnickirn r jesenji rna racunarskihsistema nego onim time se bavi nauka koja se u sve vetem broju zemalja i umedunarodrurn organizacijama danas vet zove "informatika".Francuska akademija nauka je 1966. godine definisala informatiku nasljedeci nacin: "Informatika je nauka 0 racionalnoj obradi informacija, prije svegapornocu automatskih rnasina, s time da se informacija smatra nosiocem Ijudskihznanja i komunikacija u oblasti tehnike, ekonomije i drugih drustvsnih nauka."Pri turnacenju sustine informatike kao nauke uotavaju se tri sfere:a) informaciona tehnologija,b) dokumentaristika i pretrazivanje informacija,c) komunikacione nauke.

Za kompleksnije sagledavanje sustine i znacaja informatike rnoze da pos-luzi i sljedeca definicija:

Informatika je nauka ciji je domet i metod vezan za teorijske i prek-ticn radove u oblasti logike, matematike, lingvistike, forma/ne gramatike,kao i za savremene kompjutere.

U novije vrijeme preovladuje stanoviste da se informatika mora bavitiproucavanjern opstih zakona svih komunikacionih procesa, oc formalnih do ne-formalnih.Na osnovu svega, informatiku rnozerno shvatiti kao nauku koja imaza predmet proizvodnju informacija, konstrukciju i funkcionisanje infor-

9 10


5/84

mater ijala, ukljucujuei knjige, atlase, banke slika, baze podataka, animacije ,v ideo f ilmove, sla jdove j drugo, rnoze se integrisati i biti na raspolaganjutehnologiji virtuelne realnosti. Ovi pronalasci se zbog svojih mnogostrukih uticajau svijetu savremenog covieka smatraju "revolucijom" (tehnoloskorn, tehnickorn,naucno-tehnoloskom i sl.), a po svojim pozit ivnim efekt ima to poredenje i zas-luzuju. Mnogi naucnici smatraju da je nova epoha otpocela pronalaskom elek-tronskog racunara (1944. god.).Informacija je relat ivno nov pojam sa stanovista naucnoq izucavanja, a usustini je najstarije obiljezje Ijudske civilizacije, odnosno covieka. Informacija kaofenomen i komunikacija kao proces - osnovni su pojmovi u informatici. Intuitivnapredstava tih pojmova je poznata, ali njihova naucna zasnovanost i intrepretacijaprlpada informaticko] nauci. Informacija i komunikacija su postali predmet nauc-nog interesovanja sa pojavom knjige: TheMathematical Theory of Communi-

cation, Shannon i Weaver (1949). Pri tome, informacija je postala rele-vantan pojam za sve nauke koje se bave sirnbolickorn komunikacijom(matematika, racunarska nauka, logika, l ingvistika, elektronika i dr.)To je informaciji dalo interdisciplinarnu dimenziju, jer je svaka nauka po-kusala i jos pokusava da protumacl taj pojam, mada, ni je sporno, daje informa-cija kompleksan pojam sa brojnim i razlici tirn manifestaci jama bioloske, fizicke isocijalne prirode.Informaci ja je r llec lat inskog por ijekla informare i u svom izvornom tuma-cenju znacila je stavl janje u odredenu formu, odnosno davanje oblika necernu,

ali je vremenom mijenjala prvobitno znacenje.Sa dinamickoq gledista, sa gledista komunikacija, obicno se navodida je informacija saopstavan]e znanja, one sto je saopsteno samom objek-tivnom realnoseu iii sto je posredstvom subjekta posiljaoca saopstenosubjektu primaocu, 0svom postojanju.Pojam znanja u teori ji informacija nije neoqranicen pojam, vee indikacijaza potrebu sta je subjektu-primaocu korisno da zna. lnformacija se rnoze defini-sat i i kao sadriaj onoga sto razmjenjujemo sa spoljnim svijetom dok mu se pri-lagodavamo i dok uticerno na njega. Proces primanja i koriscenia informacija,proces je naseq prilagodavanja slucajnostirna spoljne okoline inaseq nastojanjada u toj okolini djelotvorno zivirno.Informacija u nastavi i ucenju je produkt Ijudskog rada u procesu iz-gradivanja znanja, razvijanja vjestina i stvaranja navika, koje ornoqucuju

djelotvorni iivot i rad svakog covjeka. U tom smislu, informacija se moiesmatrat i osnovom za sticanje znanja.Drugi, relevantn i pojam u informatic i odnosi se na proces - komunikaciju.Komunciranje u drustvu, bez obzira na vrstu i pojavni oblik, obuhvata vise ele-menata koji ga cine procesom i sistemom.U siroj upotrebi je definicija po kojoj je komuniciranje prenosenje informa-cija, ideja, osjecania, saznanja itd., korisceniern simbola, rijeci, brojeva, crteza,itd. Podatak je cesto upotrebljavan termin u informatic i, pa ce se takode tuma-citi.

.. Pod.aci su si:.ove, nere~lizovane Cinjenice, brojke i dogadaji koj i Se mogurazvi ti u inforrnacqe. Podaci su registrovane cin ienice, oznake ii i zapazanjanastala u toku nekog procesa.. . vElektronski r~cunar .":?ze da "razumije" dva stanja (I-ukljuceno i 0-iskljuceno), te se .SVI poda.cl I I~stru~~ije pretvaraju u kombinaciju nula i jedinica,odnosno pretvara]u se u binarni brojni sistem.. ?snovna m.~mOrijska jedinica racunara je bit (binary digit) koja moze da] ' : 1 a vniecnost ? III 1. Skup od 8 bita naziva je bajt ipredstav[ja prvu skupinusirnbola koje racunar rnoze da "razumije" iobradi.


6/84

Informacioni sistem rnozemo definisati kao sistem ciji je zadatak dauz mini maine troskove obezbijedi pot rebne informacije svim korisnicimau svakom trenulku .Prema V. Sriceu probleme distribucije informacija, sa stanovista poslov-nog menadzrnenta, rnozerno podeliti u sledece grupe pitanja (108, str 79):.. . . P OJA Mi~ ;s ttuK Tim A .;;.~!~~g~f~:~~~;r~~~~-;;-

MAr

"1. Kako povecati distribuciju i produkciju pisanih materijala. Za rnenadzera ovajse problem svodi na pitanje: Kako u moru nebitnih cinjenica pronaci rele-vantne informacije. Drugim recima kako pobolisati omjer vremena utrosenoqna traganje za informacijama u odnosu na vreme upotrebl jeno da se dobi -vene informacije obrade, primene i iskoriste.2. Kako prevladati informacionu izolovanost i povezat i s isteme sa razvi jenimaplikacijama u informaciono-komunikacione mreze. Za rnenadzere ovaj seproblem postavlja kao zahtev i potreba da se prevladaju prostorno-vremenske barijere u komurukaciii.3 . Kako "osvest it i" kor isnika kao akt ivnog faktora i partnera u informacionomtoku. Radi li se 0 rnenadzeru kao kor isniku, tada u prvi p lan dolazi potrebada on ovlada elementima "informacione pismenosti" i tako se od kocnicepretvori u motor uvodenja savremenih informacionih resenia i u njima zasno-vanih oblika racionalizacije poslovanja.4. Kako razvi jati i primenjivati "novu pismenost", oslonjenu na telematiku (kom-binacija telekomunikacija i informatike), na multimedijski pristup, interaktiv-nosti svih procesa razmene informaci ja i komuniciranja te otvorenost i dos-tupnost svih izvora informacija iznanja (osirn onih zasticenih),5. Kako prevladati "jaz komunikacija" koj i je rezultat burnog razvoja tehnologijei rasta kolicine posto jecih informacionih sadrza]a, uz istovremeno zaosta-janje u ovladavanju metodama i tehnikom nove pismenosti."

Informacioni sistem je dio informatike kao nauke, a u literaturi se de-finise razlici to, u zavisnosti od aspekta izucavanja i pristupa autora. Radi sagle-davanja kompleksnost i ovog dije la informatike, navescemo neke defin ic ije in-formacionog sistema. Kao sto je vee receno, primjena informacionih tehnologijaomoqucu]e kvali tetnu i efikasnu obradu informacija, prenosenie informacija ko-riscenjern komunikacionih rnreza izmedu racunara i dobijanje zeljenih informa-cija u svakom trenutku, sto je preduslov za kvalitetno upravi janje u poslovnim,tehnickirn iii drustvenim sistemima.

Da bi se postigao definisani zadatak, pot rebno je kont inuirano vrsit i:prikupljanje, obradu i arh iv iranje podataka, kako bi se ornoqucilo da budu do-stavljeni svim korisnicima informacionog sistema.Strukturu informacionog sistema cine:

SISTEMI

1. HARDWARE (hardver) - svi rnehanicki, elektronski, magnetni i opticki dijeloviu koje spadaju komponente centra lnog racunara i terminala, komponente zapovezivanje racunara idr.;2. SOFTWARE (sof tver) - sistemski i aplikativni proqrarni, kao i programi zarnrezni protokol;3. LI FEWARE (kadrovi) - osoblje zaduzeno za projektovanje i odriavanje in-formacionog sistema ikorisnici;4 . ORGWARE (organizaci ja) - organizacioni postupci, metode i sistemi kojiornoqucuju da prethodne tri komponente funkcionisu kao skladna cjelina;5. NETWARE (racunarske mreze) - pro jektovanje i realizacija povezivanja ra-cunara u cil ju razmjene softvera i komunikacije izmedu fiz icki udal jenih racu-nara:6. DATA (informacije}- podaci koj i se unose, obraduju ikoriste.

Serna 2.1 Struktura informacionog sistema.

13 14 . .


7/84

Hardverski resursiRazvoj proizvodnih tehnologija uslovio je pobclisanja racunarskih sis-tema, te prema fazama razvoja, razlikujemo sest generacija kompjutera:. . Prvu generaciju (1951 - 1958) karakter ise upotreba elektronskih cijevi i ka-blovskih veza izmedu komponenti , sto je uslovilo velike gabar ite racunarskihsistema, veliku potrosnju elektricne energije i ceste kvarove komponenti racu-narskog sistema. Npr. ENIAC je bio tezak 30 tona, sasto jao se od sedamnaest

hiljada elektronskih cijevi koje su trosile 174 KW na sat, dok se za hladenjeelektronskih cijevi trosila priblizno ista energija.Programi su pisani na rnasinskorn jeziku, sto je zahti jevalo specijalizovana pro-gramerska znanja korisnika racunarskih sistema...Drugu generaciju (1959 - 1963) su sadnjavali tranzistori istarnpana kola takoda su dimenzije znatno smanjene, a povecana je sigurnost rada. Povecani sumemorijsk i kapacitet i i usavrsavani su ulazni uredaj i. Softver se usavrsavao,tako da se manje korist i rnasinski jezik, a vise simbol icki jezic i (Cobol i Fortran -prve verzije)... U treco] generaci ji (1964 - 1970) hardverske komponente se usavrsavajutako da se koriste integrisana kola (Integrafed Circuit), sto orncqucuie jos manjedimenzije komponenti racunskoq sistema, brzu obradu podataka, veci kapacitetmemorije i vecu pouzdanost u radu. Pobolisanje karakteristika osnovnih kompo-nenti ornoqucilo je povezivanje vise perifernih uredaja u racunski sistem.Usavrsens komponente dozvoljavaju multiprogramski rad, te komunikaciju iz-medu racunara putem telefonskih linija.Za upravljanje ikontrolu kompjutera razvi jaju se operativni sistemi, a koriste se ivisi programski jezici .. . U cetvr to j generaci ji (1971 - 1987) konstrukcija komponenti racunarskoqsistema bazirana je na izradi poluprovodnickih sklopova koriscerjern LSItehnologi je (Large Scale Integrated), t j. tehnologi je integrisanih sklopova uvelikoj mjeri, i VLSI (Very Large Scale Integration), tj. visoko integrisanih sklo-pova. Pobolisanje karakteristika hardverskih komponenti dovelo je do smanjenjadimenzija racunara.rpovecanja kapaciteta glavne i periferne memorije i znatnovece brzine obrade podataka koja se mjeri u nanosekundama.Operativni sistemi su fleksibilni ji i jednostavniji za upotrebu sirem krugu koris-nika, a pragramski jezici i prevodioci pogodniji za kreiranje aplikativnog sottverako] se koristi u svlrn sferama drustva... Peta generacija (od 1990. god.) zasnovana je na konstrukciji paralelnearhitekture i arsenide cipova, koj i orncqucuju istovremeni rad vise kompjutera(procesora) na rjesavanju odredenih zadataka...Sesta generacija kompjutera (neurokompjuteri) se razvi ja na osnovu neuron-ske rnreze koja bi trebalo da simultano obraduje veliki broj informacija koriscen-jem hiljadu i \ !ise procesora, tako da procesori s luze za istovremeno memori -sanje i obradu podataka, sto lici na rad Ijudskog mozga. .Na osnovu karakteristika hardverskih komponenti, pouzdanosti sistema,raspoloztvostl softvera i nabavne cijene racunare rnozerno podelit i u sliedecegrupe:

.. . 1h

1) veliki sistemi za ooradu podataka (Mainframe Computers)'2) minikompjuteri; ,3) mikrokompjuteri.Veliki .sistemi za obradu podataka koriste se za preduzecs cije suzqrade dls~oclrane , tak~. da )e vel ik i kornpiuter obicno smjesten u upravnojzqradi (m?ze da se sasto] odjedne IIIVise centraln ih jedin ica), a sa ostalim ko-fls_nlclmaJe ~ov~zan pr:ko. termi~ala, te se unosenjs i tekuce obrade podatakavrse na terrninaltma, a azunranja Iarhiviranje datoteka u centralnom racunaru.Kao posljedica sve veceq broja informacija, slozene obrade pocataka ipotre~e ~a par~lelnom obradom podataka, kreirani su uredaji najbolj ih perfo-ma.~sl koje naz.lVamos~perkompjuteri. Superkompjuteri obavljaju antmeticko-loglcke op~raclJe u Je.~lnlcama .MFLOPS (Mega Floating Operations per Sec-ond), tJ. mil ion operaclJ~ aritrnetika pokretnog zareza u sekundi, a sa razvojemkornponenf superkom~Jutera. brzina se povecava i do mili jardu operacija usekundi (GFLOPS). Veliki broj procesora ornoqucu]e paralelnu obradu podatakatako da svaki procesor izvrsava niz svojih instrukcija.IBM se~er Series 900, mase do 1900 kg, ima 640 procesora, do 64 GBradne rnernorqe, preko 800 GB periferne memorije, a cijena mu je oko1.200.000 USD.

Slika 2.1. IBM server Minikompjuteri su konfiguracije racunara koje su predvidene za pojedi-nacne. o~rade podataka, a koriste se u racunovodstvu, u sistemima zaup~~vIJanJebazama podataka, poslovnim obradarna podataka u manjim predu-z.eclma, ba~kar~kom _P0sl.ovanju dr. Mogu se koristiti kao pojedinacne jediniceIii kao terrninal i vel ikih Sistema, a konfiguraci ju rniniracunara cini: monitor satastaturom, centralna jedinica, stampac i disketna jedinica. Koriste se u oblas-l ima koje karaktenss masovnost podataka i vel ika slozenost u riesavamu prob-lema.

. Od. 1975. godine pojavili SU se mikrokompjuteri (personalnikomp~uten) sa glavnom memorijom kapaciteta oc 256 do 640 KS i hard diskomkapac~teta od 20 do .~ O MB. Sa usavrsavarqsm hardverskih komponentikapacrtet glavne memcrue se povecao do 512 MS, a hard diska do 80 GS... ~el iki .~apacitet memorije , vel ika brzina obrade podataka sa relativnomalim dimenzijarna racunara, fleksibilan i relativno jednostavan operativni sis-


8/84

tern i vel iki izbor aplikativnog softvcra stvoril i su predus!ove za rnasovnijuprimjenu ovih racunara u svirn sferama drustva. Mikrokompjuteri mogu da fadekao autonomne jedinice ili kao terminali velikih.

3. MIKRORACUNARI

Jedno od naidinarnicni iih razdoblja razvoja u oblasti informacionih sis-tema pocelo je sa eksplozivnim razvojem mikroratunara, od prvih "primitivnih"racunara, pa do danasniih rnasina snage ravne onoj koju su u sedamdesetimgodinama XX vijeka imali mainframe sisterni.Ne postoji jedinstvena definicija rnikroracunara. U sezdesetim godinamamainframe racunarorn se smatrao onaj koj i je irnao centralnu memoriju od 64KB, a u sedamdesetim su to bile masine sa najmanje 1 MB centralne memorije.Mikroracunarl su pocetkorn osamdeseth godima, prcsloq vijeka imali centralnumemoriju koja je var irala izmedu 256 KBdo 1 MB, a danas oko 256 MB.Miniracunari su nesto sofisticiraniji od rnikroracunara zbog svojih opera-tivnih sistema ko]i omoqucavaju viseproqrarnski i viseprocesorski rad. Razvojrnikroracunarskih sistema uslovio je da vecina operativnih sistema ornoqucavaviseproqrarnski rad, a razvijaju se i tehnologije za viseprocesorski rad na rnikro-racunarirna.

Slika 3.1 MikroracunarDrugi kri teri jumi na osnovu koga se definise rnikroracunar jeste cijena,pa se 0mikroracunaru rnoze govoriti kao 0 racunaru koji rnoze da kupi covjeksa prosjecnirn primanjima. Tako je nastao naziv personalni racunar (PersonalComputer - PC), sto bi znacilo kompjuter za svakog pojedinca. Cijena prosjec-nog rnikroracunara je oko 700 USD.

17 Hl . .


9/84

3.1. Maticna ploca imikroprocesorOsnovu hardvera rnikroracunara cini rnaticna ploca racunara i mikro-procesor koji predstavlja "rnozak" racunara.

- 80386 32 bitni mikroprocesor radnih stanica,- 80486 32 bitni procesor radnih stanica,- Pent ium I, I I, I II , IV 32 bitni procesor i- Itanium 64 bitni procesor (predviden za 2003. godinu)

Na slici 3.2 je prikazana rnaticna ploca racunara na kojoj se nalazi: pos-tol je za mikroprocesor, postolje za radnu memoriju, konektori za tastaturu i rnis,paralelni interfejs (naicesce se koristi za povezivanje starnpaca), serijski inter-fejs (koristi se za povezivanje rnisa i ii nekog drugog perifernog uredaja), postoljeza adaptere idr. Adapteri su starnpane ploCe koje omgutavaju povezivanje ra-cunara sa: telefonom (modem), sa drugim racunarima u rnrezi (rnrezne kartice),sa zvucnicirna i mikrofonom (multimedijalne kart ice) i s! AGP video adaptersluz! za adaptaciju signala sa rnaticne ploce racunara na monitor.Mikroprocesor predstavlja minija turni procesor sastavl jen od vel ikogbroja mikromodula, a sluzi za izvrsavan]e instrukc iia vezanih za kontrolu iupravl janje sistemom i ostal im procesor ima, kao i za izvrsavan]e arit rnet icko-loqickih i drugih operacija.Mikroprocesori mogu biti: programibilni (korisnik rnoze sam da mijenjamikroprograme - a t ime i skup rnasinskih naredbi) i neprogramibilni. U ovomdrugom slucaju, rnoquce je jedino od skupa rnasinskih naredbi napraviti odgo-varajutu makronaredbu.Danas se koriste tri osnovne klase mikroprocesora: firme INTEL,MOTOROLA i AMD. Mikroprocesori f irme INTEL cine osnovu takozvanih IBMPC kompatibilnih rnikroracunara.Oni se proizvode u nekoliko kategorija:

:l:aAGI' video adapter

Postoljeza_ikropr_esor inlerfejs

~ za povezianjebsbture i I I i S a PS/2

Slika 3.2 Maticna ploca racunara

. . - 808816 bitni mikroprocesor XT PC-a,- 80286 16 bitni mikroprocesor AT PC-a,

Brzina procesora ne zavisi sarno od njegove kategorije, nego i odfrekvencije (takta) na kojoj radi, tako da Pentium procesori mogu da rade na:800 MHz, 900 MHZ, 1000 MHz, a jedan od najboljih je Pentium IV rnikro-procesor koji radi nataktu ad 1,5 - 3 GHz.Navedeni mikroprocesor i i odgovarajuti t ip rnikroracunara su dati porastucern redu njihovih perfomansi i cijena.Mikroprocesori firme MOTOROLA se koriste u klasi racunaraMACINTOSH firme APPLE, poznatih po svojim izuzetnim karakteristikama uobradi teksta iqraf lckih informacija uopste, kao i specijalnom nacinu kamuni-kacije sa korisnicima ori jentisanom na mis kao ulazni uredaj i graficke sirnbole(ikone) putem kojih korisnik postavlja svoje zahtjeve.

Slika 3.3 MikroprocesorT ip icna hardverska konfiguracija desktop (neprenosivog) jednoko-r isnickog personalnog racunara koj i se kor isti za obradu tekstova, graf ickihinformacija, obradu tabela i jednokorisnicki orijentisane aplikacije (koje mogu dazadovolje potrebe manjih organizacija) je:1. procesor: - Pent ium IV - 1,8 - 3 Ghz,2. RAM: 256 MB do 512 MB,3. hard disk: - 40 GB G O 80 GB,4. flopi disk: jedan 3 1/2 inca 1,44 Mb,5. qraf icka kartica sa 64 MB video RAM-a,6. tastatura sa 101 / 102 t ipke,7. rnis,


10/84

8. laserski (Ink Jet iii rnatricni) starnpac,9. CD ROM,10.modem,11. multimedijalna zvucnakartiea,12.zvucnici,

1. sastoji se od radnih stanica i personalnih racunara, ali ukljucuje irniniracunare i mainframe sisteme,2. radne stanice i personalni racunart su dominantni u pogledubroja i procesorske snage,3. rnlniracunari i mainframe sistemi su sada sarno periferni uredaji,tj. samo jedan dio sveukupne racunarske rnreze,4. racunarska snaga i stvarna obrada podataka se prebacuje naradne stolove,5. podaci su rasporedeni na veliki broj platformi, jer postoje velike

centralne baze podataka na mainframe i rnlniracunartrna, dok su manjebaze podataka i dijelovi vecih srnlestent na personalnim racunarirna i rad-nim stanicama,6. ukupni informacioni resursi (softver, hardver, podaci) u mnogo

vecoj mjeri su kontrolisani sa radnih stolova, od strane profesiona/aca kojiupotrebljavaju stone rnasine,7. sistem je velika rnreza, bolje receno visestruka mreza /okalnihmreza prikljucenih i najayne rnreze,8. sistem je organizovan oko radnih grupa u organizaciji, tako da

svaka grupa ima svoje specificne rnaslne isoftver smjesten na lokalnojmrezi,Najvaznija promjena u odnosu na proslost je u tome sto nova informa-ciona arhitektura radne organizaeije dozvoljava svima da istovremenovrse ra-

cunarsku obradu podataka, bez obzira na velicinu organizacije i bez zauzecacentralnog sistema. Uz cinienicu da je radnik sa racunarorn produktivniji odonoga bezracunara, rnoze se ocekivati dalji veliki porast produktivnosti.

CDROMuredjaj

Flopi diskuredjaj

ResetGlavniprekidac

Slika 3.4Kuciste rnjkroracunara 3.2. Prenosni (notebook) racunariKljuc za razumijevanje personalnih racunara jeste njihov softver. Per-

sonalni racunari jednostavno mogu da ucineu odredenim oblastima i poslovimavise nego mainframe sistemi i mogu da ih upotrebljavaju razni profili kadrova,mada mainframe sistemi mogu obavljati neke slozenije zadatke mnogo bolje odbilo kojedruge kategorije rnasina.Najveci dio preduzeca sada radikalno mijenja informacionu arhitekturu,jer se dosad centralizovana racunarskasnaga i informaeije distribuiraju na radnestolove putem personalnih racunara i tzv. radnih staniea. Sa ovirn tehnoloskirnnovinamamijenja se i nacin razrnisjjania 0 informacionim sistemima i poslovnomrazvoju: Umjesto da se u izgradnji informacionog sistema pocneod mainframeracunara i razrnislia kako informacije proslijedif do krajnjih korisnika, sada serazrnisliaobratno tj. pocinie seod radnog stoia i razrnislia kako korisnik rnoze nanajbciljinacin upotrjjebiti informacionu tehnologiju.

Prenosni (Note book) racunarl su racunarskl sistemi malih di-menzj]a koji pruzaju gotovo iste moqucnostl rada kao i desktop (stoni) ra-cunan. Posebna pogodnost ovih racunara je rnoqucnost prenosenja i radau prostorijama bez rnreznoq napona, koriscenjem baterija.

.IBMT~ink Pad 37je prenosni racunar debljine 28 emi mase 1,8 kg.Proeesor je Pentium II na388 MHz, sa 64 MB RAM-a i hard diskom kapaciteta6,4 GB, ekranom od 13.3 inca, sa rezolucijom 1024x768 i 64 000boja.

Winbook je jedan od boljih prenosnih racunara sa proeesoromPentium III na 850 MHz sa 128 MBSDRAM-a i hard diskom od 20 GB, mode-mom56 Kbs iLCDakivnirnmonitorom velicine 14 inca.s u s u na nove informacione arhitekture je u izmjeni informacionog

okruzenja. Osnovne karakteristike novog informacionog okruzenia susljedeee:

21 . .


11/84

4. STRUKTURA IORGANIZACIJA HARDVERA

Obzirom da postoji citav niz uredaja ijedinica razlicite namjene, koje cinehardver, to se i njihovo medusobno povezivanje ostvaruje posebnim sistemimaveza tj. komponentama koje nazivamo "interfejs".Osnovni zadatak interfejsa je prema tome u omoqucavanju hardverske isoftverske kompatibi lnosti centralne i ulazno-izlaznih (Uti) jedinica kompjuter-skog sistema. Postoje dvi je osnovne vrste interfejsa ito:a) serijski interfejs, koji kodirane znakove prenosi bit po bit;b) paralelni interfejs, koji kodirane znakove prenosi paraleino, tj. istovremeno.Na semi 4.1 prikazana je osnovna struktura hardvera i veze izmedu:komunikacijskog kanala i Uti jedinica,komunikacijskog kanala i procesora,procesora i glavne memorije,kontrolera Uti jedinica isamih uti jedinica.

Komunikacioni kanali imaju zadatak da organizuju i izvrsava]u Uti operacije,t j. da prenesu podatke oc Uti jedinica do glavne memorije i da kontrol isu isprav-nost prenosa podataka. Rad kanala je kontrol isan grupom sistemskih program-skih instrukci ja koje se nazivaju "kanalske instrukci je" (Channel Commands).Rad kanala se odvija prema unaprijed pripremljenom i memorisanom programu,a centralna procesorska jedinica (CPU) inicira pocetak rada kanala.Spoj upravljacke i ari trneticko-loqicke jedinice naziva se centralni procesor,koji sa glavnom memorijom cini centralnu jedinicu racunara.Kontroler perifernih UII jedica ima zadatak da sinhronizuje rad vise Utijedinica u skladu sa upravljackim naredbama kanala.

Slika 3.5 Prenosni racunar.Razvoj prenosnih racunara i optickih diskova ornoqucio je da

prenosni racunari sadrie CD ROM uredaj i DVD, tako da se mogu veomaefikasno koristiti u multimedijskim prezentacijamkoje zahtijevaju velikememorijske kapacitete.

? "


12/84

Sema 4.1 Temeljna struktura hardvera kompjuterskog sistema

1. komunikacioni kanali;2. glavna iii operativna memorija;3. upravljacka (kontrolna) jedinica;4. aritrneticko-loqicka jedinica;5. ulazno-izlazne jedinice.4.1. Glavna (operat ivna) memorija

Jedna od osnovnih osobina kompjuterskog sistema je rnoqucnost memo-nsanja podataka i instrukcija na osnovu kojih ce se izvrsit i zeljene operacije sapodacirna. Ova osoblna realizuje se putem njihovog unosenia u glavnumemoriju, koja se ponekad naziva i "radna" iii "operativna" memorija.U 91avnoj memorij i nalaze se, prema tome, podaci iinformacije koj ise neposredno obraduju, tj. koji su nam pot rebni upravo u tom trenutku.Svi ostali podaci i instrukci je nalaze se na eksternim (vanjskim) magnet-nim memorijama koje imaju vrlo velike kapacitete i vel ike interne brzine prenosapodataka do glavne memorije. ZahvaljujuCi tim velikim brzinama (nana iii picosec.), obrada podataka odvija se bez ikakvog zastoja tj. istovjetno kao da su svipodaci i "de facto" smjesteni u glavnoj rnernoriji.Pored memorisanja i obrade podataka kao osnovnog, ostati zadaciglavne memorije su i sljedeci:- preuzimanje podataka sa ulazno-izlaznih jedinica (putem kanala) i nj-hov prenos u odgovarajute podrucje,- preuzimanje programskih instrukci ja i njihov prenos (u odgovarajuCepodrucje glavne memorije) i- organizacija memorisanja medurezultata (pornocnih podataka, tabela,konstanti i sl.),Glavna memorija organizovana je kao skup lokacija za memorisanje, pricernu svaka lokacija ima svoju adresu, Najeesci postupak (rjesen]e) je takav daadresa predstavlja redni broj lokacije. U jednoj lokacij i rnoze bi ti memorisanjedan ii i vise znakova, a sto zavisi od organizacije podataka i organizacije sameglavne memorije.Uopsteno, rnoze se reci da lokaciju cini odqovaraiuci fizicki skup bita (8-64), kao osnavnih memorijskih tel ija (bistabil i) koj i nazivamo: rnasinska rijec.Aitavaglavna memorija je prema tome skup rnasinskih r ijet i od kojih svaka imasvoju adresu,

U okviru glavne memorije rnozerno razlikovati pet osnovnih podrutja: podrucje u kojem se nalaze inslrukcije programa koji se trenutno iz-vrsava: podrucje rezervisano za operat ivni s istem koj im se upravlja radom racu-narskog sistema; ulazno podrucje koje sluzi za prihvatanje podataka poslat ih iz per ifemememorije iii iz uredaja za zahvatanje iprimamu obradu podataka; izlazno podrucje koje sluzi za prihvatanje imemorisanje podataka koj; surezultat obrade. Ovi podaci se, iz izlaznog podrucja, mogu memorisat i naelemente periferne memorije iii prenositi na izlazne uredaje racunarskih sis-tema;

Posrnatrajuci sa funkcionalnog stanovista, rnoze se konstatovat i da suosnovni eJementi hardvera:

75 26


13/84

radno podruc]e, u kojem se nalaze medurezultat i i iz lazni rezul tati .Glavnu (operativnu) memoriju cini ROM i RAM.ROM (Read Only Memory) predstavlja ono podrueje glavne'memorije koje je prethodno napunjeno podacima i / iii programima, koji semogu samo eitati i koristiti, ali ne imijenjati.Programski dio ovog podrucja, tzv. PROM (Programmable Read OnlyMemory), kor isnik rnoze i naknadno prosir ivst i dodavanjem svoj ih programa.Jednom upisani podaci u ovo podrueje ostaju memorisani i nakon iskljutenja iz

elektricnoq napona.

~MAGNE'INE r-MEMORIJE ~IAR[ L ITOEM G DEllTeNIK IC A CK Ao

CENTRALNA JEDINICA

OPERATIVNI~ UUZNQ f4 -1


14/84

Za izvrsavanje navedenih zadataka neophodno je da u hardverskomsrnislu upravljacku jedinicu shvatimo kao memoriju, koja se sastoji od niza reg-istara.4.3. Arltrnetlcko-loqicka jedinica

Ovaj dio cent ralne jedinice, koji u hardverskom smis lu takode pred-stavlja jedan i ii v ise elektronskih sklopova, ima osnovni zadatak da obavl jasve aritrneticke i logicke operaci je.

S obzirom na duzinu rnasinske rijeti, razlikujemo dvije vrste aritrneticko-logickih jedinica , i to su one sa:a) fiksnom duzinorn masinske rijeci ib) varijabilnom duzinorn rnasinske rijeci.

.~----------_- ....---IEMoRIIA

uPRAVU~KA

Serna 4.3 Arifrneticko - JogickajedinicaNajjednostavniie objasnjenje toka operacija bilo bi sljedete:1. srnjestaj imemorisanje operanda u odgovarajuti registar aritmeticko-

logitke jedinice;2. prijem i memorisanje koda instrukcije (od strane upravljacke jedinice);3. izvrsavanie zeljene operacije;4. slanje obradenih rezultata u glavnu memoriju.Da bi mogla izvrsiti ove zadatke, aritrneticko-loqicka jedinica je takode,gradena iz registara, od kojih su najvaznii : predstavl jenina semi 4.

4.4. Ulazne jedin iceOsnovni zadatak svih ulaznih jedinica je u tome da podatke i infor-macije (u altanumerickorn, zvucnorn iii video obliku) prenesu na nosiocapodataka, u centralnu jedin icu kompjuterskog sistema.Za sve njih je karakteristicno da rade pod kontrolom upravljacke jedinice(kanala ii i kontrolera) u svim slucajevirna kada su u tzv. on l ine vezi sa central -

nom jedinicom.

29

U ovu grupu jedinica - uredaja ubrajaju se: tastatura, rnis, jedinice za go-vorni ulaz, jedinice za opticki ulaz-skener, 6itaci busenih kartica i dr.Tastatura je osnovni u lazni uredaj racunara koja sluzi za upisivanje po-dataka u memoriju racunara. Kada se pritisne taster i ii skup tastera na tastaruri,signal se prenosi racunarskoj jedinici na obradu, a znak koji je upisan pojavljujese na monitoru i ii se dobije odgovor na komandu koja je unijeta.

Slika 4.2 Tastatura i rn is ,Mis je ulazni uredaj koji predstavl ja sastavni d io kor isnickoq grafi tkog

interfejsa, a ornoqucava pomjeranje kurzora, aktiviranje komandi, pretragu do-kumenata, uredenje tekstova i sl. Mis se prevlaci preko radne povrsine, a nizovielektronskih signala izazvani ovim prevla6enjem , uz koriscenje specijalno po-zicioniranih valjaka, pomjeraju kurzor na ekranu, u skladu sa pomjeranjem rnisa.Jedinice za govorni ulaz

Ove jedin ice predstavl ja ju novi ju vrstu uredaja, t ij l je zadatak da pret-varaju rijeci govornog [ezika u digitalne signale prema kodu centralnejedinice.To podrazumijeva:a) posto janje odgovarajuteg inter fe jsa, tzv. VDA ("Voice Data Entry")

uredaja;b) postojanje unaprijed memorisanog rjecnika, koji racunaru ornoqucavaprepoznavanje izgovorenih rijeci.Da bi obavile ovaj zadatak, jedinice govornog ulaza moraju bitiopremljene rnikroprocesororn, sa funkcijom pri jema glasa od mikrofona (input),njegovog pojatanja, sintetizovanja, pretvaranja u strujne impulse i prenosa docentralne jedinice.Danas postepeno nestaju i ranija ogranitenja koja su postojala kod ovihjedinica u smislu zahtjeva za:

30


15/84

1 dokumenata na papiru, ali su navike i podozrenja prema sigurnosti novihtehnalogija astale, te se vecina materijala daje u pisanom obliku.Osnovne vrste starnpaea, u siro] upotrebi, su:- matricni stampaci,- Ink-jet starnpaci,- ptezo-elektricni starnpaci,- termalni starnpaci i- laserski stampaci,Matricni stampaci, za ostavljanje otiska na papiru, koriste glavu starn-paca koja rnoze biti 9-pinska (9-iglicna) i ii 24-pinska, i ribon traku. Najjeftinij i su,al i su relativno spori i imaju slab kval itet stamps, tako da se uglavnom kor iste zamasovne izvjestaje u knjigovodstvu, za tekstove gdje nije bitan kvali tet starnpe idr. Spadaju u grupu rnehanickih stampaca, a kod nas su najzastupljenij i Epson,Panasonie i dr.Ink-jet starnpaci kor iste tehnologi ju izbacivanja kaplj iea boje na papi rcirne se stvara relativno kvalitetan otisak. Osnovni problem starijih tipova Ink-jetstarnpaca javlja se u kolor starnpi, gdje se mora voditi racuna 0vrsti papira kakone bi dolazi lo do razlivanja i rni iesania boja prije susenja. Hewlett-Packard, usvojim modelima Print-Jet XL 300 i Desk Jet 1200 C kor isti tehnologi ju kojom sepri je starnpanja papir zagri je, a zatim susi boja da ne bi dolazilo do isparavanja.

Spada u grupu fizicko-herniiskih starnpaca.Tehnologija Ink-jet stamps se, sa aspekta metode prskanja boje, raslo-java u eva pravea:- na primjenu termalnih starnpaca kod kojih se usljed toplote i isparavania stvarapotisna sila za izbacivanje kaplj ica (Canon i HP kolor starnpaci) i- na primjenu piezo-elektricnih starnpaca, kod kojih se koristie elektricnl aktiva-tori koj i potiskuju boju iz komore (Brother, Data Products i Textronix).Jedan od bolj ih rnodela je Epson Stylos Color 740 sa brzinom stamps od6 stranica erno-bijele starnpe u minut i, sa najbol jom rezolucijom starnpe 600 x2400 dpi.Prednosti ovih starnpaca su ekonomicnost i pristupacna cijena, a manesu sporost, pojavljivanje savova izmedu dva prolaza, razlivanje boja i rnoqucnostda slika izblijedi.

32


16/84

Slika 4.3 Ink-jet starnpaci.Piezo-elektr icni stampacl su pr ihvaceni i od jednog od najvecih proiz-vodaca rnatricnih starnpaca - firme Epson. Ovi starnpaci imaju piezo-elektricnuglavu sa viseslojnirn aktivatorom, tako da elektrici tet inicira vise aktivatora dapumpaju boju iz komore na principu klipa. Posto su piezo-elektricn i starnpacirnehanicki uredaji i ne vracaju boju u ponovni termaln i c ik lus, mogu se kor isti tirazliCitevrste boja.Termalni stampacl kor iste toplotu za prenos boje sa trake na papir takoda glava starnpaca ima ugraden gri jac, a kvali tet starnpe zavisi od broja gri jacapo incu Trake koje kor iste ovi starnpaci sasto je se od raznobojnih pruga kojemogu bit i u tri i ii cet ir i osnovne boje. Pomjeranje papira uskladuje se sa kol ic i-nom boja koje se nanose. Za kvali tetniju starnpu, potrebno je, zbog rnoqucnostiupijanja boja, koristiti specijalan papir.Termalni stampaci imaju sljedece prednosti : cist, jednostavan ipouzdan rad, visoku zasicenost boja, a mane su im: zahtjevi vezani za kvali te tpapira, neophodnost kontrole kretanja papira i visoka cijena.Laserski stampaci daju veoma visok kvali tet crno-bi jele starnpe i imajuzadovol javajucu brzinu. Najpoznat ij i su HP LaserJet VI P. Od svih navedenihvrsta starnpaca, laserski stampaci su sve vise u upotrebi ne samo zbog brzinerada vee i zbog sliedecih prednosti u odnosu na druge:rnoqucnosti kombinovanog ispisa teksta i grafike;rnoqucnost i kor iscenia razlici tih p isama (do 64) bez dodatnog Car-tridge-a i ii diskete (velicina slova i pisma, nagib i smjer starnpe itd.):

izuzetno tihog i kvalitetnog rada.

Slika 4.4 Laserski stampac.Visok kvali tet starnpe i znacajan pad cijene obezbjeduju laserskim starn-pacirna prestiz na savremenom trzistu.U praksi poslovnih sistema najrasprostranjenija je jos uvi jek grupa me-hanickih paralelnih starnpaca. Princip njihovog rada zasnlva se na tome sto senosilac t ipografskih znakova (Ianac, bubanj i dr .) rot ira velikom brzinom. Na

njemu se nalazi nekoliko desetina puta ponovljena sva potrebna zaliha znakova,tako da su prakticno svi znaci koje treba odstampati u jednom redu, u svakomtrenutku raspolozlv i za starnpu. Prednost ove vrste starnpaca je u cijeni i mo-guenostima starnpe u vise kopija.Jedinice za qovom! izlaz

Zadaci ove vrste jedinica su analogni , a li u obrnutom smjeru, onome stoje u prethodnoj tacki receno za jedinice govornog ulaza. Glasovni izlaz izkompjutera vee danas se siroko koristi u svakodnevnoj upotrebi kod dobijanjarazlicitlh telefonskih informacija - odgovora od peste, banke, biblioteke, itd.Uredaj i za govorni iz laz iz racunara su, za sada, dostigli vecu primjenuod uredaja za govorni ulaz u racunar. U osnovi postoje dvije metode za gen-er isanje govornog izlaza. Prva se sasto ji u pretvaranju r ijeci u dig italni oblikkoj i se memorise na magnetnom disku. Izlazna poruka se formira od potrebnihr ijeci koje se citaju sa diska, a zat im se pretvaraju opet u analogni s ignal, on sepojacava i na kraju vodi u zvucnik. Ovaj metod zahtijeva veliki kapacitetmemorije ali mu je prednos t s to se sa relativno malim brojem razlicit ih rijecirnoze formirati vel ik i bro j poruka. Kod druge metode govor se elektronskimnaclnom gene rise iz fonetskog teksta. Za svaku fonetsku jedinicu se izra-cunavaju parametri tona (jacina, visina, boja) koj i se vode u sintisajzer; ovaj za-tim proizvodi vjestacki glas koji odgovara fonetskom tekstu. Ovaj metod zahti-jeva manji kapacitet memorije i usavrsen je zahvahujuci rnlkroracunarirna.Ploter (crlac)

33 34


17/84

Ova vrsta uredaja sluzi kao spona izmedu kompjutera i graficke informa-eije i to u srn is lu izrade qraf ickih i I i ii tekstualnih prikaza, a na temelju digitalnihpodataka tj, strujnih impulsa. . ..PIoteri se koriste prvenstveno za izradu svih vrsta konstrukcionih erteza,zatirn topografskih i rneteoroloskih karata, projekata infrastrukturnih objekata,statistickih grafikona itd.Za izradu crteza ploter raspolai.e fiksnim ill pornocnirn perom za ertanje,tije je kretanje upravljano programs kim instrukeijama pohranjenim u kompjuteru(najstari ji t ipovi plotera bil i su upravljani instrukeijama datim na busenirn karti-eama iii trakama).

U osnovi postoje dvije vrste plotera ito:- hor izonta ln i p loter i, koj i izraduju crteze na crtacern papiru dimenzi je

do 140 x140 em,- val jkasti ploteri , koj i koriste beskrajni papir namotan na valjak.Rad plotera odvija se u tzv. "koraeima", sa standardnim brzinama do 300koraka u sekundi, najcesce u "off l ine" obliku.Monitor je dio racunara koji ornoqucuje vizuelni prikaz naredbi, seg-menata programa, izlaznih rezultata i dr.Osnovni tipovi monitora su monohromatski i kolor-qraficki. Formiranjeslika na monitoru ornoquceno je preko video-adaptera koji mogu biti monohro-matski ikolor-praficki.

Slika 4.5Monitori

35

Kvalitet monitora rang ira se prema koliCini palete boja koju maze daprikaze i prema rezolueij i t j. kvali tetu prikazane slike na monitoru (broju tacaka-pixela po povrsinl ekrana), Monitor i se razliku ju i prema dimenzijama ekrana,taka da prema veliCinidijagonale mogu biti ad 14 do 21 inca.

4.6. Ulazno-izlazne jediniceNa centralnu jedinicu kompjuterskog sistema maze se povezati citav nizperifernih jedinica i to u obliku:- direktne veze, kada govorimo a "on line" periferal ima iii- zasebnih sistema, bez direktne veze, tj. "off l ine" periferal i.Koj i obl ik i koje konkretne jedinice ce se kor isti ti , zavis i ad brojnih okol-nosti kao sto su: informaeione potrebe konkretne lokacije, moqucnosti centralnejediniee, kanala, periferala itd.lako su u principu ulazno-izlazne (tj . uti) jediniee spore jedinice (uredaji),njihovim adekvatnim povezivanjem rnoze se bitno povecati djelotvornost i efi-kasnost cjelokupnog kompjuterskog sistema.S obzi rom da se tehnicke karakteristike U I I jed in iea brzo mijenja ju, u smislupobolisanja njihovih perfomansi, u daljem tekstu teziste ce se staviti na njihovunamjenu (zadatke) i principe rada.

TerminaliNajbrojnija grupa ulazno-izlaznih jedinica svakako su terminal i, kojise sa centralnom jedinicom povezuju putem odqovaraiueih linija i mo-dema. To znaci da terminali omoqucavaju brz prenos podataka na daljinu,t j. do centralne jedinice i ii do kor isnika.Terrninal i se medusobno razlikuju prema brzini rada, kapaeitetu vlastitememorije, nacinu povezivanja sa kompjuterom i rnoqucnosti interaktivne komu-nikaci]e. Na bazi svakog od ovih kri ter ijuma maze se izvrsi f i n jihova dalja pod-jela. Polazeci od ukupnosti svih njihovih karakteristika, opredjeljujemo se zaklasitikaci ju terminala u tri osnovne grupe: klasicni, video i graficki, intel igentni i

speeijalni.a) Klasicni terminaliOva je najjednostavni ja ( i najstari ja) vrsta terminala, koju nazivamo iobicni iii klas icni terminal. Poznati primjer - prethodnik takvog terminala jeteIeprinter.Osnovni dijelovi su: tastatura uredaja za pisanje - starnpanje, i malamemorija - bater, koja ornoqucava privremeno memorisanje podataka.Ova vrsta terminala maze primati i memorisati manju kolicinu podatakauvijek kada je ukj jucena, te obezbjeduje komunikaeiju brzinom od 30 slrnbola usekundi.

36


18/84

S obzirom da ne ornoqucava nikakve lokalne obrade, ovoj vrsti terminalacesto se pr idodaju citaci ii i busaci, a u novije vrijeme i neke eksterne magnetnemernor ije. Na tal nacin mogu se pobol isat i neke (pr isutne) speci ficne namjeneovih terminala, u smislu zahtjeva koji se odnosi na slanje i ii primanje podataka.b) Video; graficki terminaliKao interakt ivni terminali, sa svim pogodnost ima vizuelne komuni-kacije, video i graficki terminali se danas masovno koriste (u bankama,postarna, bibliotekama, u javnom prevozu itd.) u svim slucaievirna kada se

uspostavlja dijalog covjek - rnasina i obratno.Za razliku od prethodne grupe, ova vrsta terminala opremljena je odgo-varajucirn TV monitorom (erno-bijel i i ii kolor) i u prineipu vlastitom memorijom,koja omoqucava obavljenje odqovarajucih lokaln ih obrada. To istovremenoznaci da se u odredenom vremenu ova vrs ta terminala rnoze raditi "off line", azatim i "on line".Namjena im rnoze biti raznovrsna, od potrebe sJanjai obrade pojedinac-nih do masovnih podataka, njihove manje obrade, memorisanja, pisanja iiipreuzimanja programa iz eentralne jedinice itd.Posebna vrsta video-terminal a su oni koj i pored navedenih dijelova imajuiposebnu "svjetlosnu pisaljku", kojom se rnoze pisati iii brisati sadrzaj na ekranu.Nakon zeljene izmjene sadriaja i ii crteza, novi sadriaj ekrana rnoze se memori-sati na magnetnu traku iii disketu, i ii pak poslati u centralnu jedinicu.Standardna brzina ispisa na ekranu je nekoliko deset ina, a u posebnimstucajevirna i nekoliko stotina znakova u sekundi.

c) Inteligentni i specijalni terminaliOva grupa terminala posjeduje odredene - dodatne U/I uredaje, dovoljnoveliku memoriju za potrebe svih lokaln ih obrada i mikroprocesorsku jedinieu.Kao takva, ona predstavlja prelaznu grupu ka mini i rnjkroracunarskirn sis-temlma,Kapacitet memorije ovih terminala krece se danas oko 32 MB, sto orno-gucava izvodenje vlastitih i ii gotovih programa, a po potrebi i uspostavl janje ko-munikacije sa veCim - eentralnim sistemom.Primjena intel igentn ih terminala (pored ranije pominjane) je posebnoznacajna u organizaeij i i kontrol i ulaza i izlaza, manjim poslovnim obradama, kao

i specificnim dijelovima upravljanja poslovnim i proizvodnim proeesom.Terminali speeijalne namjene su npr. salterskl terminali u bankama, rna-loprodaji (POS), terminali u trgovini ltd.

4.7. Elementi per iferne memorijeSve podatke, u razlicitirn oblieima povezanosti i organizacije, potrebno jeunijeti , cuvati i po potrebi izdavati iz memorija na kojima se nalaze. Odvijanje tihfunkeija obezbjeduje se memorisanjem podataka na operativnoj memorij i racu-nara iii na eksternim - perifernim memorijama.

37

Osnovni zadatak perifernih memor ija je, dakle, u permanentnom cuvanjupodataka i programa, To znac i - drugim rijecima - da se eksterne magnetnememorije javljaju kao nosioci podataka.Posmatrano u razvojnom smislu njima su prethodi li papi rn i nosioei po-dataka kao sto su:- busena kartiea;- busena papirna traka;- papirni dokumenti - formulari.U savremenoj upotrebi zadria la se samo ova posljednja grupa papirnihnosilaea kao sto su OMR, OCR i MICR formulari. Svima njima je zaiednicko dakao zapise koriste posebne sti lizovane znakove cije se citanje obavlja pornocuposebnih uredaja, tzv. "optickih citaca". Primjena ovakvih nosilaea posebno jeznacajna u oblastrfinansija ibankarstva (npr. cekovnih i kreditnih kartiea i sl.)Kao najvise primjenj ive eksterne (peri ferne) memorije danasoznacavamo:magnetne trake,magnetni disk,magnetne diskete,ZIP disketa,kompakt disk,DVD,

mikrofilm.Magnetna traka

Napravl jena je od plastifieirane tanke fol ije, koja je sa jedne strane pres-vucena slojem zeljeznog oksida, sto daje rnoqucnost zeljeznog namagnetisanja.Unosenie podataka na traku vrs i se pornocu tzv. mikropolja, odnosno sitnihmagnetnih tackica.Dimenzije magnetne trake su sliedece: duzina 730 - 1100 m, sirina 12, 7-25, 4 mm i debljina 0, 2 - 0, 5 mm. Traka je namotana na kolut precnika 30 em.Osnovne prednosti magnetne trake u odnosu na druge magnetne medijesu: veliki kapac itet i brzina citarua i pisanja te Cinjeniea da je izuzetno jef tinmedij.

Magnetni diskMagnetni diskovi su metalne ploce kruznoq oblika presvucene s objestrane zefjeznirn oksidom, koji je namagnetisan. Na jednoj ploci rnoze da senalazi npr. 200 koncentricn ih staza. Magnetni disk je eksterna memorija kodkoje je rnoquc direktan pristup do podataka, za razliku od magnetske trake, gdjeje pristup do podataka sekveneijalan. Magnetni diskovi sastoje se od vise plocakoje su mont irane na osovinu. Ako se radi 0 kompleksu od 6 plQca, gornja idonja povrsina ovog kompleta magnetnih diskova se ne koriste,sto znaci dapaket od 6 diskova ima 10 radnih povrsina i 10 kombinovanih glava za upisi-vanje i citanje, u obliku cesljeva, koji se krecu horizontalno.

38


19/84

Danas se najcesce koriste magnetni diskovi mikroracunarakapaciteta od 20 do 80 GB, sa tendencijom daljeg pove~~nj~ kap~citeta. .Standardne oznake magnetnih diskova u konfiquraciji rnikroracunara su .C:, D:, E:, F:, G:..... ..' ...Diskovi mogu bi ti podi iel jen ' na particije, a ner ijetko se u konfiquracijirnlkroracunara nalaze po dva magnetna diska. . . .Upisivanje podataka na magnetni disk vrsi se ta~o sto se poda~1UPISUJ~u tzv. g lavnu zonu podataka. Ukol iko dode do prekor~cenJa te zone, ~.toznacida kapacitet nije dovoljan da primi neki novi slo~. (kod. I~deks - sekv~ncIJalne.or-ganizacije datoteka, to rnoze biti i slog sa najvecirn kliucern n~.stazl), podaci seupisuju u tzv. prelazno podrucje podataka (OVERFLOW podruCje).

Bolje karakteristike diskova postizu se koriscenlem tzv. kes kontrolera(kontrolera sa internom kes memorijom), ko}; obezbjeduju privremeni prihvatpodataka, s ciljem ublazavanja "uskog grla" na UII uredajima.Magnetna disketa

Disketa i ii , "flopi disk", rnoze se po izgledu uporediti sa jednom disk plo-com magnetnog diska.

Slika 3.6 Disketa

Stika 4.6 Magnetni disk

Diskete se danas standardno koriste u dvije velicine: precnika 3,5inca i5,25 inca. Kapacitet disketa od 3,5 inca je standardno 720 KB iii 1, 44MB, dok kapacitet diskete od 5,25 inca iznosi 360 KB iii 1,2 MB.Za ilustraci ju napomenimo, da disketa od 1,2 MB rnoze da cuva oko 500stranica teksta, lrnajuci u vidu da je za parncenie jednog slovnog znaka, brojkei ii ostal ih specijalnih znakova potreban jedan bajt. Osnovni nedostatak diskete,pored relat ivno malog kapaciteta, jeste mala brzina pristupa podaci rna kojaiznosi vise stotina hiljada dijelova sekunde. Disketa predstavlja osnovni medijumza trajno cuvanje programa i njihovu distribuciju odnosno prenosenje sa racu-nara na racunar.Prema hardverskim karakteristikama diskovi se mogu uporedivati po:ZIP disketa

- pouzdanosti,- kapacitetu,- brz ini rada,_brzini pristupa podacima i dr.Sa aspekta rada sa bazarna podataka mogu se uporedivati prema:

ZIP disketa je periferna memorija za arhiviranje vece kolicine poda-taka, sa moqucnoscu jednostavnog prebacivanja podataka sa jednog nadrugi racunar, Kapacitet ZIP diskete je od 100 do 250 MB.

- brzini pretrazivanja,-brzini racunanja,- brzini indeksiranja,- brzini indeksnog pretrazivanja,- brzini sortiranja i dr.

ZIP uredaj se povezuje na paralelni port racunara i ii preko SCSI kontrol-era. Brzina prenosa podataka na uredajima koji se povezuju preko SCSI kon-trolera je neznatno manja od brzine hard diskova, dok je kod uredaja koj i se ve-zuju za paraleln i port brzina znatno manja. Posebna prednost ZIP drajva u od-nosu na ostale periferne memorije jeste jednostavnost ugradnje na svaki racu-nar koji koristimo, sto znaci da mozerno za npr. 20 racunara da irnamo samojedan ZIP uredaj koj i, po potrebi, prikl jucujerno najedan od racunara.40


20/84

Kompakt d iskOva vrsta diskova predstavlia jednu od najsavremenijih perifernihmemorija, baziranu na laserskoj tehnologiji upisivanja podataka izuzetno velikihkapaciteta.Njihov osnovni nedostatak je nernoqucnost izmjene jednom unesenogzapisa, tako da se uglavnom koriste za one podatke koji se zele trajno sacuvati.Tek najnovij i razvoj upucuje na neke moqucnost i brisanja upisa, pa se stogamoze reci da postoje tri vrste optickih diskova ito:- CD ROM i WORM (Write Once, Read Many) kao neizbr is iv i d iskovi i- "ERASABLE" - izbrisivi diskovi,Kompakt disk samo za citanje (CD ROM) je precnika 13, 3 cm, akapaci tet do 1 GB. Sasto ji se od glavnog staklenog diska i ref leksnoq alumini-jskog slo ja. Informacije su pornocu laserskog ~raka ~~ra~lrane na. g lavnomdisku u udubljenja rasporedena po stazarna. Pril ikorn citanja laserski zrak seodbija na razlici te nacine u zavisnosti od oblika udubljenja, tj. podataka. Znaci su"predstavljeni u 14-bitnom kodu, sto olaksava detekcij.i gresaka ..Na ovoj vrsti op-t icklh diskova se obicno rnernorisu tzv. baze znanja IZ raznih oblasti nauke,tehnike i medic ine, c ije d ije love kor isnik rnoze po zel ji da dobije na ekranu i I iiina papiru. CD ROM opticki disk se cita pornocu ulazne jedin ice citaca CD ROMdiska koji se nalazi u vezi sa kart icom svog interfejsa - adaptera utaknutog uneki slobodan slot personalnog racunara (PC - XT I AT iii PS I 2).Prvi opt icki disk, vel ic ine 12 inca, pojavio se 1979. godine i mogao je daprimi 30 minuta pokretnih slika. Upis podataka bio je_?stvaren tehnologijom. kojase zasniva na eli jum-neonskom laseru talasne duzine od 633 nrn. Sredinorn1985. godine pojavio se prvi CD ROM za kompjutere, kapaciteta 650 MB.Prvi WORM disk velicine 8 inca je proizveo Sony i bio je kapaci teta do 1GB. Vee 1987. godine pojavio se WORM disk velicine 5,25 inca (velicine floppydiska), a godinu dana kasnije kreiran su tzv. Rewitable opticki diskovikapaci teta 650 MB. Osnovna razlika izrnedu WORM i Rewitable diskova je utome da se kod WORM medija, jednom unijete informacije, vise ne mogu brisati ,dok se kod Rewitable diskova, pod odredenim temperaturama laserskih zraka,medij rnoze pripremiti za nove zapise.Brzi "on line" optick] diskov i rade sa rotac ionim brzinama od 4500RPM sa vremenom pristupa od 19 ms, a SCSI II protokol (sa SCSI kont role-rom) 'omogueava prenos podataka od 5 MB/sec. Ovi diskovi mogu bit i velicine

3,5 inca, sa kapacitetom od 230 MB iii 5,25 inca, kapaciteta 1,3 GB. . .Skeniranjem podataka sa papira imikrofilma omoquceno je kreiran]e ve-cih memorijskih sistema u vidu opt lckih dzuboksova, koji mogu da kontro lisu iaktiviraju vecl broj diskova velicine 5,25 inca (kapaciteta 1,3 GB), cirne se omo-gucava direktan pr istup velikim kolicinarna podataka - od 20 GB do 1,3 TB.Konstrukcija ovih uredaja ostvarena je upotrebom jedne, dvi je i ii cetir i glave saaktivnim diskom i vecirn brojem potencijalno aktivnih diskova, koj i se, po potrebi,akt iv ira]u. Ovi uredaj i mogu da se vezu direktno za centralni racunar sistemapreko SCSI interfejsa, tako da se cjelokupnoj konfiguraci ji dodaju novi rnreznidiskovi,,.,1

Brzina prenosa podataka sa CD ROM-ova je predstavl jala problem kojise postepeno r jesavao od dvobrzinskog, preko cetvorobrzinskoq, do pede-setdvobrzinskog, koj i svojom brzinom prevazilazi mnoge hard diskove. Brzinaprenosa podataka rnoze da bude npr, 1,8 MB I sec.Razvoj CD ROM-ova uslovio je povecan]e gustine zapisa koja se postizedvostrukim smanjenjem razrnaka traga sa 1,6 na 0,8 mik rometara, cirne se isirina zapisa proporcionalno smanjuje, tako da se dobija cetiri pula vecikapacitet diska - 2,7 GB. Smanjenje razrnaka izmedu traqova, medutim, dovodido toga da su novi d iskovi necit lj iv i za infracrvene lasere danasniih CD ROM-ova. Novi drajvovi ce rnoci da cita]u i nove i stare zapise.

Slika 4.7 CD uredaj.DVD uredajiDVD uredaji spadaju u perifernu memoriju racunara kapaciteta do4,7 GB koji, uglavnom, sluze za arhiviranje multimedijalnih sadriaja, na-jcesce filmova. Na ovaj disk moze da se arhivira film u digitalnoj fonni utrajanju od dva sata. Sadriaj diska moze da se brise i ponovo arhivira do100000 puta, bez gubitka na kvali tetu.DVD ROM predstavlja standard za opticke uredaje koji podriavadvostrane diskove samo za citanje podataka cij i kapacitet se krece do 8,5 GB.DVD-R i DVD-RW predstavl ja diskove za samo jedno upisivanje poda-taka najveceq kapaciteta do 4,7 GB.DVD+RW su diskovi na kojirna se obezbjeduje visestruko upisivanje po-dataka kapaciteta do 3 GB.Danasnji racunari, sve cesce, u osnovnoj konfiguraci ji sadrZe i jedan odnavedenih DVD uredaja.

Slika 4.8 DVD uredaj.42


21/84

MikrofilmMikrof ilm je posebna vrsta nosiJaca podataka i informaci ja . U procesumikrofi lmovanja kor istimo odqovarajucu opremu. sto znaci da u ovom drugomznaceniu mikrofi lm (ii i sto bi bilo preciznije - mikrofi lmer kao uredaj) predstavl jaizlaznu jedin icu kompjuterskog sis itema, odnosno dio hardvera (analog no ek-sternim magnetnim memorijama). .Mikrofi lm kao nosilac informacija ima niz prednost i nad papirom kao no-siocem informacija:- usteda u arhivskom prostoru iznosi 98%. Gustina upisanih znakova namikrofi lmu je veoma velika i raste sa stepenom umanjenja. Snizavaiu se troskoviarhiviranja i lagerovanja, troskovl razmjene podataka, ekspedicija i transport,- jednostavnost i veca brzina pr istupa radnim dokumentima na radnommjestu, a takode, ivan njega,- usteda u vremenu potrebnom za pronalazenje odgovarajuCih doku-menata uz koristenie rnehanickih iii automatskih uredaja za pronalazenje iizdavanje dokumenata - informacija. Koristenje savrernenih uredaja za prenosna daljinu, omoqucava da se dokurnent sa mikrofilma posalje na udaljene 10-kacije; - posebna prednost mikrofi lma je faktor bezbjednosti dokumenata odostecenia, koja mogu nastati usl jed ratnih razaranja, pozara, poplava, zemljo-tresa i st. Zbog toga se dokumenta od vri jednosti (cr tezi, f ilmovi , p lanovi, spisi ,fotografije itd. ) mikrof ilmuju i u vise primjeraka distribuiraju za koris tenje na

raznim lokacijama iz bezbjednosnih razloga.

Pitanja i zadaci za vjezbu

1. Definicija informatike kao nauke.2. Pojam podatka i in formacije.3. Sta se podrazumijeva pod informacionim sistemom?4. Razlika izmedu informacije i komunikacije.5. Sta je elektronska posta?6. Virtuelna realnost.7 : Kakve informacije razumije elektronski racunar?B. Karakteristike prve generacije racunara.9. Karakteristike zadnje generacije racunara.10. Koje su osnovne komponente racunara?11. Zasto je vazna memorija u raeunaru?12. Objasniti razliku izmedu centralnei perifeme memorije.13. Koje se osnovne operacije obavljaju u aritrneticko] jedinici?14. Objasniti klasifikaciju ulaznih jedinica.15. Objasniti strukturu infomracionog sistema.16. Koja je razlika izmedu starnpaca i crtaca?17. Objasniti pojam, vrste j znacaj softvera u racunarskorn sistemu.18. Zasto je vazan sistemski softver?19. Sta sadrzi jedna tipicno hardverska konfiguracija?

20. Osnovne karakteristike novog informacionog okruzenja?21. Prenosni racunar?22. Struktura hardvera kompjuterskog sistema.23. Karakteristike glavne operativne memorije.24. Upravliacka jedinica.25. Aritrneticko-loqicka jedinica.26. Ulazne jedinice.27. Izlazne jedinice.28. Ulazno-izlazne jedinice.29. Osnovne vrste starnpaca.

44


22/84

5 . MATEMATICKE OSNOVE: ; : ' R n.rTTh1~lnl ..

Osnovne operaci je na kojima se bazira rad racunara ~u_aritmeticke .o~-eraci je sa razlici tirn brojnim sistemima ..Pozn~to je da_postoj i citav ruz ~roJnl~sistema koj i imaju razlici tu ulogu kada je u pitaruu racunarstvo. Medutlm, SVIbrojni sistemi nisu prikladni za izvoden~e.mat~m.atickih o~eraci ja. N~ ovo na~upucuje i cinjenica da je gotovo svaka civil izacija irnala svoje brojne sistrne (egl-patska, kineska, rimska, .itd.).5.1. Karakteristike brojnih sistemima

U histori ji covjecanstva znalo se da za postoj.a~je razlici ti~ .broj~ih sis-tema koji su koristeni za racunanje, medutim, p~i b~ojnlslstem kOJIJeprlklada~za izvodenje matematickih operaci ja je dekadni broJnI.slstem. Prema zapadn?Jvarijant i, izmislili su ga Hindusi u l.ndiji, ~ ~ Evropu Je snqao preko a~aps~lhzemalja u 11. i 12. vijeku. To Je prvi brojni sistern pomocu kogase neki prorz-vol jni skup razlici tih stvar i moze presl ikat i na jedan apstraktan al l ureden skupznakova. . .Decimalni brojni sistem se zadrzao do danasnjih dana i naizgled dJeluJekao da je jedini moguCi brojni sistem u kojem rnozerno 9a racunamo~ ~aravno,zbog ukori jenjene navike kor istenja ovog sis~ema,. tesko se odlucuiemo naiskazivanje odnosa brojevima nekog drugog brojnoq sistema. .. . .Da bi se odredeni skup definisanih pravi la mogao kvantitativno iskazatikoristi se brojni sistern. Brojni sistem je definisan:-skuporn citata sa kojima se radi u brojnorn sistemu,-bazom koja govori 0odnosu niza cifara. . . . . .Svi savremeni bro jni s istemi se dijele na pozic ione I nepozicrone ~rojnesisteme. To znaci , da vri jednost pojedine cifre zavis i od pozic ije, na ~rlmJer,bro j 265 sadrZ i c ifru 6, koja zbog polozaja ima Vri j~dno~t 60: ?O~ u broju 9674cifra 6 oznacava vri jednost 600 itd. Posmatrajrno Rirnski brojni sistern. U ovombrojnom sistemu: I - oznacava jedan, V - oznacava pet, X - .oznacav~ deset:i td . bez obzira na kojoj se pozic iji na lazi u nekom broiu, Tako na prlmJe~,bro]XXVII I znac i 10+10+5+3:; ;28. U ovom slucaju vrijednost broja n~ .za~ lsl ?~polozaja u broju, pa se kaze da Rim~ki .~r~jni sist~m == u nepOZICIOnibrojnisistem. Osnovna karakteristika ovog I slicnih brojnih sistema Jeta da ne posto~ejednostavni algoritmi za obavljanje aritmetic.~ih_?peracija_. Problem racu.nsklhoperacija kod nepozicionih b:?j~i~ sistema .naJc~~c~se rjesava pretavaranjern upozicione brojne sisteme, najcesce dekadni ~roJnI slste~. .. . . .Pozicioni brojni sistemi polaze od slste~a POzlc.l !ana_kojo] ..se brojkanalaze, tako da od pozicije zavisi vri jednost. Svaki sli iedeci polozaj u II~evopr~d-stavl ja neki urnnozak od prethodne pozicije. U dekadanom sisternu ta] umnozak

45

je 10, oktalnom 8, ltd. Svaki pri rodan bro]veci od jedan, rnoze bit i baza brojnogsistema. To znaci, da postoji beskonacno mnogo brojnih Sistema, odnosno skupbrojnih sisetema posjeduje konacan boj elemenata. ZadrZat cerno se na dekad-nom, binarnom, oktalnom ; heksadecimalnom brojnom sistemu s obzirom da suoni od posebnog interesa za racunarsku tehniku.5.2. Dekadni brojni sistem

Dekadni brojni sistem irna deset razlicti simbola-cifara, od a do 9. Ostalibrojevi, koji su veGiod 9, pisu se kombinovanjem pomenutih deset simbola.Smatra se da je dekadni sistem koji se koristi sa deset sirnbola proizasao izracunania na prstima kojih im deset.

Analizirajuci iznijetu logiku u dekadnom brojnom sistemu, cija je baza 10,broj 9674 se rnoze napisati u obliku:9674 = 91000 + 6100 + 710 + 419674 = 9.103 + 6-102 + 7.101 + 4.100Cifre: 9, 6,7 j 4 cine koeficijente datog broja, dok su 103,102,101 i10 baze odgovarajuceg stepena koje zavise od pozicije cif re u brou. Prematome, brojna vri jednost za svaki decimalni braj rnoze da se napise u obliku:

n n-1 1 O n . 2 1 02 1 01 1 0 0N = Xn . 10 - + X n1 . 10 + Xn-2 ' + ... + X2 . . + X1 - + XI). .Koeficijent Xn U broju N naz ivamo najznacajnijom c if rom, gdje je n stepen zadatu poziciju koj i zavisi od duzine broja, odnosno velicins koja je predstavl jenatim brojern. Najmanje znacajna cifra broja N je Xo (kod cijel ih brojeva). U opcemobliku mozerno pisati:N ;;::Xn . bn.+ Xn.1 . bn-1 + Xn-2 - bn.2 + ... + X2 . b2. + Xl . b' + X o _ bO= ~ X hL .J , '

i)Ogdje je: b-proizvoljna baza,

Brojni sistem u kome je dati broj N zapisan, zavisi od oqranicenia (skupacifara) i vri jednosti b. Tako ce u svim brojnim sistemima postojati oqranicenie daje baza b konstantno veca od naivise dozvoljene cif re u datom brojnom s is-temu. To se najboljeuocava na primjeru gdje je najveca cifra 9, a baza sistema 10.

5.3.Binarni brojni sistemBinarni bro jni s istem zasniva se na dvi je cifre, t j. a i 1. Najbolji brojevnisistemi su oni koji se koris te sa s to manje oznaka, u ovom slucaju binarni. Unjemu se broj dva mora pravi ti kombinacijom brojeva posto jecih simbola, Akonastavimo ovaj nacin kombinovanja dobit cerno:

46


23/84

2 3 4 7 9 10 116 aekadno: 012Binarno: 0 10 11 100 101 110 111 1000 1001 1011 11001101Pisanje brojeva u binarnom sistemu maze se predstaviti na sliedeci nacin:broj 2 se pise kao

10 = 1i + 02,brojevi : 3 i 4 pisu se11 = iz+ 12,

U opstern slucaju, svaki binarni broj se maze napisati u obliku:

"= Lx;.21)0

Sabiranje binarnih brojeva vrsi vrsi se na sliiedecl nacin:0+0=01+0=10+1 = 11+1 = 10.lz ovih pravi la sabiranje se maze vrsiti na sli iedeci nacln:

+0 +1-1- 10 10 11+10 +11100 ----:rT0101110111101111+1011100001110101011101000101001

Oduzimanje binarnih brojeva vrsi se po sliiedecem postupku:0-0=01 - 0 = 10-1 ;;; 11 -1 = O.

Iz cega se mogu izvesf pravi la na osnovu kojih mozerno oduzimati, na primjer:1-1o 10-0101 11 111_:1_ -00110 100 111110101-110101100001001001

47

Prednost binarnog racunania uocljiva je kod mnozenja:00 = 01 -0 = 001 '" 01 1 = 1.gdje se rnnozenje svodi na doslovno pomjeranje i sabiranje broja koji se rnnozi,sto se u tehnici rnasinskoq racunania naziva "shift and add" postupak. Na prim-jer: 1011 . 10110110000101111011111Proces dijel jenja kod binarnih brojeva veoma je slican dijel jenju u dekad-nom brojnom sistemu obzirom da di je ljen je sa nulom nije def in isano. Na prim-jeru to izgleda:1001:11=11100011 :101=111.Iii1100:10=11011001 :101=10111000: 100=110.Savremeni elektronski racunari racunaju, interno, iskliucivo u binarnomsis temu, dok se rezultati prevode korisniku u dekadni brojni s istem, a rjede uoktalni iii heksadecimalni.

5.4 Oktalni brojni sistemOktalni brojni sistem polazi od a cifara ito: 0. 1. 2, 3, 4, 5, 6 i 7. Njihovoznacenje je slieno kao i kod decimalnog brojnog sistema ali je razlika u nacinunjihovog iskazivanja. Na primjer, broj a se pise u obliku:10 = t.e' +oao.U opcern slucaiu oktalni broj N pise se u obliku:N - an an-' an-2 2 , 0- x " . . + Xn-, . + Xn2 + ... + X2 . a . + x, - a + X c - a= ~x8;L .J , '

i)Ogdje su koeficijenti X t dati u rasponu:

0< XI >7,a broj se zapisuje sarno preko svojih koeticijenata:xn . x"." Xn2,-,X2, x" X cUzmimo na primjer, broj 432 u oktalnorn brojnom sistemu. Ovaj broj nece imatiistu vr ijednost kao u decimal nom brojevnom sistemu iako korist i is te citre. Uoktalnom brojnom sistemu je stoga:432 = = 4a2 + s.s' + 2ao.

48


24/84

U decimal nom brojnom sistemu ovaj broj bi odgovarao broju 282, sto se dobijasabiranjem desne strane gornje jednacine.

5.5 Heksadecimalni brojni sistemBrojni sistem definisan sa skupom od 16 cifara naziva se heksadecimalnimbrojnim sistemom. Pored cifara iz decimalnog brojnog sistema (0-9), operise se isa ciframa od 10 do 15. Nastao je iz potrebe za skracenirn pisanjem teskopreglednih binarnih brojeva. Za oznaeavanje ovih brojeva koriste se slova od A

do F kao cifre ovog brojnog sistema, definisane kako sli jedi:A: ; : 1 0, B ",11 , C;:12. D=13. E=14 i F=15.Kako je baza ovog brojnog sistema broj 16, ocigledno je da se on ne mozepredstaviti samo jed nom cifrom. Nacin predstavl janja ovog broja dat je u obliku:10;: 1.161 + 0.16.U opcern slucaju heksadecimalni broj N definisan je u vidu:N:: X n' 16n, + X n- l . 16n.1 + Xn.2 ,16n.2 + ...+ X2 ' 162 , + X1 . 161 + Xc' 16

"; : L X ; 16i.nogdje su koeficijenti XI dati u rasponu:

0< XI >F,a bro] se zapisuje sarno preko svojih koeficijenata:X n X n -l . X n 2 . X 2 . X l, Xc.Uzmimo za pr imjer broj 432, koj i ce takoder, bi ti razlicit u odnosu na decimaln i ioktalni brajni sistem. Vrijednost ovog broja u heksadecimalnom brojnom sistemu

je:432 = 4.162 + 3.161 + 216.Sabi ranjem desne strane dobi t cerno da heksadecimalni broj 432 odgovara

decimalnom broju 1074.Odnos medu pomenutih cetiri brojna sistema najbolje se uocava iz tabele 1.

/ I t )

Tabela 1. Predstavljanje brojeva u brojnom sistemu.Binarni Oktalni Dekadni Heksadecimalni0 0 0 01 1 1 110 2 2 211 3 3 3100 4 4 4101 5 5 5110 6 6 6111 7 7 71000 10 8 81001 11 9 91010 12 10 A1011 13 11 B1100 14 12 C1101 15 13 01110 16 14 E 1111 17 15 F10000 20 16 1010001 21 17 1110010 22 18 1210011 23 19 1310100 24 20 1410110 25 21 1510111 26 22 16Tabela 1. . .Brojevi u brojnirn sisternirna .

Irnajuci ~ vid~ da_su ~rojevi u racunaru binarno kodi rani to znaci iskliuci -varue mo~~cnostl.~?nstenja brojnih sistema sa drugom osnovom. Da bi se rno-gle ~hvat lt l te vel ic ine potrebno je izvsi ti konverzi ju jednog brojnoq sistema udruqi,5.6. Pretvaranje decimalnog broja u binarni broj. . Pretvaranje decimalnog broja u okt:t In. iz~s~iva se na neprestanom dije l-jeruu de.~lmaJno~broja sa .2.~od.~vak~g ?IJeljenJajavlja se ostatak koji rnoze dabude 1 1 1 1 , 0 . To je citra koja ce biti nov! binarni broj. Na jednostavnor'n primjerupOka~at ~emo.?s.novne karakteristike ovog proracuna. Uzmimo pocetnl deci-main! bro] podijel imo ga sa 2. na primjer:55:2=27 iostatak 1.~?b.i jeni ostatak se pamti i bit ce cifra budu6eg binarnog broja. Rezultat se daliedijell: 27:2=13 sa ostatkom 1.Rezultat se dalje dijeli:13:2=6 sa ostatkom 1. I dalje6:2=3, ostatak 0, .

50


25/84

3:2=01 ostatak 1,1:2=0, ostatak 1.Ako se ostaci napisu od zadnjeg do prvog debit cerno broj: 110111 sto pred-stavlja binarni broj.

5.7. Osnovne jedinice predstavljanja podatakaOsnova zapisivanja i predstavl janja podataka data je binarnim brojnimsis temom (0 i 1). Nacin prikazivanja u pocetnorn obliku rnoze u obliku slova,

brojeva iii specijalnih znakova. Najmanja jedinica koja se koristi zepredstavljanje podataka u memorij i naziva se bit (binary dig it). Za zapisivanjevece kolicine podataka koristi se veliki broj bita.Prikazivanje informacija u racunaru vrsi se pornocu binarne azbuke, kojakako smo rekli, ima samo dva simbola 0 i 1. Medutim, azbuka prirodnog jezikasadrzi preko 90 interpukcijskih znakova i obiliezja. Racunar prihvata bilo kakavtekst, preko ulaznih uredaja tako sto svakom znaku azbuke pri rodnog jezikapridruzi jednu rijec od slova binarne azbuke. Ovo pridruzivan]e se rnoze vrsiti narazne nacine pa je zbog toga uveden s tandard, poznat kao ASCI I-kod (askikod). Pridruzivanje slova binarne azbuke pokazat cerno na pocetni rn slovimaabecede:A=01000001B=01000010C=01000011.Na ovaj nacin svaki tekst koj i saopsti rno racunaru bit ce osam puta duziu binarnoj azbuci u odnosu na prirodni jezik. Svakako, ovo nece bitno utjecati narad sa racunarorn jer se ovo pretvaranje ne rnoze vidjet i. Bitno je da se zna kakoniz od osam bita predstavlja novu mjernu jedinicu koja se zove bajt (byte).Duzina baj ta odredena je kodom za alta -nurnencke podatke i iznosi 8 bita. Toznaci, daje duzina bajta uslovljena alfa nurnerickorn jedinicom u smislu da jedanbajt rnoze sadrzavati jedno slovo, decimalnu cifru, binarni broj i ii neki specijalniznak. Veca mjera od bajta je kilobajt (KB) koji iznosi 1024 bajta. Treba imati uvidu da 1 kilobajt n ije 1000 vee 1024, jer su u racunarstvu cesto brojevi stepenidvojke a ne desetke (1024=io). Mjerna jedinica veca od kilobajta je megabajt(MB) koji iznosi 1024 megabajta, zatim GigatJajt (GB) koji iznosi 1024megabajta, zatim tetrabajt i td. 0 kakvi rn kapacitet ima je r ijec najbol je ce serazumjeti ako kazerno da je za cuvanie teksta jedne knjige od 250 stranica, gdjena svakoj strani ima 4000 znakova, potrebna je memorija od jednog MB.Jedna od vaznih karakterist ika komunikacije sa memorijama je i tzv.vri jeme pri laza. Pod ovim vremenom se podrazumijeva vri jeme koje protekne odtrenutka obracanja memoriji do t renutka dobijanja podataka iz memorije.Sadasnie operativne memorije imaju vrijeme prilaza preko 100 ns(nanosekundi). Jedna nanosekunda predstavl ja mil ijarditi dio sekunde. Recimosamo da je za knjigu od 300 stranica, da bi bila procitana. potrebno sest i diosekunde.

51

Organizacija podataka vrsi se u sli jedet im obl ic irna: Baza podataka,datoteke, slogova, polja, i karaktera. NajveCi d io sadasnj ih racunara, poredmoqucnosti koristenja binarnog koda za vrieme operaci ja, koriste i speci jalnekodove bazirane na binarnom, oktalnom i heksadecimalnom brojnom sistemu.Najcesce upotrebljavani kompjuterski kod je tzv. BCD kod (Binary CodedDecimal). Oktalni i heksadecimalni brojni sistemi se koriste pri likom skracenoqpredstavljanja binarnih podataka.Sastavni dio mikroprocesora je elektronsko kolo koje generise impulse,visoke ucesta lost i, koj ima se definisu vremenski trenuci kada se sta dogada uracunaru Ova ucestalost mjeri se u hercima, pri cernu su vece mjere kiloherc,megaherc, gigaherc itd. Sadasnja najnovija generacija racunara sadrZiprocesore brzine: 800, 1000, 1400, 2000 megaherca.Pitanja izadaci za vjezbu1. Navesti osnovne slicnosti i razlike binarnog idecimalnog brojnog sistem.2. Zasto je bitan binarni brojni sistem u racunarskorn sistem.3. Sta karakterise heksadecimalni brajni siste.4. Sta je bit, a sta baj.5. Sta je ASCI.6. Osnovne jedinice predstavljanja memorije.7. Koliki je kapacitet operativne memorije.8. Sta je vri jeme pri laza memorij i.9. Koliko je binarnih citara potrebno za predstavl janje alfanurnerickih znakovau racunaru.10. Koje su osnovne jedinice za prestavljanje podataka u racunaru.

52


26/84

6. SOFTVER

Softver predstavljaju sistemski i korisnicki programi racunara, kao i po-daci koji se arhiviraju i obraduju. Sisternski softver predstavlja skup programakoji sluzi za kontrolu i upravljanje racunarskirn sistemom, dok korisnicki(aplikativni) softver predstavlja programe za obavljanje konkretnih zadataka,kao sto su: unos i obrada tekstova, obracun plata, knjigovodstvo, ucenje uzpornoc racunara isl.6.1 Organizacija podataka

Strukturiranje, loqicko predstavljanje i povezivanje podataka u dato-tekama i bazamapodataka nazivamoogranizacijompodataka.

Organizacijapodataka podrazurnijevauredenost podataka, kojom se de-finise: nacin prikupljanjaiprihvatanjapodataka, obrada podataka (azuriranje), nacinmemorisanjapodataka, razliciti nacini prikazivanjapodatakapreko izlaznihjedinica i dr.

S ciljem efikasne obrade, podaci se grupisu u datoteke iii u baze poda-taka. Datoteke predstavljaju skupove istovrsnih podataka sa nekim za-jedniCkim obiljezjima u kojima se pristup i manipulacija podacima obavljaposredstvom programa kreiranih u programskim jezicima tipa FORTRAN,COBOL, PU1 i sl.. Za razliku od datoteka pristup i manipulacija podacimau bazama podataka vrsi se softverom za upravljanje bazama podatakaDBMS (Data Base Management Systems).

Razvoj kompjuterskih sistema omoqucio je efikasniju organizacijuveceg broja podataka i datoteka u savremenije organizacione strukturekoje se nazivaju baze podataka, tako da informacioni sistemi, danas, poci-vaju na bazama podataka. Baza podataka se u sustini definise kao skupcentralizovanih podataka organizovanih sa minimal nom redundantnoscu(ponavljanjem), tako da ih rnoze upotrebljavati veei broj aplikacija.

53

Osnovnekarakteristike datoteka su:dvojni karakter, sto znaci da predstavlja i loqicko-semanticku i fizicku

jedinicu podataka,- u strukturi podataka datoteke uvijek postoji neki formalni red, koji omo-gucavaobavljanje informativne djelatnosti i ornoqucava izvrsenje operacijanadatotekama,- u kompjuterskoj organizaciji predstavlja najcesci oblik strukture i organi-zacijepodataka,- datotekeprestavljaju najbolji inajprihvatljivijioblik cuvanja iarhiviranjapodataka.

Datoteke semedusobnorazlikuju prema sliedecirnosobinama:- vrsti,odnosno tipu,- velicini,- brzinipristupa slogovimau datoteci,- uredenosti,- rnoqucnostirnapovezivanjasa drugimdatotekarna.

6.2. Osnovni pojmoviKada se govori 0 datotekama i bazama podataka, cesto nailazimo na

pojmove koje predstavljaju nize organizacione strukture, kao sto su: entitet,obiliezje,podatak, slog, kljue idr.Entitetima nazivamo objekte kojima prikupljamo, arhiviramo i

uredujemo podatke, da bismo ih kasnije koristili. Svaki entitet ima svojeosobine, tako da se u organizaciji podataka entiteti biraju na osnovu pre-thodno utvrdenih kriterijuma, a njihove osobine naosnovu potreba prob-lema koji istrafujerno.

. Jedan primjer organizacije podataka u vidu datoteka je personalna evi-dencija radnikazaposlenih nafakultetu:Datoteku cine sliedeci podaci:

- prezime, ocevo ime i irneradnika(identifikacioni kljuc),- datum rodenja,- radnomjesto (sekundarni kliuc),- strucnasprema,

54


27/84

- radni staz,- fond casova,_pol (atribut koji rnozeda budekljuc za drugedatoteke),- datum zaposlenja,- rad u strucnirn i upravnimorganima.U ovoj datoteteci entitet je zaposleni radnik, a njegove osobine su:

prezime i ime,datum rodenja, strucnasprerna, poli sl.Ogranizacija datoteke projektovana je tako da sadri:i ~eliki ~roj slogova

koji predstavljaju nize organ.iza~i?nejedi~ice._Slog_podatkaJe~ap~s~ ne~omentitetu koji sadri:ajem pojedinih stavki (jos nizih .0rganlzacl?nlh Jedln~ca)utvrduje obiljezja i sadrzi vrijednost obiljezja nekog entltet~: Sva~1slog I.maIsteforme zapisa i strukturu. U navedenoj datoteci jedan slog cine SVI podaci kOJIsuvezani zajednoQradnika i daiu muosnovnaobiliezla.

Slog podataka cini jedna iii vise stavki koje predstavljaju osnovnejedinice podatka. Entitet "radnik", u navedenoj datoteci ima vise obiljeija(prezime i ime, adresa, godine radnog staia i dr), cije stvarne vrijednostiiskazujemo sadrZajem polja, odnosno stavki podataka. Stavke mogu bitinurnerlcke, attanumericke i alfabetske, tako da npr.: prezime i ime jestavka sa alfabetskim sadrZajem jer je sacinjavaju simboli nekog konac-nog alfabeta, adresa je stavka sa altanurnericklm sadrZajem, jer sadrZisimbole alfabeta i numerlcne vrijednosti, dok je broj godina radnog stazastavka sa numerlckirn sadrZajem.

stika 6. 1 Format za unos podatakaNa slici 6.1 prikazana je ulazna maska (format) za unos, pretragu

izmjenu podataka u jednom slogu:55

Pretraga podataka vrsi se na osnovu identifikacionog kljuca (u pri-kazanom primjeru - preko obijjezja - prezime, ocevo ime i ime). Najmanjejedno od obiljezja treba davrsi funkciju identifikatora iii kljucnog obitjezja.U osnovi postoje dvije vrste kljuceva: primarni j sekundarni. Primarni kljucse koristi za identifikacuju svakog sloga podataka datog entiteta i u nasernprimjeru to je prezime, ocevo ime i ime. Sekundarni kljuc sluzi za identifi-kaciju svih slogova koji posjeduju iste vrijednosti jednog iii vise atributa.

U okviru navedene datoteke sekundarni kljuc rnoze da bude: radnomjesto, pol radnika, godine radnogstaza, strucnasprema i sl.

Stika6.2 /zvjestaji po raztiCitim atributima

U razvijenim zemljama danas se skoro sve informacije u poslovnim,obrazovnirn, a posebno tehnickirn djelatnostima dobijaju koriscenjern baza po-dataka. Saobracajno-transpcrtna djelatnost je skoro nezamisliva bez koriscenjainformacione tehnologije, a cesto bez osnovne intormaticke pismenosti nernozernoda dodernodo informacija na aerodromima,ieljeznickim i autobuskirnstanicama.


28/84

Pretraga podataka vrsi se na osnovu identifikacionog kljuta (u pri-kazanom primjeru - preko obiljezja - prezime, ocevo ime i ime). Najmanjejed no od oblljezja treba davrsi funkciju identifikatora iiikljutnog obiljezja.U osnovi postoje dvije vrste kljuceva: primarni i sekundarni. Primarni kljutse koristi za identifikacuju svakog sloga podataka datog entitela i u nasernprimjeru to je prezime, ocevo ime i ime. Sekundarni kljuc sluz! za identifi-kaciju svih slogova koji posjeduju isle vrijednosti jednog iii vise atribula.

U okviru navedene datoteke sekundarni kljuc rnoze da bude: radnomjesto, pol radnika, godine radnog staza, strucnasprema i sl.

Slika 6.2 Izvjestaji po razliCitim atributimaU razvijenim zemljama danas se skoro sve informadje u poslovnim,

obrazovnirn, a posebno tehnitkim djelatnostima dobijaju korisceniern baza po-dataka. Saobraeajno-transportna djelatnost je skoro nezamisliva bez koriscenjaintdrmacione tehnologije, a cesto bez osnovne informatitke pismenosti nernozerno da dodemo do informacija na aerodromima, zeljeznickim i autobuskimstanicama.

57

7.0PERATIVNI SISTEMMtiLTlMEDIJALNIHRACuNARA

Windows 95-2000 je operativni sistern rnikroracunara koji je predvidenda maksimalno iskoristi raspolozive hardverske uredaje racunarskoq sistema,posebno u multimedijalnim prezentacijama, a da pri tome bude sto jednostavnijiza siri krug korisnika. lako se posle operativnog sistema Windows 95 pojavioWindows 98, Windows 2000, XP i Windows ME karakteristike ove generacijeoperativnih sistemasu slicne te cese objasniti naprimeruWindows-a 95.

Slika 7 . 1 . Windows MESavremeni softverski paketi, programski prevodici i operativni sistemi

kreirani su tako da budu pristupacni i razumljivi korisnicima koji nemaju prafe-sionalna znanja izoblasti informatike i racunarstva, a racunar koriste kao pomo-cno sredstvo u radu. Zastita od eventualnih qresaka koje bi mogle da naruseintegritet ifunkcionisanje sistemakreirana je tako da korisnikdobija upozorenje imogutnost da odustaneod nameravane operacijekojabi potencijalno mogla bitiopasna. U Windows-u 95 su na razumljiv nacin predstavljene hardverske kom-ponente ratunara (hard disk, disketa, CD ROM, modem i dr.) i kompjuterskiprogrami. Slicno prethodnim verzijama Windows-a svaka aplikacija definisanaje svojim nazivom i grafitkim simbolom (ikonom). Pored naziva, uz svakuaplikaciju, definisane su osobine koje ih karakterisu,

Windows 95 omogutava jednostavno kopiranje i brisanje datoteka izaplikacije FILE MANAGER. U stariiirn verzijamaWindows-a datoteke su kopi-rane na sledeci nacin:1) oznaci se datoteka kojuzelirno da kopiramo,2) aktivirarno opciju COPY,

58


29/84

3) upiserno naziv diska i direktori juma u koji kopiramo. r s ., 1~ y--_ ~ r~, _ ~ . - . ; I . J . o o r _ t!Sp ,_ _" " :. :: '. : ;.~ 13 !!f := ~ * * ? , ; I i f ) ! " i1! '1>I~It l '1"W; ? ."' u tVHb :11:'''_101;00:1

vrsi se tako da pozicioniramo strelicu rnisa na zeljenu ikonu (kojorn je pred-stavljena aplikacija III datoteka), pritisnemo levi taster "rnisa" I drzirno ga pritis-nutirn

Documents

knjiga informatika