Kociewski Magazyn Regionalny nr 20

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Kociewski Magazyn Regionalny - do numeru 10 była to publikacja seryjna Towarzystwa Miłośników Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim i Towarzystwa Miłośników Ziemi Tczewskiej. W roku 1994 nie ukazywał się, a od 1995 r. wydawca, Kociewski Kantor Edytorski, jest sekcją wydawniczą MBP w Tczewie.

Citation preview

Pracownia Edukacji Regionalnej, Kociewskie Towarzystwo Owiatowe w Tczewie i Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie Oddzia w Piasecznieogaszaj konkurs

dla uczniw szk podstawowych i rednich pod nazw:

SZUKAMY WASNYCH KORZENICelem konkursu jest rozbudzenie zainteresowania przeszoci wasnej rodziny, rodowiska, regionu i aktywne poszukiwanie wszelkich ladw naszej historii

Przebieg konkursu1. Uczniowie zainteresowani udziaem w konkursie winni do 1 sierpnia 1998 roku nadesa swoje prace (literackie, plastyczne, fotograficzne lub inne formy, np.: wyniki bada historycznych i zbierackich, stare fotografie, dokumenty, pras, eksponaty etnograficzne, militaria itp.) na adres: Pracownia Edukacji Regionalnej w Tczewie, ul. Wojska Polskiego 6, 83-110 Tczew 2. Do koca sierpnia jury dokona oceny nadesanych prac, wytypuje zwycizcw i rozele do szk informacje o wynikach konkursu. 3. Uroczyste wrczenie nagrd, poczone z prezentacj wynikw konkursu i zwiedzaniem wystawy, nastpi w dniu 19 wrzenia 1998 roku, w czasie Przegldu Kociewskich Zespow Folklorystycznych w Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Oddzia w Piasecznie. Serdecznie zapraszamy do zwiedzania muzeum w Piasecznie od poniedziaku do pitku w godzinach od 9do 1500. W pozostae dni po uprzednim zgoszeniu telefonicznym pod nr 135-14-29.

Prezes Kociewskiego Towarzystwa Owiatowego Irena Brucka

Kierownik MHPRL Oddzia Piaseczno Marek Lidzbarski

W NUMERZE 2 Z redakcyjnego biurka MIMO WSZYSTKO RBMY SWOJE 3 Andrzej Grzyb CZARNA WODA - WIOSNA (wiersz) 4 Roman Klim ZABYTKI KOCIEWIA 6 ODSZED NESTOR KOCIEWSKICH REGIONALISTW (Jzef Milewski) 7 ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIE DLA KOCIEWIA I NA KOCIEWIU 8 IMPREZY KONGRESU POMORSKIEGO 9 Wiesaw Dugokcki TCZEW WOBEC ZAKONU KRZYACKIEGO W PIERWSZEJ POOWIE XV WIEKU 12 Bogdan Bieliski HILLAROWIE Z PIESJENICY 14 Kazimierz Ickiewicz KASZUBI W BRAZYLII 16 Marek Miesaa PO NASZAMU Kociewski sowniczek gwarowy 17 Grzegorz Rogowski WIEDMY NA STOS (cz. 6) 20 TCZEWIANIE W FOTOGRAFII 22 Roman Landowski EKSPOZYCJA TOSAMOCI 23 Tadeusz Magdziarz PIESZA WDRWKA WOK CZARNEJ WODY 25 EBY ZACHOWA NATURredaktor naczelny sekretarz skad i amanie Urszula Wierycho

Kwartalnik spoeczno-kulturalnyNr 1 (20) wiosna 1998 PL ISSN 0860-1917

WYDANO ZE RODKW BUDETU MIASTA TCZEWA

RADA PROGRAMOWA przewodniczcy Andrzej Grzyb zastpca przewodniczcego oraz Irena Brucka, Grzegorz Dworak, Jzef Golicki, Kazimierz Ickiewicz, Jan Kulas, dr Maria Pajkowska, Ryszard Szwoch, Jzef Zikowski. REDAGUJ Roman Landowski Wanda Kolucka Halina Rudko Ewa Wera

26 OSOBLIWOCI PRZYRODNICZE NA KOCIEWIU 28 Mieczysaw Orowicz WYCIECZKA PO BORACH 29 Beata Maria Kowalewska W KRGU KUNI POLSKOCI 33 Kazimierz Ickiewicz PELPLISKA FILIA PASTWOWEJ SZKOY MUZYCZNEJ W TCZEWIE 34 Aleksander Andrzejewski i Zdzisaw Grabarczyk SPOD OPATY ARCHEOLOGA 37 Roman Landowski POWSTACZY ZACIG Poszli w boje chopcy nasze 40 Jzef Sitkiewecz SPACERKIEM PO MANHATTANIE" 42 Jan Kulas i Romuald miech MATURZYCI O SOBIE I SWOIM POKOLENIU 44 Andrzej S. Fleming RECITAL FORTEPIANOWY TOMASZA WOJAKA 45 Andrzej S. Fleming PRAWIE WSZYSTKO O RYBACH 48 Hanryk Kuchta MIDZY NIEBEM A ZIEMI 49 Irena Gostomska WJEDZA O REGIONIE W BIBLIOTECE SZKOLNEJ 50 STOWARZYSZENIA PRZYJACIELE CZARNEJ WODY 51 Zygmunt Bukowski WIERSZE 52 Testament poetycki Franciszka Sdzickiego

PRZEDSTAWICIELE TERENOWI Andrzej Solecki (Gniew), Marek liwa (Nowe) WYDAWCA

Kociewski Kantor EdytorskiSekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewie dyrektor Urszula Wierycho ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, tel. (069) 31 35 50 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, zmiany tytuw oraz poprawek stylistyczno-jzykowych w nadesanych tekstach.

Teksty oraz zdjcia zamieszczone w niniejszym numerze zostay przekazane przez autorw nieodpatnie.DRUK I PRZYGOTOWANIE Drukarnia Wydawnictwa Diecezji Pelpliskiej Bernardinum" Pelplin, ul. Biskupa K. Dominika 11 NA OKADCE Wiosn na Kociewiu kwitn dzikie jabonie fot. Janusz Landowski

KMR

Z

redakcyjnego

biurka

Mimo wszystko rbmy swojeCoraz mocniej si chwieje cay ten system wartoci, zapowiadany przez politycznych zwycizcw. Rne adne hasa i haseka o socjalnych i kulturalnych potrzebach goszono wtedy, gdy niektrym zaleao na spoecznym poparciu, potem o ludziach zapomniano. Lekarz i nauczyciel nale nadal do grupy ebraczej, a rzd znowu Jako si wyywi**. Leczenie jest ju przywilejem bogatych, uzyskanie mieszkania rwnie. Bogaci staj si bardziej bogatymi, a biedni s coraz biedniejsi. Do kta odstawiono take trosk o wasn godno. Rzdzcy zadbali jakby tylko o siebie. A generalna zasada etyki gosi, e normy pozytywnego postpowania obowizuj wszystkich i w kadej sytuacji. Liberalizacja ycia spoecznego i zachynicie si demokracj, w ktrej pono kademu wszystko wolno, rozreguloway pojcia dobra i za. Moralne podstawy wymkny si spod kontroli. Pomoga temu rozprzestrzeniajca si bieda, powszechna frustracja i upadek autorytetw. Dzieci wypowiadaj posuszestwo rodzicom, wartoci mierzone s tylko w walorach materialnych, a chamstwo i zwyczajne oszustwo czy kamstwo staj si ju niemal codziennoci. Wszechobecna swoboda, bezkarno, brak dyscypliny, ycie na niby, brak szacunku dla tradycji, absolutna beztroska o wszystko i w kadym miejscu - to najczciej race objawy-postpujcego chaosu i znieczulicy. Wiele mwiono kiedy na grze" o potrzebie czerpania korzyci moralnych z mioci do ziemi najbliszej. Uszanowanie rodziny i miejsca bytowania miao wzmocni morale lokalnych spoecznoci. Obiecywano nawet, e takie inicjatywy bd wspierane. Skdind wiemy, e na rodki centralne nie mona liczy: gra" odmawia, zasilajc jednoczenie pomysy rodowisk nacjonalistycznych, gdzie zwyk agresj przystraja si w polityczne hasa. No c, zasadnicza rnica interesw! W dalszym cigu Liczy moemy gwnie na finansowe wsparcie tczewskiego samorzdu miejskiego, ktry rozumie ide istnienia zarwno naszego pisma jak i pozostaych poczyna regionalnych, i na pewien udzia, od czasu do czasu, innych gmin z Kociewia, Prawd jest to, e podstawy zdrowego spoeczestwa budowa naley w zdrowej rodzinie. A wic w takiej rodzinie, w ktrej pierwsz trosk bdzie rozrnianie biaego od czarnego, sia bdzie mierzona nie tylko sprawnoci mini, a kamstwa bdzie mona odrni od prawdy. Nie wszystko jeszcze stracone, bowiem patologia polityczna nie jest, na szczcie, zjawiskiem powszechnym. Rbmy wic swoje, z nadziej i kiedy silny wesprze sabego, bogaty wspomoe biednego i zwikszy si odsetek ludzi rozwanych.

Redaktor

ANDRZEJ GRZYB

Czarna Woda - wiosnaW zeszorocznych szyszkach k o k o n y pajcze I pki ju zielone n a d w o d y d i a m e n t e m Pynie rzeka w niej olcha bkitem podszyta I biel przylaszczek i zotym k a c z e c e m A wszystko powraca lecz n i e takie s a m e Marcowe soce ostre r a n k i e m cierpkie Cisza rozdzwoniona sikork i szpakiem I klangor dziwnie tskny urawi za l a s e mZ tomiku Szare kamyki

KMR

3

W listopadzie 1997 roku odbyo si kolejne, ju V Sympozjum Wilane Zabytki Kociewia", zorganizowane przez Gdaski Oddzia Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Muzeum Wisy w Tczewie, przy wspudziale tczewskiego oddziau Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego, Kociewskiego Towarzystwa Owiatowego i Nadwilaskiego Klubu Krajoznawczego Trsow" w Tczewie. Po sympozjum pozostao wiele cennych przemyle, z ktrymi chcemy si podzieli.

ROMAN KLIM

Zabytki KociewiaKociewia jest regionem niezwykle atrakcyjnym. Obfituje w jeziora, lasy urozmaicon rzeb terenu oraz wiele osobliwoci przyrodniczych i kulturo wych. Trzy podregiony geograficzne: Pojezierze Starogardzkie, B o r y Tuchol O wycl skie i Dolina Wisly przedstawiaj du rozmaito form geograficznych. Kociewie jest urzekajco pikne, o spokojnych polach i kach, o szeroko rozlanych wodach i bogatej zieleni drzew i krzeww. Kojarzy si z typowo polskim krajobrazem. i Bezcennym elementem krajobrazu kociewskiego s wody, na ktre skadaj si kompleksy jezior, rzeki, potoki i strumyki. Urwisto i stromo ich brzegw wzbogaca pikno krajobrazu. Kociewie po siada ponad dwiecie rnej wielkoci jezior. S one obecnie ostatnim i jedynym rezerwuarem czystej zdro wej wody. Najwiksz rzek tej ziemi jest Wisa, stanowica na wschodzie naturaln granic regionu Kociewia, nie zwykle atrakcyjna w sensie kulturowym, symbolicznym i krajobrazowym, ale cakowicie nie wykorzystana. Inne, niniejsze rzeki Kociewia, rwnie s widokowo intere sujce. Wrd nich Wda, zwana te Czarn Wod, z dopywami Niechwaszcz, wita Struga, Kabnica. Prusina, Ryszka, Wyrwa i Sobiska Struga - po siada niepowtarzalny urok i biegnie przez szereg przepiknych uroczysk. Urokliwa rwnie jest Wie rzyca z dopywami: Wietcisa, Piesienica, Wgiermuca i Janka (Jonka). Zupenie szczeglny charakter, krajo brazowo inny, ma Motawa. Podstawowym elementem krajobrazu kociewskiego s lasy. W olbrzymiej czci s to wspaniae komple ksy Borw Tucholskich, ktrych walory nale bez sprzecznie do najwyszej klasy nie tylko w Polsce, ale nawet w Europie. Bory nazywane te zielonym mo rzem", stanowi jeden z najwikszych w Polsce obsza rw lenych - okoo 1170 km2 powierzchni, z czego niemal 30% mieci si w granicach Kociewia. Najstarsze zespoy lene Kociewia odzwierciedlaj liczne rezerwaty i pomniki przyrody, stanowice relik ty dawnych, pierwotnych kraj obrazw. S niezwykle bo gate w zwierzyn i zawsze byy terenem gniazdowania wielu rzadkich gatunkw ptakw. Oprcz wielu rezerwatw i pomnikw przyrody, a take osobliwoci przyrodniczych.szczeglnego ro dzaju jak np. gazy i gazowiska, zespoy wyjtkowych drzew, jary, wwozy, przeomy, rzadkie gatunki ro lin..., Kociewie obfituje w liczne zespoy parkowo-paacowe, punkty widokowe, a take ogrody dendrologicz ne czy te parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Cech charakterystyczn Kociewia s wspaniale wkomponowane w krajobraz i przyrod miejscowoci o tradycjonalnej, historycznej jak i zabytkowej archi tekturze ludowej. Stanowi ona ogromn warto tego regionu, ktry obfituje w liczne obiekty zabytkowe, jak grodziska, cmentarze, kocioy i klasztory (orodki kul tu religijnego i pielgrzymek), zaniki, paace, dwory, hi storyczne ruiny, muzea, skanseny, miejsca pamici na rodowej, pomniki, pola bitew, redniowieczne miejskie zespoy urbanistyczne, obiekty i zespoy budownictwa ludowego, eglugi, hydrotechniki, rybowstwa, szkutnictwa, flisactwa, lenictwa... Niezwyke s w swoim wyrazie panoramy na kociewskim brzegu wilanym z pozostaociami kultury mennonicko-holenderskiej, ze specyficznym budownicKMR

4

twem (domami i zagrodami holenderskimi). Ten yp kra jobrazu przewaa na Nizinie Walichnowskiej, Nizinie Sartowicko-Nowskiej i Maej Nizinie wieckiej. Nale aoby podkreli, e Kociewie swoj wschodni - po nad 100 kilometrow - granic opiera si o Wis, a wic jest regionem nadwilaskim, co w sposb wybitny pod nosi jego warto i stanowi najbardziej oryginalny rys.

i zabytkw, stao si wielk wartoci o duych moli wociach jego wykorzystania dla celw turystycznych. Jednak wiedza o tym regionie - pomimo wielu publikacji wyda ksikowych - wci jest powierzchowna i fragmentaryczna. Jedn z prb dalszego upowszechnienia regionu byo V Sympozjum Wilane p.t. Zabytki Kociewia" w ra mach cyklu: Nadwilaskie regiony". Problematyka za bytkw Kociewia zostaa wybrana w pierwszej kolej noci poniewa, ich substancja i pikno, rnorodno i burzliwe losy s najbardziej oryginalnym elementem krajobrazu tego regionu. W czasie sympozjonu nawie tlone zostay z rnych stron.

Panorama Gniewa nie przypadkowo zostaa okrelona najpikniejszym widokiem miejskim w Polsce Pnocnej. Na wilanej skarpie widzimy gotyck far, obiekt zamku pokrzyackiego i renesansowy paac zwany domem Marysieki w otoczeniu mieszczaskich kamieni

Duym walorem Kociewia jest jego znaczne zrni cowanie etniczne o trzech zasadniczych zespoach kul turowych: kociewskim (Grale, Polanie, Feteracy), kociewsko-borowiackim (Borowiaki, Borusy, Lasaki) i nizin nadwilaskich (Niziniaki). To samo dotyczy g boko zakorzenionej w tradycji kociewskiej sztuki ludo wej o swoistych cechach. Rzeba w drewnie, wyroby z wikliny i trzciny, malarstwo na szkle i ptnie, rno kolorowy haft - to tylko niektre przykady, ktre obe cnie przeywaj swj renesans. Ogromna jest spuci zna kultury duchowej Kociewia, na ktr skada si jej historia i ywot ludzi, ktrzy j tworzyli.

Katedra w Pelplinie, witynia dawnego klasztoru cysterskiego, jest najcenniejszym sakralnym obiektem architektonicznym na Kociewiu, stanowicym du atrakcj dla zwiedzajcych

Cel zosta chyba osignity, bowiem spotkanie Za bytki Kociewia" pozwolio pogbi wiedz naukow i praktyczn na ten temat, z myl o jej dalszym wyko rzystaniu dla potrzeb muzeologicznych, konserwator skich i regionalistycznych. Nie ulega wtpliwoci, e wiedza ta moe przyczyni si take do rozwoju tury styki i krajoznawstwa na Kociewiu, poniewa region ten w tym zakresie posiada jeszcze wiele moliwoci. Turystyka moe sta si si napdow rozwoju gospo darczego, tak jak to dzieje si na caym wiecie. Kocie wie czeka na swoj szans. Ta dziedzina jest w re zultacie najlepsz form harmonijnego zgodnego z natur rozwoju regionu. Przyczyni si take moe do promocji kociewskich zabytkw, ich ratowania i zabezpieczania.

Ruiny pokrzyackiego zamku w wieciu stoj w widach Wisy i wpadajcej do niej Wdy. Ogldane z wysokiej skarpy, zwanej Diabelcami, tworz urokliwy element rzecznego pejzau

Przyroda i krajobraz, zabytki i historia oraz ludzie wyodrbniaj z morza innych maych ojczyzn" niezwy kle oryginalny region, jakim jest Kociewie. Jego wize runek w tej wieloci jest znaczco wyrazisty i atrakcyj ny. Kociewie jest jednym z najbardziej interesujcych regionw nadwilaskich, w ktrym Wisa, a take jej dopywy wycisny trway lad. Dziedzictwo kulturo we Kociewia, a przede wszystkim zespolenie przyrody

Podczas turystycznej wdrwki niecodziennym zjawiskiem jest drewniany kociek w Szczodrowie, nalecy do najcenniejszych przykadw budownictwa tego rodzaju w Polsce

mm

Odszed Nestor kociewskich regionalistw2 marca rozdzwoniy si telefony. Rwnie w naszej redakcji. Pytano, czy u nas by, czy widzielimy, a moe co wiemy, c o syszelimy... Po k i l k u dniach prasowe tytuy wszyy sensacj: Poszukiwania starogardzkiego historyka", Znikn prawie bez ladu", Zagin c z y pracuje...". P o c z t k o w e emocje z kadym dniem przybliay zapowied tragedii. Dr Jzef Milewski w y s z e d z domu 26 lutego. Po mierci o n y mieszka sam. Jego nieobecnoci w domu zaniepokoili si synowie. Moe gdzie wyjecha, moe na sobot i niedziel zatrzyma si u znajomych? Czy p o w d r o w a na k o c i e w s k i e trasy, sobie tylko znane? Moe gromadzi jakie fakty do swoich kolejnych publikacji? Rne snuto podejrzenia. Mimo s w y c h 84 lat interesowa si jeszcze w i e l o m a tematami: obecnoci bobrw w dolinie Wdy, mczeskim szlakiem ydw p r o w a d z o n y c h w 1945 r o k u w okolice Skrcza i Osieka, histori k o c i e w s k i c h parafii. Intensywne poszukiwania rodziny i policji nie przynosiy rezultatu. Komunikaty w prasie, radio, telewizji te n i e dostarczyy n o w y c h informacji. Do p o s z u k i w a za chcali take ksia w s w o i c h parafiach. Ostatni raz w i d z i a n o Jzefa Milewskiego w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Starogardzie, skd wypoyczy ksik. W jego mie szkaniu znaleziono t ksik, co wiadczyo o tym, e po w i z y c i e w bibliotece w r c i do domu. Ssiadka s d z i w e g o h i s t o r y k a w rod p o p i e l c o w jeszcze w i d z i a a go w kociele. Jednoczenie dochodziy strzpy informacji, e widziano go w autobusie PKS jadcym ze Starogardu do Lubichowa. Kto donis, e przebywa w okolicach Rywadu, widziano go w Smtowie, w Czarnym Lesie... Po d w c h tygodniach poszukiwa potwierdziy si najgorsze obawy. Jzefa Milew skiego znalaza mier w pobliu miejsca, gdzie zacz swoje ycie - k o o Zelgoszczy, tam b o w i e m urodzi si 18 lutego 1914 roku. Wyzibione ju z w o k i znalaz rolnik na mao uczszczanej drodze polnej pod lasem. Z Jzefem M i l e w s k i m bylimy bardzo zwizani. Nalea do staych autorw w naszym pimie. Od w r z e n i a 1 9 8 5 do marca 1989 r o k u peni funckj przewodni czcego Rady Programowej Kociewskiego Kantoru Edytorskiego, potem do 1 9 9 4 r o k u by jej czonkiem. By n i e k w e s t i o n o w a n y m autorytetem w s p r a w a c h historii naszego regionu. Opublikowa dziesitki prac nau k o w y c h i p o p u l a r n o n a u k o w y c h o tematyce kociewskiej: o dziejach tego regionu, jego kulturze ludowej, yciu spoecznym... By z nami w czasie otwarcia Kongresu Kociewskiego, wsplnie obchodzilimy w 1 9 9 6 roku 10 rocznic Kociewskiego Kantoru E d y t o r s k i e g o ; d o o s t a t n i c h dni ycia b y a k t y w n y i peen pomysw. 17 marca 1998 roku, na cmentarzu ko m u n a l n y m w Starogardzie - apiszewie, nestora k o c i e w s k i c h regionalistw poe gnali go liczni przyjaciele, ktrzy towarzy szyli mu za ycia. KMR

Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie dla Kociewia i na Kociewiua fali padziernikowej odwily 1956 roku, obok Zrzeszenia Kaszubskiego z siedzib Zarzdu Gw nego w Gdasku, powstao Zrzeszenie Kociewskie w Starogardzie. P# pierwszych latach aktywnej dziaalnoci Zrzeszenia Kociewskiego, jego nieliczni dziaacze, chcc mimo trudnych warun kw politycznych kontynuowa prac regionaln, uczestniczc w Walnym Zjedzie Delegatw Zrze szenia Kaszubskiego w 1964 roku w Gdasku, poparli now formu tej organizacji, ktra przyja nazw Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, obejmujc swoim dziaaniem teren caego Pomorza, w tym te Kociewie, gdzie na miejscu rozwizanego Zrzeszenia Kociewskiego powsta Starogardzki Oddzia ZK-P, a jego prezesem a zarazem czonkiem Prezydium Zarzdu Gwnego ZK-P by Jzef Milewski. Wwczas to w oficynie wydawniczej ZK-P ukazaa si m.in. jego 2 tomowa monografia Dzieje wsi powiatu starogardzkiego.ednoczenie na amach Biuletynu ZG ZK-P", dzi miesicznika Pomerania", zaczy ukazywa si co raz liczniejsze artykuy dotyczce Kociewia,w tym stay felieton kociewski Kuby z Piczyna (nieyjce go ju Konstantego Bczkowskiego z Torunia). Gawdy te pniej ukazaa si w osobnym tomiku. Z czasem w Klubie Studenckim Pomerania", przyznajcym m.in. Medale Stolema pojawio si grono modych Kociewiakw, do ktrych nalea Andrzej Grzyb. Problemtyka kociewska bya coraz mocniej obecna w dyskusjach zrzeszeniowych. Kociewie ob jy wanogi Pomeranii i spotkania kombatantw - czonkw Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski". Sytuacja ta nie zmienia si nawet w latach 70., kiedy to powstao w miejsce oddziau ZK-P w Starogardzie Towarzystwo Mio nikw Ziemi Kociewskiej. W krgu zainteresowania ZK-P pozostaa nie tylko kociewska sztuka ludowa. ZK-P wydao kilka teczek haftu kociewskiego (Marii Wespowej z Morze szczyna i Magorzaty Garnyszowej z Pczewa), wsporgani zowao wystawy sztuki ludowej, a gdy powsta Oddzia w Tcze wie, take Spotkania Nadwilaskie. W oficynie wydawniczej ZK-P lub Wojewdzkiego Orodka Kultury ukazay si z ini cjatywy Oddziau Gdaskiego m.in. takie znaczce pozycje li teratury kociewskiej jak Saga Kociewska Bolesawa Ekierta, tomik poezji Jana Wespy, zbiory pieni i legend Wadysawa Kirsteina, Bajki kociewskie Bernarda Janowicza (dwa wyda nia). Jako pisarze debiutowali w ZK-P m.in. Roman Landow ski i Andrzej Grzyb. Tu ukazay si te pierwsze monografie wsi kociewskich - Edyty Winiowskiej o Piczynie i Leona Libiszewskiego o Dziernie Od pocztku istnienia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego szczegln funkcj spoiwa penia posta twrcy regionali zmu kaszubskiego, dr. Floriana Ceynowy, przywdcy marszu na Starogard w okresie Wiosny Ludw 1846 roku, ktry jako lekarz cae swoje twrcze ycie spdzi na Kociewiu w Bu kowcu pod wieciem, a spoczywa w Przysiersku i patronuje m.in. Liceum Oglnoksztaccemu w wieciu. Tam te, w wieciu i Bukowcu, w latach 80. powstay najprniejsze i najstarsze obok Tczewa kociewskie oddziay Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Drug postaci - spoiwem midzy Ka szubami a Kociewiem by, mieszkajcy do mierci w 1983 roku w Pelplinie, ks. dr Bernard Sychta, autor m.in. Sownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (7 tomw) i Sownictwa kociewskiego na tle kultury ludowej (3 tomy) oraz Wesela Kociewskiego i Wesela Kaszubskiego. W 1980 roku w Pelpli nie zainaugurowano coroczne Spotkania Pelpliskie, organi zowane przez ZG ZK-P i Wysze Seminarium Duchowne. Pierwsze powicone byo wycznie Kociewiu. Spotkania te od lat zbliaj rodowiska kaszubsko-pomorskie oraz dziaa

N

J

czy ZK-P i Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej. W Pelplinie powsta te kolejny kociewski oddzia ZK-P, a wkrtce take oddziay w Skrczu, Zblewie i Lubichowie, podejmujce nowe inicjatywy, take wydawnicze choby w postaci gazety lokalnej itp. Najmodszymi oddziaami ZK-P na Kociewiu i pograni czu Borw Tucholskich s oddziay w Lubichowie, Osiecznej i Szlachcie. Wszystkie one wkadaj wiele wysiku i pracy na rzecz Kociewia, popularyzowania kultury i tradycji kociew skiej, rozwijania edukacji regionalnej, promocji regionu i upamitnianie wybitnych postaci z przeszoci. W dzie dzinie upowszechnienia znaczcych sylwetek Kociewian i edukacji regionalnej wyrni si Oddzia w Zblewie, gdzie w ramach Kongresu Kociewskiego nastpio odsonicie tablicy ku czci ks. pk. Jzefa Wryczy, a w Twardym Dole odbyo si I seminarium edukacyjne nauczycieli-regionalistw kociewskich. Przygldajc si zrealizowanym ju imprezom kongresowym a two mona zauway szczeglnie istotn rol Piaseczna, jako Sanktuarium Krlowej Pomorza oraz miejsca przegldw ze spow ludowych, czcego wysiki ZK-P i Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej, podobnie jak w przypadku Starogardzkiego Centrum Kultury i tamtejszej Biblioteki im. ks. Bernarda Sychty. Do grona najprniejszych orodkw kultury kociewskiej, promieniujcych poza Kociewie, wzbudzajcych rado i saty sfakcj take w rodowisku Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, trzeba zaliczy coraz pikniejsze miasta Pomorza: stary Gniew i mod Czarn Wod. Rzeki Wda i Wieyca, czce dwie nasze pomorskie krainy - Kaszuby i Kociewie, ich czysto i inne problemy ekologiczne, staj si coraz bardziej przedmiotem wsppracy midzy gminami, wojewdztwami i organizacjami Pomorzan nad Wis, na ktrym to terenie dzia aj wszystkie kociewskie organizacje i bardzo liczne kociew skie oddziay Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Ich praca jest nasz wspln satysfakcj, jak rwnie rdem radoci przybywajcych uczestnikw Sympozjum Polonii Pomorskiej. W roku 1992 odby si w Gdasku na Kaszubach II Kongres Kaszubski. Uczestnicy tego kongresu, wiadomi wsplnoty lo sw kaszubsko-kociewskich w maej ojczynie pomorskiej i wiel kiej - Rzeczypospolitej, postulowali pod adresem Zarzdu Gw nego ZK-P zwoanie Kongresu Kociewskiego. Potwierdzi to Walny Zjazd Delegatw w grudniu 1992 roku. Realizacja tego postulatu staa si faktem dziki wsppracy ZG i Oddziaw Kociewskich ZK-P oraz Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociew skiej, Towarzystwa Mionikw Ziemi Tczewskiej i samorzdw Kociewia wraz z Wojewod Gdaskim. Zarzd Gwny ZK-P

KMR

7

Imprezy Kongresu Pomorskiegomaj-wrzesie 1998 Olimpiada Wiedzy o Regionie - kwiecie, Tczew Ogoszenie konkursu Nasza codzienno w ostatniej dekadzie XX wieku - maj, Ziemia Chemiska

Monografia dla Tczewa

Tematem prac maj by w szczeglnoci: ycie rodzinne we wszystkich jego przejawach, ycie wsplnot ssiedzkich i lokalnych, sposoby prowadzenia ycia towarzyskiego, przy jacielskiego, form witowania i zabawy, obecno religii w yciu wsplnot lokalnych itp.

T

XXXIII Midzynarodowy Spyw Wd - 8 maja, Czar na Woda II Zjazd Rodu Przewoskich - 8-10 maja, Starogard Gdaski Uroczystoci 50-lecia Muzeum Pomorza rodkowe go w Supsku -14 maja, Supsk

Sesja naukowa pt: Szlachta w spoeczestwie i pastwie midzy Rugi a Warmi od XVIII do XX wieku (14-17 maja) i V Konferencja Kaszubsko-Sowiska pt.: Ludoznawcy i kultura ludowa Pomorza Zachodniego (3-4 wrzenia) orga nizowane przez Muzeum Pomorza rodkowego w Supsku.

czew dotd nie posiada penej monografii powiconej dziejom miasta. Istniaa wic potrzeba napisania i wy dania popularnonaukowego zarysu historii Tczewa. Dotychczasowe opracowania niemieckie i polskie z drugiej poowy XIX i pocztku XX wieku s trudno dostpne i w duym stopniu przestarzae. Nie byy zreszt pisane przez zawodowych historykw. Pracownicy Instytutu Historii Uniwersytetu Gdaskiego pod kierunkiem dr. Wiesawa Dugokckiego w 1995 roku przyst pili do pracy nad historyczn monografi Tczewa. Publikacja czy w sobie elementy popularyzacji z wysokim poziomem merytorycznym. Opracowanie to obejmuje dzieje miasta od czasw najdaw niejszych i uwzgldnia wyniki bada archeologicznych i historycznych a po 19 czerwca 1994 r. Publikacja zawiera 33 rozdziay, obejmujce histori Tczewa od pocztkw osady do roku 1995:

Recytujemy proz i poezj kociewsk - midzywoje wdzki konkurs recytatorski - maj, Starogard Rocznica 350-lecia upadku pastwowoci pomorskiej - maj, SzczecinSesja naukowa, wydawnicza, wystawa

Tczew - nasze wsplne dziedzictwo - maj, Tczew

Konferencja nt. promocji Tczewa, z udziaem przedstawi cieli tczewskich rodowisk emigracyjnych

Biesiada literacka Literatura inspirowana histori Pomorza - 23 maja, Czarna Woda Obchody Jubileuszu wiecia - czerwiec, wiecie Obchody 800-lecia Starogardu Gdaskiego i 650lecia nadania praw miejskich - czerwiec, Starogard Zakoczenie Kongresu Pomorskiego - 5-7 czerwca, SzczecinSesja naukowa powicona wspczesnemu spoecze stwu i gospodarce Pomorza (5-6.06), uroczyste naboestwo koncelebrowane przez biskupw pomorskich, przyjcie uchway kongresowej, festyn z udziaem zespow folklo rystycznych na Zamku Ksit Pomorskich.

Konferencja Pomorski ruch regionalny - Gdask Obchody jubileuszu 30-lecia Muzeum Pimiennic twa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej - wrzesie, WejherowoSpotkanie Muzealnikw Pomorskichoraz Towarzystwo Mionikw Ziemi Kociewskiej ze Starogardu Gda skiego, Towarzystwo Mionikw Ziemi Tczewskiej, Zwizek Przyjaci Pomorza z Gdaska, Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne z Bydgoszczy, Polsko-Niemieckie Towarzystwo Europa Regionum", To warzystwo Mionikw Borw Tucholskich oraz Toruskie Towarzystwo Kultury i Towarzystwo Przyjaci Ziemi Darowskiej.

1. Geneza Tczewa 2. Tczew w okresie pomorskim (1260-1308) 3. Zakon Krzyacki wobec Tczewa w pocztkach XIV w. 4. Tczew jako krzyacki orodek administracyjny i go spodarczy 5. Ustrj miasta w XIV i w 1. po. XV w. 6. ycie gospodarcze i spoeczne w XIV i w 1. po. XV w. 7. Tczew wobec Zakonu Krzyackiego w 1. po. XV w. 8. Tczew w wojnie trzynastoletniej (1454-1466) 9. Tczew jako orodek administracyjny i gospodarczy starostwa tczewskiego 10. Ustrj miasta w latach 1466-1772 11. Rzemioso, handel, rolnictwo w latach 1466-1626 12. Gospodarka miejska w latach 1626-1772 13. ycie religijne w okresie reformacji i kontrreformacji 14. ycie religijne i szkolnictwo w XVI do pocz. XIX w. 15. Tczew w yciu politycznym Prus Krlewskich (14661772) 16. Ustrj i ludno miasta w latach 1773-1815 17. Gospodarka Tczewa w latach 1772-1815 18. W wirze wielkiej polityki (1772-1815) 19. Rozwj przestrzenny Tczewa od XIII w. do 1815 r. 20. Czynniki warunkujce rozwj Tczewa w XIX i XX w. 21. Ustrj miasta Tczewa i system funkcjonowania wadz miejskich w latach 1815-1939 22. System funkcjonowania wadz miejskich Tczewa w okresie po 1939 r. 23. Ksztatowanie rodowiska miejskiego (1815-1939) 24. Rozwj przestrzenny Tczewa i zagadnienia komunalne w okresie po 1939 r. 25. Gospodarka Tczewa w latach 1815-1939 26. ycie gospodarcze miasta po 1939 r. 27. Rynek pracy i bezrobocie w XIX-XX w. 28. Zagadnienia ludnociowe w XIX i XX w. 29. ycie spoeczno-polityczne do wybuchu II wojny wiatowej 30. ycie spoeczno-polityczne Tczewa w okresie po 1939 r. 31. Szkolnictwo i owiata w XIX-XX w. 32. ycie kulturalne w XIX-XX w. 33. Kultura fizyczna w XIX-XX w. Autorami poszczeglnych rozdziaw s pracownicy nau kowi Uniwersytetu Gdaskiego: Barbara Okoniewska, Wiesaw Dugokcki, Andrzej Groth, Krzysztof M. Kowalski, Marek Sta ewski. Ksika, redagowana przez Kociewski Kantor Edytorski ukae si prawdopodobnie w poowie biecego roku.

Kongres Pomorski organizuj: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie

KMR

Poniej drukujemy VII rozdzia z przygotowywanej do druku przez Kociewski Kantor Edytorski, zapowiadanej od kilku lat, Historii Tczewa - pierwszej rzeczywistej publikacji monograficznej o miecie. Dr Wiesaw Dugokcki, jest przewodniczcym zespou redakcyjnego, a take autorem wikszoci rozdziaw dotyczcych okresu redniowiecza. Zamieszczony tekst jest zapowiedzi tej jake niezbdnej ksiki.

WIESAW DUGOKCKI

Tczew wobec Zakonu Krzyackiego w pierwszej poowie XV wieku1. Miasto a Zakon do powstania Zwizku Pruskiegowschd od Wisy, nie uzyskujc jednak trwaych zdoby czy terytorialnych, Tczew nie ponis adnych strat. Woj n t koczy traktat zawarty w 1422 roku nad jeziorem Meno. Take Tczew przywiesi do niego swoj piecz, stajc si tym samym gwarantem pokoju. W 1426 roku na zjedzie miast w Malborku przedstawi miastom spra w uawki wilanej, przylegajcej do granic ich patrymonium ziemskiego i prosi je o rad. Jest to pierwsze znane samodzielne wystpienie miasta na forum miast pruskich. Dalszego cigu tej sprawy nie znamy2. W 1431 roku Zakon zama traktat meneski, najedajc pograniczne terytoria Polski. Spowodowa o to odwetow wypraw husycko-polsk na Pomorze Gdaskie w 1433 roku. Wojska polskie znalazy si pod Tczewem 29 wrzenia. Wspczesna relacja krzyacka po daje, e mieszczanie nie zniszczyli przedmie, ktre zo stay podpalone i std ogie przenis si do miasta, ktre spono. Wielu ludzi, take ci, ktrzy szukali tu przejcio wego schronienia, zgino w ogniu. Do spalonego miasta weszy wojska polskie i zupiy go. Plastyczny obraz niszczenia pozostawi Jan Dugosz. Najpierw obrocy usiowali przeszkodzi podpaleniu przedmie, ale bez powodzenia. Przedmiecia najpierw ograbione, a potem podpalone stany w pomieniach, ktre sigay wysoko, a mocny wiatr, ktry zerwa si z poudnia, rozrzuca na miasto iskry, gownie i pomienie, jakby spe cjalnie chcia pomc Polakom (...) Mieszczanie mogli wprawdzie ugasi poar... za pomoc wody, zrywania ko minw i dachw, wszelako kiedy zaj si dach jednej z wie, to poar ogarn wszystko co byo w ssiedztwie: ogie bowiem przedosta si z wiey na dach kocioa, a nastp nie na dachy miejskie... I wkrtce ogie... zacz si sze rzy wzdu i wszerz i z tego powodu wojsko krlewskie zbliywszy si do murw usiowao si na nie wedrze.

B

ardzo napite stosunki midzy mieszczastwem Tczewa a Zakonem, bezporednio po zajciu prze ze Pomorza Gdaskiego, ulegy szybkiej popra wie po ustpstwach ze strony miasta. W cigu XIV wieku wielcy mistrzowie powikszyli jego posiadoci ziemskie i przywrcili pewn cz dochodw z sdownictwa. W pewnym stopniu zrekompensowao to utracone docho dy z przewozu, rybowstwa i mynarstwa. W 1410 roku mieszczanie tczewscy wzili udzia w bitwie pod Grunwaldem pod chorgwi wjta, ktry ponis mier na polu bitwy. Klska grunwaldzka wy woaa stan wielkiego rozprenia i zamtu w pastwie krzyackim. Jego dalsze istnienie zaczo wydawa si problematyczne. Zbliajcemu si pod Malbork krlowi polskiemu poddaway si kolejne zamki i miasta. Tak samo postpi Tczew. Wedug skargi Zakonu na pod danych z okoo XV wieku ci z Tczewa" (die von Dirszaw) poddali miasto, idc zapewne za przykadem Gdaska. Jed noczenie jednak przystpili do rabunkw dworw krzy ackich wok Malborka (czogen uff unseres ordens hffe ummelang Marienburg und nomen doraus, was sie fanden). Z nadania Wadysawa Jagiey Tczew otrzyma bli ej nieznany, Piotr z Wgla1. Jednake po odejciu wojsk polsko-litewskich spod Malborka, sytuacja zmienia si ra dykalnie i Tczew wrci pod panowanie Zakonu. Mona przypuszcza, e nastroje antykrzyackie nie ogarny wszy stkich mieszkacw, skoro najwybitniejszy tczewianin tam tego czasu, mistrz Mikoaj, zosta czonkiem rady krajowej, powoanej w 1412 roku przez wielkiego mistrza Plauena. Wokresie tzw. wojny godowej (1414-1422), w ktrej wojska polsko-litewskie pustoszyy terytoria zakonne na

KMR

9

Nie trzeba ju jednak byo adnej siy ani oblegania. na ktrych temat chciayby prowadzi rozmowy. Ujawnie Obrocw murw pali bowiem ogie... Z tej przyczyny nie si rnic interesw w onie Zwizku Pruskiego wsp wielu ludzi spado z murw, a uciekajc do Polakw uni grao z przedsiwzitym przez wielkiego mistrza zamiarem kali mierci. Przez te same mury weszli... do miasta... Po pokojowego" rozwizania konfederacji. Bez wtpienia mae lacy i zbierali co lepsze upy. A... bramy miasta... zostay... miasta byy jej najsabszym, najbardziej podatnym na pre rozbite z jednej strony przez Polakw, a z drugiej przez sje ogniwem mieszczan. I wtedy wreszcie cae wojsko polskie wdarszy W czasie rokowa o co funtowe midzy Zakonem si do miasta, gasio poary, aby mogo... zdoby upy. a wielkimi miastami w 1442 roku nie udzieliy one do Poniewa jednak poar wzrs niezmiernie i pod dzia statecznego poparcia wielkim miastom. Take rycerstwo aniem ognia rozpaday si nawet kryte dachwk dachy opowiedziao si po strome wielkiego mistrza. W Tcze kocioa i domw, bardzo wiele wspaniaych zdobyczy wie doszo na tym tle do skrystalizowania si stronnictwa spono... Pozostay jednak piwnice pene tkanin i r- prokrzyackiego i prozwizkowego. Na pocztku kwiet nego rodzaju towarw3. nia z rozkazu wielkiego mistrza uda si do miasta wjt, aby przeprowadzi rozmowy z gmin" {mit der gemeyne). Rozmowa toczya si u pana Fritscha" (czu her Fritschen) z dwoma starszymi. Chodzi tu nie o burmistrza, jak przyjmowa F. Schultz, ale Fryderyka von Eppingen, 2. Tczew w Zwizku Pruskim waciciela Czyykowa. Zarwno starsi, jak te pniej (1440-1454) caa gmina, przyrzekli wierno wielkiemu mistrzowi. Na o bitwie grunwaldzkiej zacz narasta wielopa tym tle gmina i jej przedstawiciele pokcili si z rad miasta (mit dem rathe mit worten dorumme begriffen szczyznowy konflikt midzy Zakonem, spenia 5 jcym funkcje pastwowe, a jego poddany mi, jak hatte) . To rozdwojenie spoeczestwa Tczewa utrzymy rwnie (rwnolegle) kryzys samego Zakonu jako insty wao si take wyranie w nastpnych latach. tucji duchownej. Opozycja wobec rzdw krzyackich nie Spr o przywrcenie ca funtowego zakoczy si zwy miaa jednolitego charakteru, rny by te stopie ak cistwem Zakonu (1443 r.). Trzy lata pniej wielki mistrz tywnoci jej czonw: wielkich miast, rycerstwa i maych prbowa rozwiza konfederacj korzystajc z poparcia miast. Interesy gospodarcze tych ostatnich, do ktrych biskupw pruskich, ktrzy uznali jej istnienie za sprzecz zalicza si take Tczew, nie zawsze byy zgodne z intere ne z prawem kocielnym. W zamian za to obiecywa gwa sami wielkich miast, ktre np. dyy do bezporednich rancje praw dla miast i rycerstwa. W poowie czerwca kontaktw z zapleczem wiejskim, jak te utrudniay 1446 roku wjt informowa Konrada von Erlichshausen powizania midzy maymi miastami a kupcami za o stanowisku miasta. Rada i gmina Tczewa przyrzeky granicznymi (Holendrami, Norymberczykami). Obie stro wprawdzie wierno zwierzchnikowi Zakonu, ale od ny czya natomiast postawa wobec Zakonu: walka ze powied w sprawie wystpienia ze zwizku postanowiy z monet, podatkami, bezprawiem krzyackich urz da dopiero po najbliszym zjedzie stanw. Bya to za dnikw, denie do pewnej emancypacji politycznej. tem odpowied wymijajca. W Elblgu, 15 XI 1448 roku, Z pewnoci istniay rwnie, bardzo sabo znane, powi wielkie miasta uzgodniy z maymi negatywne stanowi zania gospodarcze, chyba take rodzinne, midzy elitami sko wobec tej propozycji. Ostatecznie wielki mistrz wy politycznymi i gospodarczymi wielkich i maych miast4. cofa si z niej, a zwizek opucio tylko kilka mniejszych Wykorzystujc wewntrzny kryzys w Zakonie, miast7. zwizany z wypowiedzeniem posuszestwa wielkie Stosunki midzy stanami a Zakonem zaostrzyy si mu mistrzowi, Pawowi Rusdorfowi przez konwenty po wyborze nowego wielkiego mistrza, Ludwika von dolnopruskie.(1439 r.), zebrani w Elblgu przedstawi Erlichshausen (1450 r.), ktry inaczej ni jego poprze ciele wielkich miast i rycerstwa postanowili zacieni dnik, zacz dy do rozwizania zwizku si. Tym wspprac i powoa wsplny zwizek ziem i miast czasem konfederacja doprowadzia do ustalenia, e stany (21 II 1441 r.). Znajdujcy si w trudnym pooeniu miay skada przysig hodownicz nie Zakonowi, ale wielki mistrz zmuszony by aprobowa powstanie konfe wielkiemu mistrzowi, a w okresie wakatu na tym stano deracji. Uroczyste powoanie tzw. Zwizku Pruskiego, wisku namiestnikowi Zakonu. Rada, awnicy i gmina mia poprzez przywieszenie pieczci przy akcie erekcyjnym sta Tczewa zoyy Ludwikowi hod 8 maja 1450 roku miao nastpi 13 marca na zjedzie w Kwidzynie. Ucze w Tczewie - ju wedug nowej formuy hodowniczej. Na stnicy zjazdu elblskiego zobowizali si poinformowa wczeniejszym zjedzie stanw w Kwidzynie (8 III 1450 r.) zainteresowanych o jego postanowieniach. Informacyjne swoje skargi przedstawio rycerstwo, wielkie i mae mia spotkanie maych miast pomorskich, z udziaem dwch sta, w tym take Tczew. Dotyczya ona czenia rzemio rajcw tczewskich odbyo si 25 lutego w Gdasku. Przed sa z warzeniem piwa. Powtrzono j na nastpnym zje stawiciele Tczewa nie uczestniczyli w zjedzie kwi dzie w Elblgu8. dzyskim. Do konfederacji Tczew przystpi 3 kwietnia Pocztkowo Ludwik von Erlichshausen zamierza zli na zjedzie miast pomorskich w Gdasku5. kwidowa zwizek przy pomocy kar kocielnych. Na zje Po ustpieniu Pawa Rusdorfa, nowym wielkim mi dzie stanw w Elblgu 9 XII 1450 roku, take z udziaem strzem zosta Konrad von Erlichshausen. Na zjedzie delegatw Tczewa, legat papieski owiadczy, e jest upo w Malborku (23 IV 1441 r.) mae miasta, w tym delegaci waniony do rozwizania konfederacji, jako sprzecznej Tczewa, przedstawiy wielkim miastom swoje artykuy", z wiar chrzecijask. Dalsze pertraktacje w tej sprawie,

P

KMR

take z udziaem przedstawicieli Tczewa, toczyy si na przeomie grudnia i stycznia 1450/1451 roku w Elblgu i zakoczyy si zgod wielkiego mistrza na powoanie sdu apelacyjnego. Sytuacja ulega ponownemu zaostrzeniu, gdy Zakon nie doprowadzi do powoania sdu oraz gdy krl rzym ski (pniej cesarz) Fryderyk III w lipcu 1451 roku za da rozwizania zwizku. Spraw t rozpatrywano na zje dzie miast w Kwidzynie (5 IX 1451 r.). Delegaci Tczewa nie byli obecni, ale przysali list opatrzony pieczci miej sk, w ktrym deklarowali zgod na podjte uchway. W dalszych debatach w tej sprawie w Elblgu jesieni 1451 roku brao udzia czterech przedstawicieli Tczewa. Odrzucono propozycj wielkiego mistrza dotyczc roz wizania konfederacji w zamian za deklaracj gwarantu jc prawa poddanych9. Jesieni 1452 roku stany wysay poselstwo do Fry deryka III. Ten ponowi nakaz rozwizania konfederacji (1 grudnia). Ale uzyskay one jego zgod na zwoanie rozprawy sdowej, podczas ktrej miano rozstrzygn spr midzy Zakonem a jego poddanymi. Dwaj rajcowie tczew scy byli obecni na zjedzie w Kwidzynie 25 II 1453 roku, gdy czonkowie poselstwa skadali sprawozdanie z poby tu u cesarza. Postanowiono te zebra podatek na potrze by konfederacji. Mae miasta miay dostarczy pienidze w cigu 14 dni. Wadze zakonne podjy przeciwdziaa nia. Naciski w stosunku do Tczewa (i nie tylko) okazay si skuteczne. W Ucie do wielkiego mistrza z 19 III 1453 roku wjt informowa, e miasto waha si, ale zdaje si, e nie zapaci podatku. Sprawy tej dotyczy list wjta z 2 sierpnia. Zebra on razem rad i gmin i zapyta, czy nie mwiono im wielokrotnie, e konfederacja bdzie zatwierdzona. Zebrani odpowiedzieli gono, e tak. Nastpnie przeczy tano im cesarski nakaz rozwizania konfederacji (reces). Wwczas wzburzeni przedstawiciele gminy zadali zwrotu pienidzy z podatku 10 . Na tym tle podzia wewntrz ludnoci miasta pog bia si. W licie z 28 listopada wjt donosi do Malbor ka, e dzie wczeniej spotka si z przysinymi (star szymi) czterech cechw (werke) i z kilkoma z gminy. Skaryli si oni, e rada zmuszaa ich do pacenia szosu (2 fenigi z 1 grzywny), czego oni nie chcieli robi oraz uciskaa w rny sposb. W sprawie konfederacji chcieli si podporzdkowa decyzjom wielkiego mistrza, ktre go zapewnili o swojej wiernoci. Rozprawa przed sdem cesarskim, ktra miaa odby si w czerwcu 1453 roku, zostaa przesunita na listopad.

Niekorzystny dla zwizku wyrok sdu z 5 XII 1453 roku nakazywa jego rozwizanie zapowiada represje wobec opornych. Wielki mistrz postanowi wykorzysta t sytu acj do ostatecznej rozprawy z konfederacj. Krzyaccy urzdnicy zaczli wywiera w tym kierunku nacisk na mae miasta. Na polecenie wielkiego mistrza wjt zjawi si 21 grudnia w Tczewie i pyta, czy rada i gmina udzie lay penomocnictwa Gdaskowi. Odpowied bya nega tywna. Nastpnie pyta cechy i gmin o ich stanowisko, gdyby wielkie miasta chciay utrzyma konfederacj si. Cechy i gmina odpowiedziay, e jeli zostaa ona pra wnie rozwizana, to j porzuci, nie udziela jej adnej pomocy, nie chc by nikomu innemu ni wielkiemu mistrzowi by posuszni i uwaa go za swojego pana a do mierci" (wellen anders nymant gehorsam seyn, wen ew. gn. und vor eren hem zcu halden bas in eren fod). Nastpnie rozmawia w tej samej sprawie z rad, ktra obiecaa da odpowied w niedziel (23 grudnia). Wjt domyla si, e chc w tej sprawie naradzi si z Gda skiem. Jeli odpowied rady nie bdzie taka jak cechw i gminy, to wjt jest zdecydowany za zgod wielkiego mistrza przekaza im klucze do miasta. W niedziel rada owiadczya wjtowi w Sobowidzu, e w razie prawnego rozwizania zwizku nie chce z nim wicej mie do czy nienia {wellen sy mit dem bunde nicht mehe zcu thun han), udziela mu pomocy, i uznaje za swojego pana wy cznie wielkiego mistrza. Przygotowawszy w ten sposb grunt pod przysze dziaania wielki mistrz zwoa zjazd maych miast do Malborka 13 I 1454 roku. Tczew by reprezentowany przez dwch czonkw rady i dwch czon kw gminy. Po obietnicy rozpatrzenia skarg i przedstawie nia przygotowa wojennych przywdcw zwizku, zgro madzeni z pewnymi oporami przyrzekli mu wierno11. Jednake najwysze wadze Zakonu nie do koca byy pewne postawy maych miast. Std te stale napyway do Malborka informacje o panujcych w nich nastrojach. 24 stycznia wjt donosi, e ci z Tczewa" zajmuj sta nowisko zgodne z postanowieniami zjazdu maych miast w Malborku. Tydzie pniej (30 stycznia) informowa wielkiego mistrza o rodkach, ktre naley przedsiwzi, aby utrzyma miasto: naleao je obsadzi dwudziesto ma drabantami lub sotysami z uaw Steblewskich, aby gmina i cechy miay oparcie przeciw radzie. Przypuszcza bowiem, e gdyby wybucha wojna, to Gdask pomgby jej wysyajc stu ludzi. Nastpnie, zapewne na polece nie Malborka, podj starania zmierzajce do urzeczy wistnienia tego planu. 1 lutego wraz z Fryderykiem

von Eppingen spotka si w mynie tczewskim z przed stawicielami gminy i szeciu cechw, proponujc obsa dzenie miasta szedziesicioma ludmi. Ci zgodzili si przyj wojsko, nawet bez zgody rady. Gdy jednak na stpnego dnia zaproponowa to samo, wsplnie radzie i gminie, odpowiedziano mu, e nie ma takiej potrzeby. Naley poczeka na przyjazd obu poselstw (zwizkowego i zakonnego) od cesarza, a nastpnie zorganizowa wspl ny zjazd, na ktrym, maj nadziej, dojdzie do pojedna nia. Przyrzekli ponadto nikomu nie przekazywa miasta. W sprawie drabantw z Gdaska, ktrych miano wpuci 12 do Tczewa, wjt niczego bliszego si nie dowiedzia . W czasie przynalenoci miasta do Zwizku Pruskie go wykrystalizoway si dwa stronnictwa. Konfederacja popierana bya przez rad, gmina za i cechy opowiaday si za zakonem krzyackim. Na zjazdach stanw delega ci Tczewa (czonkowie wadz miejskich) popierali w zasa dzie wielkie miasta. Wjtowie, realizujcy polityk Za konu w Tczewie, znajdowali poparcie w gminie i cechach. Nie zdoali jednak zapobiec zbieraniu szosu na potrzeby konfederacji, doprowadzi do formalnego wystpienia z niej Tczewa, ani obsadzi miasta wojskiem. Po wybu chu antykrzyackiego powstania okazao si, e deklara cje rady o wiernoci wielkiemu mistrzowi byy tylko tak tycznym wybiegiem. Bez wtpienia pozostawaa ona pod przemonym wpywem Gdaska. Mona przypuszcza, e byo to wynikiem bliszych powiza gospodarczych i rodzinnych, wsplnego programu politycznego. Trzeba jednak pamita, e nie wszdzie wystpowa taki podzia jak w Tczewie. W Chojnicach rada opowiedziaa si za Zakonem, a gmina i cechy popieray zwizek. Sprawa stosunku maych miast do Zakonu i wielkich miast wy maga gruntownych caociowych bada.

BOGDAN BIELISKI

Hillarowie z PiesienicyHillarowie wywodz si z Rajkw koo Pel plina (Hilarowo), gdzie o nich wspomina si ju w okresie pierwszych wojen krzyac kich. Rodziny ich byy liczne i std wielu czonkw rodu osiedlao si rwnie na majtkach ziemskich w innych wsiach Pomorza: w Grzybnie koo Chemna, w Linowcu pod Starogardem czy w Nowej Cerkwi. ranciszek Hillar z Rajkw, syn Jana Kazimierza i Barbary z domu Ornass, trafi jako pierwszy do Piesienicy. Piesienica ley w gminie Zblewo 3 km na wschd od Pinczyna, na trasie kolejowej Starogard Gd. - Chojnice. Pinczyn jest siedzib parafii katolickiej. W okresie midzywojennym proboszczem by tam ks. Stanisaw Hoffman. Zapamitany zosta jako pracowity duszpasterz, dbajcy o swoj parafi. Jego staraniem wybudowano koci, a nieco pniej drog z Pinczyna do Piesieni cy. To jemu powicono sesj historyczn, ktra odbya si w ubiegym roku 26 kwietnia w Pinczynie. Piesienica stanowia w strukturze administracyjnoterytorialnej Pomorza obszar dworski. Znajdujcy si tu taj majtek ziemski o wielkoci 428 ha by domen pa stwow. To z tego majtku Franciszek Hillar w 1921 roku wydziarawi swoje grunty, a stao si to niedugo po przy czeniu Pomorza do Polski - w 1921 roku - i odtd datu je si obecno Hillarw w Piesienicy. We wsi by te myn wodny na rzece Piesienica, ale jego wacicielem by Niemiec, Georg Tuchel. Piesienica nie miaa wwczas szkoy, dzieci uczyy si w Karolewie. Kierownikiem tamtejszej szkoy w latach midzywojen nych by nauczyciel Trocha. Franciszek Hillar (1857-1943) oeni si z Mari Kitowsk z Barona. Ze zwizku tego urodzio si picioro dzieci: crki Anna i Monika oraz synowie Janusz, Franci szek i Aleksander. Gdy w kocu lat dwudziestych wprowa dzono przymusow parcelacj majtkw, w 1928 roku Hil-

Przypisy1 J. Dugosz, Banderia Prutenorum, wyd. K. Grski, Warszawa 1958, s. 211-212; SRP .III, s. 486; S. M. Kuczyski, Wielka wojna z zakonem krzyackim w latach 1409-1411, wyd. nowe, Warszawa 1960, s. 411. 2 ASP, I, nr 325, 355; M. Biskup, G. Labuda, op. cit., s. 394. 3 SRP, III, s. 501, przyp.; Polska Jana Dugosza, red. nauk. H. Samsonowicz, Warszawa 1984, s. 324-325. 4 Na temat tego kryzysu zob. M. Biskup, G. Labuda, op. cit., s. 379 n.; O stanowisku maych miast zob. H. Samsonowicz. Kleinstadte im Deutschordensstaat PreuBen, [w:] Stadt und Orden. Das Verhaltnis des Deutschen Ordens zu den Stadten in Livland, PreuBen und im Deutschen Reich, hg.v. U.Arnold, Marburg 1983, s. 148 n. ' ASP, II, nr 100, 110, 138. Okolicznoci powstania Zwizku Pruskiego przedstawia K. Grski, Wstp historyczny, [w:] Zwizek Pruski i poddanie si Prus Polsce, zbir tekstw rd. opra, pod red. tego, Pozna 1949, s. XX n. 6 ASP, II, nr 296; zob. ibid., nr 283; F. Schultz, op. cit., s. 175. 7 ASP, II nr 441;HG, 1.1, s. 582-589 (zwize omwienie polityki Konrada von Erlichshausen przez M. Biskupa). 8 SRP, IV, s. 83; ASP, III, nr 63, 68. W sprawie celw polityki nowego wielkiego mistrza zob. M. Biskup, G. Labuda, op. cit., s. 401. 9 ASP, III, nr 84, 85,91, 93, 137,141, 149; HG, 1.1, s. 589-592. 10 ASP, III, nr 315,357; por. ibid., nr 360; ASP, IV, nr 5; K. Grski, Wstp.... s. LI; tene: Pomorze w dobie wojny trzynastoletniej, Pozna 1932, s. 82; HG, t. I, s. 592-594. 11 OBA nr 12561; ASP, IV, 108,110,138; K. Grski, Pomorze..., s. 82; tene, Wstp.... s. LIV-LVIII. 12 OBA nr 12747,12762; ASP, IV, nr 169; K. Grski, Pomorze..., s.82-83.

F

12

KMR

lar wykupi ze swej dzierawy 750 mrg, tj. blisko 190 ha i przekaza je nastpnie swojemu synowi, Januszowi. Przy okazji mona wspomnie, e razem z Hillarem po kilka nacie hektarw gruntu wykupili te m. in. Hieronim Migowski i Herek. Dwie starsze siostry Janusza, wyszy za braci Wojnowskich; Anna osiada w Nowej Cerkwi na zakupio nym przez ojca od Piernickiego gospodarstwie, a Monika zamieszkaa w ukocinie. Z braci jego, Franciszek, odziedziczy rodowe gospodarstwo Podlas" w Rajkowach, a in. chemik Aleksander by autorem obszernego rodowodu Hillarw, sigajcego pocztkw XVII wieku. Janusz Hillar by zawodowym oficerem Wojska Pol skiego, dosuy si stopnia porucznika. Gospodarstwo swoje prowadzi przy pomocy szpektorw". Takimi za rzdcami do wybuchu wojny w 1939 roku byli: Kalinow ski, Kapczyski i Niemiec Busa. Funkcj pierwszego chopa" peni na gospodarstwie Pawe Rebell, a jego ona suya u Hillarw w domu. Wedug Bronisawa Jeszke, ktrego te by szwajca rem na tym gospodarstwie, byda byo na nim okoo 100 ogonw, w tym 60 djek". Poza tym byo 200 owiec i 6 cugw koni (1 cug = 4 konie) czyli 24 sztuki. Mia te wasn gorzelni, w ktrej palaczem a take pomocni kiem by Damazy Roek. on Janusza bya urodziwa Helena Okonek (19041991), crka bogatego chopa z Gtomia i Pauliny z Szow. Mimo to rodzice Janusza sprzeciwiali si temu ma estwu i uznali je za mezalians. Janusz i Helena mieli dwoje dzieci: Janin (ur. 1926 roku w Piesienicy) i Ma riana (ur. 1929 roku w wieciu). Janina zostaa pisark, znana pod imieniem Magorzata. Magorzata Hillar spdzia dziecistwo w Piesieni cy, tam ukoczya szko podstawow i jedn klas gim nazjum w Starogardzie. Jako pisarka zadebiutowaa w 1955 roku. Staa si ulubion poetk modziey. Do jej najbardziej znanych zbiorw wierszy nale Gliniany dzbanek (1957), Proba do macierzanki (1959), Krople soca (1961), Czekanie na Dawida (1967). W 1960 roku wysza za m za Zbigniewa Biekowskiego, pisarza, ktry przeywszy jubileusz 80-lecia (1913-1994) pozo stawi po sobie bogat spucizn literack. Ostatni tom jego esejw sponsorowa Urzd Miasta w Czarnej Wo dzie i tamtejsze Zakady Pyt Pilniowych.

Siedzib majtku Hillarw w Piesienicy, w czasach midzywojennych, by urokliwy dworek, usytuowany na lekkim wzniesieniu. Wieczya go wieyczka, ktra po zostaa w pamici wszystkich, z ktrymi rozmawiaem o przeszoci tego gospodarstwa, a ktr usunito kilka nacie lat temu przy kolejnej przebudowie domu. Obiekt ten dzisiaj w niczym nie przypomina tego z tamtych lat. Czciowo zosta ju rozebrany, a pozostae fragmenty rozbudowano. Wygld zewntrzny budynku uleg tak wiekiej przemianie, e gdy do Piesienicy przyjecha syn ostatniego waciciela i oglda owe zabudowania, to stojc obok domu mieszkalnego spyta a, gdzie jest ten dawny dworek?" Ze wspomnianej wieyczki na dworku gospodarz, Ja nusz Hillar, uzbrojony w lornetk prowadzi obserwacje swych woci. Zwykle ubrany by w mundur wojskowy, ktry bardzo pasowa do jego sylwetki. Jedynie zamiast oficerek nosi buty gumowe, ktre bardziej przystaway do pracy na roli. W sierpniu 1929 roku Hillar mia zaszczyt goci na swoim majtku Prezydenta RP Ignacego Mocickiego, w ramach jego wrzeniowej inspekcji Pomorza. Ta wizy ta dodaa Hillarom splendoru, ktry nie by im obojtny. Wystawne ycie towarzyskie Janusza zakcao co dzienn prac na roli. Poza tym lubi te wyjeda do odlegego Poznania. Stamtd zmuszony bywa niekiedy depeszowa do swego rachmistrza o pomoc. Rozrzutny tryb ycia gospodarza wywiera niekorzystny wpyw na warunki bytowe pracownikw jego majtku. Ich wyna grodzenie byo wyjtkowo niskie, sigajce niejednokrot nie kwoty 50 zotych miesicznie, a do tego nie byo je szcze terminowo wypacane. Okolicznociowe premie np. na gwiazdk wynosiy zaledwie po 2 z na pracownika. Wspomniany wczeniej Pawe Rebell przepracowa u Hillarw 12 lat. Do pracy najmowa go jeszcze Franci szek na swoj dzieraw. Duej ju jednak nie chcia pra cowa, bo Janusz Hillar nie paci gotwk, a dawa tylko deputat. Chopi zniechceni cigym upominaniem si o zaleg zapat, zebrali si kiedy i poszli razem przed dwr. Wwczas Hillar wezwa Pawa Rebelia i ze swojej kamizelki wycign mu 10 zotych. Dajc mu ten bank not zadysponowa: sobie zatrzymasz zotwk a. im dasz po 50 groszy. Na sl i zapaki starczy a deputat macie. W 1936 roku Pawe Rebell, wraz z rodzin, opuci Piesienic, bo jego zalege nalenoci sigay ju kwoty

Budynek mieszkalny dawnej posiadoci Hillarw w Piesienicy. Stan z 1997 r.Fot. B. Bieliski

KMR

13

800 zotych. Na odjezdne dosta wyrwnanie w naturze, w tym poow w zbou. Zmieli je w niemieckim mynie, mk sprzeda i wyjecha do Maych Walichnw. Na okres niw sprowadzano robotnikw rolnych z caej Polski. Z uwagi na znaczny area, liczba angaowanych chopw sezonowych sigaa nawet 50 osb. Kwaterowano ich w specjalnym budynku. Po niwach w majtku Hillara urzdzano tradycyjne doynki. Na wz drabiniasty, ktry wiz z pola ostatnie snopy zboa, jak nakazywa zwyczaj, sadzano bab" z zamontowywan klekotk. Fura podjedaa pod dwr, przed ktrym oczekiwa ju go spodarz. Hillar siada na wz i trzykrotnie objeda nim podwrze. Doynki odbyway si corocznie i zawsze spra wiay duo radoci uczestnikom. Wszyscy zatrudnieni bawili si i mieli darmowy poczstunek. Z chwil wybuchu wojny, Janusz Hillar wyjecha z majtku i przyby do rodzinnych Rajkw. Tu z miej scowym proboszczem, ks. Henrykiem Wieczorkiem zostali aresztowani przez specjalne hitlerowskie koman do i przewiezieni do Pelplina. Stao si to z inspiracji miejscowego Niemca Kulla. O Janusza upomnia si jego brat, Franciszek Hillar, za co i on zosta aresztowany. Z innych opracowa wiadomo, e Janusz przebywa w obozie Stutthof. Crka Magorzata Hillar (pniej sza poetka) wraz z matk zamieszkaa w yrardowie pod Warszaw. W czasie wojny na majtku w Piesienicy gospodarzy Niemiec Ulmer. Po wojnie gospodarstwo w trybie ustawy o nacjonalizacji zostao upastwowione. Dawny waciciel, po 1945 roku przyjecha do Pie sienicy, by obejrze swj majtek. Dziki ostrzeeniom Damazego Roka, jego dawnego gorzelnianego, ktry ra dzi czym prdzej opuci Piesienic, Janusz Hillar unik n spotkania ze subami specjalnymi, ktre mogo si niekorzystnie dla niego skoczy. Pocztkowo po wojnie w dworku organizowano kursy przysposobienia rolniczego. Ich ukoczenie dawao kwa lifikacje wymagane przy obejmowaniu gospodarstw rol nych. Kierownikiem tych kursw by Zieliski. Potem miecio si tu Kko Rolnicze, ktrej kierownikiem by Bogusz, a nastpnie rolnicza spdzielnia produkcyjna. W kocu by tu zakad rolny nalecy do Pastwowego Gospodarstwa Rolnego w Kleszczewie. Dzi majtek jest w dyspozycji Agencji Wasnoci Rol nej Skarbu Pastwa. Grunty zostay wydzierawione. Z zabudowa inwentarskich pozostaa obora ze spichle rzami i odrbna stajnia. Po gorzelni nie ma ladu. Obok stoi pniej postawiona hydrofornia. Stan obiektw nie wskazuje na zbytni trosk gospodarza. Janusz Hillar po wojnie nadal pracowa na gospodar stwach rolnych, ale ju pastwowych. Dyrektorowa na nich z dala od swych woci: w Wyszeborzu koo Kosza lina, w Jackowie koo eby (1952) i w Poczerninie koo Wadysawowa. Przechodzc na emerytur osiedli si w Jzefowie koo Otwocka. Doy sdziwego wieku. Zmar w 1994 roku, przeywszy 93 lata. ona jego, Helena, zmara trzy lata wczeniej.

KAZIMIERZ ICKIEWICZ

Kaszubi w BrazyliiMasowe wychodstwo Kaszub rozpoczo si w latach siedemdziesitych XIX stulecia, kiedy to represje po powstaniu styczniowym, a przede wszystkim antypolska polityka pru skiego zaborcy i liczne wywaszczenia chopw spowodowa bardzo cikie warunki ycio we. Przeladowania byy wic motywem wy chodstwa do krajw zamorskich.

aszubi wyjedali do Stanw Zjednoczonych, Ka nady, rzadziej do Brazylii. Ze statystyk Stefana Ramulta wynika, e do koca XIX wieku, a wic w cigu okoo 30 lat, wyjechao z Pomorza Gdaskiego 130 tysicy Kaszubw, czyli co trzeci mieszkaniec tej ziemi. Hieronim Derdowski oblicza, e z tej liczby 90 ty sicy osiedlio si w Stanach Zjednoczonych, 25 tysicy w Kanadzie i 15 tysicy w Brazylii. Ojcem kolonizacji polskiej w Brazylii by Sebastian Wo (Edmund Saporski), ktry zagroony wcieleniem do armii pruskiej wyjecha w 1867 roku. Pierwsze 32 rodziny sprowadzi z Siokowic na lsku Opolskim. Inspirowany przez ksidza Antoniego Zieliskiego, pra cujcego w miejscowoci Gaspar, gorcego patriot, czo wieka o duych wpywach na dworze w Rio de Janeiro, postanowi poszuka odpowiednich terenw dla polskie go osadnictwa. Wybrali Parane, ktra posiadaa klimat najbardziej zbliony do rodkowoeuropejskiego. Z cza sem wok stolicy Parany, Kurytyby, wyrosy osady za mieszkae przez emigrantw polskich, w tym rwnie kaszubskich. Kaszubi osiedlali si take w stanie Rio Grand do Sul i Santa Catarina. Emigranci z Pomorza Gdaskiego zasiedlili w 1872 roku Sandweg w stanie Santa Catarina (500 osb), w 1873 roku Abranches w Paranie (258 osb), a w 1876 roku przybyli do Orleans (330 osb), D. Pedro (120 osb), D. Augusto (180 osb) i Rivierre (485 osb). W pierwszym okresie stanowili te cz osadnikw w Sao Ignacio, Lamenka, kolonii Thomas Coelho, Muricy, Zacharias i Inspector Carwalho. W latach osiemdziesitych XIX stulecia osiedli w Rio Vermelho w stanie Santa Catarina, w Santa Barbara i Santa Thereza w stanie Rio Grand do Sul oraz w IniKMR

K

bual w Paranie. Stanowi rwnie cz osadnikw narzy w. Wincentego a Paulo, werbistw i chrystusow w Antonio Prado, Sao Vanencio i Santa Gabriella w sta cw. Poza prac duszpastersk opiekuj si oni chrami nie Parana. W cigu dwch dziesicioleci przybyo do kocielnymi, zespoami teatralnymi i folklorystycznymi, Brazylii okoo 6 tysicy osadnikw z Pomorza Gdaskie przygotowuj rne uroczystoci zwizane z polskimi go. Jest to liczba do pokana, gdy wemie si pod uwa witami narodowymi i kocielnymi. Polskich parafii per g fakt, e wadze pruskie i hierarchia kocielna prze sonalnych na wzr pnocnoamerykaski jest zaledwie kil ka: w Kurytybie, Porto Alegre, Sao Paulo i Rio de Janeiro. strzegay przed wychodstwem do Brazylii. Ostatnio zostaa ni parafia przy kociele w. Stanisawa Polacy wyjedali do Brazylii z kilku portw europejskich. wrd nich najczciej wymienia si Brem, w Kurytybie. Hamburg i Antwerpi. Na miejsce osiedlenia wybierali Obecnie mieszka w Brazylii okoo 20 tysicy Kaszu gwnie wspomniane ju stany poudniowo-wschodnie. bw. Stolic stanu Rio Grand do Sul - Porto Alegre Powan rol w scalaniu polonijnej zbiorowoci od zamieszkuje 6 tysicy osb z kaszubskim rodowodem. grywa koci katolicki przez swoich ksiy. Parafia bya Istnieje tam kapelania pod wezwaniem Matki Boskiej i pozostaa sercem, rdem siy moralnej i ostoj dla Czstochowskiej, przy ktrej dziaaj stowarzyszenia emigrantw. Polonia brazylijska w tym czasie, jak o charakterze religijno-kulturalnym. W Kurytybie wyda i w pierwszych trzech dziesitkach XX wieku, cieszya wane jest pismo Lud, ktre spenia du rol w podtrzysi wzgldn swobod w prowadzeniu dziaalnoci kul mywaniu polskoci wrd Polonii brazylijskiej. Na jego turalnej oraz uywaniu jzyka polskiego w kociele i szko amach czsto ukazuj si artykuy dotyczce kaszubskich emigrantw. Ukazuje si te Biuletyn Polskiej Misji ach parafialnych. Radykalne zmiany na niekorzy, zwaszcza w za Katolickiej. W wikszych skupiskach polonijnych dziaaj take kresie uywania jzyka polskiego, wprowadziy ustawy dyktatora Brazylii, Getulio Vargasa, poczwszy od narodowe organizacje; w samej Kurytybie jest ich a pi. 1937 roku. Akcja nacjonalizacyjna wyrugowaa jzyk Skupiaj one gwnie inteligencj, pochodzc przewa polski z dziaalnoci polonijnych organizacji, z prasy nie z emigracji po drugiej wojnie wiatowej. Na uczel i szkolnictwa. Pniejsze cofnicia dekretw niewiele niach brazylijskich wykada aktualnie okoo 80 profeso zmienio i nie poprawio sytuacji polskiej grupy rw z polskim rodowodem, a tylko na Uniwersytecie Paraskim studiuje 8% studentw polskiego pochodzenia. etnicznej. Znajomo jzyka polskiego i kaszubskiego w dale Pierwotnie wyjedali Kaszubi za chlebem, w nadziei otrzymania ziemi, ktr im obiecywali agenci emigra kiej Brazylii powoli zanika, a to pod wpywem codzien cyjnych towarzystw. Pniej emigrowano do Brazylii nych kontaktw z innymi grupami narodowociowymi. z powodw politycznych. Po 1945 roku przybyo do Szczegln rol w utrzymaniu polskoci odgrywa - jak Brazylii okoo 6 tysicy Polakw, rekrutujcych si ju wspomniano - Koci katolicki. Najwiksze za przewanie spord onierzy polskich si zbrojnych sugi dla brazylijskiej Polonii spord duchownych pochodzcych z Pomorza, mia ks. Stanisaw Trzebia na Zachodzie. Obecne kontakty brazylijskiej Polonii ze Starym Kra towski, ktry zaoy w Kurytybie kilka polskich szk jem s bardzo lune. Polskie szkoy parafialne w tym i zaangaowa si w dziaalno wydawnicz. Zmar kraju ju nie istniej. Nadal powane moliwoci dziaa 7 listopada 1945 roku w Paraiba do Sul. W 1955 roku nia maj ksia przyjedajcy do Brazylii z Polski, a jest sprowadzono jego prochy i zoono na cmentarzu muni ich okool80. Natomiast okoo 200 ksiy wywodzi si cypalnym w Kurytybie. Na pycie grobowca umieszczono z miejscowej Polonii. Najwiksza liczba kapanw z Pol napis w jzyku portugalskim Polska kolonia katolicka ski pochodzi ze zgromadze zakonnych: ksiy misjo w dowd wdzicznoci ks. Stanisawowi Trzbiatowskie-

Koci polski w miejscowoci Areia Branca

KMR

15

mu, fundatorowi kocioa w. Stanisawa w Kurytybie. W 1961 roku Polonia kurytybska przy kociele w. Sta nisawa w tyme miecie wzniosa mu pomnik z napi sem: Ks. Stanisaw Trzebiatowski. Koci w. Stani sawa swojemu fundatorowi. Wyrazem uznania by przyznany mu przez rzd Rzeczypospolitej Polskiej Zo ty Krzy Zasugi. Jego imieniem nazwano w 1974 roku jedn z ulic Kurytyby (rua Pe. Estanislau Trzebiatowski). Ks. S. Trzebiatowski by wybitnym kapanem, a nad to - jak przystao na Kaszuba - posiada zmys organiza cyjny i wytrwao w deniu do celu. Wrd osadnikw znalazo si kilku innych Kaszu bw zasuonych dla Polonii brazylijskiej. Wan rol odgrywaj take misjonarze przybyli z kraju. Z duchow nych jako pierwszy podj prac duszpastersk w Kury tybie w 1875 roku Kaszub, ks. Ludwik Przytarski. Spra wowa on take obowizki duszpasterskie w nowych osadach wok Kurytyby, jak Orleans, Tomas Coelho i Lamenha. W nastpnym roku osiad przy kaplicy w. Antoniego w Orleansie, gdzie zbudowa plebani, szko parafialn i rozbudowa kaplic. Na plebanii tej przyjmowa przedstawicieli wadz pastwowych, w tym take politykw. W Rio Claro do Sul zbudowa koci, plebani i szko. Zmar 15 lutego 1919 roku. W1958 roku przyjecha do Brazylii werbistaks. Win centy Wrosz (ur. w 1923 r. w Przetoczynie na Kaszu bach). Pracowa min. w stanie Parana: w Ponta Grossie, Rio Azul i Rozario. Wyda drukiem kilka publikacji, wrd nich modlitewnik i katechizm po portugalsku. Jego modszy, brat Walery (ur. w Wejherowie w 1936 r.) przy by do Brazylii w 1965 roku. Ks. Edmund Orlikowski, urodzony rwnie w Wejherowie w 1940 roku wyjecha do Brazylii w 1967 roku. Po kilku latach pracy misyjnej, z powodu niesprzyjajcych warunkw klimatycznych, po wrci do Europy. Z ksiy Diecezji Pelpliskiej, prze bywajcych w Brazylii, wymienia si Klemensa Muzioa i Antoniego Konkla. Pierwszy pochodzi z Czerska. Deputowanym stanu Kurytyba by dr Edwin Donat Tempski. W krzewieniu owiaty w Alfredo Chares w stanie Rio Grande do Sul zasuy si Jan Reszke. Polska emigracja skupia si gwnie w czterech po udniowo-wschodnich stanach: Parana, Sao Paulo, Santa Catarina i Rio Grande do Sul, za w mniejszym stopniu w Rio de Janeiro i Bello Horizonte. Brak jest dokadnych danych co do jej liczebnoci. Waha sie ona, wedug Marcina Kuli, od 250 do 450 tysicy ludzi. Liczba 850 tysicy, podawana przez innych history kw zajmujcych si problematyk emigracyjn, jest przez niego kwestionowana. Ale wiadomo przecie, e adna grupa etniczna nie jest w stanie podtrzymywa przez duszy okres swej ywotnoci kulturowej bez kontaktw ze Starym Krajem. Wydaje si, e w Polsce potrzeba wikszej troski o podtrzymanie i rozwijanie zainteresowania brazylijskich Kaszubw i w ogle tam tejszej Polonii ojczyst sztuk, histori oraz literatur regionaln i narodow - tym wszystkim co kaszubskie i polskie. Tym bardziej, e sama Polonia, yjc daleko od Oj czyzny, ywo interesuje si Polsk i sprawami zwizany mi z naszym krajem.

Po naszamukociewski sowniczek gwarowy na podstawie MARKA MIESAY z Osia- potrzebowa - sili si (patrz sadzi sie) - rzuca - kama - pracowa le, niedokadnie; zepsu diga - nie co cikiego dinda - wisie, chwia si, kiwa si fiurga - fruwa filtrowa - karmi (futter, niem. = pokarm dla zwierzt) - krzycze na kogo jopac - skrzycze, zbeszta (wyjopa) - chmurzy si, zaspia, dsa kaduni si - zamyka na klucz, kluczy ketowa (ketta, niem. I acuch) kila - askota, echta ksiksa - kci si, sprzecza powala - pobrudzi, zabrudzi rychtowa - naprawia, przystosowa (richten, niem. = nastawi, regulowa) (wyrychtowa) - naprawi, przygotowa sadzi sie - sili si, nie dawa za wygran wywysza szparowa - oszczdza, kutwi (sparen, niem. = oszczdza, odkada) szperowa - zamkn, zamyka, wizi (sperren, niem = zagradza, zamyka, tarasowa) szpracha - ebra, chodzi po probie szurszy sie - by zbyt pewnym siebie, zaczepia ufyfrane - zabrudzone, nieuporzdkowane, nieposprztane skromni - posprzta, uporzdkowa wluli - wkrci, wcisn wkarowa si - wpa gdzie, wrobi si w co wyportkowa - oszuka, wystrychn, nabra kogo brukowa cipa sie ciska cygani czfarzy

* KMR

16

GRZEGORZ ROGOWSKI

Wiedmy na stosCz 6ie wszystkie miasta sta byo na utrzymanie wasnego kata. Dlatego te upra wiajcy ten zawd mieszkali przewanie w wikszych miastach. Do miasteczek, gdzie wykroczenia wymagajce interwencji kata zdarzay si stosunkowo rzad ko, w zalenoci od potrzeb sprowadzano go z innych orodkw miejskich. Miastu, ktre kata wypoyczao, pacono za t przysug, natomiast kata wynagradzano wedug oboI wizujcej taryfy.ypoyczenia mistrza sprawiedliwoci zwizane byo nie tylko z posiadaniem odpowiedniej sumy pienidzy, ale uzalenione rwnie od dobrych stosunkw, ktre winny czy wadze zainteresowanych miast. Zdarzay si bowiem przypadki, i probie uycze nia kata odmawiano. Aby mc wykonywa tak specyficzny zawd, trzeba byo przej wszystkie stopnie nauki i praktyki tego rzemiosa. Jednym z niszych stopni bya funkcja oprawcy, zwanego take rakarzem lub hyclem. Jego uprawnienia ograniczay si do wieszania i wiartowania skazaca, do wypalania pitna, ucinania uszu i rk. Warto zauway, e obowizki kata byy bardziej zasadnicze, bowiem naleao do nich stosowanie tortur, ogaszanie wyrokw i wykonywanie kary mierci na rne sposoby. Do obowizkw oprawcy naleao te dba nie o czysto sanitarn miasta. Kolejnym stopniem wtaje mniczenia bya funkcja praktykanta, ktry pod czujnym okiem mistrza rewidowa podsdnego, pozbawia odzienia i wyko nywa wszelkie czynnoci pomocnicze. Prawdopodobnie w okresie redniowiecza szkoa katw" miecia si w Bieczu, gdzie odbyway si liczne egzekucje. Za wykonywanie swojego zawodu dostawa kat stae upo saenie. Dodatkowe usugi rozliczane byy wedug taryfy urz dowej . Do tych wynagrodze dochodziy pienidze uzyskane przez kata z handlu sznurami szubienicznymi oraz obcitymi czonkami ofiar egzekucji. Zapotrzebowanie na te maka bryczne talizmany byo bardzo due, wierzono bowiem powszechnie w ich moc uzdrawiajc. Naley wspomnie, i dodatkowym zajciem mistrza sprawiedliwoci byo te leczenie ludzi. Zwizane to byo z faktem, e lepiej od innych zna on ludzk anatomi. Zachowane dokumenty, dotyczce procesw domniema nych czarownic w Nowem, wiadcz o tym, e koszta zwi zane ze sprowadzeniem kata byy przyczyn rzadkiego korzy stania z jego wysokich kwalifikacji. Starano si prowadzi sprawy sdowe w taki sposb, aby nie korzysta z usug mi strza witej sprawiedliwoci". W takich przypadkach wy starczay zazwyczaj umiejtnoci oprawcy. Tym samym wzgldy oszczdnociowe sprawiay, e sdy maych mia

i

W

steczek wydaway wyroki czasami o wiele agodniejsze ni sdy wczesnych metropolii". W archiwaliach nowskich" moemy zaledwie w jednym przypadku znale zapis, ktry potwierdza, a nawet wymie nia z imienia i nazwiska, wynajtegomistrza sprawiedliwo ci." Wspomniany dokument jest o tyle ciekawy, e dotyczy jedynego zachowanego opisu procesu zbiorowego. Wzmian kowanym katem by Jan Godfryd Boxberg, tytuowany mi strzem, ktrego wypoyczono z miasta Tczewa na okolicz no wykonania wikszej liczby wyrokw. Powyszy proces odbywa si w 1747 roku i dotyczy czterech kobiet, ktrym udowodniono" wspominanymi ju metodami, kontakty z czartem. Jedna z nich przyznaa si od razu do winy i w zwizku z tym, zostaa skazana na stos z pewnym zago dzeniem kary. Pozostae kobiety: (...) Barbara Drszkowa, Katarzyna Owczarka, Marian na Kaczmarka, e grzech swj to jest wyprzysienie si Boga, Matki Najwitsztszej witych Paskich, a czarta przy jcie dugo ukryway. Jednak, e bdc od sdu przyrzeczo nego przy wiadkach egzaminowane, ktre wyznay, e si Boga, Matki Najwitszej witych Paskich wyprzysigy, wic sd podug prawa (...) tekstw z Pisma witego wzitych, potwierdzajce sw powag, e zoczycom y si ni edopuszcza na wiecie. Zgadzisz ze z porodka was tak sdzi i dekretnie, aeby ywo na stos byy wrzucone i na proch spalone na przykad innym i na ukajanie si zych ludzi przez opatrznego Jana Godfryda Boxberga mistrza Tczewskiego. Co si wszystko zici ma moc dekretu ni niejszego kryminalnego. (...) Zgodnie z przyjtymi zasadami tortury nie mogy trwa duej ni jedn godzin, nie naleao ich rwnie powta rza. Mimo to, sdy nagminnie nie przestrzegay tych zale ce. Przesuchanie przy pomocy kata trwao z reguy tak du go, dopki nie pado z ust osoby oskaronej przyznanie si do winy. Znany jest pochodzcy z pierwszej poowy XVII wie ku zapis, zawierajcy owiadczenie niemieckiego kata, skie rowane do domniemanej czarownicy: Wezm ci (na tortury) nie na dzie, dwa, trzy, nie na osiem dni, nawet nie na kilka tygodni, lecz na p roku lub na rok, na

KMR

17

cae ycie, a si przyznasz; jeli si nie przyznasz, zamcz niewygd co spowodowane byo naturalnymi warunkami y cia na wsi. Dlatego przetrzymyway one dzielnie wielokrotne ci na mier, a na koniec i tak zostaniesz spalona. tortury. Zdawa by si mogo, e oskarona wytrwale zaprze Opis ten do dzi wywouje dreszcze ale i niedowierzanie. czajca stawianym jej zarzutom powinna zosta uwolniona, wiadczy o tym, e czas tortur przeduano w praktyce bez a nawet mogaby pocign do odpowiedzialnoci oskary ogranicze. Z pewnoci podobnymi zasadami nie kierowa ciela. Jednak rzeczywisto bya okrutna. W praktyce sdo y si jedynie sdy zachodnioeuropejskie. Uwizione pod za wej przytaczajca wikszo niewiast, ktre bohatersko rzutem kontaktw z diabem kobiety, zdaway sobie spraw przetrway wszystkie tortury, skazywana bya podobnie z panujcych w sdach zwyczajw, tote w wikszoci przy jak tysice innych na stos. Istniao bowiem przekonanie, padkw przyznaway si do zarzucanych im zbrodni ju pod e..zniesienie mczarni byoby niemoliwe bez pomocy czas pierwszych tortur. ksicia pieka. Tym samym osoba, ktra przekroczya prg Zdarzao si e przesuchiwana osoba mimo wysikw izby tortur, w praktyce skazana bya ju przed rozpoczciem kata wytrzymywaa tortury i nie przyznawaa si do wysuni tych wobec niej zarzutw. Sdziowie, widzc zatwardziao bada na mier.,. _ Obrona oskaronych bya w zasadzie z gry skazana na oskaronej jak te zmczenie kata, zarzdzali kilkugodzinn niepowodzenie. Nawet posiadane alibi nie oddalao cicych przerw. W tym czasie odpoczywa nie tylko mistrz sprawie zarzutw, bowiem wszelkie niezgodnoci z lini oskarenia dliwoci i reszta oprawcw, ale rwnie drczona niewiasta. Jej szarpane, rozrywane i przypiekane ciao mogo wreszcie mona byo zawsze tumaczy ingerencj mocy piekielnych. Sdy bez problemu znajdoway powody, dla ktrych pos odetchn. Przed przystpieniem do dalszego badania naka dzane o czary kobiety mogy zosta wysane na stos. Wyjt niano czarownic aby dobrowolnie przyznaa si do winy. kiem, potwierdzajcym t ponur regu, by proces majcy O dziwo osoba, ktra do tej pory odwanie znosia cierpienia miejsce w 1701 roku. Przed sdem Miasta Krlewskiego i zaprzeczaa wszelkim zarzutom, przyznawaa si do czynie Nowe stana wwczas Anna Jerzewa Malinowa: nia za za namow diaba. (...) Na pierwszych torturach nic nie zeznaa... Przed Oto charakterystyczny wyjtek z zezna, skadanych przed drugimi torturami bdc dobrowolnie pytana obwiniona aby sdem w Nowem, podczas procesu w 1704 roku: Przed drugimi torturami Marianna Rogalska upomnia cokolwiek w wiecie le zrobia wyznaa dobrowolnie, ktra na skutecznie od uczciwego sdu, aby wziwszy Pana Boga take nic nie wyznaje, dlatego on wedug prawa na drugie wszystkie skrytoci serc przenikajcego na pomoc, wystp tortury kaza wzi. Na drugich torturach od sprawcy ci ki swoje wypowiedziaa, ani si z nimi duej sumienie swo gniona bdc do niczego si nie przyznaa. (...) Przed trze je obcione majc taia. Sama dobrowolnie i wyranie ze cimi torturami obwiniona Anna bdc nakaniana, eby wyznaa co kiedy ze przez zego ducha zrobia, nic nie ze znaa, e czarownic jest od trzech lat. znaje, a e nic nie zeznaa na trzecich torturach (...) zaczym Obawa przed ponownymi torturami i blem bya tak tedy uczciwy sd nowski przestrzegajc prawa i witej spra ogromna, e nieszczliwa kobieta wybieraa wiadomie wiedliwoci, nie uznajc j mierci by winn. Za jej tedy mier na stosie. Niekiedy strach przed spaleniem, a moe wystpek uzna i bdy, e godna jest odgonienia od miejsca poczucie niewinnoci oraz ch przeciwstawienia si opraw obecnego. (...) com sprawiay, e kobiety postpoway inaczej ni w wyej Tym razem oskarona dziki nadludzkiej wrcz wytrzy opisanym przypadku. Przesuchiwana przez sd nowski maoci i desperacji usza spod rki kata. Czy jednak ludzka Marianna Kaczmarka wyznaa: Takiej rezolucji byam, e cho bd cierpiaa, to si nie zawi nie przywioda jej powtrnie przed oblicze sdu? Na przyznam do niczego, tak sobie mylaam. Cho zostan na ten temat, rda milcz. W niektrych wypadkach, gdy posdzenia byy wyjtkowo mkach, to nie pjd tam, gdzie drugie pjd na mier. absurdalne, sd skonny by zwolni od odpowiedzialnoci nieWol tu na mkach zosta. Zdarzao si, e przesuchiwana niewiasta popadaa wsku winn kobiet. Wwczas jednak wtrca si zacietrzewiony tum, ktry tylko ze znanych sobie powodw chcia pozby si okre tek zadawanego blu w omdlenia, tym samym odrywajc si lonej osoby. Pod wpywem wrogo nastawionej ludnoci, sd na pewien czas od przeraajcej rzeczywistoci. decydowa si na wydanie oczekiwanego wyroku. Wspominana ju Marianna Kaczmarka, poddana bada Wobec powszechnie przyjtych zasad, obowizujcych niu w 1742 roku, dowiadczya opisanego zdarzenia: zarwno w Polsce jak te w caej rodkowej i zachodniej Wyznaj, em w karecie jedzia z Drkow na ys Gr, we cztery konie, Michaek (diabe) by wonic, bar Europie, kobiety ktrym udowodniono czarostwo, karane byy dzo auj nieszczliwa, em zataia tego grzechu. Nieszcz mierci na stosie. Wyrok ten by ostateczny, ale mg mie liwa godzina moja, kiedym chciaa wyzna na mkach, to bardziej lub te mniej zaostrzon form. Gdy czarownica przy znawaa si na torturach do kradziey i profanacji na przykad mi si spa zachciao, nie czuam adnych mkw Nieczue na tortury ciao mczono dopty, dopki opraw hostii lub do innych witokradczych praktyk wwczas za dopuszczenie si tak strasznego czynu, skazywano j najpierw cy nie uwiadomili sobie, e wszelkie zabiegi majce dopro na upalenie rk, ktrymi waya porwa si na Najwitszy wadzi do wyzna, staj si w danej chwili chybione. Sakrament, potem wysyano j na stos. Dla wzmoenia cier Wypadki mierci na skutek tortur nie naleay do rzadko pie, mona byo zarzdzi specjalne powolne spalanie. ci. Protokoy procesw nie wymieniaj rzeczywistej przy Niekiedy sd decydowa si na zagodzenie kary. Zarz czyny zgonu. Pozostaje domyla si, e chyba najczciej dza wwczas najpierw cicie mieczem, a dopiero pniej byy to ataki serca wywoane strachem lub ogromnym blem. spalenie zwok na stosie. Wypadki te miay miejsce ww wczeni wiadkowie wydarze przypisywali mier prze czas, gdy przesuchiwana osoba dostatecznie szybko przyznaa suchiwanej kobiety ingerencji czarta. Mia on rzekomo du si do stawianych zarzutw, wyraajc al i skruch za pope si sw wsplniczk po to, aby unikna sprawiedliwoci. nione czyny. Przed sdem awniczym miasta Nowego, stan Kobiety, ktre najczciej paday ofiar zabobonu, pocho a w 1747 roku midzy innymi Elbieta Pasterka. Poddana dziy ze rodowiska wiejskiego. Naley pamita, e niewia sty ze wsi cechowao przyzwyczajenie do trudw i wszelkich torturom, przyznaa si do zarzucanych jej czynw:

KMR

Prgierz, zwany take figur sprawiedliwoci, stawiany ...e lubo ta (Elbieta Pasterka) podobnie z drugimi Boga si wyprzysiga a czorta przyja, lecz bez wszelkiej trud by przed ratuszem na rynku. Czsto przybiera on w mia noci grzech swj tak ciki Bogu obmierzy... przed sdem stach ksztat rycerza (midzy innymi w Poznaniu). We wsiach wyznaa. Tak wic sd przeczesny miasta J. K. M. Nowego prgierze byy prostsze, byy to bowiem zwyczajne drewnia ne supy wkopane w ziemi. Do supa tego przywizywano powag prawa decyduje, aby bya przez egzekutora sdu skazanych, aby wystawi ich na publiczne pohabienie i po sprawiedliwoci mieczem karana i na stosie po ciciu na miewisko oraz aby wymierzy odpowiedni liczb plag. proch spalona. Wywiecanie poprzedzay zazwyczaj rzgi zadawane pod Na agodniejsz form kani decydowali si sdziowie prgierzem. Istota samej kary polegaa na wypdzeniu wytake wtedy, gdy wrd nich pojawiay si wtpliwoci od wieconej osoby poza granic wsi na tuaczk po wiecie. nonie tego, czy oskarona rzeczywicie bya wsplniczk Wyrzucanie kobiety ze wsi odbywao si przy udziale wszy diaba. wczesne sdy nie byy wolne od korupcji. Interwen stkich niewiast. W miastach wywiecanie urzdzano noc przy cja jakiego dostojnika rwnie moga spowodowa zago blasku poncych pochodni (std nazwa). Wyprowadzone dzenie wyroku. z wizie kobiety obnaano i pdzono poza bramy miasta, ku Palenie na stosach osb, ktre pady ofiar zabobonu, rogatkom, sieczono je rzgami i oblewano pomyjami ku ogl odbywao si przewanie na Wyznaczonych miejscach, ktre nej uciesze gawiedzi. Z wyroku sdu miasta Nowego, wyda zgodnie z tradycj wykorzystywane byy na wykonywanie nego w 1706 roku, wywiecanie spotkao Mariann Stpko wszelkich egzekucji. Na wsi takie miejsce znajdowao si za w. Przed przystpieniem do tortur przyznaa si Marianna zwyczaj na granicy posiadoci wiejskich, w miastach nato miast wyznaczone byy do tego place. Nie naley zapomina, do winy i potwierdzia wszystko, czego sobie zayczyli s dziowie. Mimo to, wzito j na tortury, podczas ktrych po i egzekucje gromadziy spor ilo gawiedzi rzdn krwa wego widowska, dlatego miejsca kani byy odpowiednio za raz kolejny powiedziaa jedynie to, co ju wczeniej bez za dawania mk zeznaa: bezpieczone. Chcc wedug naleytoci prawa skara Mariann Stp Dla spotgowania efektu wznoszono czasami stos nad wy kow, uwaajc jednak te powan racj, i wic bya opo kopanym doem. Ta mistyfikacja bya potrzebna do tego, aby wiedziaa wszystko sawetnemu sdowi, nie chcc czyni w pewnym momencie tum przypatrujcy si widowisku do gwatownej obrazy Boskiej Marianna Stpkowa na miecz zna wraenia, e ponca czarownica zapada si pod ziemi. egzekutora witej sprawiedliwoci przysiga w ten spo Budow stosu zaczynano od wkopania w ziemi sporych sb, i si nigdy na adnych osobach tak zamkowej jako rozmiarw pnia. Wok niego, na wysoko kilku okci, uka i miejskiej zwierzchnoci innych mci w niczym teraz no dano na przemian warstw innych pni, smolnych drzew i so i potem nie bdzie i bliej od miasta nad mil sze wszerz my. Nieszczsn ofiar przykuwano acuchami do gw i wzdu nie postoi i jeliby w czymkolwiek teraniejsz swoj nego pnia konstrukcji. W ostatnim etapie przeraajcego przestpia przysig, bez wszelkiej zwoki i respektu ogniem widowiska kat podkada ogie. Gdy czarownica wstpowaa na stos, jeden z sdziw ma by na yciu ukarana, ktra e wypenia przysig wy dalona wiecznymi czasy od miasta. zwraca si do niej z zapytaniem, czy potwierdza swe zezna Wyroki stosunkowo agodne wydaway sdy wik nia i czy podtrzymuje powoanie" w stosunku do innych osb, ktre wymienia podczas przesuchania jako uczestnikw bie szych miast szczeglnie w wypadkach, gdy miay one pewne wtpliwoci. Zwizane to byo niezaprzeczalnie siad na ysej Grze. Czsto w obliczu mierci skazane odwo z wyszym poziomem umysowym sdziw miejskich. yway swe powoanie", co mogo oznacza uwolnienie od Przyczyn agodnego wyrok m o g y by take wzgldy tortur kolejnych osb. Inne natomiast potwierdzay swe do tychczasowe zeznania, postpujc zgodnie z zasad: jeeli ja, oszczdnociowe. Proces, ktry wymaga stosowania torte i wykonania egzekucji, sporo kosztowa. Koszta te wzra to dlaczego nie inne. stay, gdy konieczne byo sprowadzenie kata, gdy nie wszy Podczas egzekucji obecna bya zwyczajowo osoba du stkie miasta mogy si poszczyci posiadaniem wasnego chowna, reprezentowana przewanie przez miejscowego mistrza sprawiedliwoci". Z powyszego powodu rezygno proboszcza. Przed podpaleniem stosu lub te nawet w cza wano niekiedy ze swoistych igrzysk", ktrych punktem sie, gdy pierwsze jzyki ognia pochaniay belki i som, kulminacyjnym byo przykadne ukaranie domniemanej zwraca si on do nieszczliwej ofiary przyjtym zwro czarownicy. tem, by udajc si przed oblicze Pana na sd Boy, odpu cia swym oskarycielom i sdziom wszystkie grzechy. Opinia publiczna na og niechtnie odnosia si do Jak mona si domyla - i co znajduje potwierdzenie zagodzenia wyroku, odbierano jej przecie tak upragnio w rdach historycznych - reakcje na sowa ksidza byy n specyficzn form rozrywki. Niekiedy zatwardziae bardzo rne. Niektre niewiasty po raz kolejny zarzekay serca tumu pobudza do litoci dopiero widok poncych si, i s niewinne, inne prosiy o przebaczenie wszystkie kobiet wydajcych nieludzkie jki. Z reguy jednak szyb osoby, ktre doznay od nich jakiejkolwiek krzywdy. Zda ko uwiadamiano sobie, e kara spotkaa przecie wspl rzay si jednak wypadki odnotowane przez protokolanta, niczk szatana, ktra dopucia si niebywaych zbrodni, gdy domniemane czarownice w poczuciu bezsilnoci wy a taka osoba nie zasuguje na lito lecz na mier. Sdy krzykiway pod adresem sdziw i proboszcza wulgarne w zwizku z powyszym musiay liczy si z opini tu wyzwiska. mu, gdy w wypadku niezgodnego z oczekiwaniami spo eczestwa wyroku mogo doj nawet do zaburze. Wy Przewaajca wikszo procesw o czarostwo koczya darzenia takie miay miejsce na przykad w 1690 roku si wyrokami mierci wydawanymi w majestacie prawa. w Gnienie, gdzie sd zwolni dwie domniemane czarow Naley jednak pamita, e zdarzay si wyroki skazujce nice. Doszo wwczas w miecie do powanych rozruchw, na lejsze kary, a nawet uniewinniajce. W XVI i na po a rozwcieczony tum chcia nawet zlinczowa sdziw. Przycztku XVII wieku, kiedy zwyczaj palenia czarownic nie kad ten najlepiej ilustruje ciemnot i fanatyzm wczesnego zakorzeni si zbyt mocno, do czste byy procesy ko | spoeczestwa. czce si skazaniem ofiary na prgierz lub wywiecenie.

KMR

Pokonkursowa wystawa Tczewianie w fotografii" odkrya dotd nieuwiadomion chyba prawd: warto przeglda stare albumy i co pewien czas uporzdkowa puda z fotografiami sprzed kilkudziesiciu lat. Nie tylko po to, by je odkurzy, ale dlatego, eby sign pamici do owych odlegych lat, ktre zostay na tych zdjciach zareje strowane.

ROMAN LANDOWSKI

Ekspozycja tosamoci ludzie, ktrzy do fotografii nie przywizu j wagi. Nie wykonuj zdj i sami nie gro madz ich. Jest im to obojtne, czy zostawi po sobie jaki lad. Po prostu chyba nie kojarz e wynalazek fotografii jest tym dla obrazu, czym pi smo dla mowy. Niektrzy zauroczeni wspczesno ci i wietlan przyszoci" niszczyli dowody przeszoci. Wyrzucali wszelkie starocie". Czsto postpowano tak wobec sprztw czy rodzinnych pamitek, podobnie te nie szanowano zmatowiaych fotografii. Niekiedy nie pamitamy ju, kto na nich widnieje, ale to nie powd, by je wrzuca do pieca. Ale s i tacy, co nawet z poogi wojennej, oprcz osobistych dokumentw, w pierwszym rzdzie ra towali rodzinne albumy z fotografiami! Mie s rodzinne spotkania, podczas ktrych oglda si poke zdjcia, w komentarzu dodajc jakie nowe szczegy, istotne fakty uzupeniajce wiedz o wsplnych przodkach, I ile na tych foto grafiach historii, tej rodzinnej i powszechnej. S na nich nie tylko ludzie, ktrzy dawno odeszli z ziem skiego padou, ale te nie istniejce ju obiekty, zmienione ulice, jakie fakty, o ktrych mielimy dotd bardzo mgliste wyobraenia... Tczewianie w fotografii" s dowodem prze trwania tosamoci tych, ktrzy odwayli si zgo si swoje pamitki do konkursu. Jest na tych zdj ciach cay niemal duch miasta: niegdysiejsza mod urok towarzyskiego ycia co dziao si w kulturze, gdzie i ktrdy spacerowano, jak powstawao to, co nie dotrwao naszych czasw. Zza pozoru prywatnoci wyania si niekiedy oblicze Tczewa: wygld parku czy rdmiejskiej

S

ulicy, okna wystawowego jakiego sklepu, wntrze balowej sali. A przecie ludzie, a to oni tworzyli miejsk spoeczno, s na tych zdjciach jak ywi - w wojskowym mundurze, w sukni lub nej, w zimowym palcie, w zapomnianych dzisiaj cylindrach - a wrd nich rwnie te dzieciaki, boso biegajce obok orkiestry. Wiele z tych zarejestrowanych scen nie sposb opisa. Gdyby nie fotografia, obecne na nich fakty i zdarzenia po prostu nigdy by nie zaistniay. Cz sto dopiero wtrna analiza zawartoci zdjcia i ja ki poredni zupenie szczeg uwiadamia war to pokego kartonika. Portret na cianie w mieszkaniu, tabliczka z nazw placu na murze, dystynkcja na pagonie, ksztat czapki, szyld nad sklepem - to wszystko sfotografowane zupenie przypadkowo wzbogaca informacj o tamtych od legych latach, a czasem jest jedynym rdem wiedzy czy potwierdzeniem dotychczasowej tyl ko hipotezy. Poza ludmi i miastem kolejnym bohaterem tych zdj jest czas. Ten czas uwieczniony przez foto grafujcego. Musi przecie robi wraenie zdjcie poaru z 1900 roku lub jakiego przodka w mun durze pruskiej armii. A jeszcze uzewntrznia si czas w konfrontacji, na przykad gdy do rodzinne go zdjcia prababki dostawi famili wnuka ktry te moe ju by dziadkiem... Si tej wystawy jest tosamo ludzi znanych z imienia i nazwiska opisujcych obrazami rodo wd, kory skupia niekiedy cay wiek. Nie s to ano nimowe postacie. Ci tczewianie yli w tym miecie i opowiadaj o nim bez tajemnic.KMR

22

TADEUSZ MAGDZIARZ

Piesza wdrwka wok Czarnej WodyJastrzbie - Zimne Zdrojesi pikny widok przeciwlege wzniesienia i zakola Wdy. W dole wida tak zwane Szparczyska. To tam, na skarpie Wdy lub niedaleko przy niej, w 1939 roku zako pane zostay naczynia liturgiczne (zote monstrancje i kie lichy) z czterech okolicznych kociow W tym z Kasparusa. Ukryli je ksia wraz z sotysem Jastrzbia, Janem Szmagliskim. Niestety, do tej pory skarbw tych nie CZARNA WODA to malownicze miasteczko poo udao si odnale, poniewa wiadkowie tego zdarzenia one w Borach Tucholskich nad rzek Wd, zwan te ju nie yj; zmarli w wyniku przeladowa hitlerowskich Czarn Wod. Przyj mona, e jako osada wyksztacia okupantw. si pod koniec XVIII wieku z folwarku, ktrego waci JASTRZBIE prawdopodobnie byo ju wymienia cielem by szlachcicu nazwisku Szturmowski (Sztormow- ne w dokumentach z XV - XVI wieku. Jest to niewielka ski). Midzy wojnami wiatowymi wzdu szosy (ul. Sta wie, o zaledwie osiemnastu zabudowaniach leca nad rogardzka) powstao osiedle parterowych, podobnych do malowniczo wijc si tutaj Wd. siebie, domkw z czerwonej cegy. W roku 1931 byo Zmierzamy do zabudowania Jastrzbie 11, gdzie ich 31. Dynamiczny rozwj wsi nastpi wwczas, gdy w latach 1941-1943 znajdowaa si tajna drukarnia. O jej rozpoczto w litach 1947-1948 budow Zakadw Pyt losach opowiada nam Jzef Weltrowski. Pilniowych. Po wybuchu drugiej wojny wiatowej jedn z form Czarna Woda jest najmodszym miastem Pomorza, podtrzymania ducha polskoci byo potajemne drukowa istnieje bowiem od 1 stycznia 1993 roku. Ley na obsza nie gazetek i ich kolporta. W tym celu wuj Jzefa Werze 2775 ha, z czego 54% powierzchni stanowi tereny ltrowskiego.. Julian Szmagliski, nawiza w 1940 roku lene. Miasto nie posiada znaczcych zbytkw architek kontakt z grup partyzantw Gryfa Pomorskiego". Przez tonicznych, moemy jednak zobaczy: zesp parterowych pewien czas zastanawiano si gdzie ulokowa drukarni. budynkw z czerwonej cegy, alej 150 letnich lip i drew Wiosn 1941 roku, po spotkaniu wszystkich zaintereso niany dom kryty strzech. Koci pw. Matki Boskiej wanych, podjto decyzj, e miejsce dla drukarni zosta Czstochowskiej naley wprawdzie do obiektw wsp nie usytuowane w zagajniku obok pola Genowefy i Jzefa czesnych, ale warto go odwiedzi ze wzgldu na obecn Weltrowskich w Jastrzbiu. Na takie rozwizanie poczt tam drog krzyow namalowana przez Tadeusza Rupie- kowo nie wyraa zgody waciciel gospodarstwa. W kowicza. Ciekawym punktem Czarnej Wody jest drewniany cu, po namowach ony, Jzef Weltrowski (senior) ustpi budynek przy ulicy Starogardzkiej 11, gdzie mieci si i wwczas ustalono, e bunkier wykopany zostanie w szo Staa Wystawa Przyrodnicza Borw Tucholskich i Doli pie, ktra staa na skarpie rzeki; Podczas kolejnego spo ny rzeki Wdy. Jest to pocztek majcego tu powsta Mu tkania zostaa zaprzysiona caa rodzina Weltrowskich. zeum Przyrodniczego Borw Tucholskich. Szefem drukarni zosta Ludwik Kossak-Gwczewski (ps. Japan). Z dworca PKP idziemy w prawo wzdu torw do prze jazdu kolejowego. Dalej kierujemy si do widocznego Budow bunkra trwaa miesic. Wejcie do niego, pomnika. Stoi on przy drodze do Wiecka i Lenej Huty. przez otwr 50 x 60 cm, znajdowao si pod skrzyni Pomnik Czynu Zbrojnego Kolejarzy Ziemi Gdaskiej z piaskiem w garau powozu konnego. Powierzchnia bun i Pomorza, zbudowany wedug projektu W. P i e t r o n kra wynosia okoo 15 m2 a jego wysoko 2 m. Rczn i W. Sampa, zosta odsonity w 1969 roku. Na pomniku maszyn drukarsk, typu Tygiel" oraz czcionki wykra wyryte s napiy: Pamici Kolejarzy Ziemi Gdaskiej dziono z Czerska w dniu 6 kwietnia 1941 roku. Druk roz i Pomorza, Pomordowanym i Polegym z Hitlerowskim poczto na przeomie maja i czerwca tego samego roku. Najedc w latach 1939-1945 - Kolejarze DOKP Gazetka nosia tytu Gos Serca Polskiego, ktrej wyda Gdask, S tam te inne napisy: Westerplatte, Oksywie, no w okresie dziaania drukarni okoo 30 numerw w na Poczta Polska, Kosynierzy Gdyni, Wa Pomorski, miej kadzie od 500 -1000 egzemplarzy. Materiay do druku sca walk o wyzwolenie Pomorza i Wybrzea Gdaskiego. napyway za porednictwem skrzynki kontaktowej, umie Po zapaleniu znicza wracamy do przejazdu kolejowe szczonej na skraju lasu. go i dalej ulic Dworcow, obok myna Wolanin, prze W 1943 roku gestapo wpado na trop drukarni; chodzimy przez szos Tczew - Chojnice. Dalej przez las, w okolicy pojawi si faszywy ksidz (Pupilek"), bd ulic Len, dochodzimy do ulicy Starowiejskiej. Przy bu cy prawdopodobnie niemieckim agentem. Te okoliczno dynku nr 35 skrcamy w prawo i po chwili jestemy przy ci zmusiy do likwidacji drukarni. Zdemontowano j Wdzie. Po przekroczeniu rzeki znajdziemy si ju na te i wywieziono a jej czci zakopano w rnych miejscach renie wsi Jastrzbie. Z okolicznego wzgrza rozpociera na terenie lasu Weltrowskich. Zasypano rwnie bunkier. Na kolejn wycieczk, zorganizowan przez Nadwilaski Klub Krajoznawczy Trsow", uda limy si do Czarnej Wody. Wdrwka odbya si szlakiem konspiracyjnej drukarni z lat okupacji, ktr poprowadzi bezporedni uczestnik tamtych wydarze, Jzef Weltrowski ps. Pstrg".

KMR

23

Dzisiaj w miejscu konspiracyjnej drukarni znajduje si ogrdek przydomowy. Dalszy etap wdrwki prowadzi drog len w kie runku Osiecznej, do Kamionki, gdzie zostay zakopane czci zdemontowanej maszyny drukarskiej wraz