W NUMERZE 2 Z redakcyjnego biurka IDZIEMY NA ZACHD 3 Marcin Westphal INWENTARZ ZESPOU AKT TOW GRYF POMORSKI" 1941-l942 8 Ewa ywiecka SYTUACJA MIDZYNARODOWA (1926-1938) W ZWIERCIADLE SATYRYCZNYM GAZETY GDASKIEJ 14 Tadeusz Nowak GNIEWSCY YDZI 16 Krzysztof Kowalkowski 750 LAT WSI I PARAEII MIOBDZ 20 Apel DO TWRCW 1 WSZYSTKICH ZAINTERESOWANYCH SZTUK REGIONALN

Kwartalnik spoeczno-kulturalnyNr 2 (29) lato 2000 PL ISSN 0860-1917WYDANO ZE RODKW BUDETU MIASTA TCZEWA RADA PROGRAMOWA Irena Brucka, Andrzej Grzyb, Kazimierz Ickiewicz. prof. Maria Pajkowska-Kensik, Roman Szulc, Dariusz Zimny, Jzef Zikowski. REDAGUJ Roman Landowski Wanda Koucka Magdalena Pawowska Halina Rudko

20 Z MARGERYTK W GODLE Najkrcej o agroturyzmie 21 WIADOM TWORZYWA I KSZTATU O rzebach Michaa Ostoja-Lniskiego 22 Zdzisaw Mrozek Z DRUKARSKIEJ OFICYNY DO CZYTELNIKW Z ycia kulturalnego Pelplina w latach 1850-1900 24 TCZEW NA TARGACH KSIKI w obiektywie Janusza Landowskiego 26 Roman Klim DAR TEGO MIEJSCA O Krzyu Promieniujcym w Zimnych Zdrojach 27 HISTORIA KRZYA PROMIENIUJCEGO Wedug tekstu na tablicy informacyjnej w Zimnych Zdrojach

redaktor naczelny sekretarz skad amanie

29 Roman Landowski MODZI DOKUMENTUJ ZABYTKI 30 Wojciech Kamie OTARZE STAROMIEJSKIEJ FARY W TCZEWIE 32 Adam Bloch BYYCZEK 33 Roman Landowski na podst. relacji Romana Klima NAD WIS W DRAGACZU 34 Roman Landowski TOWARZYSTWO WIELKIEJ NADZIEI (dokoczenie) 35 Krzysztof Kuczkowski OYWIENIE PAMICI. Sowo o ksice Pan pejzau" Jana Majewskiego 36 Zygmunt Bukowski MOJE DZIECISTWO 39 ZBRODNIA KATYSKA (dokoczenie) 40 Andrzej Grzyb JAK DIABE SI ZAMIERZY NA PELPLISK KATEDR 41 Micha Pomorski CORAZ ODWANIEJ Plon X Oglnopolskiego Konkursu Poetyckiego o Nagrod Zygmunta Bukowskiego 42 Piotr Oska SPRAWA HONOROWA 43 Stanisaw Gzella Z SAGI PEWNEJ KOCIEWSKIEJ RODZINY 45 Nasze promocje JUSTYNA ZAGDAN 45 JAK POWIETRZE I JAK WODA O kantacie tczewskiej 46 Lektury naszych przodkw 47 Maria Wygocka POZNAWANIE REGIONU PO WARLUBSKU 48 G. Nadolna Gadka po naszamu CIOTKO, POJEDZIETA DO LUBJICHOWA... 48 Hubert Pobocki Retroskarby SZAFA PO SZEWSKIM CECHU

Magdalena Pawowska korekta PRZEDSTAWICIELE TERENOWI Andrzej Solecki (Gniew), Marek liwa (Nowe)WYDAWCA

Kociewski Kantor Edytorski Sekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewiedyrektor Urszula Wierycho

ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, tel. (058) 53 l 35 50 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, zmiany tytuw oraz poprawek stylistyczno-jzykowych w nadesanych tekstach.

Teksty oraz z d j c i a z a m i e s z c z o n e w n i n i e j s z y m numerze zostay przekazane przez autorw nieodpatnie. MONTA I DRUK Drukarnia Wydawnictwa Diecezji Pelpliskiej Bernardinum" Pelplin, ul. Biskupa K. Dominika 11

NA OKADCE niwne kosy z okolic Lubikw, w miejskiej gminie Czarna Woda fot. Janusz Landowski

KMR

Idziemy na zachdRadosne hasa dotyczce marszu na zachd, celem doczenia do Europy, ostatnio jakby wybla ky. Unijni urzdnicy w Brukselii niby przyhamowali swoj biurokratyczn machin, a o polskim czonkostwie mwi coraz ciszej i rzadziej, bowiem termin si oddala. Polskie spoeczestwo te ochono, gdy rozwayo wszystkie za i przeciw, bo to przecie nie tylko same korzyci z tej wsplnoty bd pyny. Na konkretne rozwizanie tej sprawy trzeba bdzie poczeka chyba jesz cze kilka lat. Na Kociewiu jest jakby inaczej. Powolna, lecz skuteczna ekspansja regionu powoduje, i za chd jest nam coraz bliszy. Nieco ju powaniej mwic, naley czytelnikom wyjani, e Kociewie w ostatnim wieku dziwnie chtnie si rozpycha wanie ku zachodowi. Niektrzy etnografowie twierdz, e jeszcze w kocu XIX stulecia za Kociewie uwaano obszar midzy Nowem a Skarszewami, a na zachodzie granic regionu bya linia Wdy. Gdy w pocztkach XX wieku Kazimierz Nitsch zajmowa si badaniami zasigu gwary kociewskiej, stwierdzi, e Kociewianie zamieszkuj ju tereny za rzek. W latach midzywojennych Boena Stelmachowska penetrujc nasz ziemi dialekt kociewski zanotowaa w Osiecznej i w liwicach, a ostatnio z Kociewiem identyfikuj si nawet mieszkacy Czerska. Dowcipni podejrzewaj, e gdyby dzisiaj powtrzy terenowe badania zasigu gwary kociew skiej, zastosowane przed dziesitkami lat przez prof. Nitscha, a pniej przez dr Stelmachowsk, granice etniczne naszego regionu naleaoby przesun mocno pod Kocierzyn, skoro kociewskie s ju Polaszki i Konarzyny, a niektrzy twierdz, e Olpuch te, a przecie stamtd ju bardzo blisko do Wdzydz... Stao si tak zapewne dlatego, e gwara kociewska jest blisza literackiemu jzykowi polskie mu ni narzecza jzyka kaszubskiego. Najblisi ssiedzi Kociewia- mieszkacy Borw i Krajny - posugiwali si niegdy podobn gwar do naszej, co mogo spowodowa zatarcie rnic midzy nimi. Std atwo dzisiaj usprawiedliwi, dlaczego gwara kociewska tak atwo przetara sobie drog na zachd. Powodzenie kultury regionalnej Kociewia na tym wanie pograniczu nie byo uzalenione wy cznie od ekspansji gwary. Warto przypomnie, e oddziaywania spoeczne w ostatnich latach spotkay si ze szczeglnym zainteresowaniem mieszkacw tych terenw, ktrzy nie mieli dotd sprecyzowanej tosamoci regionalnej. yczliwo i pomysowo zapobiegliwego ssiada zrobiy swoje. Idc na zachd Kociewie rozszerzyo swoje kulturowe wpywy.

MARCIN WESTPHAL

TOW Gryf Pomorski"1941-1942Dzieje Tajnej Organizacji Gryf Pomorski" zostay spisane i zinter pretowane przez wielu history kw, co nie znaczy, e jest to te mat zamknity. Znalezienie czy odkrycie nowych rde wiedzy cie szy kadego badacza przeszoci, a w przypadku Gryfa Pomorskie go" rado to tym wiksza, gdy okupacyjna dziaalno tej organi zacji rnie bya oceniana i budzia niegdy sporo emocji. Emocje oyy po sensacyjnym wrcz odkryciu Jzefa Weltrowskiego, ktre miao miejsce 11 czerwca ubiegego roku w Czarnej Wodzie. Zestaw znalezionych dokumentw wzbogaci zapewne zasoby pomor skiej archiwistyki, ale nie obyo si bez enujcego rozgosu. Cenne znalezisko trafio w kocu do Ar chiwum Pastwowego w Gdasku, z czym chyba nie chcieli si pogo dzi przedstawiciele niejakiego Ze spou do spraw Upamitniania Eto su TOW Gryfa Pomorskiego". Jak to czsto bywa, zacietrzewie nie monopolistw prawdy" spowo dowao nieprzyjemn z ich strony reakcj, polegajc na wszczciu oszczerczej kampanii. Panowie ci mwi i pisz co chc, ubliaj auto rytetom, w tym take znanym i sza nowanym historykom i zaprzeczaj oglnie znanym faktom. Poniewa sprawa staa si go na, postanowilimy te zabra gos. Bliej o tym konflikcie napiszemy w nastpnym numerze. Dzi zaczy namy od oficjalnego opracowania Marcina Westphala, ktre jest wstpem do inwentarza akt TOW Gryf Pomorski" 1941-1942, odna lezionych przez Jzefa Weltrowskiego, a przekazanych w sierpniu u.br. do Archiwum Pastwowego w Gdasku (Sygn. 3267). Materia ten drukujemy za zgo d autora opracowania i dyrekcji APG. Za udostpnienie tekstu ser decznie dzikujemy.

Inwentarz zespou akt

Dzieje twrcy zespouTajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski" naley upatrywa w powstaej w maju 1940 roku w Czarlinie koo Stycy, w przedwojennym powiecie kartuskim, Tajnej Organizacji Wojsko 1 wej Gryf Kaszubski" . Jej zaoycielami byli: Jzef Dambek, Klemens Bronk, Bronisaw Brunka, Jan Gierszewski, Brunon Miskowski vel Brunon Sommerfeld. Ludzie ci, cho ukrywajcy si przed okupantem, rozpoczli aktywn dzia alno konspiracyjn, nawizujc liczne kontakty z podobnymi im, poszukiwa nymi przez hitlerowcw, czonkami grup ruchu oporu. Zainicjowali tym samym zakrojon na wiksz skal akcj scaleniow wrd pomorskich organizacji kon spiracyjnych. W jej efekcie doszo w pocztkach 1941 roku w miejscowoci Czar na Dbrowa, w powiecie bytowskim, w gospodarstwie Bolesawa mudy-Trzebiatowskiego, do spotkania przedstawicieli trzech organizacji podziemnych. Byy nimi: TOW Gryf Kaszubski", Koral" - grupa ksidza Wryczy2 i nie posiadajca nazwy grupa, ktrej przewodzili bracia Jzef i Leon Kulasowie z Lipusza w po wiecie kocierskim. Doszo wwczas do poczenia wyej wymienionych organi zacji, ktre wystpoway odtd pod wspln nazw TOW Gryf Kaszubski". Wio dc rol w nowej formacji ruchu oporu odgrywali czonkowie dawnego Gryfa Kaszubskiego", a przede wszystkim Jzef Dambek3. wiadczy o tym moe cho ciaby nazwa jak przyjto dla poczonych organizacji. Rok 1941 by czasem systematycznego rozrostu liczebnego Gryfa Kaszub skiego". W tym okresie przyczyli si do jego dziaalnoci konspiracyjnej bracia Rudolf i Brunon Bigusowie wraz z grup ludzi ukrywajcych si razem z nimi we wsi Gowidlino w powiecie kartuskim. Tak samo postpi Jan Sikorski ze swoj organizacj konspiracyjn z Rychwa (powiat wiecie), za przedstawicielami Brus w powiecie chojnickim zostali w Gryfie Kaszubskim" por. rez. Jzef Gierszew ski i towarzyszcy mu czonkowie grupy podziemnej, ktrzy znaleli schronienie na tym terenie. Nieco pniej, bo w czerwcu 1940 roku doszo w Wejherowie do spotkania przedstawicieli Gryfa Kaszubskiego" i czonkw kierownictwa, nie licznej lecz bardzo sprawnie funkcjonujcej ju od koca 1939 roku, organiza cji Polska yje"4. Efektem tego spotkania byo postanowienie o wejciu Polska yje" do Gryfa Kaszubskiego". By to fakt niezwykle istotny dla dalszej dziaal noci Gryfa", gdy Polska yje" utrzymywaa sta czno z Komend Obro cw Polski, a pniej (od koca 1941 r.) z Okrgow Delegatur Rzdu na Kraj5. Poza tym jej czonkowie posiadali due dowiadczenie we wszystkich dziedzi nach dziaalnoci konspiracyjnej, a szczeglnie w pracy propagandowej, wywia dowczej, akcjach bojowych i dywersyjnych. Tak wic ten nowy czonek Gryfa Kaszubskiego" by dla niego powanym wzmocnieniem w wielu podstawowych aspektach aktywnoci jako organizacji podziemnej. Oczywicie zostay tu wymienione najliczniejsze i najpowaniejsze gru py konspiracyjne, ktre zgosiy swj akces do Gryfa Kaszubskiego", nie byy one wszake wyjtkami. Dziaalno scaleniowa czonkw Gryfa" przy nosia pozytywne i wymierne efekty. Organizacja rozrastaa si i obejmowaa swym zasigiem coraz wiksze obszary Pomorza. Ju na przeomie 1941 i 1942 roku komendy Gryfa Kaszubskiego" funkcjonoway w powiatach: Kocie rzyna, Kartuzy, Tczew, Chojnice, Tuchola, wiecie, powiat morski; jego wpy wy signy take na teren powiatu lubawskiego, Torunia i Rypina 6 . Tak wic czon nazwy Gryf Kaszubski" nie by ju adekwatny do obszaru na jakim utworzono komrki organizacyjne, dlatego te od poowy 1942 roku zaczto stosowa, z pocztku nieoficjalnie, nazw Gryf Pomorski". Prawdopodob nie w sierpniu tego roku wadze Gryfa" zalegalizoway j i od tego momen tu najwiksz organizacj podziemn na Pomorzu bya Tajna Organizacja Woj skowa Gryf Pomorski". Genezy

naa ju tej z 1942 roku. Zdziesitkowana, pozbawiona naj wartociowszych dziaaczy, wewntrznie rozdarta, waciwie zamara. Wiksz aktywno przejawiay jedynie jej oddziay partyzanckie, a uwidaczniaa si ona w starciach obronnych z oddziaami niemieckiej policji i wojska, uczestniczcymi w obawach na ich lene kryjwki. Gryf Pomorski" zosta pra wie cakowicie rozbity, jego struktury utraciy spoisto, kierownictwo nie kontrolowao poczyna poszczeglnych od dziaw i placwek terenowych. W takim stanie organizacja dotrwaa do wkroczenia na Pomorze Armii Czerwonej. Dnia 21 marca 1945 roku Rada Naczelna TOW Gryf Pomorski" podja decyzj o swoim rozwizaniu i tego sa mego dnia Augustyn Westphal wyda ostatni rozkaz do wszystkich czonkw Gryfa Pomorskiego". Poleca w nim zoenie na rce przedstawicieli wadz polskich wszelkiej broni, wstpowanie do Milicji Obywatelskiej lub podejmo wanie normalnej pracy zawodowej. Jednoczenie wyrazi po dzikowanie i zoy hod w imieniu kierownictwa Gryfa Pomorskiego" wszystkim, ktrzy walczyli z okupantem, a szczeglnie tym, ktrzy oddali w tej walce swoje ycie 15 .

Struktura organizacyjna Tajnej Organizacji Wojsko wej Gryf Pomorski" zostaa najprawdopodobniej ustalona, w swojej pierwotnej wersji, na pocztku 1941 roku podczas omwionego wyej zebrania zjednocze niowego Gryfa Kaszubskiego", organizacji Koral" ksi dza Wryczy i grupy braci Kulasw. Rozwj Gryfa", ktrego zewntrzn oznak bya midzy innymi zmiana nazwy na Gryf Pomorski", wymusi te pewne reformy strukturalne, ktre za legalizowano w formie nowego statutu w poowie 1942 roku. W niniejszym opracowaniu zostanie przedstawiona je dynie ta druga wersja struktury organizacyjnej Gryfa Po morskiego". Jest to o tyle uzasadnione, e drugi wariant bu dowy wewntrznej Gryfa"jako organizacji nie wprowadza, w stosunku do pierwszego, adnych zmian. Korygowa je dynie, w obrbie istniejcego ju wzorca, kompetencje po szczeglnych organw zarzdzajcych, zwikszajc ich uprawnienia, jak rwnie liczb osb wchodzcych w ich skad. Nie wprowadzono do hierarchii jakichkolwiek nowych szczebli. Mona powiedzie, e dokonano rozszerzenia w po ziomie, a nie w pionie. Powikszono ilo ju istniejcych komrek terenowych nadajc wszystkim identyczne przywi leje. Dostosowano tym samym struktur organizacyjn Gryfa Pomorskiego" do objcia sw dziaalnoci wikszego ob szaru, a nie do speniania nowych zada. Jednym sowem: zwikszy si zasig, a cel pozosta niezmieniony. Tak wic statut Gryfa Pomorskiego" z 1942 roku przedstawia peny obraz organizacji w jej szczytowej fazie rozwoju, a jedno czenie pozostawia nienaruszony pierwotny wizerunek Gry 16 fa Kaszubskiego" z okresu 1940-1942 . Najwysz wadz ustawodawcz, rozkazodawcz i kon trolujc sprawowaa Rada Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski". Skadaa si ona z prezesa, dwch jego zastpcw, kapelana, sekretarza, przewodniczcego Sdu Organizacyjnego, przewodniczcych Komisji Kontrolujcej, Komisji Pomocy Finansowej, szefw wywiadu i kontrwy wiadu i czonkw bez przydziau. Rad tworzyli ludzie za sueni dla organizacji, jej zaoyciele, a take przywdcy grup konspiracyjnych przyczajcych si do Gryfa". Radzie byy podporzdkowane dwa rwnorzdne organy wykonaw cze: Gwny Wydzia Organizacyjny i Komenda Naczelna. Najwaniejszy organ decyzyjny Gryfa Pomorskiego" posia da nastpujce kompetencje: - mianowanie nowych czonkw Rady; - nominowanie i zwalnianie kierownika Gwnego Wydzia u Organizacyjnego, jego zastpcy, a take kierownikw i ich

Struktura organizacyjna i obsada personalna TOW Gryf Pomorski"

zastpcw we wszystkich wydziaach wewntrznych Gwnego Wydziau Organizacyjnego; - nominowanie i zwalnianie Komendanta i czonkw Ko mendy Naczelnej, komendantw dla poszczeglnych dziaw Komendy Naczelnej, a take komendantw okrgowych; -nawizywanie kontaktw z innymi organizacjami podziem nymi i wczanie ich w struktury Gryfa Pomorskiego"; -zmiana nazwy i statutu organizacji; - ustalanie wzorw piecztek, sztandarw i opasek uywa nych w dziaalnoci Gryfa"; - nadawanie i odbieranie organizacyjnych stopni oficerskich lub awansowanie na wysze stopnic; - wydalanie z, "Gryfa" jego czonkw, ktrzy dziaali na szko d organizacji i nie wykonywali rozkazw przeoonych; - dbao o wysokie morale i godn postaw czonkw organizacji; - czuwanie nad zgodnym ze statutem rozwojem Gryfa" i nad jego spoistoci: - kontrolowanie zarzdzania pienidzmi organizacyjnymi; - przyznawanie pomocy finansowej (wszyscy czonkowie Rady pracowali honorowo); - obsadzanie wyszych stanowisk w administracji pastwo wej i samorzdowej, wpyw na obsad niszych, tymczasowych stanowisk administracyjnych; - desygnowanie na stanowisko wojewody i komisarza Rz du w Gdyni: - decydowanie o przekazywaniu spraw do rozpatrzenia Sdowi Organizacyjnemu: - sprawdzanie kandydatw na stanowiska kierownicze w organizacji. Zebrania Rady zwoywa jej prezes w czasie przez sie bie ustalonym. Uchway zapaday zwyk wikszoci go sw, niezalenie od liczby obecnych, nieobecni nie mo gli uniewani decyzji powzitych bez ich zgody. Rada miaa po zakoczeniu wojny czyni starania, aby pastwo roztoczyo opiek nad czonkami organizacji, ktrzy w wyniku konspiracji i odniesionych ran utracili zdolno zarobkowania, a take nad rodzinami polegych w walce z okupantem 1 7 . Radzie podlega bezporednio Gwny Wydzia Or ganizacyjny, ktry prowadzi pen ewidencj czonkw organizacji i przygotowywa rozkazy dla powiatowych wy dziaw organizacyjnych i komendantw powiatowych. Gwny Wydzia Organizacyjny skada si z wydziaw okrgowych, ktre obejmoway nastpujce dziedziny dziaalnoci Gryfa": - Okrgowy Wydzia Werbunkowo-Organizacyjny zajmowa si rozbudow organizacji, przedstawianiem komendantowi naczelnemu kandydatw na komendantw po wiatowych, organizowaniem swych odpowiednikw w powia tach; - Okrgowy Wydzia Informacyjny, do ktrego nale ao wydawanie prasy podziemnej, odezw i ulotek, a take dziaania propagandowe wrd Niemcw, namawianie Po lakw do uchylania si od suby w Wehrmachcie, do nie przyjmowania niemieckiej listy narodowej, do stosowania biernego oporu; - Okrgowy Wydzia Administracji Pastwowej: w je go kompetencjach leao przygotowywanie naczelnikw ko misarycznych urzdw niezespolonych, czyli poczty, kolei, inspektorw szkolnych, urzdw skarbowych. Obsadzanie wyszych stanowisk zaleao od zgody Rady TOW Gryf Pomorski"; - Okrgowy Wydzia Administracji Samorzdowej posiada penomocnictwa do mianowania starostw, burmi strzw i sekretarzy wydziaw powiatowych, po uzyskaniu wczeniejszej akceptacji komendanta naczelnego. Po zako czeniu dziaa wojennych wydzia mia zaj si ochron majtkw pastwowych, prywatnych i uruchomieniem za kadw uytecznoci publicznej;

- Okrgowy Wydzia Opieki zapewnia schronienie oso bom ciganym przez okupanta, zbiegym jecom wojennym, udziela pomocy wysiedlonym, osadzonym w obozach, przy znawa zapomogi. Rwnie bezporednio Radzie podlegaa Komenda Naczelna. Do jej oglnych kompetencji naleao: opraco wywanie planw wojskowych, gromadzenie wyposaenia i rodkw niezbdnych do prowadzenia walki, sprawowanie dowdztwa nad oddziaami zbrojnymi organizacji i sprawy zwizane z awansami. W skad Komendy Naczelnej wchodzili: komendant naczelny, jego dwch zastpcw, kapelan, kierownik biura Komendy Naczelnej, jego zastpcy, adiutant i czonkowie penicy rol doradcw. Struktura Komendy Naczelnej bya nastpujca: - okrgowy komendant cznoci: tworzenie sieci cz noci midzy powiatami dla celw caej organizacji; - okrgowy komendant sanitarny: utrzymywanie kon taktw ze szpitalami, tworzenie punktw opatrunkowych, gromadzenie medykamentw i organizacja personelu me dycznego na terenie gmin; - okrgowy komendant gospodarczy: zbieranie rod kw finansowych dla organizacji, prowadzenie gwnej ksigi kasowej i ksigi ofiarodawcw; - okrgowy komendant wywiadu i kontrwywiadu (prawdopodobnie byy to dwa odrbne stanowiska); - okrgowy komendant saperw: prowadzenie ewiden cji ludnoci z przeszkoleniem saperskim; - okrgowy komendant andarmerii: mianowanie ko mendantw policji 18 . Przedstawiona powyej struktura bya odwzorowana na szczeblu powiatu. Istniay zatem powiatowe wydziay orga nizacyjne, ktre dzieliy si na odpowiednie pododdziay i ko mendy powiatowe z funkcjonujcymi w ich obrbie komendanturami waciwych sub. W tym miejscu naley nadmieni, e wrd autorw badajcych dzieje Gryfa Pomorskiego" nie ma zgodnoci co do tego, jak potrak towa w odniesieniu do struktury organizacyjnej. Komen dy Okrgw. Istnieje kilka tez prbujcych wyjani t kwesti. Jedna z nich traktuje Komendy Okrgw, jako organ poredni pomidzy Komend Naczeln a komen dami powiatowymi' 19 . Inne wyjanienie stwierdza, e nie funkcjonoway adne ogniwa pomidzy Komend Naczel n a komendami powiatowymi, a Komendy Okrgw byy jedynie elementem administracyjnym w terenie, uspraw niajcym przepyw informacji 2 0 . Trudno dzisiaj jedno znacznie stwierdzi, jakie miejsce w strukturze organi zacyjnej Gryfa" zajmoway Komendy Okrgw i jaka bya ich faktyczna rola. By moe zostay utworzone aby zaspokoi kierownicze ambicje niektrych czonkw or ganizacji, albo eby skutecznie kontrolowa sytuacj w powiatach. Niezalenie jednak od tego kto ma racj, naley pamita, e Komendanci Okrgowi mieli siln pozycj w organizacji podziemnej i byli w duym stop niu niezaleni. Kolejnym hierarchicznie szczeblem struktury Gryfa Pomorskiego" byy komendy gminne, ktre tworzyli komen dant i jego dwch zastpcw. Do ich kompetencji naleao: - werbowanie nowych czonkw organizacji: - mianowanie komendantw wsi i ich zastpcw, komen dantw pitek szturmowych i ich zastpcw: - utrzymywanie cznoci pomidzy komend gminy a ko mendami wsi; - organizowanie lokalnego wywiadu i kontrwywiadu: - tworzenie patrolu sanitarnego i punktu opatrunkowego: - tworzenie Oddziaw Obwodowych: - nominowanie komendanta policji i czterech policjantw, wjta i sekretarza gminnego, urzdnikw komisarycznych i za rzdcw dla opuszczonej wasnoci polskiej i niemieckiej (nomi nacje musiay by zatwierdzone przez komend powiatow);

- dziaalno propagandowa wrd ludnoci polskiej, udzie lanie pomocy poszukiwanym i przeladowanym. Jak mona wnioskowa z informacji przedstawionych wyej, na samym dole drabiny organizacyjnej w struktu rze Gryfa Pomorskiego" usytuowane byy dziesitki i pitki szturmowe. Na pitk szturmow skadali si ko mendant, jego zastpca i trzej onierze; oni to uczestni czyli bezporednio w akcjach bojowych i dywersyjnych 21 Gryfa" . Struktura organizacyjna TOW Gryf Pomorski" bya skomplikowana, zbyt rozbudowana jak na ugrupowanie konspiracyjne. Stwarzao to ryzyko wykrycia przez oku panta, jak i powstania wewntrznych sporw kompeten cyjnych. Nie wpywao to rwnie korzystnie na spraw no funkcjonowania caej organizacji, wizao si take z produkowaniem znacznej iloci wszelkiego rodzaju do kumentw, w tym przede wszystkim list imiennych czon kw konspiracji. Tak rozwinite ugrupowanie lokalne, utrzymujce jednoczenie rozlege kontakty z innymi or ganizacjami podziemnymi i prowadzce sw dziaalno werbunkow w sposb wyjtkowo nieostrony, byo bar dzo podatne na wnikanie do jego struktur agentw wro ga, a wic i dekonspiracj wielu ludzi. Obsada personalna T O W Gryf Pomorski" Rada TOW Gryf Pomorski" Prezesi Rady - ppk rez. ks. Jzef Wrycza, ps. Rawycz, Delta (1941 - wio sna 1943). - Jzef Dambek. ps. Lech, Kil. Jur, Adam (wiosna 1943 4 III 1944), - Augustyn Westphal, ps. Echo, Dzwon (III 1944 do wkro czenia Armii Czerwonej). W i c e p r ezesi R a d y -Jzef Dambek, ps. Lech. Adam, Kil, Jur, Adam Falski (1941 - wiosna 1943). - Augustyn Westphal. ps. Echo, Dzwon (wiosna 1943 III 1944). Sekretarze Rady - Augustyn Westphal, ps. Echo, Dzwon (1941 - wiosna 1943). - ps. Jesion, Jurand (1943) - nazwisko nieznane (przyp. red.) -Zdunowski (?), ps. Wrzos (12 XII 1943). K i e r o w n i c y o d d zia u k o ntr w y w i a d u - Leon Kleinschmidt. ps. Dugosz (1941-1944). -Jzef Drewa (1944). Kape Ian i - ks. Ignacy Chmurzyski, ps. Ignes. -ks. Leon Dogner (1944). Gwny Wydzia Organizacyjny K i e r o w n i cy G W O -Jzef Dambek,ps. Lech. Jur. Kil (wiosna 1941 -4 III 1944). -Augustyn Westphal. ps. Echo. Dzwon (III 1944 do wkro czenia Armii Czerwonej). Kierownik bi ura G W O - Augustyn Westphal. ps. Echo. Dzwon (wiosna 1941 -III 1944). Kier. Okrgowego Wydziau - Jan Gierszewski (1941 - lato 1942), -ks. Jzef Bartel(VII 1942-2 V 1943). - ps. Sdzia. Profesor (?). Informacyjnego22

K i e r . O k r g o w e g o W y d zia u A d m i n i s t r a cj i S a m o r z d o w ej - mgr Jan Biay. K i e r. Okrgo w e g o Wydzia u Opieki -Leon Kleinschmidt. ps. Dugosz (1941- IV 1944).

6

KMR

Komenda NaczelnaKomendanci N a c z eIni - J u l i u s z Koszaka, ps. Je (1941), - por. rez. Bolesaw Formela, ps. Romiski (koniec 1941 - IV 1942), - por. rez. Jzef Gierszewski, ps. Ry, Gozdawa (V 1942 - 17 II 1943), - por. rez. in. Grzegorz Wojewski. ps. Ferrum (III 1943 -XII 1943), - p p o r . rez. Aleksander Arendt, ps. Konar, Dbina (XII 1943 - 12 V 1944). -Augustyn Westphal (VI 1944 do wejcia Armii Czerwonej). Okrgowi Komendanci wy w i a d u i k o n t r wy w i a d u -Juliusz Koszaka, ps. Je, Jeremi (1941 - lato 1942), -Alojzy Piotrowski. Okrgowy Komendant cznoci - Juliusz Koszaka, ps. Je, Jeremi (lalo 1942 - II 1943). Okr g o w i K o m e n da n c i Sa n i l a r n i - st. sier. felczer Antoni Czapiewski (1941 - lato 1942), - lek. med. Alfons Wojewski (lato 1942 - V 1943). K o m e nd a n c i p o w i a to w i Kartuzy Schwichtenberg (?) (1941 - VII 1942) podchor. rez. Brunon Bigus, ps. Gryf. Mako (VII 1942 do wkroczenia Armii Czerwonej).

Pow. morski

Tczew

Kocierzyna

Chojnice

Starogard

wiecie Tuchola

plut. podchor. Rudolf Bigus, ps. Zbyszko (1942 do jesieni 1943). Wadysaw Szuta, ps. Jele (jesie 1943 - V 1944). sier. podchor. rez. Jzef Klawikowski, ps. Tur (XII 1941 -V 1943), Marian Herold, ps. Szczupak (V 1943 - II 1944), Bolesaw Leszczyski, ps. Most (III 1944 do wkro czenia Armii Czerwonej). st. szereg, rez. Leon Kulas, ps. Zawisza (1941- 1942), kpr. podchor. rez. Jan Kazimierz Szalewski, ps. Sobl (V 1942 - 2 4 X 1943). Jan Biczyk. ps. Zagoba (1941 - 4 V 1943), Aleksander Kiedrowicz, ps. Kruk, Las, Pantera (V 1943 - 2 0 III 1944). Artur Pilar (1942 - 13 V 1944), ps. Rak (?). Feliks Koodziejczyk (?). Jan Sikorski, ps. Wilk, Orlicz (1942 - 1943). ppor. rez. Alfons Czapiewski.

Dokoczenie w nastpnym numerze: Formy dziaalnoci TOWGryf Pomorski" i Dzieje zespou odnalezionych akt

Przypisy' Niektrzy autorzy podaj inne daty zaoenia organizacji, np.: L. Lubecki, Refleksje o tragicznych dziejach Tajnej Organizacji Woj skowej ,, Gryf Pomorski", [w:] Pomorskie organizacje konspiracyjne (poza AK) 1939-1945, Biblioteka Fundacji Archiwum Pomorskie AK'", (dalej cyt.: Pomorskie organizacje), Toru 1994, s. 55, pisze bardzo niecile o przeomie 1940 i 1941 roku, za E. Jakubiak, Zarys dziaal noci Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski", [w:] Najnowsze Dzieje Polski, t. V, s. 34, mwi o grudniu 1939 roku. W niniejszym opracowaniu przyjto dat podan przez K. Ciechanowskiego, Ruch oporu na Pomorzu Gdaskim 1939-1945, Warszawa 1972, s. 149 i ten e. TOW Gryf Pomorski". ..Pomerania" 1989. nr 1. s. 11. 2 Ksidz Jzef Wrycza by znanym na Pomorzu dziaaczem Stron nictwa Narodowego i gorcym patriot. Popularno wrd miejscowej ludnoci zyska sobie ju w 1919 roku, kiedy rozpocz przygotowania do powstania na ziemi chemiskiej. Zosta wwczas aresztowany przez Niemcw i osadzony w cytadeli w Grudzidzu, skd udao mu si jeszcze w 1919 roku zbiec. Nastpnie bral udzia w Powstaniu Wielkopolskim, pniej zosta kapelanem 63 puku piechoty, w 1921 roku otrzyma Krzy Virtuti Militari i awans do stopnia pukownika. W pniejszym okresie by proboszczem w Wielu. ' Jzef Dambek w latach 1926-1928 by nauczycielem w szkole wiejskiej znajdujcej si w przygranicznym arnowcu, gdzie rwno czenie wsppracowa z placwk Stray Granicznej. W pniejszym okresie by instruktorem tajnych kursw wojskowych organizowanych w Borach Tucholskich dla polskiej modziey z Wolnego Miasta Gda ska, a take z pooonych przy granicy polsko-niemieckiej powiatw Pomorza. By wsppracownikiem kierownika pomorskiej tajnej orga nizacji wojskowej i uczestniczy w dziaalnoci Zwizku Strzeleckiego. W roku 1928 zosta kierownikiem jednoklasowej szkoy podstawowej w Kobylu w powiecie kocierskim. Po wybuchu wojny, 3 wrzenia 1939 roku, by jednym z uczestnikw odprawy u dowdcy Dowdztwa Okrgu Korpusu VIII w Toruniu, generaa broni Michaa Karaszewicza-Tokarzewskiego. Ustalono wwczas, e pozostanie on na tyach frontu, na obszarze opanowanym przez najedc, w celu utrzymania cznoci pomidzy wycofujcymi si oddziaami armii Pomorze" i jednostka mi nadal walczcymi na Wybrzeu. Mia on rwnie organizowa trasy przerzutowe do centralnej Polski, dla onierzy, funkcjonariuszy i urzd nikw pastwowych, ktrzy nie zdyli opuci Pomorza wraz z pol skimi wojskami. L. Lubecki, op. cit., s. 56-57. 4 Gryfa Kaszubskiego" reprezentowali wwczas: Rudolf Bigus, Juliusz Koszaka i ludzie ukrywajcy si pod pseudonimami: Jan" i Szulc", za w imieniu Polska yje" wystpili: in. Grzegorz Wojew ski, dr Alfons Wojewski, ks. dr Antoni Bartel, ks. Gutman, K. Ciecha nowski, Ruch oporu na Pomorzu Gdaskim 1939-1945, Warszawa 1972. s. 154. 5 Tame, s. 154. 6 Tame, s. 153-154.

7 K. Steyer, Zarys dziaalnoci Tajnej Organizacji Wojskowej ,. Gryf Pomorski" 1939-1945, [w:] Pomorskie Organizacje, Toru 1994, s. 94; L. Lubecki, op. cii., s. 61-62; .J.. Ptasiski, Zarys dziaalnoci Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski", Wojskowy Przegld Histo ryczny" 1969, nr 3/4, s. 132-133. 8 Odnosio si to take do wadz Gryfa Pomorskiego", np. Jzef Dambek, wiceprezes Rady Naczelnej Gryfa Pomorskiego", nie odby nawet zasadniczej suby wojskowej, jak twierdzi inspektor AK na cemencie" Alfons Jarocki ps. Juhas", Antoni", a take Rudolf Bigus ps. Zbyszek", Jan Szalewski ps. Sobl", Leon Kulas ps. Zawisza". A. Mclewski, Neugarten 27. Z dziejw gdaskiego gestapo. Warsza wa 1974, s. 299; L. Lubecki, op. cit., s. 57. 9 . Ptasiski, op. cit., s. 167. 10 K. Ciechanowski, op. cit. s. 167. 11 Tame. 12 .J. Ptasiski. op. cit., s. 69. 13 Ksidz Wrycza ju od przeomu 1942 i 1943 roku nie uczestniczy w dziaaniach Gryfa", niemal cakowicie zerwa kontakty z podziemiem. Jego decyzja o rozwizaniu organizacji zostaa wywoana tarciami wrd wadz Gryfa", zastrzeleniem Gierszewskiego i niebezpiecznym dla czon kw konspiracji sposobem sprawowania kierownictwa przez Dambka. Decyzji ksidza Wryczy nie podporzdkowa si w pierwszym rzdzie Dambek. ktry ju od jakiego czasu sprawowa w Gryfie" rzdy dykta torskie i by faktycznym szefem organizacji, mimo e formalnie podlega ksidzu Wryczy jako prezesowi. Nie respektowali lego posunicia nomi nalnego prezesa take ludzie zwizani z Dambkiem. jak i ci. ktrzy chcieli nadal w zorganizowanej formie prowadzi walk z okupantem. Dlatego te decyzja ksidza Wryczy przesza bez wikszego echa, o co niewtpli wie zadba rwnie Dambek i co w warunkach konspiracyjnych nie przed stawiao specjalnej trudnoci. .J. Ptasiski. op. cit., s. 135. 14 L. Lubecki, op. cit., s. 69. 15 K. Steyer. op. cit., s. 95. 16 Statut Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski", Archiwum Pastwowe w Gdasku, (dalej cyt.: APG), zesp. Komitetu Wojewdz kiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, (dalej cyt.: KW PZPR), sygn. 2384/2308. 17 Tame. 18 Funkcj tak podaje .J. Ptasiski, op. cit., s. 142. W Statucie Taj nej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski" znajdujcym si w aktach KW PZPR nie zostao ono wymienione. APG, zesp. KW PZPR, sygn. 2384/2308. 19 K. Ciechanowski, Ruch oporu na Pomorzu Gdaskim 1939-1945, Warszawa 1972, s. 157. 20 .J.. Ptasiski, op. cit., s. 141. 2l Regulamin dla Komend Gminnych TOW GP, APG, zesp. KW PZPR, sygn. 2384/2308. 22 Wszelkie dane zaczerpnite zostay z K. Ciechanowski, Obsada personalna w Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski", Po merania" 1977, nr 5. Uwzgldniono jedynie najwaniejsze stanowiska organizacyjne.

KMR

7

Sytuacja midzynarodowa(1926-1938)

EWA YWIECKA

w zwierciadle satyrycznym Gazety Gdaskiej

Komizm pogbia nasz wiedz o wiecie i ludziach, uczy odrnia tre zjawiska od jego zewntrznej formy i przestrzega przed pochopnoci ocen na podstawie pozorw1. Jak zatem karykaturzyci Gazety Gdaskiej, czoowego dziennika polskiego w Wolnym Miecie, pogbiali wiedz czytelnikw o wiecie i ludziach, demaskujc pozo ry wydarze w polityce europejskiej i nie tylko?Problemy, ktre w okresie midzywojennym najczciej odnajdyway wyraz w obrazkowej satyrze pisma to bez silno Ligi Narodw, utopijno pacyfistycznych idei w warunkach europejskich, postpujca nieustannie militaryza cja oraz niebezpieczne zjawiska faszyzmu i bolszewizmu. Wszystkie wyej wymienione zjawiska maj znaczenie abstrak cyjne - w sensie sownych zwizkw wyrazowych, aczkolwiek okazao si, i nie ma takiej rzeczy, ktrej nie daoby si naryso wa przy pomocy odpowiedniej symboliki. Tak wic, beznadziej ne wysiki pokojowe Ligi przedstawiono w karykaturze Gazety za pomoc komicznych scenek z udziaem tej organizacji spersonifikowanej pod postaci kobiety. W cigu kilkunastu lat pu blikowania rysunkowej satyry kobieta symbolizujca Lig zd ya si nawet zestarze. Podczas gdy na pierwszych rysunkach wystpuje jako moda dziewczyna, na ostatnich jest zgarbion bezbronn staruszk. Czsto w kontekcie poczyna Ligi posu giwano si rwnie karykaturaln podobizn aktualnego wyso kiego komisarza lej organizacji. Pierwszy raz Liga pojawia si na nie podpisanym rysunku z 15 lipca 1928 roku2. Jako moda kobieta buja si na hutawce zawieszonej na wielkiej armacie. Zza armaty wyglda rozemiany Mars mwic: Niech si ko biecina pobuja!". Doda tutaj naley, e Liga czyta jednocze nie plany oglnego rozbrojenia. Mars. jako bg wojny czsto przewija si na rysunkach Gazety, zawsze wystpujc w staro ytnej rzymskiej zbroi, a wymowa tej postaci jest jednoznaczna. Niedowierzanie w moliwo pokojowego rozwizywania kon fliktw przez Lig przedstawia rysunek z grudnia 1928 roku3. Ta karykatura autorstwa P. Griniowa ukazuje europejsk organi zacj pokojow jako starsz kobiet pic spokojnie, podczas gdy mae urwisy: Boliwia i Paragwaj baraszkuj obok jej fotela, bawic si w wojn. Obrazek podsumowuje zamieszczony u dou napis: do czego moe si przyda babcia Liga!". Bezradno wobec ekspansjonistycznych de Japonii odzwierciedla nato miast karykatura M. Arciszewskiego zamieszczona w padzier niku 1932 roku4. Na ringu walcz Chiczyk i Japoczyk, dla atwej identyfikacji, przebrani w stroje ludowe, a Sdzia ka losz", czyli Liga pod postaci komisarza przypatruje si tej bez nadziejnej walce drapic si tylko w gow. Kilka lat pniej Liga Narodw na rysunku L. Gowiskiego jest ju zniedolnia staruszk, do ktrej zwraca si Negus": Babciu, ulituj si. ju rok min jak wrg naszed moj ziemi", a na to ona z trbk przy uchu: Mw goniej moje kochanie, bo le sysz"5. Zamiesz czona w padzierniku 1936 roku karykatura nawizywaa oczy wicie do napaci Woch na Etiopi, tytu negus uywany by bo wiem przez krlw tego afrykaskiego kraju. Natomiast ostatnia satyryczna ilustracja bya odzwierciedleniem rozpaczliwej nieomal beznadziejnoci poczyna tej pokojowej organizacji. Liga jako genewska kucharka way w garnuszku: krwawicy kotlet hisz paski, czerwony barszczyk a la Stalin, Blum-bliny w kremlowskim sosie, specjalno - genewsk zup nic, kartofelki zapiekane w pomiennej polewie Goeringa, a na deser - granaty, granaty i jeszcze raz granaty6. Przez cay okres midzywojenny ocena dziaalnoci Ligi pozostaje bez zmian, znamionuje j przede wszystkim brak wiary w sens istnienia tej midzynaro dowej orgnizacji wobec braku rezultatw jej pokojowej dziaal noci. Ostatni opublikowany w Gazecie Gdaskiej rysunek na temat poczyna Ligi jest ju wyrazem wyjtkowej frustracji, po niewa dziaanie Ligi mona tutaj zinterpretowa wrcz jako przyczyn niebezpiecznych zjawisk w polityce europejskiej. Personifikacja zostaa rwnie wykorzystana w karykaturach na temat idei pacyfistycznych. Najczciej pojcie pokoju sym bolizowa anio, zazwyczaj z gazk oliwn w doni. Zdarzao si, i pokojowe intencje osoby lub kraju symbolizowaa sama gazka oliwna. Pierwszy raz problem europejskiego pokoju poruszono na rysunku z 22 maja 1928 roku7. Karykatura drwi z europejskiego pacyfizmu. Widzimy na niej symbolizujc nasz kontynent kobiet grajc pie pokojow Europy" na organach model 1928. Kobieta-Europa siedzi na taborecie z napisem Pax. a organy to wielki zbir pionowych luf wystrzeliwujcych poci ski. Jest to bardzo interesujca karykatura skomponowana gra ficznie na wzr secesyjny, niestety, nie podpisana. Anio poko ju, a w zasadzie maleki anioek, pojawi si na rysunku RA z 22 lutego 1931 roku8. Anioek z gazk oliwn stoi przed ma ym drewnianym potkiem, za ktrym posuwa si naprzd ogrom ny czog z napisem militaryzm. Lufa czogu jest wymierzona w bezbronnego anioa. Pniej anioek pokoju, zazwyczaj may, chudy i bezbronny, czsto bdzie goci w rysunkowej postaci na amach Gazety Gdaskiej. Na rysunku RA z tego samego roku may skrzydlaty symbol pokoju ucieka przed Hitlerem, ktry goni go z okrzykiem Heraus du Lausbub rotziger!'" - co tuma 9 czy si dosownie Wyno si ty zasmarkany obuzie" . Na ry sunku tego samego autora Hitler przechodzi do rkoczynu strze 10 lajc do biednego, chudego anioa . Karykatura RA z 10 lipca 1932 roku znowu ukazuje nienawistne intencje Hitlera wobec symbolu pacyfizmu. Na obrazku widzimy bladego i wycieczo nego anioa, ktremu Hitler podaje lekarstwo z napisem rewizja

8

KMR

Boliwia i Paragwaj, czyli

do czego moe si przyda babcia Liga!

Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 295 z 15.07.1928 r. traktatowa. Ofiara wzbrania si przed tym medykamentem m wic to moe mi tylko zaszkodzi"". W latach pniejszych personifikacja pokojowych idei zniknie z satyrycznych ilustracji pisma. By moe zakaz ukazywania w negatywnym wietle naj waniejszego przeladowcy maego anioka pacyfizmu spra wi, i na skutek braku kontekstu karykaturzyci zrezygnuj z rysunkowego symbolu pokoju. Z pokojem i pacyfizmem bardzo cile wizaa si idea Paneuropy, ktrej gwnym europejskim propagatorem by Aristide Briand, francuski polityk i laureat nagrody Nobla. Ta idea miaa si opiera na pokojowym wspistnieniu pastw europej skich. Karykaturzyci Gazety Gdaskiej pozbawieni byli zudze w tej kwestii, a skania! ich do tego rewizjonizm niemiecki. Nieja ko sum wyobrae o Paneuropie jest karykatura zamieszczona na pierwszej stronie numeru z 25 stycznia 1931 roku12. Na rysun ku widzimy Paneurop jako mod rolink przyduszon ogromnym stahlhelmem. Kiedy hem niemiecki zakrywa maego pieska symbolizujcego Gdask oznacza ochron dla maego szczeniaczka (patrz art. w poprzednim nr KMR). Tutaj, na karykaturze RA moe oznacza tylko jedno: niewtpli we zniszczenie pozbawionej powietrza modej rolinki. Warun kiem urzeczywistnienia idei paneuropejskiej byy pacyfistyczne nastroje wszystkich pastw europejskich, a co za tym idzie rozbrojenie. Tymczasem w tej dziedzinie satyrycy take bezlito nie pozbawiali czytelnika wszelkich zudze i nadziei. W lu tym 1930 roku tak oto RA skomentowa obrady konferencji rozbrojeniowej: narysowane przez niego dwa ogromne statki amerykaski i brytyjski - blokuj drog trzeciemu - francuskie-

Gazeta Gdaska, nr 244 z 22.10.1932 r. mu statkowi. Przynaleno narodow rozpoznajemy po nakry ciach gowy marynarzy. Na dole autor zamieci napis: obrady konferencji rozbrojeniowej owiane wzajemnym duchem zaufa nia rano posuway si naprzd" 13 . Czy ta obrazkowa relacja z konferencji rozbrojeniowej nie dotrze o wiele szybciej do wia domoci widza ni dugi artyku na ten sam temat? Nastpna karykatura traktujca o sprawach rozbrojenia - w ocenie jej au tora, rwnie RA - zrwna ju wszystkich europejskich dyplo matw, kierujc pod ich adresem zarzut powolnoci w rozmo wach na temat remilitaryzacji. Na obrazku mali dyplomaci jad na wiu z napisem: rozbrojenie14. Pokj, Paneuropa czy rozbrojenie to pojcia abstrakcyjne. Do takich nale rwnie sowa faszyzm i bolszewizm. Dla mi lionw ludzi terroryzownych przez fanatykw owych totalitar nych idei, skutki wprowadzania ich w ycie bynajmniej nie byy abstrakcyjne. Oprcz ukazywania zjawiska faszyzmu za pomo c konkretnych wydarze czy politykw, w zwizku z sytuacj niemieck, czasami faszyzm pojawia si jako idea oderwana od kontekstu owadnitego ni pastwa lub przy okazji rewolucji hiszpaskiej, .leeli chodzi o faszyzm woski nie by on szcze glnie podkrelany, chocia jego czoowy lider bardzo czsto goci na obrazkowych amach Gazety Gdaskiej, a jego ekspansjonistyczne denia oraz zowroga polityka rwnie zosta y zauwaone. Pod koniec 1937 roku w Gazecie opublikowano ciekaw karykatur na temat faszyzmu w Hiszpanii15. Jest to czas. kiedy pismo stosuje w wikszoci przedruki z zagranicznych pism hu morystycznych, aczkolwiek wybr takich a nie innych karyka-

Gazeta Gdaska, nr 42 z 21.03.1932 r.

Gazeta Gdaska, nr 285 z 11-12.12.1937 r.

KMR

tur nie by przypadkowy. Wymowa zagranicznej karykatury musiaa zgadza si ze wiatopogldem redaktorw Gazety. Wspomniana karykatura przedstawia Rewolucj francusk wi dzian oczyma Francji", po raz kolejny ukazano tutaj bezsilno wobec nazizmu i jego zowrogiego przesania. Na ilustracji Don Kichot i Sancho Pansa walcz z wiatrakami, ale skrzydeka wia trakw s do charakterystyczne, bowiem maj ksztat swasty ki. Podobnie pejoratywne znaczenie w satyrycznym ujciu Ga zety Gdaskiej miao sowo bolszewizm. Ten drugi nurt poli tyczny oparty na terrorystycznym totalitaryzmie zilustrowano rwnie w hiszpaskim kontekcie, lecz niecae sze lat wcze niej. Po pierwszym etapie hiszpaskiej rewolucji, kiedy w kwiet niu wysza z podziemia Komunistyczna Partia Hiszpanii, w maju tego roku RA zamieci w Gazecie rysunek pt. Widmo bolszewizmu" dodajc Pohulao si po Rosji - pohula si po Hiszpa nii""'. Na obrazku widzimy kociotrupa na oszalaym rumaku, ktry niczym jedziec z Apokalipsy pdzi przez Europ.

K s i y c i t o r p e d a in. O p l a

Ksiyc: Torpedy si nie boj, tylko uchowaj mnie Boe przed europejsk cywilizacj!

Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 157 z 12.07.1928 r. Ameryk do skrelenia francuskich dugw", a ta milczy jak sfinks - w znaczeniu dosownym. Karykatur zatytuowano Gada dziad do obrazu"18. Niestety, zamieszczona na ilustracji sygnatura, ktr spotkaam tylko na tej jednej karykaturze, oka zaa si niemoliwa do rozszyfrowania. Redakcja nie wspomina rwnie, aby by to przedruk z pisma humorystycznego lub ja kiegokolwiek innego. Oprcz ilustrowania konkretnych posuni politykw fran cuskich, chtnie zamieszczano ich portretowe karykatury, co czyniono take w przypadku szeregu innych znanych postaci w polityce europejskiej. Kiedy karykaturzysta rysowa posta Marianny, przewanie pojawiaa si ona w towarzystwie innych narodowych personifikacji w kontekcie stosunkw midzynaro-

Gazeta Gdaska, nr 117 z 24.05.1931 r. Na zakoczenie analizy abstrakcyjnych sw odzwierciedlo nych w karykaturze Gazety Gdaskiej naley przytoczy jesz cze jeden przykad, ktry jest ilustracj abstrakcyjnego sowa cywilizacja. Samo przedstawienie tematu jest do nieziemskie", a z drugiej strony przykad ten stanowi niejako sum wyobrae satyrykw o sytuacji w Europie. Autorem karykatury jest Jan Jdrzejczak, tytu brzmi: Ksiyc i torpeda in. Opla", a na ob razku widzimy kul ziemsk o niezbyt wesoym wyrazie twarzy. Stojcy na niej ludzie namierzaj torped w stron ksiyca poka zujcego im jzyk. Ksiyc mwi do ziemi: Torpedy si nie boj. tylko uchowaj mnie Boe przed europejsk cywilizacj"17. Bardzo czsto rysownicy zdawali czytelnikom relacje z wy darze politycznych w Europie, komentujc satyrycznie polityk poszczeglnych pastw. Przy czym mam tu na myli zarwno sy tuacj wewntrzn kadego z nich. jak i stosunki midzynaro dowe. Najwikszym zainteresowaniem karykaturzystw cieszy a si Francja, przewanie pokazywana bya w pozytywnym wietle. Jako symbol tego pastwa wykorzystywano znan ju w sztuce i karykaturze europejskiej posta Marianny czyli mo dej dziewczyny w czapce frygijskiej. Z symbolik animalistyczn w karykaturze Gazety Gdaskiej nie spotkaam si. Karyka turalny synonim Francji, kogut galicyjski - rwnie znany jak Marianna- ani razu nie pojawi si na ilustracjach pisma. Nie kiedy przybliajc odbiorcy polityk francusk, rysownik po sugiwa si postaciami autentycznymi, jak np. na ilustracji z 5 wrzenia 1926 roku, na ktrej Georges Clemenceau wzywa

Gazeta Gdaska- Echo Gdaskie, nr 204 z 05.11.1926 r.

10

KMR

Jeeli chodzi o wizerunek Anglii w rysunkowej satyrze Ga zety raczej nie by on pozytywny, aczkolwiek jednoznacznie ne gatywny jak np. Niemiec czy Zwizku Radzieckiego rwnie nie by. W stosunku do Wielkiej Brytanii karykaturzyci posu giwali si jej midzynarodow personifikacj, albo - co zdarza o si rwnie czsto-jej odpowiednikiem animalistycznym. Tak wic w kontekcie poczyna angielskich spotykamy Johna Bull'a z fajk i w meloniku na bujnej czuprynie albo Iwa. Co ciekawe, John Bull wystpowa w karykaturach zawsze, kiedy rysownik mia zamiar przedstawi w swojej twrczoci angielsk polityk wewntrzn albo polityk zagraniczn na forum europejskim. Natomiast kiedy tematem satyrycznym na rysunku bya sytuacja w koloniach, Wielk Brytani zawsze symbolizuje lew. Istnieje tylko jeden wyjtek potwierdzajcy niejako powysz regu. Podstawowym zarzutem satyrykw skierowanym przeciw Wiel kiej Brytanii bya jej pobaliwo w kwestiach niemieckich, a zwaszcza w sprawie niemieckich dugw. W roku 1931 monogramista RA narysowa grubego i wielkiego Johna Bull'a sto-

Flirt pilnie obserwowany.

Gazeta Gdaska, nr 77 z 05.04.1931 r. dowych. Na rysunku RA z 8 listopada 1931 roku Marianna rzuca niemieckiemu Michelowi kolo ratunkowe z napisem nienaruszal no traktatw", a topicy si Michel wola,,wol si utopi" (patrz poprzedni KMR)19. Nieco wczeniej w kwietniu tego roku na la mach Gazety zamieszczono interesujc satyryczn ilustracj zbli enia francusko-radzieckiego20. Na aweczce przytulaj si o nierz radziecki i Marianna. Z oddali obserwuj ich Woch, Polak i Anglik. Obrazek nosi tytu Flirt pilnie obserwowany" i wydaje si proroczy, gdy w roku nastpnym Francja zawara ze Zwizkiem Radzieckim pakt o nieagresji. Motyw ukazania zblienia dwch pastw, jako flirtu by popularnym chwy tem satyrycznym. W kwietniu roku 1930 w ten sam sposb ukazano flirt niemiecko-wloski21.

Gazeta Gdaska, nr 251 z 13.12.1931 r. jcego obok kasy, przed nim stoj dwa mae ludziki: Bruening i Curtis z kwiatami i wyrazem twarzy penym wdzicznoci. Na wstce od kwiatw napisano gott segne England"22. Jest to pierwszy wizerunek Johna Bull'a w karykaturze Gazety Gda skiej, w zasadzie nie by on czstym gociem na humorystycz nych obrazkach. Czasami rysownicy uywali tej midzynarodo wej personifikacji w zwizku z angielsk polityk gospodarcz. Pod koniec 1931 roku RA narysowa grubego Johna Bull'a, ktry uosabia angielsk gospodark dawniej, a pod nim zamieci tego samego Johna Bull'a, lecz straszliwie odchudzonego, co obra zowa miao stan angielskiej gospodarki w dniu teraniejszym23. Karykatur autor podsumowa sowami Zmierzch prosperity" krainy funta". W ten oto lakoniczny sposb karykaturzysta RA skomentowa skutki kryzysu gospodarczego w Wielkiej Bryta nii. Jednak najczciej tematyk angielsk poruszano w powi zaniu z polityk kolonialn, a w tym najczciej w kontekcie praw indyjskich. Niezwykle przychylnie nakrelano posta naj waniejszego dziaacza narodowowyzwoleczego w Indiach, Mahatmy Gandhiego, ukazujc jednoczenie jego bezbronno wobec brytyjskiego imperium. By moe ogromny straszny lew by w tej sytuacji bardziej uytecznym symbolem dla karykatu rzysty. Na rysunku RA z pocztku 1931 roku Gandhi siedzi

Gazeta Gdaska, nr 180 z 19.11.1931 r.

KMR

11

w klatce, na ktrej rozoy si wielki lew, oczywicie w meloni ku. Lew zastanawia si: nie wiem doprawdy, czy ten Gandhi jest dla mnie niebezpieczniejszy kiedy siedzi, czy gdy jest na 24 wolnoci..." . Wszystkie karykatury o sytuacji w Indiach podkrelaj ogromn przepa pomidzy indyjskim chudzink Gandhim a ogromnym lwem brytyjskim. Na jedynej ilustracji poru szajcej ten problem przy pomocy personifikacji brytyjskiego imperium w postaci Johna Bull'a, karykaturzysta ironizuje na 25 temat siy materii i sily ducha" . Aby ukaza brytyjsk si autor owej karykatury umieci Johna Bull'a w otoczeniu czogw i sa molotw stojcych naprzeciw wychudzonego Gandhiego z ma kzk. Wydawa by si mogo, i wspomniana wyej przychyl no wobec Gandhiego oznaczaa jedynie lito w stosunku do jego osoby, lecz byby to obraz niepeny. W rzeczywistoci tego niezwykego indyjskiego polityka darzono wielkim szacunkiem i ceniono jego mdro, o czym wiadcz pisemne artykuy na 26 temat sytuacji w Indiach . Satyryczne ukazanie materialnych dysproporcji si pomidzy metropoli a indyjskim dziaaczem niepodlegociowym oznaczao ubolewanie nad tak sytuacj i nie trzeba dodawa, i cala sympatia karykaturzystw leaa po stronie Mahatmy Gandhiego.

Rozpacz dyktatora

Mussolini: Jedyny ajdak, ktremu nie mog gby zamkn!

Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 267 z 20.11.1928 r. raz w karykaturze interesujcego nas pisma pojawi si w towa rzystwie Adolfa Hitlera w padzierniku 1936 roku, co stao si przyczyn konfiskaty tego numeru. Na owym rysunku, zatytuo wanym Sprzeczka dwch braci", Benito i Adolf kc si o glo bus. Hitler mwi: Globus jest mj", na co Mussolini: O nie, kochanku, nie udwigniesz. wiat do mnie naley"29. Inne pastwa europejskie, oprcz wyej wymienionych, nie zwykle rzadko stanowiy temat satyrycznych ilustracji. Spora-

Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 107 z 10.05.1926 r. Karykaturalny obraz Woch na lamach Gazety Gdaskiej zwizany by przede wszystkim z osob Benito Mussoliniego. Na Wochy patrzono przez pryzmat jego poczyna. Ju l() maja 1926 roku zamieszczono karykaturaln podobizn Benito Mus soliniego. Bya to pierwsza satyryczna ilustracja Gazety Gda skiej27. Na rysunku duce marzy o wskrzeszeniu imperium rzym skiego", a globus pokazuje mu jzyk. Autorem tej karykatury by Pawe Griniow. Dwa lata pniej swoj satyryczn interpre tacj woskiej polityki wewntrznej przedstawi Mieczysaw Pio trowski28. Na rysunku widzimy zadumanego Mussoliniego u stp wybuchajcej wanie Etny. Dyktator mwi: Jedyny ajdak, kt remu nie mog gby zamkn!". W podobnym tonie utrzymane s wszystkie karykatury poruszajce temat woski. Kiedy rysow nik ukazywa pastwo woskie nie uywa adnej szczeglnej symboliki, aczkolwiek Wiochy jako kraj czy narodowo wy stpuj w karykaturze Gazety niezwykle rzadko, bo zaledwie dwa razy. Obydwa wypadki zostay opisane ju wczeniej, cho dzi o karykatur Kindergarten - Paneuropa" (poprzedni arty ku KMR 1(28) 2000) i satyr na flirt francusko-radziecki. Za kadym razem przedstawiciel Woch wyrnia si w tumie na rysowanych postaci poprzez charakterystyczny kapelusz z pi rami. Powracajc jednak do osoby woskiego dyktatora, ostatni

Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 157 z 12.07.1928 r.

dycznie publikowano karykatury ilustrujce pojedyncze wyda rzenia z polityki innych krajw Europy, jak np. satyryczna rela cja z przewrotu w Jugosawii z roku 1929 czy humorystyczny rysunek na temat spotkania na Dunaju krlw Rumunii i Buga 3 rii ". Wyjtkiem jest Hiszpania, na jej temat pod koniec lat trzy dziestych zamieszczono wiele przedrukw karykatur z pism za 31 granicznych, a powodem tego bya oczywicie rewolucja . Natomiast do znacznym zainteresowaniem owkowych satyrykw Gazety Gdaskiej cieszyy si pastwa innych konty nentw, szczeglnie Stany Zjednoczone, ale i niektre pastwa afrykaskie czy azjatyckie. Podejcie karykaturzystw do poli tyki amerykaskiej nacechowane byo brakiem wiary w pacyfi styczne intencje tego ogromnego pastwa. Stany Zjednoczone, podobnie jak Francja. Anglia czy Niemcy, w midzywojennej karykaturze posiaday swj rysunkowy synonim, ktrym by sym boliczny Wuj Sam. Posta ta, zazwyczaj we fraku i z brod, na gowie zawsze miaa cylinder w barwach amerykaskiej flagi. Na nie podpisanym rysunku z 12 lipca 1928 roku Wuj Sam wy skakuje z drewnianego konia trojaskiego, trzymajc w rkach rewolwery. Do konia przyczepiono napis pakt antywojenny. Ka 32 rykatura nosi tytu: Ko trojaski w amerykaskim wydaniu" . Bya to niewtpliwa aluzja do prowadzonych na forum Ligi Na rodw rozmw zakoczonych podpisaniem 27 sierpnia tego sa mego roku paktu Brianda-Kelloga wykluczajcego wojn, jako rodek regulowania sporw midzynarodowych. Doda naley, i jednym z wsptwrcw tego paktu by wanie Amerykanin, wic Stany Zjednoczone byy jednym z gwnych uczestnikw pokojowych rozmw. Karykaturzyci Gazety Gdaskiej manife stowali jednak swoj nieufno wobec tego pastwa, a z drugiej strony starali si demaskowa bdn polityk USA w sto sunku do Niemiec. Karykatura RA z 10 lipca 1931 roku przedstawia - symbolizujc Stany - Statu Wolnoci trzyma

jc moratorium. Nieopodal wida rozradowanego niemieckie go onierza, ktry cieszy si i moe przyspieszy budow pancernikw. Oczywicie intencje chytrego Niemca wyjania werbalna cz tej satyrycznej ilustracji. W ten sposb autorzy zamieszczonych w Gazecie karykatur ironizowali na temat poli tyki amerykaskiej. Oprcz Stanw Zjednoczonych na karykaturalnych obraz kach pisma pojawia si problem chisko-japoski. Zwaszcza pod koniec lat trzydziestych opublikowano sporo karykatur bez 33 wzgldnie krytykujcych agresj japosk . Pojedyncze kary katury dotyczyy rwnie Afganistanu, Egiptu, Erytrei i Soma 34 lii . O ile humorystyczne obrazki dwch pierwszych pastw miay charakter raczej informacyjny, o tyle nie podpisana karykatura na temat wydarze w Erytrei i Somalii jest zde cydowanym oskareniem europejskich dyplomatw. Ta cie kawa i lustracja zatytuowana Groza wojny i dyplomacja" przed stawia dyskutujcych ze sob malutkich dyplomatw, podczas 35 gdy pdzi wprost na nich ogromny so w masce gazowej . Ob razek ten opublikowano 30 sierpnia 1935 roku. Jeszcze tego sa mego roku Wochy zaatakuj Etiopi, w roku nastpnym Niem cy wkrocz do Nadrenii, amic tym samym traktat wersalski. Pniej wydarzenia bd toczyy si z byskawiczn szybkoci, prowadzc do nieuniknionej wojny. Dlatego wymienion wyej karykatur trzeba zaliczy do owego specyficznego rodzaju ka rykatur proroczych. Rola owych karykatur polegaa przede wszystkim na lako nicznym acz trafnym i gbokim informowaniu opinii publicz nej o wanych wydarzeniach z zakresu polityki wiatowej. Jeli przy okazji zabawny rysunek wywoywa umiech na twarzy czy telnika Gazety Gdaskiej mona powiedzie, i wobec niewe soej sytuacji Polakw Wolnego Miasta spenia on funkcj po yteczn i niewtpliwie pozytywn.

PrzypisyB. Dziemidok, O komizmie. Warszawa 1967 s. 135. Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 160 z 5 VII 1928 r.. s. 2. 3 Tame, nr 295 z 25 XII 1928 r, s. 2. 4 Gazeta Gdaska, nr 244 z 22 X 1932 r., s. 3. 5 Tame, nr 234 z 12 X 1936 r s. 1. 6 Tame, nr 255 z 5 IX 1936 r, s. 2. 7 Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 110 z 22 V 1928 r. 8 Tame, nr 42 z 22 II 1931 r., s. 3. 9 Tame, nr 162 z 19 VII 1931 r. s. 5. 10 Tame, nr 246 z 6 XII 1931 r S. 5. "Tame, nr 156 z 10 VII 1932 r., s.2. s. 2. 12 Tame, nr 19 z 25 I 1931 r., s. 1. 13 Tame, nr 35 z 13 II 1930 r., s. 3. 14 Tame, nr 42 z 21 III 1932 r., s. 2. 15 Tame, nr 285 z 11-12 XII 1937 r., s. 6. 16 Tame, nr 117 z 24 V 1931 r., s. 3. 17 Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 157 z 12 VII 1928 r 3. 18 Tame, nr 204 z 5 IX 1926 r. s. 5. 19 Gazeta Gdaska, nr 233 z 8 XI 1931 r., s. 3. 20 Tame, nr 77 z 5 IV 1931 r., s. 15. 21 Tame, nr 79 z 5 IV 1931 r., s. 8. 22 Tame, nr 138 z 20 VII 1931 r., s. 10.2 1

Tame, nr 180 z 19 IX 1931 r., s. 1. Tame, nr 36 z 15 II 1931 r., s. 6. w czci werbalnej wystpuje pisownia - Ghandi. 25 Tame, nr 251 z 13 XII 1931 r, s. 8. 26 Tame, nr 7 z 10 I 1932 r, s. 4. - art. Mahatma Ghandi w yciu domowem i publicznem. 27 Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 107 z 10 V 1926 r., S. 5. 28 Tame, nr 267 z 20 Xl 1928 r s. 2. 29 Gazeta Gdaska, nr 227 z 3-4 X 1936 r., s. 3. 30 Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 23 z 27 1 1929 r, s. 1; Gazeta Gdaska, nr 256 z 12 XI 1933 r., S. 7. 31 Gazeta Gdaska, nr 168 z 25-26 VII 1936 r., s. 5; tame, nr 173 z 31 VII 1936 r., s. 3; nr 207 z 10 IX 1936 r., s. 5; nr 211 z 15 IX 1936 r, s. 6: nr 229 z 6 X 1936 r. s. 5; do pierwszego etapu rewolucji nawi zuje tylko jedna karykatura - tame, nr 94 z 26 IV 1931 r, s. 6. 32 Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 157 z 12 VII 1928 r, s. 1. 33 zob. np. Tame, nr 187 z 27 IX 1931 r, s. 3; tame, nr 207 z 21 X 1931 r., s. 10; lub tame, nr. 242 z 21 X 1936 r s. 2. 34 Afganistan zob. Gazeta Gdaska - Echo Gdaskie, nr 22 z 26 I 1929 r., s. 1; tame, nr 24 z 29 I 1929 r., s. 4; Etiopia zob. Gazeta Gdaska", nr 234 z 12 X 1936 r., s. I. 35 Tame, nr 195 z 30 VIII 1935 r, s. 6.24

23

ydzi pojawili si na ziemiach polskich jako handla rze. Najbardziej znanym i uwiecznionym by Ibrahim Ibn Jakub, ktry w latach 960-965 odby podr do Czech i Niemiec, gdzie zebra wiadomoci o Polsce nazywa jc j ziemi Mieszka. Pierwsi ydzi osiedlili si na ziemi polskiej w X wieku jako mincerze ksicy i krlewscy. W XIII wieku masowo zasiedlali ziemie polskie uchodzc przed przeladowaniami we Francji i Niemczech. W 1264 roku otrzymali tzw. przy wilej kaliski od Bolesawa Pobonego, ktry by podstaw ich bytu w naszym kraju. Osiedlali si gwnie w miastach trudnic si handlem. Miasteczka Pomorza Gdaskiego do pierwszego rozbio ru Polski nie byy na stae zamieszkane przez ludno po chodzenia ydowskiego. Powodowa to zakaz wielkiego mi strza krzyackiego Zygfryda von Feuchtwangen wydany w 1309 roku. Przyczyni si do tego opr miejscowych kup cw i organizacji cechowej przeciw obcej konkurencji. Z te go powodu do koca XVIII wieku ydzi osiedlali si na przedmieciach i na wsi, gdzie prowadzili karczmy oraz trud nili si handlem i rzemiosem. Od tego okresu zacza ro sn liczba ludnoci ydowskiej w pomorskich miastach. W 1780 roku na terenie parafii gniewskiej mieszkao ju 50 ydw. Dalsze zasiedlanie przyspieszyy wojny napole oskie z pocztku XIX wieku, kiedy to na skutek niszczenia przedmie ydzi masowo szukali schronienia w miejskich domostwach. Wczeniej, bo wraz z pierwszym rozbiorem Polski w 1772 roku, wadze pruskie, ktre objy w swoje wadanie Pomo rze Gdaskie, wyday rozporzdzenie, zmuszajce ludno ydowsk do opuszczenia wsi i przeniesienia si do miasta. Preferowano w tym rozporzdzeniu tylko bogatych ydw, biedni za skazani byli na opuszczenie Pomorza. Pierwszy a zarazem wymowny obrazek z ycia gniew skich ydw w 1807 roku ukazuje Antoni Biakowski w Pa mitnikach starego onierza, (Warszawa 1903). Autor majc 19 lat suy w wojsku napoleoskim w stopniu porucznika, walczc przeciw Prusom w 1807 roku w tzw. kampanii pomorskiej. Wojska te przemierzajc szlak z Byd goszczy do Gdaska stacjonoway take m.in. w Gniewie. Biakowski opisuje jak to w lutym 1807 roku kwatero wa w szynku gniewskiego yda, ktry odstpi mu sypialni zamieszkujc w innym pokoju. Wspomina dalej, jak po paro godzinnym nie zbudzi go haas i szczk broni. Powodem tego bya awantura spowodowana przez jednego z onierzy, ktry prbowa wymusi na ydwce sprzeda wdki. To zajcie zmusio Biakowskiego do interwencji. Po kilku minutach owa ydwka zacza szuka swego wybawcy, ktrego uznaa za anioa. Okazao si, e jej ojciec lecy od trzech lat w ku, zapomnia o swej saboci, wsta i uciek na dziedziniec. Po wodem tego, jak podaje autor, by powrt cyrkulacji krwi spowodowany strachem. ydzi z ssiednich domw zbiegli si do wsplnej modlitwy dzikczynnej. Obsypali oficera da rami w postaci wdki, pienidzy i bielizny. W 1816 roku mieszkao w Gniewie 192 ydw. Bya to spora ilo, zwaywszy e Gniew liczy wwczas zaledwie 1865 mieszkacw. Miejscowi ydzi w 1820 roku nabyli prywatny

dom, ktry zaadaptowali na miejsce modw i siedzib gminy ydowskiej. Synagoga ta miecia si na zapleczu kamienicy przy dzisiejszej ulicy Sobieskiego przed budynkiem bramnym zamku gniewskiego. Naprzeciw synagogi leaa skarpa pro wadzca na podzamcze. Tam prowadziy schody nad brzeg rzeki Wierzycy, gdzie mieci si basen wodny zwany mykw. Za wiera on wod deszczow ktra stanowi miaa oczyszczaj cy dar niebios. Mykwa penia funkcj ani rytualnej. Gniewscy ydzi posiadali te swj cmentarz, ktry usa dowiony by na szczycie wzniesienia, po lewej stronie ulicy prowadzcej do Gniewskich Mynw, lecy naprzeciw par ku miejskiego. Cmentarz zaoony by zgodnie z wczesny mi przepisami, czyli poza obrbem zabudowy miejskiej. W chwili obecnej na owym cmentarzu o powierzchni 0,3 ha zachoway si nieliczne ju lady mogi. W 1835 roku utworzono przy synagodze szkk dla dzie ci ydowskich. Pierwszym nauczycielem by Jacob Hochmann. W roku nastpnym uczy tam tylko jeden nauczyciel Rothenstein, co byo podyktowane trudnociami finansowymi. Ponisze zestawienie przedstawia liczb dzieci uczcych si w szkole ydowskiej w latach 1836-1860.

W latach 1836-1852 podano liczb dzieci z samego Gnie wa, za w latach nastpnych z caej Gminy Synagogalnej. Warto doda, e cz dzieci uczszczaa do szkoy chrze cijaskiej. Liczba ydw w Gniewie wzrosa w 1871 roku do 314 osb. Powodem tego przypywu byy mnoce si wystpienia antysemickie w Niemczech i Rosji. Przyczyn antysemityzmu, wedug Leona Pinskera, by brak pastwa ydowskiego. Czon kowie tej narodowci nie byli nikomu wygodni. ydzi postrze gani byli dla yjcego jako martwi, dla tubylca jako obcy, dla zasiedziaego jako wczdzy, dla bogacza jako ebracy za dla biedaka jako milionerzy. W Gniewie znana bya ydowska rodzina Loewensteinw - bogatych przedsibiorcw i kupcw, ktrzy wspomagali ubogich mieszkacw Gniewa, bez wzgldu na ich wyzna nie czy narodowo. W latach 1915-1917 Jzef i Dawid Loewenstein przeznaczyli 3575 marek do podziau pomidzy ubogich mieszkacw Gniewa. Wczeniej, bo w 1900 roku Herman i Bertha Loewenstein przeznaczyli na ten cel 10000 marek zakadajc jednoczenie wasn fundacj. W wojewdztwie pomorskim do 1928 roku gminy wy znaniowe ydowskie funkcjonoway na podstawie ustawy pru skiej z 1847 roku. Dziaay wedug wasnych statutw zatwierdzonych w 1858 roku przez wadze pruskie. Ustawa gwarantowaa im samodzielno i dotyczya gwnie orga nizacji ycia religijnego oraz spraw finansowych. Pierwsza z wymienionych ustaw gwarantowaa gminie samorzd, kt ry utrzymywa kontakty z wadzami administracyjnymi. W wy borach do wadz gminnych uczestniczyli wycznie mczy ni, ktrzy ukoczyli 25 rok ycia, mieszkajcy w gminie co najmniej rok i opacajcy podatek gminny. Obowizywa tzw. system kurialny; w ten sposb jedynie najbogatsi lub wy ksztaceni ydzi wchodzili do zarzdu lub reprezentacji.

W 1885 roku w Gniewie byo 194 ydw, w 1895 - 128, w 1905-110, w 1 9 1 0 - 9 1 , za w 1921 tylko 20. Jak wynika ze spisu ludnoci, przeprowadzonego w 1921 roku, na terenie wojewdztwa pomorskiego byo 2927 y dw, a w 1925 roku ju tylko 2132. Po zakoczeniu wojny mieszkacy wyznania mojeszowego opuszczali ziemie by ego zaboru pruskiego, udajc si zazwyczaj do Niemiec. Po 1926 roku, w warunkach wyranej cho krtkotrwaej stabi lizacji gospodarczej, nastpowa powolny napyw na teren Pomorza ludnoci ydowskiej z ziem byego zaboru rosyj skiego. Ju w 1934 roku wojewdztwo pomorskie zamiesz kiwao 3400 osb narodowoci ydowskiej. Trzy lata p niej byo ich 8504 osb. Natomiast gwatowny odpyw ludnoci ydowskiej z Po morza po 1920 roku wywoa powane perturbacje w yciu gminy gniewskiej. Zabrako rabina, ktry wczeniej dojeda ze Starogardu. Jak dowiadujemy si ze sprawozdania staro sty gniewskiego, gmin ydowsk w 1921 roku w Gniewie obsugiwa kantor, ktry wczeniej by nauczycielem religii i rzezakiem rytualnym w Starogardzie. Wedug spisu z 1921 roku czonkami ydowskiej gminy wyznaniowej w Gniewie byli: Emil Cohn, Jacob Cohn, Nathan Cohn, Simon Cohn, Al bert Galiski Falkenau, Flora Grunfeld, Lonis Lehmann, Julius Liebert, Lindenstrauss, Jacob Lindenstrauss, Moritz Lindenstrauss, Rosa Raibach, Rosenstein, Abraham Stein. Rok wczeniej do gminy tej naleao 20 osb. W 1987 roku w tygodniku Wybrzee" ukazaa si roz mowa z pani Rokow pt. Nie zmieni si tylko herb". Pani Rokowa urodzona w Gniewie w 1906 roku, w wieku 30 lat przeprowadzia si do odzi. Jako maa dziewczynka biega a do zamku, w pobliu ktrego staa synagoga. Gniewscy ydzi w oczach Rokowej to ludzie bogaci, wystrojeni, w cy lindrach, zupenie inni ni ci pniej widywani na dzkich Bautach. Najpopularniejszym nazwiskiem wrd gniewskich ydw by Cohn. Nazwisko to nosili m.in. obuwnik i cu kiernik. Pamita te bawatnika Wintera i piekarza Steina. W latach 1925-1926 mieszkaa w Gniewie pono tylko jedna stara ydwka, ktra by moe opucia w 1926 roku miasto, gdy jeden z raportw policyjnych poda, e nie ma ju ydw w Gniewie. Wedug oblicze Urzdu Wojewdz kiego w 1931 roku mieszkao dziewiciu ydw w rnych miejscowciach powiatu gniewskiego. W 1932 roku, wedug jednej ze statystyk, byo ich czterech, co byo moliwe uwzgldniajc dokonan 1 kwietnia 1932 roku likwidacj tego powiatu. Warto doda, e wedug ydow skiego rytuau, do odprawiania modlitwy w synagodze nie zbdna bya minimalna liczba 10 dorosych mczyzn. Pod koniec 1932 roku liczba ydw w Gniewie wzrosa do dziewiciu. W pniejszym okresie nadal byo ich nie wielu. Spoeczno ydowska miaa powane problemy z utrzymaniem synagogi, a w 1938 roku pojawia si oferta jej kupna ze strony polskich wadz wojskowych. Jednak jesz

cze w maju 1939 roku synagoga w Gniewie ujta zostaa w sporzdzonym przez starost wykazie stanu majtkowego gminy w wieciu, do ktrego przynaleaa od 1933 roku. Do transakcji prawdopodobnie ju nie doszo na skutek skom plikowanej sytuacji politycznej w 1939 roku. Niewielka liczebno gminy wyznaniowej w Gniewie spowodowaa, e nie przeprowadzono w niej wyborw. W 1921 roku w cztemastoosobowej wwczas gminie funk cj starszych penili Abraham Stein i Julius Liebert. Pniej szy, jeszcze wikszy spadek liczby czonkw gminy nie mg zmieni sytuacji. Dopiero w 1933 roku przyczenie gminy gniewskiej wraz z nowsk do wieckiej umoliwio jedy nemu wwczas uprawnionemu ydowi z Gniewa, zamo nemu 32-letniemu kupcowi Szymonowi Leszkiskiemu, wzicie udziau w wyborach do wadz nowej gminy. Tene wchodzi w skad zarzdu gminy wyznaniowej ydowskiej wiecie-Nowe-Gniew wybranej w 1937 roku, penic funk cj zastpcy czonka. W marcu 1928 roku na amach Pommereller Tageblatt" ukaza si artyku, w ktrym Niemcy oskaryli Polakw o roz mylne uszkodzenie nagrobkw na cmentarzu ydowskim i zdewastowanie synagogi w Gniewie. Po zbadaniu sprawy na polecenie Urzdu Wojewdzkiego Pomorskiego okazao si, e na cmentarzu bya uszkodzona tylko jedna pyta mar murowa, znajdujca si w takim stanie od szeregu lat. Cay kirkut by natomiast zaniedbany, co wynikao z braku odpo wiedniej opieki, gdy do 1926 roku mieszkaa w Gniewie tylko jedna osoba wyznania mojeszowego. W pniejszym okresie przybyo kilka rodzin ydowskich z byego zaboru rosyjskiego, ktre nie interesoway si cmentarzem. Nekro polia ta zostaa zlikwidowana po 1945 roku. Dzisiaj pozo stao po niej jedynie uksztatowanie terenu w postaci skarp oraz nieliczne lady mogi. Warto synagogi gniewskiej bya wyceniona w 1939 roku na 3000 z, za majtek ruchomy na 300 z. W budecie gminy na 1939 rok brak byo wydatkw na utrzymanie wityni. Z tego wynika, e bya nieczynna. W 1933 roku na synagog i cmentarz w Gniewie gmina ydowska przewidziaa 120 z. Kres spoecznoci ydowskiej zada wrzesie 1939 roku, po ktrym dwoje miejscowych ydw, Arciana Lesza i Ew Lindenstraus, zamordowali okupanci. witynia nasza, wita i wspaniaa, w ktrej Ci chwalili nasi przodkowie, staa si pastw poaru, i wszystko comy kochali, zmienio si w zgliszcza. (Iz. 64, 10). Przytoczone sowa z Ksigi Izajasza wiernie oddaj wie lowiekowy tragizm narodu ydowskiego przebywajcego w diasporze- narodu, ktry nigdy i nigdzie nie zazna w pe ni spokoju. Osadnictwo ydowskie na ziemi gniewskiej trwa o nieprzerwanie do 1939 roku, kiedy hitlerowcy poddali y dw eksterminacji.

Najstarsza synagoga na KociewiuNajstarsz, zachowan do naszych czasw synagog reformowan bya witynia w Starogardzie. Zbudowano j okoo 1849 roku w miejscu dawnego ogrodu, przeksztaconego nastpnie w niewielki rynek. Budowla miaa ksztat wyduonego prostokta, zwieczonego przy krtszych bokach trjktnymi szczytami. Elewacje wityni otrzymay stosowan w poowie XIX wieku dekoracj klasycyzujc w postaci ceglanych przyciennych pilastrw, przebiegajcych na caej wysokoci budynku... Wntrze sali modlitewnej dzielia w pionie na dwie kondygnacje wysoka drewniana galeria dla kobiet, wsparta na supach. ciany pokryway malowida wyobraajce fantastyczne stwory, a ze stropu zwisay dwa potne yrandole. Wyposaenie wntrza synagogi starogardzkiej zostao rozgrabione przez hitlerowcw w 1939 roku. Urzdzili oni tutaj miejsce kani dla ludnoci polskiej i ydowskiej. Na podstawie: Hanna Domaska, Kamienne drzewo paczu. Gminy ydowskie wojewdztwa gdaskiego, ich dzieje i zabytki. KAW, Gdask 1991

KRZYSZTOF KOWALKOWSKI

750 lat wsi i parafii Miobdz

Miobdz jedna z wielu wiekowych wsi na Kociewiu przygotowuje si do upamitnienia swoich jubileuszy. W biecym roku wie obchodzi bdzie 750-lecie pierwszego zapisu w historycznych dokumentach. Jej nazwa pocho dzi od staropolskiego imienia Miobd. Jak pisze Edward Breza, w staropolszczynie imion z czonem bd byo bardzo duo. Niektre zachoway si jedynie w pisowni jak Przebd, Wszebd i Niesiebd, inne zostay utrwalone w nazwach do dzi istniejcych miejscowoci, np. Chociebd, Dobrobd, Maobd, Przebdowo. Rwnie czsty by przy miotnik miy w wielu dwuczonowych imionach staropolskich np. Miobor, Miobrat, Miogost, Miowuj, Miosaw. Od tych imion wzio nazwy wiele miejscowoci w Polsce i w Slowiaszczynie. Nazw Miobdz nosz rwnie wsie na Pomorzu Zachodnim w po wiatach: Szczecinek, Sawno, Miastko i Drawsko Pomorskie.

T

rudno dzi powiedzie kiedy osiedlili si pierwsi miesz kacy dzisiejszej wsi Miobdz. Na pewno o wiele lat wczeniej ni po raz pierwszy zapisana zostaa nazwa. wiadczcz tym znajdowane czsto w XIX wieku przez miesz kacw wsi podczas prac polowych groby skrzynkowe. Wiele takich grobw znaleziono ju okoo 1833 roku. W 1973 roku przypadkowo odkryty zosta szkielet ludzki. Przeprowadzo ne przez pracownikw Muzeum Archeologicznego w Gda sku badania pozwoliy na odnalezienie rwnie zapinki brzo wej, naczynia glinianego i bransolety. Byo to cmentarzysko pochodzce z II wieku. Wczeniejsze badania prowadzone w innych miejscach wsi przez pracownikw tego muzeum, przyniosy odkrycia uamkw ceramiki z wczesnej epoki elaza oraz bryek pole py, co wskazywaoby na istnienie w tym miejscu osady, bd grodziska z okoo 500 lat p.n.e. W innym miejscu odnalezio ne zostay rne przedmioty z okresu epoki kamiennej, a wic 1700 lat p.n.e., a take z epoki kultury pomorskiej i rednio wiecza. W kilku punktach pomidzy drogami z Miobdza do Malenina i Miecina odkryte zostay lady osadnictwa z epoki elaza, kultury wielbarskiej i prapolskiej, a w okoli cach Maego Miobdza (dawnego folwarku) odnaleziono wykopaliska z okresu neolitu i epoki brzu, wskazujce na istnienie w tym miejscu osady ju okoo 2 tysice lat p.n.e. Na terenie Instytutu Sadownictwa odnalezione zostao cmen tarzysko ludnoci kultury pomorskiej, m.in. grb skrzynko wy i fragmenty trzech popielnic z epoki wczesnego elaza. Jest to tylko cz informacji o odkryciach na terenie Miobdza, nie wynikay one z planowych bada wykopali skowych, a jedynie przy okazji prac ratunkowych i powierzch niowych prowadzonych na skutek przypadkowych znalezisk dokonanych przez mieszkacw. Wszystkie te odkrycia wska zuj na dogodne warunki osadnicze, jakie panoway na tere nie dzisiejszej wsi Miobdz i w jej okolicach. Podobne in formacje o odkryciach wykopaliskowych dotycz rwnie pozostaych wsi parafii Miobdz. Piszc o tak starych wsiach jakimi s Miobdz, Malenin, Miecin i inne, naley wspomnie cho w kilku zda

niach o ksitach, do ktrych wsie te naleay. Najstarszym dokumentem pisanym na Kociewiu jest akt darowizny dla szpitala w. Jana w Starogardzie, wystawiony w wieciu w 1198 roku przez ksicia pomorskiego Grzymisawa. Po jego mierci dzielnic wada Sambor I, ktry zjednoczy Pomo rze Gdaskie. Gdy ten zmar, wadz przej jego brat Mci woj 1 (Mciwuj, Mszczuj, Mestwin), panujcy od okoo 1207 do okoo 1217 roku. Po nim na Pomorzu wada jego naj starszy syn, witopek zwany Wielkim. Gdy jego modsi bracia uzyskali penoletno otrzymali swe dzielnice. W 1223 roku Wartysaw I (Warcisaw I) otrzyma dzielnic wieck, Sambor II w 1230 roku dzielnic lubiszewsko-tczewsk, a Ratybor okoo 1233 roku zasiad w Biaogardzie nad eb. witopek, jako brat-senior wadajc ksistwem gdaskim, sprawowa nadal zwierzchnictwo nad mod szymi brami. Sambor II siedzib swego ksistwa lubiszewsko-tczewskiego mia w Lubiszewie, ale na przeomie 1252 i 1253 roku przenis stolic do Tczewa. Wanie z Samborem II zwizane s pierwsze udokumen towane informacje o Miobdzu. Wi si one z powsta w 1243 roku diecezj chemisk i pochodz z 1250 roku. Wtedy to ksi owiadczy, e biskup kujawski Micha udzieli mu 300 grzywien poyczki, gdy y on na wygnaniu, wypdzony przez swego brata witopeka. Za to te nada biskupowi siedem wsi, wrd ktrych byo take Milobandze. Odtd, a do sekularyzacji dbr kocielnych przez rzd pruski, Miobdz by wasnoci biskupw kujawskich. Tu te, zapewne jeszcze za czasw ksicych z chwil zapro wadzenia chrzecijastwa, powstaa parafia i drewniany ko ci. Brak jednak na ten temat informacji rdowej. Nazwa wsi na przestrzeni dziejw zmieniaa si. rda pisane wymieniaj w 1250 roku rwnie Milobandz i Mylobandz. W latach nastpnych wymienia si Mylobanz, Mylobandze, Mylobanze i Milobanz; w XIII wieku - Mylobancz, Mylovanz, Mylowancz, Milobancz, Milebancz, Milobandz, Milobancze. Natomiast w XIV wieku nazw wsi pisano Melovancz, Melbancz, Meelbantcz. Kolejne nazwy bardziej przypominaj dzisiejsz form, gdy w XVI i XVII wieku

16

KMR

pisze si m.in. Miobdz, Mielebantz, Millebantz, Miobcz i Miobandz, Milobondz, Miobandz, Miobdz i Miobdz. Dopiero zabr pruski powoduje, e o wsi pisze si Muhlbantz, Milebanz ale i Miobdz. Po odzyskaniu niepodlegoci w 1920 roku wie powrcia do swej tradycyjnej nazwy Miobdz. Zawsze jak z powyszego wida nazwa wsi bya zbliona w swym brzmieniu do tej pierwszej histo rycznej z 1250 roku.

P

o tym pierwszym zapisie z 1250 roku, ponownie na zwa wsi pojawia si w dokumentach dotyczcych uaw Steblewskich z 1256 roku, kiedy to pisze si o bagnie na lewym brzegu Szpgawy, pyncej pomidzy Miobdzem a Zajczkowem. Bya zatem Szpgawa rzek gra niczn pomidzy tymi dwiema posiadociami, ale granice Miobdza sigay wwczas do rzeki Szpgawy w jej pier wotnym biegu. W 1257 roku ksi Sambor II odnawia przy wilej biskupowi Wolimirowi, za co ten dopaca ksiciu 100 grzywien. Jednake ksi Mestwin 11 w 1286 roku wysta wi dokument, w ktrym stwierdza, e powtpiewa w pra wa biskupstwa kujawskiego do Miobdza, nadane przez Sambora II. Z tego te powodu kaza sobie przedoy przy wileje Sambora II, ktre wtpliwoci usuny. Przywileje te potwierdzay, e majtki miay wszelk wolno, tak e jemu, jako panu, nie naleay si adne pobory, daniny i posugi albo prawa ksice, nie mniej e sdownictwo wielkie i mae do biskupw samych naleao". Po tych wyjanieniach ksi Mciwoj II ponownie potwierdzi wszelkie powyej wy mienione swobody. W tym samym roku ksi pozwoli bi skupom kujawskim wybudowa w Miobdzu na strumieniu pomidzy wsi a Zajczkowem myn i jaz, oddajc im zara zem ca rzeczk z obu brzegami. Zapewne pisa tu ksi o rzece Szpgawie. W 1299 roku biskup kujawski Wisaw, nadaje Miobdzowi prawo niemieckie, zasiedlajc wie chopami, ktrzy musz paci danin. Dla siebie rezerwuje 4 wki i myn. Te wki stanowiy od tego czasu folwark biskupi, nalecy do klucza subkowskiego. Wraz z Miobdzem do klucza tego nalea rwnie Malenin i Miecin (w ktrym z czasem po wstanie odrbny folwark). Inne rda mwi, e beneficjum miobdzkie byo zasobniejsze i obejmowao 6 wk. Zasob no majtku biskupiego w pniejszych latach wynikaa z faktu, e biskupi w swoich podrach wizytacyjnych cz sto zatrzymywali si w Miobdzu choby na krtki postj. Musiay wic by ku temu odpowiednie warunki. Proboszcz zobowizany by te w cigu roku odprawi cztery msze za biskupw kujawskich. W tym te okresie, okoo 1300 roku postawiono najstarsz dzi istniejc cz kocioa, muro wane prezbiterium. Suyo ono zapewne pocztkowo za koci, jednak czy ju wtedy wybudowano je z myl o potraktowaniu jako prezbiterium i pocztek planowa nej budowy wikszego kocioa trudno powiedzie. Na pewno jednak istnie musiaa ju w trakcie budowy w Mio bdzu parafia. By moe koci stawiano na miejscu stare go drewnianego kocika. Pierwszy ze znanych proboszczw miobdzkich imie niem Henryk wystpuje w 1320 roku jako wiadek w go nym procesie okietka przeciw Krzyakom w sprawie wypadkw gdaskich z 1308 roku. Podczas synnej rzezi gdaszczan, Krzyacy zamordowali kilkadziesit osb spo rd rycerstwa i wybitniejszych mieszczan, a take znaczn liczb posplstwa i prostych wojakw. Po zdobyciu Gda ska, Krzyacy zajli rwnie Tczew i Nowe, przejmujc w ten sposb wadz nad t czci Pomorza Gdaskiego. Pomi mo licznych zabiegw dyplomatycznych arcybiskupa gnie nieskiego Borzysawa i jego nastpcy Janisawa oraz bi skupa wocawskiego, do ktrego naleay zagrabione zie mie, Krzyacy nie uznajc wyrokw i odwoujc si od

nich pozostali na Pomorzu. By to pocztek panowania Krzy akw na Pomorzu Gdaskim. W 1321 roku ten sam pro boszcz Henryk, mia powany spr z Zakonem Joannitw w Lubiszewie, przez ktrych by nawet wiziony. Nie znane s jednak dzi powody tego sporu. W XIV wiecznych dokumentach czsto pojawiaj si te informacje o kach, pooonych pomidzy lewym brzegiem Motawy a krawdzi wysoczyzny, m.in. o Rokickich kach, Tczewskich kach, czy wanie o kach Miobdzkich. Nastpne lata, ju za panowania krzyackiego nie pozosta wiy zbyt wielu informacji o Miobdzu i wsiach do niego nalecych. Zapewne byy one wielokrotnie niszczone na skutek wojen toczonych z Krzyakami. A na pewno niszczo ny i grabiony by dobytek i inwentarz. Jeszcze w czerwcu 1433 roku przez Miobdz i okoliczne wsie przetoczya si nawala husytw, ktra wraz z wojskami wielkopolskimi i ich sojusznika Bogusawa IX supskiego w 1433 roku przeszy od Chojnic do Gdaska pustoszc Pomorze. Spalony zosta klasztor w Pelplinie, zdobyty Tczew, a nastpnie wzdu Wisy wojska przeszy do Gdaska. Nie ominy wic Miobdza stajc tu obozem. Po chwilowym spokoju, w roku 1454 po nownie rozgorzaa wojna, nazwana trzynastoletni, zako czona w 1466 roku II pokojem toruskim. Pomorze Gda skie powrcio do Polski, a Miobdz i okoliczne wsie znalazy si w powiecie tczewskim, najrozleglejszym z utworzonych omiu powiatw nowego wojewdztwa pomorskiego. Proboszczem miobdzkim w latach 14671475 by Jerzy Struben, oficja pomorski. By te sotys posiadajcy dwie wki, ktry pobiera podatki od gbu rw i zobowizany by do wysyania konnego posaca z li stami. Istnieje te informacja, e we wsi bya karczma pry watnej wasnoci", karczmarz by jednak zobowizany bra piwo z dworskiego browaru w Miobdzu. Wie w tym czasie posiadaa 29 wk. Oczywicie Miobdz wraz z wsiami wchodzcymi w skad parafii nalea w dalszym cigu do biskupw kujawskich, a organizacyjnie by cz ci klucza subkowskiego.

W

iek XVI, to gwatowny rozwj reformacji - szcze glnie na Pomorzu, znajdujcym si pod silnym wpywem osadnictwa niemieckiego - ktra nie omina rwnie parafii Miobdz. Jak mona przeczyta w wczesnych dokumentach nowa wiara luteraska znala za tu wielu zwolennikw, tak dalece, e prawie ani jeden nie by prawdziwym katolikiem. Dochodzi dotd nawet predykant luterski co trzeci niedziel z kazaniem z pobli skiego Dalwina, ktrego dziedzice byli lutrami". W roku 1523 proboszczem w Miobdzu by Maurycy Ferber, pniejszy biskup chemiski i warmiski. By tu krt ko, bo ju w 1525 roku proboszczem by Achacy Cema, b dcy rwnoczenie proboszczem w Subkowach, a koci w Miobdzu pozosta w rkach katolikw. W 1531 roku ko lejnym proboszczem by kanonik Aleksander Sculteti, czo nek kapituy warmiskiej. By to okres, kiedy proboszczami Miobdza byli pniejsi oficjaowie i biskupi, zapewne wic wie musiaa stanowi dobre rdo dochodw. Nastpne informacje o Miobdzu pojawiaj si wraz z rejestrami poborowymi, wizytacjami kocielnymi czy te lustracjami starostw z lat 1564-1565. Miobdz by w tym czasie wsi kocieln, jednak oddan przez bisku pa kujawskiego w dzieraw Janowi Kostce, kasztelanowi gdaskiemu i tczewskiemu, ktry figuruje jako patnik po datku anowego. W okresie tym do parafii naleao a 12 wsi. Byy to Miobdz, Dbrwka, Kolnik, ukocin, Maleniu, Miecin, Pszczki, Rbielcz, Skowarcz, Szpgawa, Zajczkowo, elisawki. Byy one wasnoci krlewsk, kociel n, bd te szlacheck. Z dokumentw spisanych podczas wizytacji zarzdzonej w 1583 roku przez biskupa Hieroni-

ma Rozraewskiego (w dwa lata po objciu przez niego bi skupstwa) moemy wyczyta, e do miobdzkiego probo stwa naleay w tym okresie dwie wki i ka majca 6 mrg zwana Rozgarczek, z ktrej zbierano 4 fury siana. Jednocze nie proboszcz z samej wsi Miobdz liczcej 27 wk pobie ra p korca yta i tyle owsa. Tak samo dawa Miecin z 20 wk, Malenin z 26 wk, Koloninek z 30 wk dawa tylko 4,5 korca yta i 3,5 korca owsa. W tym ostatnim przypad ku chodzi zapewne o Kolnik, nalecy wwczas do klasztoru cystersw w Pelplinie. Dbrwka z 24 wk, ukocin z 35 wk daway tylko 7 korcw yta i 5,5 owsa. Szpgawa, wie opa tw pelpliskich, z 10 wk dostarczaa tylko 3 korce yta. Wizytacja ta obrazuje rwnie sytuacj we wsi Rbielcz, po siadajcej 26 wk, a od kilku lat nie dajcej nic, jak te Psz czki mimo 30 wk od 4 lat nie wypeniajce swego obo wizku. Podobnie od 13 lat nic nie wpyno ze Skowarcza. W tych wymienionych wsiach mieszkali gwnie ewangelicy, ktrzy nie chcieli paci na katolicki Koci. witynia w Miobdzu w czasie wizytacji wymagaa remontu, gdy jak pisa wizytator przez dach przeciekaa woda.

W

XVII wieku sotysem we wsiach Miobdz i Zajczkowo (brak jednak dokadnego datowania) by Antoni Postel, urodzony w 1590 roku i zmary w 1671 roku. Nazwisko to nosio rwnie kilku ksiy w die cezji chemiskiej, lecz nie wiadomo czy byli spokrewnieni z Antonim. W 1643 roku, a wic dopiero po 60 latach, doko nano remontu kocioa. Opis stanu zniszczonej wiey oraz naprawy wityni zosta umieszczony w kuli z krzyem za montowanej na szczycie wiey. Na chorgiewce widnieje napis 1643. Inwentarze dbr stoowych biskupstwa wocaw skiego, spisane w 1644 lub 1645 roku, wymieniaj wie Miobdz posiadajc 20 anw ziemi. Byo w niej 7 gospo darstw, w ktrych znajdowao si 31 koni, 17 wow i 22 krowy. Stosunkowo niewielka ilo gospodarstw na takim areale ziemi wskazuje, e byy one due , bo liczyy rednio 3 any (ok. 51 ha), przy 1,6 ana w Maleninie i 2,17 ana w Miecinie. Proboszczem w tym czasie by Jerzy Meller, surogat gdaski i zarazem proboszcz w Gemlicach. W dniu 9 lutego 1664 roku proboszczem parafii w Miobdzu zosta Marcin miglewski, ktry by zarazem dziekanem zblewskim i proboszczem w Dalwinie. W 1682 roku po raz pierwszy uyta zostaa nazwa Mio bdz, tak okrelona w taryfach podatkowych ziem pruskich. Ten wariant nazwy pojawia si jeszcze w XIX wieku, a take w latach midzywojennych oraz w spisie miejscowoci PRL z 1967 roku. W 1686 roku jako wsie nalece do parafii w tym czasie wymienia si: Miobd, Koling, Pszczki, elisawki, Rbielcz, Dalwin, Malenin, ukocin, Mieszczyn, Dbrw ka, Zajczkowo, Pastwisko Sobkowskie. W 1688 roku, kiedy proboszczem by ks. Wojciech Jzef Korpolewski, parafia bya wizytowana przez Madaliskiego. W sprawozdaniu z jej przebiegu, w czterdzieci lat po remoncie, pikno murowanego kocioa z wie opisuje uy wajc sw tota murata eleganter et fere basilica", co mo na przetumaczy cay murowany, pikny, prawie jak bazy lika". Koci mia 4 otarze, a na jego rodku spoczywaa maa wieyczka z sygnarkiem. Zabudowania plebanii byy ju wwczas murowane, a do kocioa naleay 4 wki zie mi. Ponadto proboszcz posiada jeszcze kawa roli z k zwany Grodzisko, k (6 mrg) zwan Popwk" oraz ogrd pooony na kracu wsi. Wsiami parafialnymi byy: Mio bdz, Kolnik, Pszczki, elisawki, Rbielcz, Dalwin, Ma lenin, ukocin, Miecin, Dbrwka, Zajczkowo i Pastwi sko Sobkowskie, ktre razem liczyy 600 dusz, co wwczas oznaczao katolikw. Mieszkacy innej wiary w tej statysty ce nie byli uwzgldniani. Organista by zobowizany do pa cenia 2 florenw czynszu ale mu odpuszczono". 1 8

Kolejne informacje o wsi Miobdz pochodz z przeo mu XVII i XVIII wieku i dotycz proboszczw. W latach 1691-1697 proboszczem by Jan Pawe Gomoliski, pniej szy biskup kijowski, nastpnie w latach 1698-1710 Jan Ka zimierz Grasiski, a od 1710 do 1719 roku Andrzej Jakub Korsz, zasuony pniej dla szkolnictwa katolickiego w Gdasku. Sotysem Miobdza w 1719 roku by Daniel Postel. Brak informacji o sytuacji w Miobdzu i wsiach na lecych do parafii w okresie wojny pnocnej. Jeli wsi nie zniszczyy wojska, to na pewno panowa tu gd, gdy ostra zima wymrozia zasiewy, a lato 1709 roku, ktre po niej na stao byo bardzo deszczowe. Byy to warunki sprzyjajce rozwojowi chorb. Prusy Krlewskie i Ksice nawiedzia w tym roku epidemia dumy. W samym Gdasku ofiar epi demii pado 24 533 osb. Byo to 10 razy wicej zgonw ni normalnie. W 1719 roku w Miobdzu powstao Bractwo Raco we, zaoone przez proboszcza ks. Andrzeja Korsza. Istnie jca w parafii do dzi ksiga bractwa, wymienia jego czon kw - od tego wanie roku. W 1728 roku przeprowadzona zostaa przez ksidza Narzymskiego wizytacja, zarzdzona przez biskupa Krzysztofa Szembeka. Proboszczem by ww czas Stanisaw Jan Kitowski (1721-1733), a wikarym An drzej Kraska. Tak opisuje ks. Narzymski znajdujcy si od dawna w kociele obraz w. Walentego. Chocia otarz i ob raz w. Walentego zdawna istnia w Miobdzu, jednak ko cielne akta o jakiej nadzwyczajnej askawoci nic nie dono sz. Dopiero w przecigu przeszego stulecia rozbudzio si powoli to naboestwo, ktre do dzi dnia si zachowuje". Wymienia jednak tylko dwa srebrne wota, gdy tymczasem wizytacja Kliskiego z 1748 roku, przeprowadzona po obj ciu biskupstwa w 1741 roku przez ks. Walentego Czapskie go, mwi ju o szczeglnym naboestwie do w. Walente go i uznawaniu obrazu za askawy. Odpust zupeny w dzie w. Walentego by wtedy udzielany na 7 lat.

R

ok 1734 by bardzo trudny dla Polski. Wybr w 1733 roku - w peni legalny z woli szlachty na sejmie elek cyjnym - Stanisawa Leszczyskiego na krla Polski, przy niemaym poparciu Francji, spotka si ze sprzeciwem czci polskiej szlachty wspartej przez Rosj, Austri i Sakso ni, ktra za krla obraa sobie Augusta Fryderyka, elektora saskiego. W ten sposb w Polsce zapanowao dwukrlewie. Rosja i Saksonia weszy zbrojnie do Polski i krl Stanisaw Leszczyski schroni si w Gdasku. Ta podwjna elekcja sta a si pretekstem do wybuchu wojny europejskiej, nazwanej wojn o sukcesj polsk. Spod Warszawy przez Toru i Tczew wojska ruszyy na Gdask i z pocztkiem lutego dotary do Pruszcza. W Gdasku rozpocza si walka w obronie tronu Stanisawa Leszczyskiego. Pomijajc jej aspekt polityczny i patrzc na ni jedynie z punktu widzenia mieszkacw oko lic Gdaska, stanowia wielkie zagroenie ich bytu i majtku. Kilkadziesit tysicy onierzy okrajcych Gdask musiao je i spa. Odbywao si to na pewno kosztem okolicznych mieszkacw, a wic i tych mieszkajcych w parafii Miobdz. Wie znajdowaa si na gwnej drodze przemarszu wojsk ro syjskich, a pniej ich stacjonowania. Tu te dziaali z ukrycia wolni strzelcy (Freischiitzen), walczcy po stronie Gdaska. W niedalekim od Miobdza Pruszczu bya gwna siedziba rosyjskiego feldmarszaka Munnicha, kierujcego od 16 mar ca 1734 roku obleniem Gdaska. Trudno wyobrazi sobie jakie spustoszenie we wsiach pozostawio po sobie wojsko. Zapewne wiele lat trzeba byo na ich odbudow. Gd panuj cy po wojnie by przyczyn kolejnej wielkiej epidemii. W ta kiej to sytuacji parafi miobdzk w 1734 roku obj proboszcz Dominik Sienieski. Biskup Antoni Sebastian Dembowski po objciu diece zji zorientowa si w zym stanie gospodarki majtkw.

wydzierawionych przez poprzednika i postanowi w 1753 roku dokona wizytacji dbr w celu ich przejcia pod swj zarzd. Klucz subkowski, do ktrego nalea Miobdz, Malenin i Miecin, dzierawiony by przez Sikorskiego, lecz w 1760 roku powrci pod zarzd biskupstwa wocawskie go, za wyjtkiem folwarku w Miecinie i Brzenie. Probosz czem w latach 1744-1765 by ks. Marcin Zaleski. Dziki sta raniom biskupa Dembowskiego i jego nastpcy w dobrach pomorskich wyremontowano i postawiono duo nowych budynkw, np. w Miobdzu w 1759 roku postawiono murowany browar. Stanowi on doskonae rdo dochodw: jczmie sprowadzano ze starostwa tczewskiego, ktrego karczmy z kolei kupoway piwo w Miobdzu. Wizytacja zarzdzona przez biskupa Antoniego Kazimie rza Ostrowskiego w 1765 roku, w dwa lata po objciu przez niego biskupstwa, opisujc parafi i koci powtarza wcze niejsze opinie na temat obrazu, dodajc jednak, e wok obrazu znajdowao si wiele wotw. Jako waniejsze wy mienia: dwie tablice srebrne, tablic mniejsz z wyobrae niem chorego dziecka i 5 wikszych tablic, ktre ofiarowaa pani kasztelanowa Konarska. Proboszczem by w tym czasie Cyprian Wolicki, pniejszy prepozyt katedry wocaw skiej, kanclerz katedry pockiej, oficja gdaski i pomor ski. Jego rozliczne zajcia wymagay staego zastpstwa w parafii. Dlatego te od 1760 roku by tam wikary Jan Olszewski, dominikanin tczewski, zwany komendarzem. W tym czasie do parafii naleay wsie: Dalwin, Dbrw ka, Kolnik, Londy Mahoskie, ukocin, Malenin, Miecin, Miobdz, Pszczki, Pustkowie Dbrowskie, Szpgawa, Zajczkowo, elisawki. rda z tego okresu po raz pierwszy poruszaj problem szkolnictwa w parafii. Rol nauczyciela sprawowa organi sta Dawid Jante. Za udzielanie nauki otrzymywa z wiosek Miobdz, Malenin i Miecin, drzewo opaowe. Poza tym od gburw miobdzkich otrzymywa po wier korca yta od wki, a od gburw z Malenina i Miecina po p korca yta bez wzgldu na ilo wk. Witrykuszami (zarzdzajcymi kas kocieln) byli: Maciej Bassendowski z Dbrwki, Mi cha Halba, sotys z Malenina, Micha Krua z Kolnika oraz Jan Ksicki z Dalwina. Szpital parafialny okreli wizytator jako stary i podupa dy. O ubogich za pisa, e yj o ebraczym chlebie. Ko ci posiada tak zwany zapis stay za dusz Piotra Klepana na domu Jakuba Klinkort w Miobdzu. W domkach kociel nych mieszkao 4 komornikw, z ktrych jeden paci 36 zl bez odrabiania szarwarku. Pozostali po 4 lub 6 z z obowiz kiem odrabiania szarwarku w czasie niw, 3 dni sierpem i 3 dni grabiami oraz 3 dni w ogrodzie. Do kocioa naleay w tym czasie: ogrd zwany stawiska, rola zwana grodzisko o powierzchni 11 morgw i 30 prtw (w posiadaniu kocioa od 1641 roku), ka zwana papenketel oraz ka Popwka, obok grodziska pooone, niedaleko k, zwanych Rozgard stary i nowy. Ponadto ki Portki i Rodland. Gburzy z caej parafii wedug starego zwyczaju na Wielkanoc dawali jajka, gburzy z Pszczek i Kalica (Kolnika) razem ze zwyk kold dawali 15 wiec. Ponadto gburzy z Miobdza i Dbrwki dawali dobrowolnie po 15 gw kapusty. Soty sem Miobdza w tym czasie by Postel, by moe potomek Antoniego Postela, sotysa w XVII wieku. W tym czasie so ectwo subkowskie byo rwnie w posiadaniu tej rodziny, a sotysem by tam Piotr Postel.

WKMR

1765 roku dokonano kolejnej inwentaryzacji dbr. Niestety, inwentarz nie zawiera powierzchni zie mi w Miobdzu. Wiadomo, e majtki biskupie nowy ordynariusz przej w zym stanie, a niektre na skraju ruiny. Szacunkowe wyliczenia z tego czasu okrelaj po wierzchnie gruntw folwarcznych w Miobdzu na 13 wk

i 28 mrg tj. 234 ha, z czego 205 ha byo uprawnych, 23 ha k. Grunty uprawne przeznaczono midzy innymi pod upraw zb, z czego 6 wk byo intensywnie nawoo ne obornikiem. By to najwyszy wskanik nawoenia, wskazujcy na du ilo inwentarza w folwarku (ok. 60 sztuk byda w roku, przy redniej w dobrach pomorskich wynoszcej ok. 30 sztuk). Uprawiano gwnie yto ozi me, a towarem do sprzeday by groch i bb, za jcz mie suy gwnie do produkcji piwa. Pomidzy folwar kami klucza subkowskiego istniay powizania gospodarcze. W 1771 roku przy likwidacji dzierawy krlewszczyzn do majtku miobdzkiego przekazano z Zajczkowa 1 ko nia, 3 klacze i 11 rebakw. W latach 60. XVIII wieku folwark miobdzki pro wadzi hodowl byda, z przeznaczeniem na produkcj nabiau, a posiadajc du ilo k przejmowa bydo z innych folwarkw. Miobdzki folwark prowadzi rw nie hodowl trzody chlewnej i w latach 1761 -1772 byo tam rednio w cigu roku 69 sztuk trzody, przy redniej na folwark wynoszcej 40 sztuk. Sprzeda trzody stano wia wany dochd folwarku. Szczegln rol w gospodarce folwarku stanowia hodowla owiec. Gwnym celem bya wena i skry, a szczeglnie due korzyci dawao natu ralne nawoenie pl podczas wypasu owiec. Miso i na bia owczy stanowiy jeden z podstawowych skadnikw wyywienia wczesnej ludnoci. W folwarku miobdzkim w latach 1761 -1772 byo rednio 400-500 owiec od danych w dzieraw. W Miobdzu w tym okresie uprawiano jak wszdzie wa rzywa, z ktrych kapusta przeznaczana bya w znacznej mie rze na sprzeda. Zakadano rwnie pierwsze sady, z ktrych po zaspokojeniu wasnych potrzeb nadwyk sprzedawano. W miobdz