W NUMERZE1 Z redakcyjnego biurka o MANEWROWYCH 2 Z Ryszard K u k i e r GEOGRAFICZNE I KULTUROWE CZYNNIKI W KSZTATOWANIU GRUP REGIONALNYCH I ETNONIHUCZNYCH KOCIEWIA z a k o c z e n i e 6 Jzef Golicki KOCIEWIE W N T R Z E CHAT 8 I r e n e u s z Modzelewski D Z I E J E TCZEWA (3) 14 Mirosaw K r o p i d o w s k i MIDZY MAGI A Z A B O B O N E M 18 23 Jzef Milewski K O C I E W I A C Y WRD P O L O N I I

ZESZYT 6

ROK 1989

Publikacja seryjna Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim oraz Towarzystwa Mionikw Ziemi Tczewskiej w Tczewie

K a z i m i e r z Ickiewicz NA Z I E M I MAORYSW 24 Marzena Domartis DLA DOBRA REGIONU 28 LEKTURY NASZYCH P R Z O D K W 29 NOWE WADZE TMZK 30 Bogusaw MUZEUM 36 S t e f a n A. WZDU Faltynowski KOCIEWIAKW Fleming C Z A R N E J WODY

PL ISSN 0860-1917Niniejszy numer wydano przy pomocy finansowej Miejskich Rad Narodowych Tczewa i Starogardu Gdaskiego na papierze przekazanym przez Komitet Obchodw 650-lecia Nadania wieciu Praw Miejskich w wieciu nad Wis

37 Jzef M. Z i k o w s k i CIERIEROWO 44 44 K a z i m i e r z Ickiewicz FRANCISZEK SCHORNAK Jzef Milewski CHMIlECKI

Redaktor naczelny .ROMAN LANDOWSKI Sekretarz redakcji ANDRZEJ GRZYB Korekta KATARZYNA LAMEK

JAN PILLAR KAZIMIERZ 46 47

Maria Pajkowska UWAGI O ETYMOLOGII NAZWY WIECIE NASZE P R O M O C J E R o b e r t Halbe WDZICZNO B L I N I E G O

48 R o m a n L a n d o w s k i 50 NASZA G A L E R I A Rzeba s a k r a l n a PRASA W WIECIU W LATACH ZABORU 55 56 S t a n i s a w S i e r k o WIERSZE Alfons S o b e c k i KNIBAUERLAGER 58 P O S Z U K I W A N I A 59 6364

KOLEGIUM REDAKCYJNE: Edmund Falkowski, Jzef Golicki, Andrzej Grzyb, Tadeusz Kubiszewski, Roman Landowski, dr Jzef Milewski (przewodniczcy), Ireneusz Modzelewski, dr Maria Pajkowska, prof. Edwin Rozenkranz, Ryszard Szwoch, Romuald Wentowski (z-ca przewod niczcego), Jzef Zikowski Z REDAKCJ WSPPRACUJ przedstawiciel w Starogardzie Gd. Marzena Domaros (Starogardzkie Centrum Kultury, 33-200 Staro gard Gd., ul. Sobieskiego 12, tel. 237-42) oprac. graf. Regina Jeszke-Golicka i Jan Waaszewski fotogr. Henryk Spychalski i Stanisaw Zaczyski oraz Zbigniew Gabryszak, Kazimierz Ickiewicz, Roman Klim, Krzysztof Kuczkowski WYDAWCA Kociewski Kantor Edytorski Tczew-Starogard Gd. Sekcja Wydawnicza Tczewskiego Domu Kultury ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. Kotaja 9, tel. 44-64Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, z m i a n y t y t u w oraz p o p r a w e k s t y l i s t y c z n o - j z y k o w y c h w t e k s t a c h p u b l i k o w a n y c h . Za t r e ogosze i r e k l a m r e d a k c j a nie ponosi odpowiedzialnoci.

52 Maria Michakiewicz

Kazimierz Wieczorek WIZYTA WIENIAWY GADKA PO NASZAMU G e n e r a l s k i balFelieton NIEJEDNO IMI KORUPCJI

65

Ryszard Szwoch UCHWYCI WIAT 68 Barbara Szwedziska RADO POCZTEGO ISTNIENIA 72 Z y g m u n t B u k o w s k i WIERSZE 74 NA I N N Y C H AMACH 73 R E C E N Z J E 78 82 S t e f a n A. F l e m i n g G O T U J G A R N K U GOTUJ BO D Z I E C I MOJE GODNE Maria P a j k o w s k a SPOTKANIE Z BERNARDEM JAKOWICZEM

83 Z A S U O N A S T A R O G A R D Z I A N K A 84 W K U C H N I I P R Z Y STOLE 85 Andrzej Grzyb KACZKA 89 Z TORBY LISTOWEGO 90 KOCIEWSKA K R O N I K A K U L T U R A L N A 92 94 86 Jerzy Kiedrowski JEST W ORKIESTRACH TAKA SIA Z YCIA R E G I O N U red. Zbigniew G a b r y s z a k KORZEC OSOBLIWOCI red. K a t a r z y n a L a m e k

Na okadce: Widok starego wiecia w XIX w, od strony Wisy. Sztych wg R. Wegnera, 1872 r. (ze zbiorw J.A. Kamiskiego).Z a k a d y Graficzne w G d a s k u N a k a d 2.500 egz., objet. 16 a. wyd., 12,5 a. d r u k . Z a m . 230, W-5

Z REDAKCYJNEGO BIURKA

Pocig, zwany polsk reform, nabra wreszcie rozpdu. Stukajca ciuchcia na pewnych odcinkach sunie z szybkoci ekspresu. C h o c a jednostka ta dziwnie zestawiona, obok ele ganckich salonek i sleepingw prowadzi w skadzie rozklekotane wagony w wikszoci z miej scami stojcymi i to w rnej cenie biletw, ustalanych przez tych w salonkach... Niby wszystko w porzdku tor wolny, kocio para rozsadza, druyna solidnie dobrana, pasae rowie peni nadziei, nawet jest rozkad jazdy jak na prawdziwej kolei. Tylko jest jedna obawa: manewrowi pozostali ci sami. W przeszoci pocig na zwrotnicach wysadzili, albo skierowali na lepy tor. Zdarzay si te czoowe zderzenia. Wszystko jednak wskazuje na to, e umacnia si nadzieja i zaufanie wzrasta. To bardzo wane, bo uatwia prowadzenie pocigu. Druyna i poszczeglni naczelnicy stacji winni jed nak tym razem na manewrowych baczniejsz zwrci uwag, by nie manipulowali na roz jazdach. To oni decyduj o powodzeniu i bezkolizyjnej podry do celu. Rzecz w tym, by nie opuszczali semaforw i nie wczali czerwonych wiate. Niby niezbyt szczytne zajmuj pozycje, ale bardzo istotne. Nie zawsze o t y m si pamita. Najczciej wiadomo tego do cieraa dopiero wwczas, gdy pocig wykolei si na jakim bocznym torze. Wtedy manew rowi potrafili wszystko usprawiedliwi e pary byo mao, bo zbyt duo poszo jej przez gwizdek, albo przejazdy niesprawne, szlak wyboisty, uki za ostre... Najgorsi s ci, ktrzy sa mi nigdy nie zasmakowali podry. Przejechali si tylko kilka przystankw, potem wysiedli, eby zaj wygodniejsze miejsce na zewntrz, a na pocig popatrze z boku. Albo ci, ktrzy nie sprawdzili si w druynie. Zatrudnieni na podstawie starych kwalifikacji i tak zwanych zasug, praktycznie wszystko im byo jedno, byle pocig utrzyma w ruchu, najlepiej na torze o zamknitym obwodzie. Dwie proste i dwa uki. Po takim torze mona krci si w nieskoczono, raz wciskajc automat, to przechodzc na system rczny. Wielu takich zacho wao si do dzisiaj, zachcajc pasaerw do dalszej jazdy w r y t m wasnego h y m n u Wsi do pocigu byle jakiego". Jest wrd nich wielu zdolnych meteorologw. W wyniku dugoletnich dowiadcze potra fi przewidzie przymrozki i odwile, burze i wichury, kierunki niw i wyw. I zawsze ustawi si z wiatrem, aden podmuch ich nie zaskoczy. Usuni i bardzo posuszni, s zaw sze do dyspozycji druyny prowadzcej. Na pierwszym etapie jazdy robi nader korzystne wraenie. Niegdysiejsi twardogowi staj si nagle zwolennikami pluralizmu, albo odwrot nie gdy trzeba, dawni arliwi demokraci pobiegn przykrca hamulce. Na politycznej gie dzie wygrywaj kad licytacj, kady przetarg. Wszyscy im wierz, bo to przecie ludzie z wielkim staem, a dowiadczenie to rzecz cenna. Po czasie, kiedy dziaanie takie okae si niewaciwe, manewrowi w zalenoci od sy tuacji z zanadrza wyjmuj sprawdzone argumenty. Albo wini druyn lub pasaerw, albo spychaj wszystko na obiektywne trudnoci. Na siebie nigdy nie przyjmuj winy. Po t e m kiedy aura si wyklaruje, manewrowi o meteorologicznych zaciciach znowu pojawiaj si na szlaku. Niby s dobrzy, lecz mentalno nie taka... Zapyta kto: o czym tu mowa w tej alegorycznej powiastce kolejowej? To proste! O na dziei i zaufaniu. Dziaalno manewrowych podrywa zaufanie i niszczy nadziej. Bo k o m u potrzebny pocig-widmo bez pasaerw. Niektrzy prbuj wwczas pieszo dochodzi celu, chocia to strasznie uciliwe. Przypomnijmy zatem na razie wszystko wskazuje na to, e zaufanie wzrasta i umac nia si nadzieja.

1

RYSZARD KUKIER

(dokoczenie z poprzedniego numeru)

KRYTERIUM KULTUROWEPoniewa przybysze na nizinie nadwilaskiej nie stanowili bardziej zwartego monolitu etnicznego i na rodowociowego, ich zrnicowanie kulturowe ju w chwili przybycia byo znaczne, co stwarzao z kolei moliwoci wchodzenia w rozliczne wspzalenoci z zastan ludnoci polsk i niemieck, a take przy jcie swobodnych drg realizacji upodoba kulturo wych. Wedug ustale cytowanego St. J. Bystronia: Rozmaitoci ich pochodzenia odpowiadaa rnorod no wpyww kulturowych. Wpywy te szy przede wszystkim przez miasta (...) ale formy kulturowe przeniesione z' macierzystej (niemieckiej bd holen derskiej) ojczyzny utrzymyway si przez 7 wieki, od dziaujc czciowo na ludno okoliczn" . Przeobraane przez przybyszw w miar gospoda rowania rodowisko, w odczuciu ludnoci rodzimej przybierao z kolei cechy i znamiona obcoci, izolujc tym samym przybyszw do zasiedziaej ludnoci ro dzimej, take na skutek odrbnej narodowoci i wy znania, rwnie w dziedzinie form osadniczych, np. zgeometryzowanych ksztatw wsi pod sznur", roz planowania przestrzennego zagrd, konstruowania budynkw pod wsplnym dachem (czci inwentarsko-gospodarskiej oraz czci mieszkalnej), co byo ju obcym elementem kulturowym. Cechy kulturowe przeobraanych krajobrazw przenoszone byy z re guy na ich mieszkacw, std cigo procesu po wstawania i upowszechniania okrele regionalnych i lokalnych, jako wynik adaptacji do warunkw lo kalnych. Miao to najczciej miejsce na nizinach nadwilaskich Kociewia, std te niektre okrelenia grupowe maj dawn chronologi, jak przykadowo od-holenderskie Fryzy", Oldry", Olderaki", Olandaraki", od-menonickie Manisty" i Menonity", Grale" w grupie przybyszw z Wirtembergii i inni Grale" z substratu etnicznego polskiego. Mimo od rbnoci wyznania przybyszw (zrnicowanie w ra mach poszczeglnych grup protestanckich), wielu spord grupy holenderskiej ulego germanizacji jzy kowej, rzadziej zluteranizowaniu w otoczeniu osad nikw dolnoniemieckich. Byy take znaczce przy padki polszczenia si, jak odnotowano to na przyka dzie wsi Grupa i Michale na nizinie nadwilaskiej na przeciw Grudzidza jak i niektrych wsi Ni ziny Sartowicko-Nowskiej, o czym przekaza i zado kumentowa Z. Ludkiewicz 8 . Stosunki wyznaniowe mieszkacw niektrych wsi na Nizinie Sartowicko Nowskiej, w ujciu Z, Ludkiewicza, nie zawsze byy tak zrnicowane: Wszyscy potomkowie dawniej szych Holendrw byli zniemczeni i przewanie s wyznania menonickiego. Poza tym wiele jest ludnoci niemieckiej wyznania ewangelickiego. Ludno polska jest prawie wycznie katolicka" 9 . Czynnik fizjograficzny i kulturowy, wsptworzcy krajobrazy na nizinach nadwilaskich w granicach regionu Kociewia, pozostawa swoicie zdeterminowa nym wyznacznikiem przemian, a ktry w ujciu Z. Ludkiewicza rnicowa w latach midzywojen nych tamtejszych mieszkacw na Menonitw, Ho lendrw tzw. szlacht gbursk (Bauernadel), Niemcw-Menonitw, najbardziej zamonych wacicieli ziemskich, Niemcw-ewangelikw, uboszych od po

przednich oraz Polakw najuboszych 1 0 wacicieli gospodarstw rolnych i robotnikw rolnych . Fizjograficzno-kulturowy wyznacznik tosamoci: grupy regionalnej, etnonimicznej bd narodowocio wej, by obiektem rozwaa geograficznych J. Wsowicza, ktry bada stosunki narodowociowe w mi dzywojennym wojewdztwie pomorskim, gwnie za; w jego rodkowej czci. Badacz ten zwrci uwagna nieadekwatno postanowie traktatu wersalskiego. i na trudnoci przeprowadzenia linii rozgraniczajcej obydwie narodowoci: polsk i niemieck. Ju sam fakt poprowadzenia nowej (bez ogldania si na wzgldy etniczne) granicy polsko-niemieckiej po I wojnie wiatowej, by sprzeczny z logik zdarze, a to z powodu znacznego wymieszania ywiou pol skiego z niemieckim po obu stronach granicy p a stwowej. Swoista obco narodowociowa i kulturowa na obszarze wczesnego wojewdztwa pomorskiego bya najbardziej dotkliwa w okolicach Splna Krajeskie go i Wicborka, ponadto w kilku wsiach: Czarnowie, Lichnowach, Ogorzelinach, Ostrowitem i Silnie, a wic na obszarze wczesnej Kosznajderii, a takew pnocnej czci Krajny Nakielskiej 1 1 . Dla Niemcw by to wci problem polskoci Krajny Zotowskiej oraz czci dawnych lenn Rzeczpospolitej, a wic ziem: bytowskiej, lborskiej i czuchowskiej, take na odcinku rodkowego prawobrzenego Powila 12 . Midzywojenne pogranicze polsko-niemieckie, takena linii kociewsko-powilaskiej, dostarczao wielu przykadw fizjograficznego i kulturowego zrnico wania wczesnych grup ludnoci. Odrbny wizerunek fizjognomiczny Kociewiaka prezentuj zachodnie i pnocno-zachodnie, lesiste okolice regionu Kocie wia, wcinajce si w dorzecze Wdy i pnocno-za chodni krawd Borw Tucholskich. Znaczne poacie lene na Kociewiu, rozpoczynajce si ju od linii GrupaJeewo na zachd od Nowego i Opalenia (Pimorgi, Pochocin, Biae Bota, Brzozowy Most,, Bunia, Ciemnik, Plesno oraz Wglarki), na polanach Lasw Rulewskich, przechodziy nieznacznie w zasig: Borw Tucholskich np. Osiny i Zawada na zapleczu Nowego, w obrbie nadlenictw Milewko i Warlu bie to dwie odmienne jednostki fizjograficzne, w odrnieniu od obszaru omawianych nizin nadwila skich w obszarze Kociewia, pomidzy Nowem a p nocnymi granicami historycznej ziemi wyszogrodzkiej na pnoc od Bydgoszczy. Do tego typu osad naley rdlena Dbrwka, Pwie oraz Wielkie i MaeWioso w rejonie Opalenia. Wizerunek fizjograficzny mieszkacw wymienionych wsi puszczaskich jeszcze do niedawna kojarzy si na Kociewiu waciwym, z ubstwem materialnym tamtejszych mieszkacw, ktrym przypisywano pejoratywne cechy kulturowe, w tym braki w zakresie owiaty i kultury zachowa nia w grupie, ponadto swoiste reakcje przy wikszych zgromadzeniach w rodowiskach maomiasteczkowych, (targi i jarmarki, a nawet odpusty parafialne). W od czuciu Kociewiakw zamoniejszych wsi okolic Pel plina, ludno z Borw" ubieraa si co najmniejdziwnie, z dezaprobat podkrelano szaro ubiorw codziennych, brak umiaru w ubiorach odwitnych, np. hodowanie barwom dawnym (ceglastej, ziemistejzieleni, nadmiaru ubiorw w kolorach czarnych). Od-

biegajcy od przecitnego ich wzorzec zachowania, .nie sprzyja ich integracji z mieszkacami co bardziej odlegych wsi. Wrd Lasakw kociewskich'', podob nie jak wrd Lasakw borowiackich" wyzwalay si przejawy agresji, nadmierna wraliwo podkre lania swojej niezalenoci, czemu sprzyjaa znajo mo rodowiska puszczy tucholskiej, wyczno wczesnego organizowania zbieractwa jagd i grzy bw, jak i w wdrownej wymianie tych produktw na artykuy ywnociowe z mieszkacami wsi rolni czych centralnej partii Kociewia. W Osieku, Byd goszczy i Wycinkach, pooonych w pobliskoci jezio ra Kabie i na przejciu ku podmokemu bagnu Due Wilcze, jeszcze w latach midzywojennych, na miejscu zagrd jednodworczych, rozwijay si kilkudworcze formy osadnicze (Bliawy, Bukaniny,8 Jasie 1 niec, Jeewnica, Grabowa Gra i Matysek) , mie szkacy ktrych to form osadniczych dopiero w latach 60-tych weszli w blisze kontakty zawodowe i kultu rowe z mieszkacami zamoniejszych wsi: Bachlina, Frcy, Kamionki Szlacheckiej, Lalkoww, Lenej Jani, Rychawy i Twardej Gry, zawierajc zwizki ma eskie na odlegych od wsi macierzystych obszarach. Na poudnie od wzmiankowanego bagna Due Wilcze rozwin si puszczaski zesp osadniczy Lipinki, ktry tworz: Stary Kierz, Stara i rednia Huta oraz Zamczysko. Wizerunek kulturowy tamtejszych mieszkacw (na skraju puszczy tucholskiej), o na zwach wycznie typu fizjograficznego (Lasacy, Borowiacy, Krzoce, Kule, Chujki), by do niedawna wy jtkowym zjawiskiem kulturowym. Lesisto rodkowo-poudniowej czci Kociewia, jako zjawisko do wyjtkowe, jest dogodnym tworzywem do bada analitycznych nad ugrupowaniami regionalnymi i etnonimicznymi, ktre mogoby si okaza wzorco wymi do uj bardziej syntetycznych. rodkowo-pnocna cz Kociewia z Tczewem, Sta rogardem oraz maomiasteczkowym Gniewem, Pelpli nem i Skrczem to domena urodzajnych obszarw rolniczych o yznych glebach, przede wszystkim po midzy Gniewem i Tczewem. O ile Olderacy" i Oldrzy" gospodarowali na uawie nadwilaskiej o przewadze uytkw zielonych i obszarw upraw nych kultywowanych, o tyle Kociewiacy waciwi, zasiedlajcy ziemie pomidzy Wierzyc a Starogardem i Gniewem a Skrczem, nie musieli kontynuowa bardziej przemylanych prac w kultywowaniu tutej szych gleb. Nieco mniej urodzajne gleby wypeniay obszary nadjeziorne w rejonie Borzechowa (jez. Wielkie Borzechowskie, jez. Stekliskie i jez. Sumiskie), stwarzay jednak moliwoci rozwoju zaj pozarolni czych w1 4 pielgnowaniu lasw oraz uprawianiu rybo wstwa . Pnocna, pograniczna cz Kociewia, pomidzy Godziszewem a Skarszewami, to waciwe pogranicze kociewsko-kaszubskie, pokrywajce si obecnie z prze biegiem linii kolejowej KocierzynaSkarszewy, a na pnocy dochodzce do rejonu Pszczek i Miobdza. W tej pnocno-zachodniej czci Kociewia dochowao si pradawne okrelenie o charakterze etnonimicznym. powiadczane w starszej literaturze jzykoznawczej i etnograficznej, w formie Lasaki" (poza zoem borowiackim), za bardziej ku wschodowi okrelenie Grale", take o bardzo starej metryce. Ta ostatnia forma etnonimiczna (Grale"), okrelajca midzy wojennych przybyszw z bliej nieokrelonych ziem Polski centralnej, pojawia si take i na dalszym obszarze Kociewia, a nawet nad dawn granic polsko-niemieck 15 . Nowe zjawiska kulturowe nazw etnonimicznych typu ,,Grale" upowszechniy si w szcze glnoci po II wojnie wiatowej, w wiadomoci mieszkacw Barona, Lipiej Gry, Nowej Cerkwi, Roentala, Rajkoww i Brzena najczciej w dwo jakim znaczeniu w stosunku do silnie pagrkowatego obszaru, zamieszkaego przez rodzimych Kociewiakw oraz w stosunku do przybyszw z lat midzywojen nych jako pierwszych osadnikw na wzmianko wanych poniatwkach". Niewielkie poacie lasw w ukadzie poudnikowym, rozpoczynajce si na pnocny-wschd od Starogardu po obszary na wschd od Skrcza, skoncentrowane s obecnie w nadlenictwie Drewniaczki, a wrd lasw, bd przy ich strefach krawdziowych, rozwi ny si dwie znacznie ludne wsi: Barono i Kier-

wad. Day one pocztek upowszechnieniu si okre lenia etnonimicznego wzmiankowanych ju L a s a kw", ktrzy jako grupa lokalna byli znani ju u schyku XIX wieku. Byli oni jedn z kilku grup Lasakw" wczesnego pogranicza kociewsko-borowiackiego. Silnie uprzemysowiony w latach midzy wojennych rejon Tczewa i Starogardu, sprzyja zacie raniu si rnic fizjograficznych, fizjognomicznych i kulturowych pomidzy lokalnymi ugrupowaniami Lasakw" i Borowiakw", pochodzcych bez rnicy i grupy kociewskiej, bd borowiacko-tucholskiej. Na tej zasadzie upowszechniy si take inne nazwy typu fizjograficznego, jak Polowioki" w rejonie Pelpli na i Morzeszczyna, Polanie" lokalnie w rejonie Warlubia i Wielkiego Komorska oraz na bezlenym obszarze rolniczym na poudnie od wiecia. Odmien no wizerunku kulturowego Lasakw", zarwno z grupy kociewskiej jak i borowiackiej, posiada wiele cech wsplnych, opierajcych si na analogicznych przesankach, m.in. swoistego izolacjonizmu fizjogra ficznego, jak i braku dokadniejszej znajomoci wize runku ssiednich w rodowisku puszczaskim. O przy kadach takich, ze stanowiska zrnicowania fizjo graficznego i fizjognomicznego, wzmiankowano po wyej. Naley zaznaczy, i sfera cisych uwarunko wa kulturowych dotyczy caoksztatu wizerunku gru py regionalnej lub etnonimicznej. Chodzi tu zarwno o sfer zachowania jednostek, jak i znaczniejszych zbiorowoci grup regionalnych bd etnonimicznych, w stosunku do ugrupowa ssiednich, o rejestracj okrelonych elementw postpowania czonkw grupy, zarwno na terytorium wasnym, jak i na terytorium zasiedlonym przez grup lub grupy ssiednie, a take przyjcie okrelonych wzorcw postpowania w ro dowisku wasnym i na zewntrz, zamanifestowanie swojej obecnoci w rodowisku lokalnym. Przyka dowo grupa Lasowiakw" z pogranicza Kociewia oraz pnocnej czci Borw Tucholskich, ktrzy w swej tradycji borowiackiej przyjli niepodzielnie kociewski wozrzec kulturowy, jako uzasadnion w ich przekonaniu reakcj i ch wyjcia ze rodowiska puszczaskiego o nikym rozwoju sieci osadniczej, komunikacyjnej i transportowej. Byo to wyjcie w kierunku rolniczego i bezlenego Kociewia na obszar pomidzy Lubichowem, Czarnylasem, Bukowcem, Zelgoszcz i Skrczem. Obszar ten pooony jest w bliskim zasigu linii kolejowej SzlachtaSmtowo, ktra to linia dawaa mono wyjcia ku bardziej atrakcyjnym pod wzgldem gospodarczym obszarom. Tak wic prba wyjcia z izolacji rodowiska pusz czaskiego mieszkacw zespou osadniczego Wda, a take Wdzydz Wiszewskich oraz Wdzydz Tuchol skich, bya wanym dla nich ogniwem przemian eko nomicznych, przede wszystkim dla zespou osadnicze go Wda (Dugie, Krpka, Wilcze Boto, Cisiny, Smol niki, Wierzbiny, Guche, Karszanek i Zajczek). Mimo pewnych moliwoci ju w latach midzywojennych, owo wyjcie z Borw" dokonao si dopiero w kilka nacie lat po II wojnie wiatowej. Nioso to za sob szybkie pozbywanie si w sferze kultury swego po chodzenia i oblicza borowiackiego, pozbycia si uprze dze z zakresu pojcia izolacjonizmu fizjograficznego, znaczcego si nader dotkliwym oddaleniem samego centrum osadniczego (Wdy) od gwniejszych centrw borowiackich jak i kociewskich. Na tej zasadzie, na stpio zblienie do maomiasteczkowego Skrcza i bardziej odlegego, ale znacznie uprzemysowionego Starogardu. Nade wszystko za ujawnia si dno do swoistego zatarcia dotychczasowego stereotypu wizerunku kulturowego i obyczajowego. Wizerunek ten znany jest w opinii Pczewiakw", mieszkacw uprzywilejowanego swym pooeniem wsi Pczewo (przy trakcie kolejowym i koowym ze Skrcza do Starogardu). C Pczewiacy", powoujc si na zdarzenia z obecnoci na odpucie parafialnym we Wdzie, zachowali negatywny obraz tamtejszych La sowiakw", niech z powodu agresywnego zachowa nia si tamtejszej modziey mskiej. Ten negatywny wizerunek kulturowy Lasowiakw" (jak okrelaj Lasakw" mieszkacy Pczewa) powodowa niecht ne przyjmowanie Lasowiakw" we wsiach na kra wdzi borw", ktrym przypisywano brak poszano wania prawa gocinnoci, napastowaniu przybyych w towarzystwie modziey mskiej dziewczt z grupy

3

kociewskiej (Pczewa i Wolentala), celowe organizo wanie bijatyki na zabawie odpustowej we Wdzie, obrzucanie przybyych Kociewiakw niewybrednymi wyzwiskami. Zajcia te miay w 1929 roku swj epi log na rozprawie sdowej w Starogardzie. Nieobyczajna, w opinii Pczewiakw", modzie mska z Wdy, napastowaa kobiety i dziewczta przemierza jce lene bezdroa z Lubichowa do Wdy. Jak pod krelaj jeszcze obecnie w Wolentalu, Lasocy" zasa dzali si na przechodniw na pustkowiu Wilcze Bota., Rwnie nieobyczajni mczyni z borw", udajcy si na noc z ziarnem do mynw w Lubichowie i Skrczu, niejednokrotnie zakcali spokj innym przybyszom, domagajc si niesusznie poczstunku gorzaki, bd wymuszajc skadanie wikszego przymiarku" za przemia na rce parobkw myskich; ktrzy obracali to na zakup gorzaki. W lasach nad lenictwa Lubichowo i Drewniaczki miay si zdarza w latach midzywojennych przypadki, i zbierajcym jagody, a nie posiadajcym kwitu opaty wejcia do lasu, agenci" spord Lasakw" wysypywali uzbie rane jagody, a nastpnie wydeptywali je w poszycie lasu. Odbierali te i karali za posiadane grzebienie" do zbierania jagd, tukli naczynia. Wszystko to w opinii bardziej wiatych mieszkacw regionu nie mogoby mie miejsca na Kociewiu. W opinii miesz kacw Wielbrandowa i Wolentala, postpowanie takie osdzono jednoznacznie, jako niegodziwe i gru~ biaskie. Takie sytuacje, w przekonaniu tych miesz kacw, nie mogy mie miejsca w lasach nadleni ctwa pelpliskiego, nawet w skrajnych przypadkach nie posiadania naleytych uprawnie do zbierania jagd, bowiem koczyo si ono z reguy tylko na pomnieniem". Nieobyczajno wzmiankowanych La sakw" z Wdy, ulega wspczenie zagodzeniu, ale opinia Kociewiakw z zespou osadniczego Skrcza pozostaa jednocznacznie negatywna. W czasach zaboru, wadze pruskie reagoway cz ciej w rybowstwo, nie wzbraniay zbierania jagd i grzybw. Zakazy takie, dotyczce poowu ryb i ra kw na jeziorach: Borzechowskim, Stekliskim i Su miskim na pnoc od Lubichowa, wyzwalay w Lasowiakach" ch kusownictwa, gdy ci poawiali kusowniczo domowymi narzdziami poowu, zastawiajc kosze na raki na wodach tych jezior. Zarwno ci Lasacy", jak i ssiedni Borowiacy", uprawiali ku sownicze owienie lenych zwierzt i ptactwa. Ptactwo lene, poawiane na ywo", obnosili po rynkach mniejszych miast i na rynku gdaskim, zwierzyn za sprzedawali handlarzom na miejscu, ktrzy transpor towali j na rynki wikszych miast niemieckich. Zrnicowane formy kusownictwa wiejskiego wrd Lasakw" s udziaem czasw obecnych, czego do wodz liczne znaleziska narzdzi kusowniczych przez len sub porzdkow. Niedozwolony proceder by powodem niechci do tyche osobnikw ze wsi rolni czych, ktrzy w kusownictwie upatrywali agresj i nieuczciwo. Jeszcze wspczenie wrd tyche Lasakw" zdarzaj si kusownicze poowy ptactwa wodnego z podchodami nocnymi. Wzmiankowane przejawy negatywnych cech charakterolo gicznych Lasakw'' byy niejednokrotnie na pograniczu kociewskim i kaszubskim powodem niepokojw midzygrupowych. Zdarzao si to take na innych obszarach pogra nicznych, np. w rejonie jezior Kabie, Czarne i Sone, w odniesieniu do mieszkacw wsi: Osiek, Markocin, Okrapice, Radogoszcz, Skorzyn, Skrzynki, Wycinki jednej z ubo szych w atach midzywojennych grup lenych Kociewiakw z pogranicza borowiackiego. W opinii mieszkacw wsi kociewskich, gospodarujcych na co yniejszych anach, mieszkacw wymienionych wsi okrelali obelywymi na zwami etnonimicznymi, typu: Koziarze", Kozy", Chujki", wyszydzajc, i z powodu swej biedoty nie byli w stanie utrzymywa krw, zadowalajc si kozami, to znw przy rwnujc ich do najuboszej grupy wdrownych ydw. Ubstwo ich ubiorw w latach midzywojennych byo tak znamienne, i biedacy ci ograniczali swoje kontakty do wycznej grupy wsi, nie udawali si w obawie przed wy szydzaniem na odpusty parafialne, z rzadka uczestniczc w jarmarkach. Udajc si na jarmark do miasteczka szli boso, niosc w rku chodaki drewniane, ktre przywdzie wano przed dojciem do obcej wsi czy te miasteczka. Jeeli pojawili si wyjtkowo na ssiednich odpustach, wyszydza

no ich za ubstwo, brak gustu w ubiorach i zachowaniu towarzyskim. Kobiety ubieray si bardzo staromodnie" w dwuczciowe okrycia wierzchnie, z fadowanymi spdnicami w nieodmiennym kolorze ceglastym", a nawet tzw. b u raczkowym". Ziele ich ubiorw bya ziemista", a prze waajca czer przydawaa zawoania wrony" (nadmiernehodowanie czerni), co wzbudzao sprzeciwy w rolniczych rodowiskach kociewskich. Starsze kobiety z tych wsi nosiy chusty naramienne z frdzlami, najczciej o wzorze k r a ciastym o ciemnych plotach kolorystycznych. Kabatki mo dziey mskiej nie uzyskiway podanej barwy modrej", poniewa nie byo w zwyczaju oddawania samodziaowych wyrobw sukna do farbowania. Zamieszkali na polaniepuszczaskiej mieszkacy osia, czciej kontaktowali si: z mieszkacami puszczaskiego Miedzna, ktrzy zanim, osignli obecn zamono, przed I wojn wiatow byli wyszydzani z powodu hodowaniu drewnianemu obuwiu tzw. korkom, chodakom. Jeszcze w latach midzywojennych,, podstaw swej egzystencji materialnej mieszkacy wymie nionego zespou upatrywali w eksploatacji lasu, a wic w zbieractwie i gromadzeniu drewna na opa, w grzybobraniu i jagodobraniu, nieoficjalnym owiectwie zwierzyny i pta ctwa, take w poowach ryb i ptactwa wodnego. Z chwil, przeprowadzenia jednak linii kolejowej z Jeewa do Czer ska, zyskali oni na rwni z Lasakami" z Miedzna lepsze warunki kontaktu ze rodowikiem zamoniejszych Kocie wiakw, a take z maomiasteczkowymi rynkami Brus; i Czerska, pozostajc jednak nadal gwnie robotnikami lenymi i uprawiajc nieodczne zajcie swych przodkw. Dopiero w latach 60-tych zaczli oni wchodzi powszech niej do miejskich rodowisk przemysowych, jako cenna sia robocza, czc zajcia na maych gospodarstwach z prac poza rolnictwem i lenictwem. Z reguy codzienne wahado we dojazdy, uczyniy z mieszkacw tej grupy lenej ludzi, dnych coraz czstszych kontaktw z bardziej wiatymi rodowiskami regionalnymi. Posuguj si oni specyficznym, odcieniem gwary borowiackiej, mimo przynalenoci do Kociewia, na co zwracali uwag jzykoznawcy, dowodzc czstych zmian w zasigu gwar. Ju w II poowie XIX. wieku St. Ramut i J. gowski definiowali w pobliskoci tyche Lasakw" ich zwizki z kaszubszczyzna, a niezna jomo tego stanu rzeczy bya tak znaczna, i ks. G. Po bocki, upatrywa ich wsplnot jzykow z Kaszubami16,, czego nie podzielali inni lingwici. Z midzywojennych bada L. Zabrockiego nad gwa rami borowiackimi, uczony ten rozgraniczy lini za sigu Borowiakw od Kociewiakw na tym odcinku wzdu wsi: Barogi, Wdzydze Tucholskie, Wiec, Czar na Woda (do niedawna w peni borowiack), za za pogranicze z Kociewiem badacz ten uzna wsie: K o narzyny, Stara Kiszewa, Wygonin, Bartoszy Las, L u biki, Kamionna, Krg, Rosochatka, Wilgrad, uzasad niajc i cay pas Kociewia w latach midzywojen nych by borowiackim. Bory Tucholskie, jako silna formacja puszczaska, izoloway Borowiakw Tuchol skich na niektrych odcinkach granicy, tworzc cha rakterystyczne pustki osadnicze. Po I wojnie wiatowej, w granicach nowo odrodzo nego pastwa polskiego, Kociewiacy okazali si ele mentem bardzo ekspansywnym, zarwno osadniczo jak i w rozszerzaniu swego dialektu (rnych odcieni gwarowych) 1 7 . Z nowszych ustale jzykowych w po ruszanej problematyce, maj udzia wspczesne prace z zakresu jzykoznawstwa i dielektologii kaszubskiej, ktre z reguy dotykaj take kwestii kociewskich18.. Tak wic M. Pajkowska na kanwie dowiadcze terenowych, dostrzega obecnie potrzeb uwzgldniania wewntrznego podziau gwar kociewskich: ...w t y m gwary rodkowo-kociewskiej (Starogard i okolice), pnocno-wschodniej (Tczew i okolice) i poudniowej (wiecie nad Wis i okolice), a rnice midzy wy mienionymi gwarami dotycz gwnie wymowy samo gosek nosowych..." 10 . Niezwykym kompendium wie dzy z zakresu sownictwa kociewskiego jest praca ks. B. Sychty, dotyczca sownictwa0 kociewskiego na. tle porwnawczym kultury ludowej 2 . Wizerunek jzykowy kociewskich grup regionalnychi etnonimicznych, z uwagi na sam modo zjawiska (rozwoju dialektalnego cech kociewskich), jest zarw no wanym wyznacznikiem i kryterium odrbnoci tyche grup, a z obserwacji gwar wynika, i mimozrnicowania, mamy tu jednak kilka odmian dialektalnych, ale w porwnaniu ze zrnicowaniem w ramach kaszubszczyzny, jest to ilo niewielka. Zjawi-

4

s k o to byo definiowane take przez J. St. Bystronia, ktry okreli Kociewie jako terytorium etnograficzne pomidzy Starogardem, Tczewem, Gniewem i Nowem, ale terytorium to (jego mieszkacy) podlegali powanym wpywom mazowieckim i kujawskim, jak na to wskazuje lokalizowanie przez tego uczonego Lasa kw'' w bliskim ssiedztwie z Kociewiakami, wy ksztaconymi na substracie etnograficznym borowiacko-tucholskim 2 1 . W innym miejscu J. St. Bystro okrela Kociewiakw jako grup przejciow midzy Kaszubami a Polakami, co znw w wietle obecnych osigni naukowych nie jest adekwatne 2 2 ; autor wy razi to w stwierdzeniu: Kociewiacy nazywaj Lasa kami mieszkacw okolic Czerska, ktrzy ju nie 'kaszubi" 23 . Socjologiczne widzenie omawianych kwe stii etnograficznych przez J. St. Bystronia dotyczy podstaw merytorycznych badania nazw grup kulturo wych, jak i stosowania okrelonych kryteriw badaw czych 2 4 . A. Fischer, okrelajc siedziby Kociewiakw, by zgodny z J. St. Bystroniem odnonie lokalizacji wzmiankowanych .Lasakw" okolic Czerska, ale zastrzeg, i ustalenie to jest autorstwa ks. Frydrychowicza, a z przekazu tego wynikaj dalsze midzywojenne lokalizacje analogicznych grup z obszaru Kociewia 23 . Mona by tu snu analogie do grupy mieszkacw zespou osadniczego Wda, ktrzy z pierwot nego zespou kulturowego borowiackiego, weszli w cilejsze zwizki kulturowe z Kociewiakami, przyjmujc wspczenie orientacj kociewsk. J. Gajek w Skadzie etnicznym Pomorza" postulowa przyjcie czterech grup etniczno-jzykowych w granicach midzywojennego Pomorza polskiego: chemisko-kujawskiej -wraz z pokrewnym Kociewiem, kaszubskiej, wielkopolskiej i mazowieckiej. Przy regionalizacji grup ludnoci na Kociewiu J. Gajek wyrni: Olderakw", Graki", Polan" i Polochw", wskazujc na lini stykow Kaszubw z Borowiakami, Kociewiakami i Krajniakami 2 6 . Zaprezentowany przez J. Gajka 27 podzia etnograficzny Pomorza nawizuje -do wczeniejszych ustale J. gowskiego. Wystpuje w nim pena zgodno w stosowaniu kryterium jzykowego do ba da nad zrnicowaniem etnicznym etnograficznym Po.morza Nadwilaskiego, a ustalenia obu uczonych s zbiene co do owadnicia przez gwary kociewskie mieszkacw poudniowej czci powiatu kocierskiego 28 . J. gowski uchwyci znamienny proces cofania si ka szubskich wtkw kulturowych na przykadzie mieszkacw Skarszew, ktrzy jeszcze w poowie XIX wieku prezentowali kaszubskie pierwiastki jzykowe, co znalazo swoje odbicie w nastpujcym ujciu: Na linii granicznej pomidzy Gdaskiem i Now Karczm stykaj si Kaszuby i Kociewie waciwe" 29 . J. gowski powoujc si na wiadomo Kociewiakw, jako ludnoci rodzimej Kociewia. przyjmowa kolonizacyjne pochodzenie grup kulturowych w tym regio nie, do ktrych zalicza Oldrw", Feterakw" i Manlstw" 3 0 . Schykowe lata midzywojenne, znamionujce oy wienie bada jzykowych i etnograficznych, zamyka rozprawa Z. Stamirowskiej, dotyczca etymologii nazw grup jzykowo-terytorialnych na pierwotnym Pomorzu, ktre to ustalenia dla obszaru Kociewia s skarbnic udokumentowanych przekazw do zagadnie n i a lokalizacji tyche grup. Z przekazw tej uczonej wynika dobre rozpoznanie problematyki przestrzeni i mieszkacw Kociewia, zwaszcza, e niektre usta lenia Z. Stamirowskiej swoj dokadnoci przewy szaj nader oglnikowe ustalenia etnografw z prze omu wiekw. Zasug Z. Stamirowskiej jest podjcie dyskusji nad etymologi nazwy Kociewie" i Kocie wiacy" 31 . W opublikowanej przez B. Stelmochowsk, ju po II wojnie wiatowej, pracy pt. Polskie grupy etnicz ne ludnoci rdzennej Pomorza", zakres bada posze rzony zosta o kryteria poznawcze, jakie zastosowaa w tym przedmiocie autorka, porzdkujc materiay poprzednikw (J. St. Bystronia, A. Fischera i J. Gajka). B. Stelmachowska przeprowadzia krytyk pogl dw socjologicznych J. Obrbskiego, o czym wspom niano powyej 32 , zwracajc uwag na proponowane przez J. Obrbskiego czci skadowe wizerunku gru py etnicznej i etnograficznej (stroju, jzyka, waci woci psychicznych i fizycznych oraz przejaww kul tury duchowej i materialnej. Powojenne osignicia iks. B. Sychty skupiy si na problematyce kociewskiej

w ostatnim etapie jego twrczoci. Uczony ten na kanwie bada kaszubskich, stworzy etymologiczne i sowotwrcze podstawy etnograficzne dla Kociewia, nie majce odbicia w dotychczasowej literaturze, zwaszcza i cao docieka kontynuowana bya na materiale z zakresu kultury ludowej. R. Kukier wy stpi z wasnymi czternastoma kryteriami badawczy mi i nowym pojciem kategorii grupa etnonimiczna", zarwno w podziaach rodkowej czci Pomorza Nadwilaskiego 33 , jak i w szkicu etnograficznym kultury ludowej regionu wiecia 34 . Atrakcyjnoci i wzicia poruszanej problematyki do wodzi udany szkic regionalistyczny pira J. Golickiego, dotyczcy Kociewia, granic regionu i dialektw jego mieszkacw 3 5 , jak i przedstawiony do publi kacji szkic n i e j podpisanego, ktry jest owocem przemyle wok stosowanych kryteriw badawczych dwu obszarw Kociewia (zachodniego pogranicza z Borami Tucholskimi oraz Kociewia nadwilaskie go), a ktre to przemylenia by moe bd owocne dla dalszych bada, dotyczcych kryteriw badaw czych w zastosowaniu do zrnicowania przestrzen nego podstawowych ugrupowa regionalnych i etnonimicznych. doc. dr hab. Ryszard Kukier Przypisy (W kolejnoci oznakowania zachowano cigo w obrbie caej rozprawy, uwzgldniajc jej pierwsz cz, publiko wan w poprzednim numerze). 7 J. St. Bystro, Szlaki migracyjne na ziemiach polskich, Przegld Socjologiczny" t. IV: PoznaWarszawa 1936, z. 12 8 Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na Nizinie Sartowicko-Nowskiej Toru 1934, s. 1649 (Pamitnik Inst. Ba tyckiego t. 21 pod red. J. Borowika) 9 Tame, s. 4849 10 Tame, s. 5556 11 J. Wsowicz, Przegld stosunkw narodowociowych na Pomorzu, w: Polskie Pomorze, praca zbiorowa pod red. J. 12 Borowika, Toru 1929, s. 313317 R. Kukier, Kaszubi Bytowscy, Zarys monografii etnogra ficznej, Gdynia 1968 13 J. Szaflarski, Ruchy ludnociowe na pograniczu polsko-niemieckim w cigu ostatniego wieku, Gdask, Bydgoszcz, Szczecin 1947; 14 Mapa topograficzna w skali 1 :100 000, ark. Nowe, wyd. WIG, Warszawa 1932; Mapa topograficzna w skali 1 : 100 000 arkusz Starogard. Warszawa 1932 (WIG). 15 R. Kukier, Ugrupowanie etnonimiczne Pomorza Wschod niego, maszynopis pracy doktorskiej pod kier. J. Burszty, Pozna 1960 16 G. Pobocki, Sownik kaszubski z dodatkiem idyotyzmw chemiskich i kociewskich, Chemno 1887, s. 147 17 L. Zabrocki, Gwara Borw Tucholskich, w: Slavia Occidentalis", t. 16: Pozna 1936, s. 447, tene: Gwara Borw Tucholskich, I: Granica gwarowa midzy Borami Tuchol skimi, Kaszubami i Kociewiem, w: Slavia Occldentalis" t. 1817: Pozna 1937 S. Kamiska, J. Pakowska, Z historii bada nad gwa rami kaszubskimi, w: Rocznik Gdaski" t. 1516: Gdask; Z. Topoliska, Aktualny zwarty zasig dialektw kaszub skich. Tame 19 M. Pajkowska, Sownictwo kociewskie, w: Kociewski Magazyn Regionalny"; R. 1987, z. 2, s. 6465 20 ks. B. Sychta, Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. 12: Wrocaw 1980, t. 3: Wrocaw 1985 21 J. St. Bystro, Ugrupowanie etniczne ludu polskiego, Krakw 1925, s. 14/5 22 Tene, Wstp do ludoznawstwa polskiego, Pozna 1939 23 Tene, Nazwy i przezwiska polskich grup plemiennych i lokalnych w: Prace I Materiay Komisji Antropolog." PAU, t. 4, cz. 3. Krakw 1925, s. 4 24 A. Fischer. Kaszubi na tle etnografii Polski, w: Kaszubi, kultura i jzyk, Toru 1934, s. 910 25 Tame..., s. 142 26 J. Gajek, skad etniczny wielkiego Pomorza, w: Teka Pomorska". R. 3. 1938, nr 12 27 J. Gajek, Skad etniczny..., tame 28 Poudniowo-wschodnia cz powiatu kocierskiego nie naley ju do Kaszub, lecz do gwary kociewskiej, chocia w podaniach ludnoci tutejszej do Kaszub j licz i zar czaj, e dawniej i w Skarszewach jeszcze po kaszubsku mwiono...", J. gowski, Kaszuby i Kociewie Jzyk, zwy czaje, przesdy i pieni ludowe w pnocnej czci Prus Zachodnich, w: Wisa", t. XVI: Warszawa 1892, s. 21929

30 J. gowski, Ludno polska w Prusach Zachodnich. Jej rozwj i rozsiedlenie w biecym stuleciu z map etnogra ficzn, w: Pamitnik Fizjograficzny", t. 9: 1889 31 Z. Stamirowska, Kociewie i inne nazwy grup jzykowo-terytorialnych, w: Jzyk Polski", R. XXII: 1937, s. 52119 32 B. Stelmachowska, Polskie Grupy etniczne ludnoci rdzennej Pomorza, w: Slavia Occidentalis", t. 19: Pozna 1948 33 R. Kukier, Podziay etnograficzne rodkowej czci Po morza Nadwilaskiego, w: Rocznik Grudzidzki", t. 2 :1961, S. 34185 R. Kukier, Zagadnienia etnografii regionu wieckiego, w:35 Dzieje wiecia nad Wis", t. II: TNT, 1980, s. 207214 J. Golicki, Kociewie, nazwa, granice, dialekty, grupy etnimiczne, w: Kociewski Magazyn Regionalny", R. 1986, Nr 1, s. 37

T a m e , s. 219220

s

Jeszcze w XVIII wieku wyposaenie chopskich chat byo nader proste i skromne. Radykalna zmiana w tym zakresie nastpuje dopiero po uwaszczeniu cho pw w II poowie XIX wieku, kiedy to pod wpywem mebli dworskich, lud. wypracowa sobie wasne wzo ry sprztw, dostosowujc je do swoich potrzeb i upodoba. SPRZTY w jakie wyposaone byy chaty chopskie, wedug kryterium penionych funkcji, najoglniej podzieli mona na trzy zasadnicze grupy: sprzty suce do przygotowywania i konsumpcji poywienia, sprzty do spania i wypoczynku, sprzty schowkowe.

W pierwszej grupie wystpoway stoy, awy i stoki.. Stoy kociewskie, poza niezmiernie rzadko spoty kanymi stoami, ozdobnymi, nie posiaday szczeglnych walorw plastycznych. Prostoktn pyt umieszcza no, bd na prostych nogach, bd na podstawie krzy akowej z. listw czc w rodku. Ze stoem nierozerwalnie zwizane byy awy i sto 1 ki. Longin Malicki wyrni cztery rodzaje aw: du gie, ktowe, mae przenone i tzw. ryczki (niskie). Wszystkie one posiaday siedziska na deskowych, 2 ozdobnie profilowanych nogach . Nogi awek prze nonych byy ukone, a pozostaych prosto roz stawione. Siedziska ryczek miay cite naroa i w rodku siedziska wycity otwr uchwytowy owal ny, prostoktny lub semkowy. awy przeznaczone byy przede wszystkim do siedzenia, czasami przy niektrych z. nich .przygotowywano i spoywano po siki, ponadto suyy do stawiania garnkw i wia der z wod. Stoki (zydle), w przeciwiestwie do awek, miay nogi kokowe, wieloktnie profilowane, szeroko roz stawione, a siedziska rozmieszczone ku przodowi, o citych jak u ryczek naroach. Zydle wyposaano w deskowe, ozdobnie profilowane, zwieczone wo lutami (zwane korunami) zapiecki. W rodkowej czci zapiecka wycinano aurowy otwr uchwytny w ksztacie serca lub pksiyca. Na Kociewiu do spania uywano ek (wyra), szlabanw (awy skrzyniowe) i krtkich awek pa rzystych. Wyra byy typowe dla caego Pomorza Wschod niego w XIX i na pocztku XX wieku. Charakte ryzoway si wysuwanym przodem i agodnymi pro filami w grnej czci tyw i przodw (szczytw) ek i kulistymi gakami, zwieczajcymi nogi. Ma lowano je pospolicie w kolorze brunatno-czerwonym. Szlabany uytkowano w XVIII i XIX wieku. Su yy one w nocy do spania (dzieciom), w dzie do siedzenia i przechowywania w ich wntrzu pocieli.

awa parzysta, prze. XIXXX w., Pczewo

Stoek-zydel, I po!. XX w. Pogdki

St o profilowanych nogach, XIX w., Pogdki

Szlaban-awa do spania, pocz. XX w., Mermet

Szlaban-lawa do spania

awy skrzyniowe skaday si z podnoszonego sie dzenia z wysuwanym licem, zapiecka zbudowanego z listwy i szczebli oraz ozdobnie zazwyczaj wykro jonych bokw. Liczniejsze rodziny posiaday oprcz ek i szla banw take krtkie awki parzyste, uywane, po dobnie jak szlabany, w dzie do siedzenia, w nocy do spania. Miay one, odmiennie ni szlabany, ca kowicie kryte zapiecki. Natomiast oparcia boczne i ty byy ozdobnie wyrzynane. W rodku siedzenia, tu przy zapiecku, awki miay okrge lub pros toktne otworki na osadzenie czopu deski czcej przeciwlege rozstawione awki do spania. Uytkowanie wyej wymienionych sprztw w obrbie rodziny wygldao nastpujco: ko zaj mowa zawsze gospodarz z on, inni za czonkowie rodziny spali na awach lub w innych miejscach. ko zacielano som i lnian pacht, na wierzch kadziono pierzyny i poduszki, ktre w dzie spe niay funkcj dekoracyjn. Nieodcznym elementem wyposaenia chaty byy take koyski dla niemowlt. Najczciej byy to ko lebki na biegunach z profilowanymi szczytami. Do przechowywania dobytku uywano skrzy, kre densw, pek i szaf. Sprztem najbardziej reprezentacyjnym i dekora cyjnym, a jednoczenie podstawowym, bo bdcym na wyposaeniu kadej chopskiej chaupy, bya skrzynia-kufer, przeznaczona na bielizn, stroje ko biece, ewentualnie dokumenty i pienidze. Wraz z rozwojem mody i upowszechnieniem drobnomieszczaskiej komody i szafy odzieowej, skrzynia zos taa zepchnita do roli sprztu gospodarczego, jako schowek na zboe, mk, plewy. Wspczenie i w tej roli naley ona do rzadkoci. Longin Malicki 3 wyodrbni dwa rodzaje skrzy: prostoktne o gadkich cianach licowych i prosto ktne o ozdobnym wystroju stolarskim lica. Oba typy skrzy osadzano na ozdobnie wyrzynanych w esowate kontury podstawach deskowych, zaopa

trzonych czsto w drewniane kko, uatwiajce przesuwanie i wyposaano w paskie wieko. Wew ntrz skrzy umieszczano zazwyczaj skrzyneczkow skrytk z wiekiem, gdzie chowano pienidze, korale i ksiki modlitewne. W prostoktnych polach, znajdujcych si na ka dej poowie lica, barwionych w wikszoci wypad kw odmiennym kolorem anieli ta lica skrzy, malowano zrnicowan kolorystycznie ornamenta cj. Dominoway w niej stylizowane ornamenty ro linne. Przewanie z prosto przedstawionych wazonw wyrastay symetrycznie ugrupowane wizanki kwia tw. Wrd nich wystpowa motyw tulipana, styli zowanych r, pkw kwiatowych. Zdarzay si take motywy geometryczne rozety wpisane w koo, plamki, linie faliste itp. Malunki wykony wano w intensywnych barwach. odygi i licie ma lowano w kolorze zielonym, czerwonym, tym, brzowym, niebieskim, natomiast kwiaty i inne ozdoby w biaym i czarnym. Prototypem wspczesnego kredensu by szelbg, skadajcy si z szafki jedno lub dwudrzwiowej do przechowywania misek z mlekiem i mietan oraz z ozdobnej nadstawki na talerze, misy, filianki i yki. Obok, a czasami zamiast, kredensu na wy posaeniu kuchni znajdoway si wiszce lub stojce pki, suce do ustawiania naczy. Wysoko tych mebli wahaa si od 170 do 190 cm w przypadku kredensw. 160180 cm w przypadku pek sto jcych, a 6090 cm dla pek wiszcych. Kredensy kociewskie odznaczay si nieprzecitny mi walorami artystycznymi. Bardzo urozmaicone byy profile cian bocznych pek kredensowych oraz ich zwieczenia, zwane korunami. Trafiay si formy prostsze, jak pisze L. Malicki, ...nawizujce do stylu klasycystycznego" i formy bardziej ozdob ne z bogato uksztatowanymi profilami''. Podobne profilowanie stosowano w pkach stojcych i wi szcych. Szelbgi i pki malowano jednolicie kolo rem czerwono-brunatnym, zielonym lub zielono-szarym.

7

Z archiwaliw wynika, e ju w XVIII wieku uywano na Kociewiu ozdobnie wykonanych szaf. W XIX wieku takie szafy posiadali co zamoniejsi chopi. Niestety, do naszych czasw praktycznie ad na nie przetrwaa. Chata kociewska wyposaona bya rwnie w sze reg drobnych sprztw. yniki skaday si naj czciej z pkolistej osadki z otworami na yki i pionowej lub poziomej zawieszki. Znane byy rw nie solniczki, wieszaki na odzie lub pocie soniny czy boczku, deseczki do krojenia, drewniane yki do masa, gotowania, warzchwie, cedzaki, korytkowe niecki drewniane do ciasta (koponki), walcowate za sobnika sporzdzane z pnia drzewa (kumy), do prze chowywania ziarna i konserwacji misa. Wanym elementem wyposaenia chaty kociewskiej byy przedmioty kultu religijnego. Rozpow szechnione byy mae, wiszce peczki- ktowe,, na ktrych stawiao si figurki kultowe czyli osbki", obrazy o treci religijnej. Ilo obrazw w chaupie wiadczya nie tylko o zamonoci gospodarzy, lecz take o ich religijnoci. ROZMIESZCZENIE SPRZTW w kociewskich chatach o jednej izbie mieszkalnej, ktra suya zarazem jako sypialnia, kuchnia i pra cownia byo zblione do izby kaszubskiej. Na og stosowano zasad, e sprzt domowy winien by ustawiony pod cian, a rodek izby winien by wolny dla wykonywania pracy gospodyni i gospoda rza. Wyjtek robiono niekiedy dla stou, stawiajc go na rodek izby, ale zwykle i jego przesuwano pod okno" 5 lub midzyokienny naronik izby. Pod cian (lub cianami) za stoem umieszczano dugie awy, a przed stoem i kiem (kami), znajduj cymi si w rogu, stawiano stoki lub mae przeno ne awki. Miejsce pod oknem ciany duszej, lub w rogu izby, zajmowaa skrzynia. Tu obok pieca, lub -na tej samej cianie co piec kuchenny, sta szelbg albo wisiay police (pki stojce lub wiszce) i yniki. U wejcia, przy drzwiach lokowano kropelnic ze wicon wod. Na gwnej cianie, na przeciwko okna, zawieszano obrazy. W sytuacji, gdy wzr umeblowania chaupy kociewskiej obejmowa sprzty o konstrukcji prymi tywnej, ich wykonawcami byli w wikszoci przy padkw sami gospodarze, a tylko nieliczni nabywali je u stolarzy-samoukw. Wyposaenie domu chop skiego w sprzty o konstrukcji bardziej skompliko wanej, jak np. skrzynie, szafy, szelbgi,, powodowao e mogli je wykonywa tylko stolarze specjalici, a nabywano je na targach lub jarmarkach, albo te zamawiano bezporednio u stolarza. Dzi tradycyjne sprzty kociewskie wyszy ju z uycia. Przeznaczone s do -innych ni pierwotnie celw. Domy i mieszkania wyposaa si w standar dowe meble i urzdzenia nabywane nie u wiejskie go rzemielnika, ale w sklepach. Wie pod tym wzgl dem dalece upodobnia si do miasta. W rozmiesz czeniu wspczesnych sprztw panuje dua dowol no, zalenie od gustu gospodarza. Jzef GolickiRys. Regina Jeszke-Golicka

IRENEUSZ MODZELEWSKI

3. Lokacje miastaNadanie osadzie tczewskiej przez ksicia Sambora II praw miejskich stanowio zakoczenie caego procecu ksztatowania si organizmu miejskiego. rednio wieczne feudalne spoeczestwo stanowe z istniejcy mi warstwami spoecznymi feudaw, mieszczan i cho pw, wymagao dla zabezpieczenia interesw tych grup istnienia odrbnych praw stanowych. Dla wczesnych mieszczan drog zabezpieczenia ich praw byo nadanie gminie, przez nich zamieszkaej, praw miejskich w drodze przywileju lokacyjnego-.

POJCIE LOKACJILokacja jest to hierarchicznie wywyszony akt prawny o charakterze konstytucyjnym (tworzcy no wy stan prawny), wydany i przez zwierzchnika feudal nego dla cile okrelonej miejscowoci, lecej w gra nicach jego wadztwa terytorialnego. Akt ten przyzna je osobowo prawn oznaczonej jednostce osadniczej. Gwarantuje wolno osobist mieszkacom oraz wy znacza zakres ich praw i obowizkw. Reguluje sto sunki midzy zwierzchnikiem feudalnym a reprezen tacj gminy oraz okrela pozycj samorzdu gminy wobec osb fizycznych i instytucji dziaajcych w gminie, jak i poza ni, poprzez wskazanie okrelo nego prawa miejskiego. Wyrnia si nastpujce typowe grupy postano wie redniowiecznego przywileju lokacyjnego: a) przyznanie praw administracyjnych poprzez po woanie, zdolnej do czynnoci prawnych, reprezenta cji gminy (samorzdu) wraz z przyznaniem odrb nych praw stanowych mieszkacom osady, b) okrelenie terytorialnego zasigu wadzy gminy wraz z uposaeniem jej w posiadoci ziemskie, c) przyznanie praw sdowych organom gminy wraz z okreleniem rodzaju prawa, d) przyznanie wycznoci gminie w zakresie dzia alnoci gospodarczej. Wydajcy akt lokacyjny rezygnuje z przysuguj cych mu przywilejw targowych, mymnych i innych, przekazujc je gminie, ktra sama reguluje prawa targowe, udziay kupcw obcych, zasady prowadzenia handlu i rzemiosa itd. 1 . Tak wic przywilej lokacyjny, o cechach bezosobo wo adresowanego immunitetu sdowego i gospodar czego, daje podstaw do ycia, funkcjonowania i roz woju oznaczonej jednostki terytorialnej. Miasto, kt re otrzymao odrbne stanowisko prawne wobec ota czajcych go wsi, stara si zabezpieczy, a jednocze nie zaakcentowa rnice w statusie, poprzez szereg instytucji i atrybutw samodzielnoci, takich jak: wasny samorzd i sdownictwo, posiadanie murw obronnych, wasn piecz i herb.

PRZYPISY: 1 L. Malicki; Kociewska sztuka ludowa, Gdask 1973, s. 2 21; Niekiedy ryczki posiaday nogi proste, kokowe. 3 L. Malicki: Kociewska..., s. 1718; 4 L. Malicki: Kociewska..., s. 19; 5 W . ga: Okolice wiecia. Materiay etnograficzne, Gdask 1960,, s. 27;

Tczew przyj, jako herb miasta, wizerunek gryfa :z tarczy herbowej Sambora II. Na pieczciach miej skich Tczewa z 1305 i 1309 roku wida w polu gryfa, zwrconego w lewo, o szeciu pirach w skrzydle, bez korony. Na tczewskiej chorgwi miejskiej na biaym polu umieszczono czerwonego gryfa. Herb Tczewa z okresu redniowiecza zachowa si do dnia dzisiejszego, a administracja pastwowa zatwierdzi 2 a go w 1939 roku . W redniowieczu byy ju uregulowane sprawy zmiany w statusie gminy miejskiej. Zmiany w treci prawa miejskiego lub zamiana jednego prawa miej skiego na inne, leay w gestii prawnego zwierzch nika feudalnego. Nie mg on jednak pozbawi mia sta jego odrbnej pozycji stanowej. Miasto tracio osobowo prawn i prawa miejskie tylko w wy padku cakowitego zniszczenia i dugotrwaego zani 3 ku ycia gospodarczego .

TRE PRZYWILEJU LOKACYJNEGOPrzywilej lokacyjny miasta Tczewa, wystawiony przez Sambora II w 12.60 roku, zachowa si do cza sw dzisiejszych i obecnie jest przechowywany w Wojewdzkim Archiwum Pastwowym w Gdasku. Sporzdzono go w jzyku aciskim i opatrzono dwie ma pieczciami. Piecz ksicia Sambora II, w kszta cie' serca z rysunkiem gryfa, jest opatrzona napisem w otoku Sigillum Samborii ducis pomerania". Dru ga naleaa do jego nieyjcej ju maonki Matyldy (zmarej po 10 lipca 1258 roku),, w ksztacie koa przedstawiaa posta kobiety z sokoem na rku, obok dwie lilie, natomiast napis w 4 otoku brzmia: Sig mthildes ducissae pomeraniae" . Przystawienie pie czci nieyjcej Matyldy moe potwierdza fakt wczeniejszych przywilejw gminy tczewskiej i znaczcej roli ony ksicia w powstawaniu miasta.

W. swej treci dokument lokacyjny potwierdza, po rzdkowa i rozszerza uprzednie nadania i upraw nienia gminy tczewskiej. Przywilej zawiera nastpujce kwestie: 1. W zakresie prawa karnego, cywilnego i admini stracyjnego miasto miao stasowa prawo lubeckie. 2. Wtpliwoci ze stosowania w praktyce prawa lubeckiego miaa rozstrzyga rada miejska Elblga, wy stpujca jako sd wyszy. 3. Sotys tczewski i rada miejska otrzymali prawo kontroli jakoci denarw, emitowanych przez tczew sk mennic ksic. By to nader rzadko spotyka ny w historii miast europejskich przywilej. Iden tycznym uprawnieniem szczycia si bogata Lubeka. 4. Opis granic nada w kach, pastwiskach i ziemi ornej. 5. Sdownictwo miejskie rozszerzono na posiadoi ziemskie Tczewa. 6. Prawo poowu ryb na Wile na odcinku od Gorzdzieja do Czatkw. 7. Generalne zwolnienie od cel na terenie ksistwa mieszkacw Tczewa i przybywajcych do miasta ob cych kupcw. 8. Zastrzeono, e dokonywanie darowizn na rzecz Kocioa zaley od zgody ksicia i rady miejskiej. By to pierwszy tego typu zakaz na ziemiach pol skich. Nastpny dotyczy Krakowa i wydano go w 1358 roku. 9. Mieszczanie otrzymali prawo utrzymania promw i mynw na Wile. 10. Ksi zastrzeg dla siebie 1/3 dochodw z s downictwa i 2/3 dochodw z mynw i promw oraz po 6 denarw tczewskich rocznego czynszu od ka dej zabudowanej w miecie parceli z podkreleniem, e czynsz ten jest przejawem zwierzchnictwa ksi cego5. Po otrzymaniu prawa lubeckiego, Tczew w roku 1262 uzyska, sporzdzony w kancelarii miejskiej Lu beki, odpis tego prawa, zredagowany w jzyku a ciskim, liczcy mniej ni 100 artykuw. Odpis ten

Przywilej miejski Tczewa nadany przez Sambora II

przechowywano w archiwum 6 miejskim Tczewa do XVIII wieku i pniej zagin . Prawo lubeckie Tczew otrzyma bez ogranicze, ale wszystkie, przysze. zmiany w jego treci uzalenione byy od uzyskania zgody ksicia. Lubeckie prawo miejskie jest ciekawym przyka dem systemu . prawa, ktry od pocztku powstawa i ksztatowa si z inicjatywy mieszczastwa Lubeki, dcego do jak najszerszego uprzywilejowania jed nostki i powikszenia autonomii gminy miejskiej, a przez swe antyfeudalne , postanowienia ograniczy pozycj, zwierzchnika terytorialnego wobec miasta. Jest to system prawa dostosowany tylko do realiw miejskich, w przeciwiestwie do prawa chemiskie go' ub magdeburskiego, ktre suyy do regulacji take stosunkw wiejskich.

WIEC. By to organ wadzy gminy miejskiej, a jego pocztki w prawie lubeckim sigaj instytucji wiecu sowian obodrzyckich. Mimo e wszyscy mieszkacy miasta obdarzeni byli wolnoci osobist i podlegali sdownictwu miejskiemu, to peni wadzy politycz nej w Tczewie sprawowali mieszczanie, posiadacze nieruchomoci miejskiej infra rnuros" (parcel we wntrz miasta), obdarzeni obywatelstwem miejskim.. Uczestnikami wiecu byli tylko mieszczanie-obywatele. Wiec mia nastpujce kompetencje: rozpatrywa problemy dotyczce caej gminy,.. zwaszcza sprawy o istotnym znaczeniu dla ycia. miasta (sprawy z grupy rei publica necessitates), sankcjonowa alienacj nieruchomoci miejskich, nalecych do gminy, jak i poszczeglnych oby wateli, uchwala wilkierze miejskie, decydowa o wysokoci stawek, pobieranych za. przewozy promami, o wyborze kapana w parafii z tytuu prawa patronatu, a take w sprawach bezprawnych zaj nieruchomoci i nagany wol noci osobistej mieszkacw miasta. Wiec zwoywaa rada miejska, trzy razy w roku.. Nieusprawiedliwiona nieobecno obywatela na wie cu bya karana. Z biegiem czasu funkcja wiecu ma laa, aby pod koniec XIII wieku cakowicie utraci swe kompetencje na rzecz rady miejskiej. Od tego czasu udzia w wiecu sta si dla obywateli nieobo wizkowy. Wiec przeksztaci si w coroczne zgro madzenie mieszczan, na ktrym jeden z rajcw, lub obejmujcy urzd burmistrz, wygasza ordzie pro mulgacyjne, w czasie ktrego odczytywa aktualnie obowizujcy tekst prawa miejskiego, ogasza tre nowych wilkierzy rady, w celu upowszechnienia znajomoci obowizujcego prawa. W trakcie tego zebrania og mieszczan informowano o zmianach w stanie majtkowym miasta, o stanie majtkowym poszczeglnych obywateli co do ich nieruchomoci. Alienacja dbr, czyli zmiany wasnoci nieruchomo ci, wedug prawa lubeckiego, wymagaa bowiem ak tu publicznego i zasada ta bya cile przestrzegana. RADA MIEJSKA. W Tczewie istnienie rady jest po twierdzone w dokumentach rdowych w roku 1258. Bya to wic pierwsza rada na ziemiach polskich. Nastpne rady miejskie pojawiy si we Wrocawiu w 1261 roku, Krakowie w 1264 roku i Poznaniu w 1280 roku. Ze rde znamy nazwiska poszczeglnych rajcw: z roku 1258 Alardus de Lubek i Henricus Schildere, w pniejszym okresie Johannes Niger, Johannes de Brunswich, w 1305 roku pojawia si burmistrz Hartvicus. Rada miejska pocztkowo bya organem wa dzy wykonawczej i administracyjnej. Po wyelimi nowaniu z ycia publicznego wiecu, o czym mowa bya wyej, wytworzy si specyficzny wzorzec ustro jowy miasta, okrelany w nauce jako lubecki, od biegajcy od form ustrojowych znanych systemw prawa np.: magdeburskiego i chemiskiego, gdzie zachowano wyodrbnione sdownictwo miejskie oraz. pewien udzia ogu mieszczan w sprawach publicz nych. Rada miejska, dziaajca wedug zasad prawa lu beckiego, przechwycia cao wadzy w swoje rce i miaa nastpujce kompetencje: bya jedynym reprezentantem Tczewa w stosun kach zewntrznych, sprawowaa wadz administracyjn, wydawaa. wilkierze miejskie, decydowaa o sprawach mili tarnych, szczeglnie dotyczcych obronnoci mia sta, skupiaa W swoich rkach sdownictwo miejskie; pocztkowo- sdzili rajcy pod przewodnictwem so tysa, a po roku 1305 wyeliminowano sotysa i s downictwo w caoci, wraz z 2/3 opat sdowych, przejli rajcy, prawo kontroli jakoci bitego w mennicy tczew skiej pienidza; istnieje przypuszczenie, e koo roku 1305 rada przeja mennic, decydowaa w sprawach ycia gospodarczego mia sta, kontrolowaa i wydawaa przepisy dotyczce

USTRJ MIASTA'

W rdach wystpuje wiele instytucji miejskich, ktre w XIII wieku ulegay ewolucji i cigym zmia nom. SOTYS. Urzd ten wystpuje w Tczewie od roku 1256. Sotysem w tym okresie by Johannes de Wit tenberg (Wittenburk, Wittenborch). By to urzdnik ksicy, penicy funkcje ograniczone tylko do mia sta. Jego zakresu kompetencji, zwaszcza w okresie przedlokacyjnym, w przypadku Tczewa nie mona odtworzy dokadnie. Po lokacji miasta jego kompe tencje przeja rada miejska, zgodnie z przejawami oglnego procesu przejmowania soectw przez wcze sne miasta. Sotys po roku 1260 mia uszczuplone kompetencje. Wesp z rad miejsk mia jedynie prawo do kontroli jakoci bitych pienidzy ksi cych oraz spenia rol wjta sdowego, tzn. prze wodzi sdowi miejskiemu i otrzymywa z tego ty tuu 2/3 opat sdowych. By uposaony w posiado ziemsk oraz zobowizany do konnej suby wojsko wej. Instytucja sotysa istniaa w Tczewie do 1305 roku. wiadczy o tym dokument z 11 stycznia 1305 roku, w ktrym wymieniono Gerk scultetus Dersowiensis". W pniejszych dokumentach sotys tczew ski nie pojawia si. Jego kompetencje przeja rada miejska.

10

targu tczewskiego, prowadzenia handlu i rzemio sa, skupiaa w swoim rku dochody miasta i nimi dysponowaa, zwoywaa wiec i inne zebrania obywateli, decydowaa o darowiznach dla Kocioa i zatwier dzaa na stanowisko plebana tczewskiego, przeprowadzaa wywaszczenia wewntrz miasta i kontrolowaa alienacje dbr przez mieszczan, prowadzia kancelari miejsk, ktr zgodnie z zasad jawnoci wpisu i wgldu do ksigi miej skiej udostpniano obywatelom miasta, nato miast pozostae dokumenty i korespondencje rady byy tajne.

Nie s to wszystkie kompetencje rady miejskiej. Rada miasta na prawie lubeckim bya jedynym orga nem samorzdu gminy tczewskiej. Decydowaa prak tycznie o caoksztacie spraw miejskich administra cyjnych, gospodarczych, sdowniczych i publicznych. .Rajcw miejskich wybierano corocznie. Pocztkowo wybiera ich ze swego grona wiec, ale pniej odby wao si to drog kooptacji przez rad z zamkni tego krgu uprawnionych, nalecych do patrycjatu miejskiego warstwy kupieckobankierskiej i egla rzy. W Tczewie do 1309 roku w radzie miejskiej zasia dali obywatele posiadajcy najwikszy majtek, trud nicy si kupiectwem i eglarstwem. Dobitnym tego przykadem jest rodzina Schildere (Silder), ktrej przedstawiciele pojawiaj si w dokumentach, jako rajcy, od 1258 do 1309 roku. Faktycznie pozbawiono biernego prawa wyborczego rzemielnikw, mimo e formalnym warunkiem wyboru do rady byo posia danie nieruchomoci miejskiej infra muros" i czcego si z tym obywatelstwa miejskiego. Rada miejska dzielia si na wybieran corocznie rad urzduj-c i rad ogln, do ktrej wchodzili rajcy poprzednich kadencji oraz kandydaci do rady urz dujcej. BURMISTRZ. Godno ta w Tczewie pojawia si po raz pierwszy w 1305 roku. Peni j jeden z rajcw. Burmistrz reprezentowa rad na zewntrz oraz prze wodniczy obradom rady. Nie posiada adnych szcze glnych kompetencji, ale dziaa w poszczeglnych sprawach w ramach kadorazowego penomocnictwa rady miejskiej.

TRE PRAWA LUBECKIEGOW normach prawa lubeckiego dostrzega si, oprcz oryginalnych samodzielnych rozwiza, take zapo yczenia z prawa gotlandzkiego, jutlandzkiego, szlezwickiego i sowiaskiego. Normy procedury sdo wej wyksztatoway zwyczaje i potrzeby, a normy sdowe powstaway na skutek dziaalnoci wiecu i rady miejskiej Lubeki oraz prac kodyfikatorw i redaktorw praw, midzy innymi Bardwika. W prawie osobowym okrelono warunki nabycia wolnoci osobistej, ktr mona byo uzyska, prze bywajc w miecie nieprzerwanie przez 1 rok i 1 dzie. Okrelono te warunki nagany tej wol noci przez postpowanie dowodowe przed sdem miejskim, a przysig okrelono jako rodek oczysz czenia z zarzutu naganionego. W roku 1294 ostatecz nie ustalono doln granic penoletnoci na 18 rok ycia. Ograniczano prawa osb pochodzcych z nie prawego loa. W ramach zarzdu nad majtkiem opracowano zasady kurateli dla niepenoletnich oraz wdw, wychowujcych dzieci po zaginionych mach i braciach-kupcach, i eglarzach. W prawie lubeckim pozycja kobiety bya lepsza ni w innych prawach germaskich. Wobec obywateli i mieszkacw Tczewa, w razie pozwania przed jakikolwiek sd, obowizy waa zasada wycznoci stosowania prawa lubeckie go. Mieszkacy zobowizani byli do obrony miasta w razie jego bezporedniego zagroenia. Zwolnieni byli od obowizku uczestniczenia w wyprawach wo jennych. Zobowizania opieray si na zwyczaju, a w szcze gowe normy ujto zastaw i zobowizania zwiza ne z prowadzeniem eglugi: odpowiedzialno za prze

wz towaru, umow o przewz adunku, rozdzia od powiedzialnoci za wyrzucenie za burt adunku w razie niebezpieczestwa, podzia strat z tytuu zato nicia statku. W roku 1299 w Lubece opracowano od rbny kodeks lubeckiego prawa morskiego. Prawo rzeczowe byo kluczowym osigniciem ca ego lubeckiego systemu prawa miejskiego. Do ory ginalnego wzorca lubeckiego, Sambor II w akcie lo kacyjnym wnis pewne zastrzeenia: w prawie lubeckim parcele byy zwolnione od obo wizku wiadczenia czynszu na rzecz feudaa, Sam bor za zastrzeg sobie po 6 denarw tczewskich rocz nego czynszu cd parceli, powoujc si na jego zwierzchnictwo nad miastem; wasno nieruchomoci mieszczaskiej miaa cha rakter prawa niepodzielnego, alodialnego; z nieruchomoci pacono na rzecz Kocioa co rocznie zryczatowan dziesicin pienin, a nie rzeczywist; rada miejska, a w przypadku Tczewa takie Sam bor, zastrzegli sobie prawo wyraania zgody na do konywanie darowizn nieruchomoci miejskich na rzecz Kocioa, a wykonanie tych darowiz polegao na bezwarunkowej sprzeday nieruchomoci i prze kazaniu uzyskanej ze sprzeday sumy instytucji ko cielnej; zapobiegao to przejmowaniu przez Koci wikszych obszarw miejskich, a szczeglnie cennych parcel w obrbie murw miejskich (infra muros); posesj miejsk mogy posiada osoby fizyczne, gildie cechy i rada miejska, natomiast Koci mia wyznaczony w Tczewie obszar, ktrego nie mg powiksza; na stray wasnoci stay postanowienia procedu ralne, wedug ktrych wymagano zgoszenia zamie rzonej alienacji radzie miejskiej i ksiciu, celem uzyskania zgody oraz podanie tego faktu do publicz nej wiadomoci, a nabycie nieruchomoci wymagao wpisu do ksig miejskich pod rygorem uniewanie nia tej czynnoci prawnej. Prawo spadkowe wprowadzio zasady dziedziczenia z uwzgldnieniem interesu dzieci, ograniczajc prawo kobiety do dysponowania majtkiem zmarego ma. Poza tym prawo okrelao pozycj testamentu i roz strzygao problem dbr bezdziedzicznych. Normy ograniczajce wpywy feudaw i Kocioa wykluczay moliwo uzyskania obywatelstwa miej skiego i nabycia nieruchomoci miejskich przez ry cerstwo i duchownych. Ponadto ograniczono prawa mieszczan, pozostajcych na subie u feudaa. Nor my ustalay rwnie granice posagu mieszczanki, wychodzcej za m za feudaa, a jej wianem nie moga by nieruchomo miejska. Normy prawa publicznego nie byy liczne. Ustalay kompetencje wiecu i rady miejskiej, reguloway spra wowanie sdownictwa przez rad, a take wprowa dzay szczegln ochron czci i osoby rajcy. Oceniajc obowizujce w Tczewie prawo lubeckie, trzeba podkreli jego antyfeudalny charakter, ty powo miejskie pochodzenie i przeznaczenie. Samo wprowadzenie prawa lubeckiego w Tczewie bez wikszych ogranicze, wiadczy o silnej pozycji miesz czan tczewskich, ktra ograniczaa Sambora II w je go zwierzchniej wadzy. Przemawia za tym fakt wy budowania zamku ksicego poza umocnieniami miasta. Sambor w akcie lokacyjnym wyranie zastrzeg, e wzgrze Zamajte nie . wchodzi w skad posiado ci miasta, a nadajc osadzie Janicz prawo targu, nie dopuci do zmonopolizowania gospodarki przez Tczew. Jednoczenie, w razie koniecznoci, zapewni sobie 7moliwo wywierania presji ekonomicznej na miasto .

CZTERNASTOWIECZNA POWTRNA LOKACJAMimo upadku miasta w roku 1309, ju po niewie lu latach gmina miejska w Tczewie zacza si od radza. W roku 1328 mieszczanie tczewscy kupili od wielkiego mistrza, Wernera von Orselen, wie liwiny. Z tego okresu pochodzi rwnie wzmianka, o plebanii i kociele tczewskim. Natomiast zapis z roku 1335, o awnikach tczewskich, wiadczy o ist-

11

nieniu gminy na prawie chemiskim o mocno ogra niczonym samorzdzie. Dokument z 1335 roku wy mienia przeora dominikanw tczewskich Mikoa ja. Krzyacy, czujc zagroenie swojej pozycji praw nej na zagarnitym Pomorzu Gdaskim, ograniczali proces odradzania si miast. Krlestwo Polskie, po bezskutecznych prbach odzyskania Pomorza (proce sy inowrocawskie i warszawskie, w trakcie ktrych podnoszono rwnie spraw zagarnicia Tczewa), w roku 1343 zawaro w Kaliszu pokj z Zakonem, na mocy ktrego Krzyacy uzyskali podstaw prawn do wadania tymi ziemiami. Od tej pory Krzyacy rozpoczli proces lokowania miast pomorskich. W praktyce krzyackiej powoanie miasta nast powao jednorazowo, poprzez wystawienie jednego dokumentu lokacyjnego. Jednake w przypadku Gdaska nastpio to po wydaniu trzech, a Tczewa czterech kolejnych przywilejw. Zakon w tym przy padku ogranicza si do prowizorycznych lokacji, upowaniajcych do powoywania organw samorz du rady miejskiej i uposaania gminy w ziemie. Nieco inaczej byo w przypadku Tczewa, gdzie ostronie podchodzono do przyznania miastu immu nitetu sdowego. Pierwsze trzy przywileje nada Tczewowi wielki mistrz Winrich von Kniprode, a czwarty wielki mistrz Konrad Zoller von Rotenstein. Dziki pierwszemu przywilejowi z 1364 roku na dano miastu .74,5 anw chemiskich ziem wok miasta. Parafia otrzymaa z tego 3 any. Miasto na witego Marcina (11 listopad) pacio za te ziemie 125 grzywien czynszu rocznego, w tym 5 grzywien za ogrody podmiejskie. Zakon zastrzeg sobie obszar wok zamku o szerokoci 5 metrw. Miasto otrzy mao prawo chemiskie, ale w sprawach sdowych i administrac3'jnych wyranie zastrzeono: ...wadz administracyjn i sdow zachoway organa i czon kowie Zakonu...". Drugi przywilej, z 1372 roku, mwi o nadaniu miastu 38 anw chemiskich k i pastwisk, poo onych nad Wis, z obowizkiem pacenia na wi tego Marcina 48 grzywien czynszu i naoeniem mieszczanom w zamian take wiadcze osobistych na rzecz Zakonu (sianokosy, szarwarki, podwody). Trzeci przywilej, z 1376 roku, zmniejszy nadanie z 1372 roku o 3 any k i pastwisk, ale zwolni mieszczan tczewskich od uciliwych wiadcze oso bistych na rzecz Zakonu. Ostatni, czwarty przywilej z roku 1384 nada mia stu prawo do posiadania wasnego sdownictwa, z moliwoci zatrzymania przez miasto 1/3 opat sdowych. Tczew uzyska wwczas taki sam zakres praw jak :ame miasta, lokowane przez Zakon na prawie chemiskim 8 . Zakon Krzyacki, lokujc Tczew na prawie che miskim, pozbawi miasto wielu wczeniejszych, ko rzystniejszych postanowie prawa lubeckiego. Tczew uzyska osobowo prawn jako gmina, za mieszkaa przez mieszczan z obywatelstwem miej skim, ktrego uzyskanie gwnie uwarunkowane by o posiadaniem nieruchomoci miejskiej infra m u ros", a take przez innych mieszkacw miasta, ob darzonych wolnoci osobist, a pozbawionych praw publicznych. W przywileju grup t okrelono jako ludno nieniemieck", chocia kryterium narodo wociowe nie odgrywao duej roli w uzyskaniu oby watelstwa miejskiego, a decydoway gwnie czyn niki ekonomiczne. Poprzez zakazy przyjmowania zbie gw, Zakon stara si ograniczy liczb mieszka cw miasta obdarzonych wolnoci osobist. Miesz kacy wsi na prawie chemiskim mogli legalnie przenosi si do miasta. Mimo e prawa publiczne w Tczewie posiadali mieszczanie, to praktycznie ograniczono je dla wskiej grupy patrycjatu miej skiego. Og mieszczan mia tylko wpyw na corocz ny wybr sdziego (sotysa). RADA MIEJSKA urzdowaa w ratuszu, do niej na leaa wadza administracyjna i gospodarcza w miecie. Miejsca w radzie otrzymywali doywotnio n a j bogatsi obywatele, z racji swojej pozycji zwani patrycjuszami. Rada dzielia si na rad urzdujc,

skadajc ; si . z dwunastu rajcw i rad starszych, o cechach organu doradczego. Miejskimi sprawami gospodarczymi zajmowa si jeden z rajcw, zwany kamlarzem. Do kompetencji rady miejskiej naleao wydawa nie, zatwierdzanych przez Zakon, wilkierzy. Tczew opracowa swj wilkierz na pocztku XV wieku.. Znajdoway si w nim zarzdzenia porzdkowe, za sady wspycia mieszkacw miasta oraz ich obo wizki .wobec gminy, zasady prowadzenia handlu i rzemiosa itp. Rada prowadzia kancelari i ksigi, miejskie, a take utrzymywaa kontakty z innymi orodkami miejskimi. Prezentowaa miasto w sto sunkach ze zwierzchnikiem terytorialnym, wysyaa reprezentantw miasta na zjazdy, ktre obradoway u boku Wielkiego Mistrza. Zjazdy miast miay gos. doradczy przy podejmowaniu decyzji przez wadze zakonne w sprawach miejskich. Rada miejska dyspo nowaa dochodami miasta, zajmowaa si sprawami zaopatrzenia miasta i porzdku targowego. Do niej. naleao te zapewnienie obronnoci miastu, nadzo rowanie przestrzegania miar ustalonych przez Zakon.. Pierwotnie rada przeprowadzaa podzia nierucho moci miejskich (parcel, ogrodw i dziaek), pniej dziak i ogrd na stae przypisano kadej parceli miejskiej. BURMISTRZ, jako jeden spord rajcw, by jed noosobowym reprezentantem rady miejskiej. Jego pozycja, wobec innych rajcw, bya rwnorzdna na. zasadzie primus Inter p a r e s " (pierwszy wrd rw nych). Nie decydowa samodzielnie, przewodzi ra dzie i reprezentowa j na zewntrz w ramach ka dorazowo udzielanego mu penomocnictwa. SDOWNICTWO MIEJSKIE, w przeciwiestwie do wczeniejszej sytuacji Tczewa, lokowanego na pra wie lubeckim, gdzie sdownictwo naleao do rady miejskiej i objci nim byli wszyscy mieszkacy mia sta, dziaao na innych zasadach, wynikajcych z ograniczenia immunitetu sdowego. Ze wzgldu na. status osoby obwinionej, rodzaj sprawy i jej wag,, a take na miejsce popenienia czynu zabronionego,, waciwymi okazyway si rne sdy. awa miejska bya sdem, w skad ktrej wcho dzi corocznie wybierany przez og mieszczan i za akceptowany przez Zakon, sdzia-sotys i wybierani spord mieszczan awnicy. Czsto byli nimi rajcy.. Waciwo rzeczowa awy miejskiej ograniczona by a do rozstrzygania spraw cywilnych i spraw kar nych mniejszej wagi. Moga rozpatrywa sprawy za istniae w miecie i na terenie jego posiadoci oraz dotyczce mieszczanina-obywatela miasta. Zakon za trzymywa 2/3 opat sdowych. Sd komturski rozpatrywa w pierwszej instancji sprawy o przestpstwa wielkiej wagi-morderstwa, podpalenie, rabunek, gwat, faszerstwo pienidza, przestpstwa popenione na drogach publicznych tzw. przestpstwa drogowe" i popenione na terenie po siadoci zakonnych. Zajmowa si te sprawami cy wilnymi i karnymi mniejszej wagi popenionymi przez mieszkacw Tczewa, pozbawionych obywatel stwa miejskiego oraz przez poddanych Zakonu na terenie miasta. 1/3 opat z tych spraw sza na rzecz miasta. Pod sd komturski trafiay sprawy w dru giej instancji, chocia powinna je rozpatrywa jeli wychodzia sprzed awy miejskiej rada miej ska Chemna. Poniewa ta ostatnia miaa sab po zycj i znaczenie wrd miast pastwa zakonnego, nie wywizywaa si dobrze z tej funkcji. Sd kom turski rozpatrywa sprawy pod przewodnictwem komt u r a lub jego penomocnika. awnikami byli bracia zakonni i awnicy miejscy. Tczew lea na terenie wjtostwa tczewskiego, podlegajcego komturowi malborskiemu, czyli Wielkiemu Mistrzowi Zakonu. Sd wiecowy rozpatrywa sprawy cywilne i karne, powstae na linii mieszczanin-rycerz. By sdem pierwszej i drugiej instancji. Zbiera si cyklicznie co sze tygodni. Przewodniczy mu sdzia ziemski, wyznaczony przez Zakon. Sd wiecowy skada siz dwunastu awnikw; szeciu rycerzy i szeciu mieszczan 9 Jednym z najlepiej zarabiajcych, najbardziej pogardzanym mieszkacem ale zarazem redniowiecz-

12

mego Tczewa by kat miejski. Wesp ze swymi po.mocnikami uczestniczy w procesach karnych, znacz nie si przyczyniajc do wydobycia od podejrzanych przyznanie si do winy. Wykonywa wyroki mierci kary mutylacyjne i chosty. Oprcz tego w Tczewie dba o stan sanitarny, czyszczc latryny, usuwajc .nieczystoci i padlin. Miasto zapewniao mu stay nadzia ziemi, z kasy miejskiej pobiera sta pensj i opaty za poszczeglne usugi. Do penienia funkcji kata wynajmoway go okoliczne wsie.

TRE PRAWA CHEMISKIEGOPrawo chemiskie wyksztacio si w specyficz n y c h warunkach. Zakon Krzyacki, tworzc po 1226 roku na Ziemi Chemiskiej i w Prusach swe pa stwo, opierajc si na wzorach polsko-wgierskich, systemie ustrojowym Krlestwa Sycylijskiego i do wiadczeniach nabytych na Bliskim Wschodzie, dy do bezporedniego podporzdkowania wszystkich stanw spoecznych scentralizowanej administracji .zakonnej, bez wprowadzenia zachodnio-europejskiej hierarchii lennej. Wydany 28 grudnia 1233 roku przy wilej lokacyjny dla Chemna i Torunia sta si pod staw do wyksztatowania specyficznego systemu prawa, zwanego chemiskim. Rozwizania prawne miay zapewni pastwu zakonnemu wzmocnienie jego potencjau militarnego i gospodarczego, zach ca do przybywania kolonistw, zwaszcza niemiec kich. Prawo chemiskie to rezultat de krzyac kich do wytworzenia jednego, wsplnego i spjnego, .systemu prawnego dla caego terytorium ich pastwa, "ktry mia jednoczenie regulowa caoksztat ycia politycznego i gospodarczego wszystkich stanw. :.zwaszcza rycerstwa i mieszczastwa. Nie byo to, w przeciwiestwie do prawa lubeckiego, prawo miej skie w cisym tego sowa znaczeniu. Prawo chemiskie powstao na skutek celowego przeksztacenia prawa magdeburskiego, z ktrego zaczerpnito normy prawa osobowego, karnego i cy wilnego. Dodano elementy prawa flamandzkiego, pra wa freiberskiego i polskiego prawa zwyczajowego. "Z prawa flamandzkiego zaczerpnito normy prawa spadkowego i miary wielkoci, m.in. an chemiski . Mam taki pomys, by w pierwszych numerach kadego roku (zakadam istnienie pisma przez dugie lata!) omawia krtko ycie gospodarcze miast i gmin Kociewia w poprzed nim roku. 4. Marz o serii artykuw powico nym piciu miastom Kociewia (a moe nawet rwnie i gminom). W artykuach tych chciabym przeczyta o stanie dzisiejszym miast (liczba lud noci, obszar, zakady pracy, ich pro dukcja i zatrudnienie, szkoy i ich osignicia, liczba ksztaconej mo dziey, placwki kulturalne, zrealizo wane inwestycje). Wiadomoci te by yby uaktualnione w stosunku do ist niejcych ksiek przewodnikw po Kociewiu. Z duym zainteresowa niem czytabym w tych artykuach o planach tych miast, przy czym chciabym zna jedynie plany real ne, przewidziane do realizacji. Z te go wzgldu autorami tej serii arty kuw nie (powitani by prezydenci i naczelnicy, bo ci bd koloryzowa. 5. Z zainteresowaniem czytabym wy wiady z prezydentami i naczelnika mi, przy okazji poznajc ich, ich dziaania i zamierzenia. Ale na taki wywiad, na prezentowanie sylwetki gospodarza miasta czy gminy, nale aoby sobie zasuy. Na przykad zamieszczona w nr 2 KMR" rozmo wa z prezydentem Tczewa bya nie ciekawa (...) Podkrelani, e nie chodzi mi o wy parcie dotychczasowej tematyki, wrcz przeciwnie, to wszystko co do tej pory naley kontynuowa. Interesuje mnie historia Kociewia, dawne obyczaje, z przyjemnoci czytam artykuy wspom nieniowe, ale odczuwam brak tematyki ekonomicznej. Nadmieniam, e nie je stem ekonomist ani technikiem, cho niestety te nie humanist. Wierz, e miejsca dla wspomnianej tematyki (wraz z odrobin ilustracji) w pimie starczy. Wszak w numerze 1 KMR pisalicie: "Magazyn" bdzie otwarty na wszyst ko, co ma zwizek z Kociewiem. Z niecierpliwoci czekam na ukaza nie si 4 numeru KMR. Brak mi sw, by wyrazi zadowolenie z powstania pisma oraz sw wdziczno Wam za redagowanie mojego" pisma. ycz wielu ciekawych publikacji i licznych .nastpnych numerw. Przeka zuj wyrazy gbokiego szacunku. Franciszek Prachowski Tczew

STYCZE Starogard Gd. W dniu 12 stycznia 80-ecie urodzin obchodzia Wadysawa Stasiakowa, bya nauczycielka, dziaaczka spoeczna, mat ka chrzestna m/s Starogard Gdaski". yczenia Jubilatce zoy Prezydent Miasta, Prezydium MRN, przedstawicie le TMZK, LKP oraz wychowankowie i przyjaciele. , (Zob. materia w tym nu merze). Starogardzkie Centrum Kultury zorga nizowao koncert kold i pastoraek z udziaem orkiestry dtej, chru mskie go parafii w. Mateusza, zespow O rodka Pracy Pozaszkolnej i Szkoy Mu zycznej. Pod patronatem ZSMP, w klubie Mokasyn" przy NZPO Neptun", od by si przegld modzieowych zespo w muzycznych, w ktrym wystpiy grupy reage, country, disco, rock, haavy metal. Modzie apelowaa o cz stsze imprezy tego typu. W eliminacjach XXVII Konkursu Pio senki Radzieckiej laury przypady ze spoowi Robotniczej Spdzielni Wy dawniczej w Szlachcie oraz solistce z LO. Elbiecie obockiej. Tczew W Amatorskim Klubie Filmowym Mi o Kelnera", przy Tczewskim Domu Kultury, rozpoczto realizacj filmw dokumentujcych ycie i twrczo Ja na Giedona z Czarnej Wody i Alojze go Stawowego z Bietowa rzebiarzy ludowych. Flimy zostan zaprezentowa ne na Oglnopolskim Konkursie Filmw Amatorskich w 1983 roku.

UWAGI CZYTELNIKAChciaem ju dawno napisa do Was, ale z jednej strony zawsze bramkowao czasu, z drugiej za z przyjemnoci stwierdzam, e pismo .spenia moje ocze kiwania. Z drobnymi uwagami nie spie szyem si. Poniewa jednak zachcacie do wyraania swych opinii, korzystam z tego przywileju. Jestem mionikiem swych stron rodzinnych. Tu si urodziem, tu miesz

REDAKCJA PRZEPRASZA W nr 5 KMR" zoliwy chochlik zno wu napsoci. Drukarski duszek czuwa, przechytrzy nawet korekt. Pragniemy wic sprostowa zauwaone i zgoszone pomyki. Na stronie 2. w redakcyjnym wstp niaku", w wierszu 2 od dou jest skrzyn, a winno by skrzykn, na tomiast w wierszu 11 od dou zamiast mi, powinno by imi.

W szkicu Kultura spoeczna" z cyklu Kociewie" J. Golickiego dostrzeglimy dwa bdy. Na stronie 7, szpalta 2, w wierszu 2 od dou jest frontwki, a powinno by frantwki, a na stronie 8, szpalta I, w wierszu 5 od gry w miejsce grocliowianek musi by gro chowinek. W polemice P. Dzianisza Chopin w Gdasku?" na stronie 64, szpalta 1, w wierszu 11 od gry w cytowanym ty tule angielskim zamiast OR winno by OF, za na stronie 65, szpalta 2, w

wierszu 4 od dou zamiast udokumen towa, trzeba si ukontentowa. Jednoczenie informujemy, e z po wodu duej iloci zgromadzonych ar tykuw do przewidywanych w 1989 ro ku numerw okolicznociowych, nie ktre z wczeniej ju zapowiadanych materiaw musimy przesun do na stpnych zeszytw. Uka si one z niewielkim opnieniem. Za pomyki i zmiany serdecznie prze praszamy Autorw i Czytelnikw.

90

KOCIEWSKA KRONIKA KULTURALNA I KWARTA 1988

Koncert

kold

w

SCK

w

wykonaniu

mskiego

chru

kocielnego

p a r a f i i w. M a t e u s z a fot. II. S p y c h a l s k i c e r e d n i o w i e c z a " , ks. d r h a b , J a n u s z Stanisaw Pasierb, ktry przedstawi najstarsze polonicum watykaskie: Leg e n d a r i u m a n d e g a w e s k i e z X I V wie k u " , a doc. dr hab. Zygmunt Kruszelnicki mwi na t e m a t : Pikne madon ny problem o t w a r t y " . Muzeum Die cezjalne w Pelplinie, ktrego dyrekto r e m z o s t a ks. d r R o m a n C i e c h o l e w s k i , o t w a r t e j e s t d l a z w i e d z a j c y c h o d godz. 11.00 do 16.00. (zob. N a s z a G a l e r i a " w tym numerze). Starogard Gd. Miejska delegacja resortu k u l t u r y go cia w R o s t o c k u i G r e i f s w a l d z i e , gdzie przeprowadzono rozmowy odnonie wy miany zespow orkiestrowych oraz wzajemnej wsppracy midzy miasta mi. Podczas Walnego Zgromadzenia To warzystwa Mionikw Ziemi Kociews k i e j w d n i u 25 l u t e g o , w y b r a n o n o w y skad Rady i P r e z y d i u m na czwart ka d e n c j , do 1991 r o k u . Siedzib T M Z K jest R a t u s z , pl. 1 M a j a . ( P a t r z m a t e r i a w t y m n-rze). W eliminacjach Oglnopolskiego Kon kursu Recytatorskiego sukces odniosa jedna z najmodszych uczestniczek, G r a y n a a n e t a Kozowska, k t r e j przy pada I nagroda, nagroda publicznoci

Modzie T e c h n i k u m K o l e j o w e g o , pod kierunkiem m g r K a z i m i e r z a I c k i e w i c z a , zorganizowaa k o n k u r s w i e d z y o P o morzu. Boleslawowo W T e c h n i k u m R o l n i c z y m o d b y o si sympozjum. powiecone 240 rocznicy urodzin g e n e r a a J z e f a W y b i c k i e g o i 190-leciu powstania- h y m n u n a r o d o w e g o , . Referaty wygosili Czesaw Skonka i Edwin K o z o w s k i . Zasuony dziaacz spoeczny, Z y g m u n t Z i e l i s k i , u d e k o r o wany zosta M e d a l e m R o d a . Gniew W Miejsko-Gminnym Orodku Kultu ry czynne b y y e k s p o z y c j e m a l a r s t w a Beaty Zawal i Aleksandry Miszkowsklej. Obie w y s t a w y p r z y g o t o w a n o we wsppracy z Biurem Wystaw Arty stycznych w S o p o c i e . Opalenie W Szkole Podstawowej odbya si uroczysto o d s o n i c i a p a s k o r z e b y J zefa Czyewskiego p a t r o n a s z k o y od 1977 roku. Uczestniczyli w n i e j p r z e d stawiciele wadz m i a s t a i g m i n y G n i e w oraz Janusz Czyewski, prawnuk pa trona. Jzef C z y e w s k i b y j e d n y m z czynnych dziaaczy na r z e c z k r z e w i e n i a i umacniania polskoci na P o m o r z u w okresie zaboru p r u s k i e g o , j a k i i s t n i e

nia Wolnego Miasta Gdaska. W wy n i k u j e g o s t a r a od 1891 r o k u z a c z a wychodzi polska ..Gazeta G d a s k a " , a cztery lata pniej K u r i e r G d a s k i " , redagowane w duchu walki narodowo wyzwoleczej.

LUTY Pelplin W d n i u 4 l u t e g o 1988 r o k u u r o c z y c i e otwarto Muzeum Diecezjalne, groma dzce unikaln kolekcj sztuki sakral n e j . W z b i o r a c h z n a j d u j e si m . i n . n a j wiksza na Pomorzu galeria rzeby s a k r a l n e j z XIVXVI wieku, krucyfiks s t a r o g a r d z k i z o k o o 1330 r o k u , d w i e m a d o n n y szafkowe z Klonwki i Lubiszewa, pochodzce z p r z e o m u XIV i XV wieku, w y r o b y a r t y s t y c z n e ze zo ta, t k a n i n y , m a l a r s t w o i r z e b y z o k r e su redniowiecza do dni wspczesnych. Najcenniejszym eksponatem muzeum, jest wydrukowana w latach 14531455 Biblia G u t e n b e r g a . U r o c z y s t o o t w a r cia m u z e u m z o s t a a p o c z o n a z sesj n a u k o w a , w k t r e j uczestniczyli m.in. doc. dr h a b . Alicja K a r o w s k a - K a m z o wa, k t r a wygosia referat Wyobra enie e u c h a r y s t i i europejskiej w sztu

Moment powicenia M u z e u m p r z e z k s . biskupa Mariana P r z y k u c k i e g o , o r d y n a riusza Diecezji Chemiskiej

B u d y n e k M u z e u m Diecezjalnego w Pelplinie lot. Stanisaw Zaczyski

91

oraz nagroda Zarzdu. Miejskiego To warzystwa Kultury Teatralnej za naj ciekawszy debiut. II miejsce zaja Do rota Landowska i Adam Olyski, za III Grayna Pczek. Obchodzcy w roku 1988 rocznie 65-lecia istnienia Chr Mski E c h o " przy FPS Polmo" w Tczewie, odwiedzi z koncertem kold i pastoraek staro gardzki Pastwowy Dom Pomocy Spo ecznej oraz Pastwowy Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych im, Stanisawa Kryzana. Tczew W Tczewskim Domu Kultury odbyy si eliminacje rejonowe XXXIII Ogl nopolskiego Konkursu Recytatorskiego. Do eliminacji wojewdzkich zakwalifi kowano Krystyn Bawat z Liceum Me dycznego w Tczewie oraz Andrzeja Lu bowieckiego z miejscowego Technikum Mechanicznego. wiecie W ramach ferii zimowych w wiec kim Domu Kultury wystpi zesp muzyczny Wenus" oraz Flotylla". Matka chrzestna m/s wiecie", Hali na Janowska, podzielia si wspomnie niami z dalekich podry. Niewtpliwie gwodziem" programu wakacyjnego by bal kotylionowy u papy Smurfa", Du o wrae przyniosy te muzyczne derby i projekcje filmw muzycznych. Podobne imprezy odbyway si te w placwkach terenowych: w klubie

Ruch" w Szewnie, Polednie, Polskim Konopacie i Miasteczku, w klubie Rolnik" w Przysiersku, Bukowcu, Cza plach, Sartowicach i Grucznie. W wieckim Domu Kultury odby si III Wojewdzki Przegld Chrw. Wrd zespow mieszanych I miejsce zdoby chr Dzwon" z Domu Kultury Orion" przy Bydgoskiej Spdzielni Mieszka niowej, II miejsce wywalczyo Towa rzystwo piewu Halka" przy Inowro cawskich Zakadach Chemicznych, III miejsce Towarzystwo piewu Har monia", dziaajce przy bydgoskiej Ko brze". Z chrw mskich najlepszy okaza si Moniuszko" przy niskiej PSS Spoem", a z modzieowych piewajce dziewczta z bydgoskiego Zespou Szk Muzycznych. 9 lutego rozpocza si inauguracja obchodw 650 rocznicy nadania wieciu praw miejskich. Towarzyszyo jej otwarcie wystawy pamitek z historii i dnia dzisiejszego, ktre by moe za pocztkuj sta ekspozycj w tym miecie, jeli tylko wadze miasta za bezpiecz na ten cel odpowiednie po mieszczenie. Zwiedzajcy mogli oglda i podziwia ceramik z grodu wi topeka, archiwalne zdjcia, dawne sztandary cechowe, kroniki zakadw i instytucji, dawne dokumenty, d-dubank, ciekawe okazy rolinnoci z Diabelskich Gr, ciekawostki z egzo tycznych krajw, a nawet szyjk po butelce szampana, rozbitej o burt

m/s ,"Swiecie" podczas wodowania. Te go dnia odsonito te tablic pamit kow na ratuszu miejskim. Przedstawia ona herb miasta i opatrzona jest da tami: 13381988, a wykona j w czy nie spoecznym rzemielnik Kazimierz Mocicki. Podczas uroczystoci kilkuna stu osobom wrczono rwnie medale jubileuszowe, ktre zostay wybite z brzu w Mennicy Pastwowej, wedug projektu Gartrudy Wilczopolskiej-Kuziernskiej z Gdaska. Propozycja wybi cia medalu zrodzia si na zebraniu kka numizmatycznego przy wieckim Domu Kultury. Ogoszono wyniki konkursu recytator skiego, ktry odby si w wieckim Domu Kultury z udziaem 17 uczestni kw. W turnieju recytatorskim I miej sce zaja Joanna Jaroch z Liceum Medycznego, w dyscyplinie poezji pie wanej Dariusz Stawski, a w kon kursie teatru jednego aktora Grze gorz Winiewski. ; Zwycizcw wyoni rwnie III Wo jewdzki Przegld Teatrw Dziecicych, ktry odby si na przeomie lutego i marca. I miejsce ze spektaklem Te atrzyk Zielona G " zaj kabaret Do nald" ze Szkoy Podstawowej nr 3. Wy rniono teatrzyk Bajeczka" ze Szko y Podstawowej nr 7 w Chojnicach, teatrzyk Skrzat" z Ogniska Pracy Po zaszkolnej w Chojnicach oraz teatrzyk Scenka" ze Szkoy Podstawowej nr 1 w Ksowie.

Dnia 12 czerwca 1988 roku mia (miejsce ju dzie sity powojenny Przegld Kolejowych Orkiestr D tych. Gospodarzem imprezy by ponownie Tczew, miasto w ktrym przed laty odby si pierwszy te go typu konkurs. Ukazywaniu dorobku kultury muzycznej w rodo wiskach kolejowych patronuje Pnocna Dyrekcja Okrgowa Kolei Pastwowych w Gdasku, ale bez porednim organizatorem przegldu tym razem by Dom Kultury Kolejarza w Tczewie. Zjazd kolejo wych orkiestr poprzedziy s t a r a n n e dziaania przygo towawcze powoano komitet organizacyjny, odby to spotkanie kapelmistrzw, opracowano szczegowy program, by 12 czerwca Tczew by w peni przygoto wany na przyjcie jego licznych uczestnikw i goci. Po deszczowej sobocie, w niedziel od samego ra na na niebie zagocio soce, ktre wiernie towa rzyszyo imprezie przez cay dzie. Po uroczystym przemarszu ulicami miasta orkiestry zgromadziy si na Placu Wolnoci, gdzie naczelnik Janusz Boryczko z Pnocnej Dyrekcji Okrgowej Kolei Pastwowych w Gdasku dokona otwarcia .przegldu. Dziesicioma uczestniczcymi zespoami dyrygowa Zenon Kalkowski, kapelmistrz orkiestry gospodarzy. Gwnym p u n k t e m programu by konkursowy kon cert w Amfiteatrze Miejskim, prowadzony przez kon feransjera, Kazimierza Thomsa. Oceny dokonao jury w skadzie: pk mgr Franciszek Suwaa, mjr mgr Ignacy Michnik i k m d r mgr Stefan Pappelbaum. I miejsce przyznano Kolejowej Orkiestrze Dtej z Torunia, k t r a otrzymaa puchar gwny i zostaa wytypowana na Przegld Centralny Kolejowych Or kiestr Dtych. Zesp nagrodzono aa ambitny pro

gram i bardzo dobre jego wykonanie. Nastpne dzie wi orkiestr otrzymao puchary, dyplomy uczestni ctwa i pamitkowe proporczyki. Zesp z Gdaska wyrniono za wysok k u l t u r muzyczn. Orkiestra ze Zduskiej Woli-Karsznice swj program wykona a na wysokim poziomie artystycznym. Zesp z Tcze wa wyrniono za popularyzacj melodii kaszubskich i kociewskich. Inowrocaw wyrniono za dobr pre zentacj podczas gry w marszu i na scenie. Malbork zaprezentowa ciekawy zestaw utworw: Chojnice szczeglnie dobrze zagray walca. Iowo wyrniono za interesujcy dobr repertuaru, a Iaw i Czersk za caoksztat woonej pracy w przygotowanie si do przegldu. Wyrniono take solistw, Tadeusza Leczkowskiego z Tczewa, Ryszarda Klimka z Malborka, Marka Sika z Iowa. Nagrody wrczono najstarszemu ucze stnikowi przegldu, Tadeuszowi Radwaskiemu z Ko-" lejowej Orkiestry Dtej w Gdasku i najmodszernu

Kolejowa

Orkiestra Dta w Tczewie w ulicami Tczewa

czasie przemarszu

92

KOCIEWSKA KRONIKA KULTURALNA I KWARTA 1988Gdask Ukazaa si. druga cz pracy zbio rowej pt. Kociewie" pod red. doc. dr J. Borzyszkowskiego, wydana przez gdaski oddzia Ossolineum". Zawiera prace z zakresu historii, kultury i j zykoznawstwa regionu, gwnie pracow nikw naukowych Uniwersytetu Gda skiego. (Patrz recenzja w tym n-rze). MARZEC Starogard Gd. Laureatem II nagrody na IX Przegl dzie Piosenki Aktorskiej we Wroca wiu' zosta Radosaw Ciecholewski .starogardzianin, aktualnie czonek ze spou Teatru Muzycznego w Gdyni. W koncercie z okazji Midzynarodo wego Dnia Teatru, z programem poezji piewanej wystpi Radosaw Ciecho lewski oraz Ann Piekutowska i El bieta obocka. Mari Kurowsk uhono rowano odznak Zasuonego Dziaa cza Kultury". Tczew W kociele farnym pod wezwaniem w. Krzya odby si w dniu 27 marca 1 8 roku tradycyjny koncert wielkopost 98 ny, w ktrym w tym roku wziy udzia chry: Schola signum crucis", Caelestis" oraz chr farny. W progra mie koncertu, oprcz utworw powi conych tematyce wielkopostnej, znalaz y miejsce take utwory maryjne. Na scenie Tczewskiego. Domu Kultury gocili aktorzy Teatru Ziemi Po morskiej w Grudzidzu z przedstawie niem Igraszki kobiet", wedug inter mediw Miguela Cervantesa w przeka-; dzie Zofii Szleyen i reyserii Stefana Szaciowskiego. W dniach od 4 do 16 marca 1988 ro ku w Tczewskim Domu Kultury czyn na bya pierwsza wystawa autorska tczewskiego amatora fotografika, An drzeja Modrzewskiego. Miejska Biblioteka Publiczn w Tcze wie, zorganizowaa wystaw pod nazw Tczew zapis kronikarski", na kt rej eksponowano dokumenty z ycia spoecznego miasta od roku 1582 do lat wspczesnych, stanowice wasno Sekcji Historii Miasta MBP w Tcze wie, Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Gdasku oraz osb prywatnych. Kociewie malowane na szkle" to na