JU SREDNJA ŠKOLA ZA SAOBRAĆAJ I KOMUNIKACIJE

SARAJEVO

OSNOVE KOMUNIKACIJSKOG SAOBRAĆAJA

Solak Sabahudin dipl.ing.saob.

SadržajUVOD..................................................................................................................................................31.OSNOVNI POJMOVI.......................................................................................................................4

1.1. Pojam informacije i komunikacije.........................................................................................41.2.Vrste informacija........................................................................................................................51.3.Pojam i model komunikacije......................................................................................................61.4.Podjela telekomunikacija...........................................................................................................71.5.Telekomunikacijski sistem.........................................................................................................81.6.Pojam saobraćaja i specifičnosti telekomunikacijskog saobraćaja............................................9

2.TELEKOMUNIKACIJSKE USLUGE...........................................................................................102.1.Pojam telekomunikacijske usluge............................................................................................102.2. Karakteristike telekomunikacijskih usluga.............................................................................112.3.Podjela telekomunikacijama usluga.........................................................................................122.4. Telegrafske usluge...................................................................................................................142.5.Telefonska usluga.....................................................................................................................152.6. Internet usluge.........................................................................................................................192.7. Usluge mobilne telefonije.......................................................................................................21

3. CIJENE I TARIFIRANJE TELEKOMUNIKACIJAMA USLUGA.............................................243.1. Osnovne postavke tarifiranja...................................................................................................243.2. Pravila tarifiranja.....................................................................................................................253.3.Tradicionalna praksa tarifiranja................................................................................................263.4.Formiranje cijena usluga u telekomunikacijskom saobraćaju..................................................273.5.Optimalno tarifiranje u telekomunikacijama............................................................................283.6.Moguće metode tarifiranja.......................................................................................................293.7.Tarifa za pristup mreži.............................................................................................................313.8.Tarifiranje lokalnih razgovora..................................................................................................323.9.Optimalno tarifiranje međumjesnih razgovora.........................................................................333.10.Međunarodni obračun.............................................................................................................33

4.TELEKOMUNIKACIJSKE MREŽE.............................................................................................374.1. Pojam telekomunikacijske mreže............................................................................................374.2.Glavni dijelovi komunikacijske mreže.....................................................................................384.3.Prenosni sistemi........................................................................................................................394.4.Vrste komunikacijskih čvorova u mreži...................................................................................404.5.Hijerarhija komunikacijskih čvorova u mreži..........................................................................424.6. Pristupna mreža.......................................................................................................................44

4.7.Topologija i vrste topologije mreže..............................................................................................444.8.Podjela telekomunikacijama mreža..........................................................................................464.9.Organizacija javne telekomunikacijske mreže.........................................................................47

1

5. TELEKOMUNIKACIJSKI SAOBRAĆAJ....................................................................................485.1. Uvod u telekomunikacioni saobraćaj......................................................................................485.2. Osnovne karekteristike telekomunicionog saobraćaja............................................................505.3.Nastanak saobraćaja.................................................................................................................505.4.Intenzitet saobraćaja.................................................................................................................505.5.Ponašanje saobraćaja u vremenu..............................................................................................535.6.Vrijeme posluživanja................................................................................................................555.7.Modeli posluživanja.................................................................................................................565.9.Ponavljanje pokušaja poziva....................................................................................................57

6.TELEKOMUNIKACIJSKE SLUŽBE............................................................................................586.1.Pojam telekomunikacijskih službi............................................................................................586.2.Klaslfikacija službi..................................................................................................................596.3.Karakteristike službe................................................................................................................59

2

UVOD

Riječ grčkog porijekla "TELEKOMINIKACDE" znači: tele - daleko i comunicatio - saopštavanje, pa se pod time podrazumijeva prenos poruka na daljinu. Potreba za prenošenjem poruka stara je koliko i ljudski rod. Prenošenjem poruka, vijesti ili saopštenja, shvaćeno u najširem smislu kao komuniciranje predstavlja veoma složen proces koji se temelji na signalima različitih oblika i značenja.

Na osnovu ove konstatacije može se reći da signali predstavljaju namjerno izazvane određene fizičke procese koji u sebi nose željenu poruku. Tokom prenosa poruka osnovni cilj je da se poruka u obliku električnih signala prenese na neko mjesto, a da pri tome signal ostane što je moguće više vjeran samome sebi.

Konstatovali smo već da signal predstavlja električni ekvivalent poruke koja se prenosi. U telefoniji se, na primjer, ova operacija obavlja linearnom transformacijom zvučnog pritiska u električnu struju. U višekanalnoj telefoniji, pri prenosu TV slike, muzike i sl. u predajniku se obavljaju složene operacije čiji je cilj stvaranje signala koji odgovara takvim porukama. Zato se takvi signali nazivaju analognim signalima (grč. analogos - sličan). Ovi signali se odlikuju i osobinom da imaju beskonačan broj mogućih vrijednosti u nekom opsegu trenutnih vrijednosti.Savremene električne telekomunikacije, koje predstavljaju prenos poruka u obliku Morzeovih znakova ili govora, muzike, slike, podataka sa računara i slično datiraju od 24. maja 1884. godine, kada je Samjuel Morze ostvario prenos telegrafskih signala preko električnog voda između Vašingtoa i Baldmora.

Početkom dvadesetog stoljeća su ostvarivene prve telefonske veza, a eksperimentima Herca, Tesle i Markonija omogućena je pojava i razvoj radio tehnike.

Sredinom dvadesetog vijeka u upotrebu ulazi televizija. Proširenjem telekomunikacija na cijelu Zemlju omogućili su optički kablovi i satelitske veze koje vezuju zemlje na različitim kontinentima.

Telekomunikacije na kraju dvadesetog vijeka obilježava razvoj mobilnih telekomunikacija i naročito Interneta posredstvom kojeg je moguće, pomoću računara, ostvariti prenos između bilo koja dva korisnika na Zemlji.

Dakle, za oko 150 godina, od kada ova tehnička grana postoji, zahvaljujući genijalnosti i trudu velikog broja ljudi koji se bave telekomunikacijama ostvareno je nešto o čemu su pioniri ove nauke mogli smo sanjati.

3

1.OSNOVNI POJMOVI

Teško je danas reci tko je prvi upotrijebio sintagmu o svijetu kao globalnom selu.Neposredan povod bez sumnje je bila opca povezanost i najudaljenijih krajeva na Zemlji vrlo učinkovitom MREŽOM kojom neprekidno tokom 24 sata struji nevjerojatna kolicina svima dostupnih INFORMACIJA.Biti informisan stoga više nije nicija privilegija vec stvar ličnog izbora.A to je, kao što je uvijek i bilo, pozitivno stanje, bilo pojedinca ili grupe.U tom smislu je i ovaj pripremni materijal skroman doprinos informiranosti o komunikacijama i informacijama, ali ne sa društvenog vec sa tehnickog aspekta.Najprije su navedeni osnovni pojmovi o informaciji, signalu i osnovama njihovog prenosa.U nastavku se govori o vrstama informacija te o nacinima njihove obrade i sredstvima prenosa.

1.1. Pojam informacije i komunikacije

Pojmovi kao što su informiranost i komunikativnost su pozitivne, društveno korisne i poželjne osobine ili stanja u kojima se pojedinac može naci.Informacija je rijec latinskog porijekla, a znaci obavijest, priopcenje,podatak ili poruka.Rijec komunikacija takoder ima korijen u latinskom jeziku, a znaci izlaganje ili opcenje.To su dakle socijalno - psihološke kategorije koje nam snažno i znakovito ukazuju i na pojmove informacija i komunikacija sa aspekta koji nas zapravointeresira. To je tehnicki, ali u znacajnoj mjeri i matematicki aspekt. Informacijom se, u najširem smislu, bavi podrucje elektronike koje se zove telekomunikacije.Pod pojmom informacija podrazumijevamo podatak o rezultatu nekog dogadaja koji se treba dogoditi ili se je vec dogodio, ali ciji ishod nije bio poznat. Informacija dakle uklanja neizvjesnost.Informacija je mjerljiva velicina, a neposredno je vezana uz vjerojatnost nastanka dogadaja o kojem nas obavještava Tako kažemo da neka obavijest nosi vecu kolicinu informacija, ako je manja vjerovatnoća nastanka događaja o kojem nas obavještava.Tako obavijest da ce određenog ljetnog dana na primjer 15. augusta pasti u Sarajevu snijeg, nosi u sebi vecu kolicinu informacija od obavijesti da ce snijeg pasti 15. januara, pošto je vjerojatnost nastanka prvog dogadaja vrlo mala, dok je vjerojatnost nastanka drugog dogadaja sasvim izvjesna.Signal sam po sebi nije ujedno i informacija. Zamislimo niz dimnih signala koje šalje jedan Indijanac drugome. Izvjesno je da su to signali, ali oni za nas koji ih ne razumijemo ne predstavljaju nikakvu informaciju. Sigurno je jedno: signalima se informacije prenose.Štoviše, sam govor, pismo ili koji drugi nacin komuniciranja sastavljen je od znakova koje razumiju obje strane i koje uvjetno možemo nazvati signalima.Elektricni signal je taj koji nas posebno zanima. On je neposredni nositelj informacije, ali ne i jedini.Kad govorimo u slušalicu telefonskog aparata, proizvodimo našim govornim organima zvucnu informaciju koja se pretvara u elektricni signal koji u sebi sadrži našu govornu informaciju.Sada se vec vidi da pored informacije i signala mora postojati i nekakav sistem koji ce baratati sa informacijom i signalom, vršiti njihovu obradu, prilagodbu i prenos.Komunikacijski sistem sadrži skup uredaja i sredinu (medij) koji omogucavaju prenos signala koji u sebi sadrži informaciju, od njenog davatelja do primatelja. Blok shema kom sistema prikazana je na slici 1.1.

Slika 1.1.Blok shema kom sistema

4

Odašiljac je uredaj koji vrši obradu informacije i stvara signal.Prijamnik je uredaj koji prima signal i uspostavlja izvornu informaciju.Izvor smetnji je neminovna pojava u svakom komunikacijskom sistemu, a njegovo djelovanje ocituje se u tome što primljena informacija nije istovjetna sa predanom informacijom. On utice na vjernost prenosa.Prenosni sistem predstavlja sredstvo, tj. medij po kojem se signal prenosi.To mogu biti elektricni vodici u razlicitim oblicima, svjetlovodi, a vrlo cesto to je i slobodni prostor.Tehnicki oblikovan prenosni sistem nazivamo komunikacijskim kanalom.To je skup uredaja koji osiguravaju prenos informacije po zajednickom prenosnom putu.

1.2.Vrste informacija

Razlicite vrste informacija možemo grupisati u pet osnovnih grupa:- zvucna informacija- nepokretna slika- pokretna slika- telekomanda, telemetrija i telesignalizacija- podaci

a) Zvucna informacija podrazumijeva govor i muziku kao najzastupljenije zvucne informacije. U procesu prenosa potrebno je izvršiti pretvaranje zvuka u elektricni signal, a na odredištu ponovno pretvoriti elektricni signal u zvuk.Prenos govora i muzike na daljinu naziva se telefonija.To je svima dobro poznati pojam koji obuhvaca prenos govora preko uredaja kojeg nazivamo telefon, odgovarajuceg prenosnog medija ( žice, svjetlovod) te uredaja koji vrše adekvatnu obradu i distribuciju(telefonske centrale).Prenos govora telefonom ima posebne karakteristike koje ga razlikuju od prenosa govora ili muzike radijem.Naš govor sadrži tiše i glasnije tonove, razlicita slova, razlicite frekvencije tj.više i niže tonove, ciji je raspon od 16 Hz do 16 KHz.Telefonski sistem, medutim, ima takve karakteristike da prenosi samo frekvencije u rasponu od 300 Hz do 3,4 KHz, što je dovoljno za razumljiv prenos govora, ali ne i za kvalitetan prenos muzike.Prenos muzike na daljinu najcešce se vrši putem radija, ali to nije jedini nacin.Smatra se da je za kvalitetan prenos muzike potrebno osigurati prenos tonova u rasponu od 20 Hz do 20 KHz.

b) Nepokretna i pokretna slika se uobicajeno prenose televizijom, u zadnje vrijeme sve više i racunarom. Za prenos slike potrebno je izvršiti pretvaranje slike u elektricni signal, a na odredištu ponovno pretvoriti elektricni signal u sliku.Za prenos nepokretne slike koristimo takoder telefaks, pri cemu imamo na umu da se elektricni signal dobiva iz predloška (slike na papiru) i da se na odredištu slika ponovno rekonstruira takoder na papiru. Za prenos pokretne slike potreban je raspon frekvencija od 5,0 do 8 MHz. Prenos slike preko telefaksa moguc je u podrucju frekvencije telefonskog kanala tj. od 300 Hz do 3,4 KHz.

c) Telekomanda, telemetrija i telesignalizacija su podrucja gdje se vrši prenos informacija iz nekog unaprijed zadanog skupa informacija, s ciljem da se na daljinu upravlja nekim procesima. Od najveceg znacaja ovdje je pouzdanost u radu sistema.

d) Prenos podataka je prenos informacija za koji se u najširem smislu koriste racunala, pa su stoga te informacije oblikovane na nacin koji racunalo prihvaca, a to je diskretni oblik elektricnog signala. Zbog toga je za prenos ostalih vrsta informacija, od kojih je najveci broj analogne prirode, potrebno provesti analogno-digitalnu konverziju koja se vrši na razini elektricnog signala.Prenos podataka kao oblik prenosa svih vrsta informacija preuzima dominantnu ulogu.

5

1.3.Pojam i model komunikacije

r(t) - primljeni signal; i(t) * d(t) - zbog smetnji u prenosu

Osnovni zadatak kom sistema (communication system) je omogućiti razmjenu informacija između izvora i odredišta. Komunikacijski sistemi mogu biti analogni i digitalni. U potpuno analognom komunikacijskom sistemu signal se na cijelom komunikacijskom putu od izvora do odredišta transportuje u analognom obliku. Primjer takvog sistema je analogni telefonski sistem (POTS - Plane Old Téléphoné System) koji pruža osnovnu telefonsku uslugu (POTS - Plane Old Téléphoné Service). U današnje vrijeme se potpuno analogni komunikacijski sistemi iznimno rijetko koriste. Savremeni su komunikacijski sistemi uglavnom digitalni. Informacija se cijelim komunikacijskim putem (communication path) od izvora do odredišta transportuje u digitalnom obliku ili se koristi kombinacija digitalne i analogne komunikacije, što znači da je na pojedinim segmentima kom puta signal koji prenosi informaciju digitalni, a na ostalim dijelovima analogni.Na početku kom puta u osnovnom modelu digitalnog kom sistema (DCS - Digital Communication System) nalazi se informacijski izvor koji generira signal izvora, g(t). Informacija (information. na gornjem slajdu označena kao m) može biti govorna ili glasovna (voice), podatkovna (data. npr. podaci upisani u bazu ili datoteku pohranjenu na čvrstom disku računala), video, audio i dr. Signal na izlazu izvora može biti kontinuiran (analogni: amplituda signala poprima kontinuirane vrijednosti) ili diskretan (amplituda signala poprima diskretne vrijednosti). Signal u općenitom smislu predstavlja fizikalni (električki, optički) prikaz informacije koju prenosi. Digitalni signal je diskretan signal koji se u pravilu sastoji od slijeda pravougaonih impulsa definisane amplitude i trajanja.

6

m - informacija na izvoru o(t) - signal na odredištu;

g(t) - signal izvora; mi - informacija na odredištu;

s(f) - poslani signal; n(f) - signal smetnje;

1.4.Podjela telekomunikacija

Pod pojmomom komunikacija podrazumijeva se slanje informacije od pošiljaoca prema primaocu informacije.

Problem komuniciranja se posmatra sa tri aspekta:

- sintaktički aspekt je gdje se neka poruka transformiše u drugi oblik pogodan za prenos (nije važna poruka već izbor metoda za formiranje poruke, sistema prenosa itd.)

- semantički aspekt se odnosi na pitanje koliko precizno neka poruka nosi željeno značenje i smisao. (dakle u pitanju je pravilno tumačenje značenja i smisala poruke, je li poruka primljena istog ili bliskog sadržaja kako je poslana.)

- pragmatički aspekt se bavi pitanjem korisnosti prenesene poruke u smislu usmjeravanja na neku željenu aktivnost onoga kome je namijenjena. (dakle, u pitanju je blagovremenost, korisnost, doprinos poruke postizanju cilja.

Domen našeg interesovanja je sintaktički aspekt inženjerskog viđenja problema komunikaciranja.To su principi i rješenja na kojima se zasniva prenos poruke električnim putem primjenom više različitih metoda u zavisnosti od karaktera poruke, oblika u kome se koriste neke od metoda komuniciranja kao što su: telegraf, telefon, fascimil, televizija, prenos podataka, telekomanda, telemetrija i signalizacija.Značaj komunikacija je višestruk i to sa društvenog, privrednog, vojnog, saobraćajnog, obrazovnog, zdravstvenog, sigurnosnog i drugih aspekata.Telekomunikacija pojmovno znaći komunikacija na daljinu, to je svaki proces koji omogućava prenos informacije bilo koje vrste (zvuk, podatak, slika) putem određenog fizičkog medija.- kada je medij žica (bakarna ili optička) to su tzv. žičane (wireline) komunikacije.- kada se informacija prenosi zrakom putem radio valova onda se tu radi o bežičnoj (wireless) komunikaciji.

7

1.5.Telekomunikacijski sistem

Mi želimo ukazati da telekomunikacijski promet, da ukoliko želi da obavlja svoju temeljnu funkciju, mora biti tehnički ispravan. U protivnom, ne možemo govoriti o toj vrsti ljudske aktivnosti.

Infrastrukturni objekti telekom prometa omogućuju pružanje usluga, te prenos poruka u telekomunikacijskom prometu (telefonija, radio telefonija, radio poziv, teleks, telekomande, telekontrola, video komponencija, video telefonija) a sve to zajedno čini objekte telekomunikacijske infrastrukture.

Obavljanje prometne funkcije temelji se na promjeni mjesta. Taj proces čini nove usluge koje su manje – više svojstvene prometnim granama. Razlog je donekle jasan u materijalnoj proizvodnji usluga dobivamo uslugu u materijalnom obliku, dok u npr. djelovanju prometa materijalni oblik usluge ne postoji. Tu je ova sinteza u načinu i kvaliteti kojima je obavljena prenosna, odnosno prijevozna funkcija.

U stvaranju telekomunikacijskih usluga, postoji više faza koje zajedno čine proizvodnu fazu, a to su:1. otprema,2. prenos i3. prijem telekomunikacijskih poruka u telekomunikacijskom prometu.

Podjela unutar kom prometa predstavlja sintezu različitosti funkcija kom prometa u privrednom sistemu. Stoga imamo segmente komunikacija:I segment:1. dobit,2. troškovi,3. cijena usluga,4. investicija.II segment:Komunikacije na državnom nivou su u nadležnosti Ministarstva za civilna pitanja i komunikacije, a u entitetima Ministarstvo prometa i komunikacija (FBIH) i Ministarstvo saobraćaja i komunikacija (RS).III segment:Obavljanje komunikacijskih uslugaIV segment

8

KOMUNIKACIJSKI SISTEMI

JAVNE KOMUNIKACIJSKE USLUGE

KOMUNIKACIJE ZA POTREBE VLASTITE DJELATNOSTI

POSEBNI SISTEMI KOMUNIKACIJA

- mrežni operatori- davatelji usluga- radio (TV) difuzija - štampani mediji

- u željezničkom prometu- u cestovnom prometu- u pomorskom prometu- u cjevovodnom prometu- u energo-energetskom prometu- u zrakoplovnom prometu

- vojska- policija …

Sredstva i infrastruktura kom prometa

1.6.Pojam saobraćaja i specifičnosti telekomunikacijskog saobraćaja

Tehničko-tehnološke karakteristike kom prometa čine tehnička sredstva koja omogućuju svojim funkcionisanjem obavljanje tehnološkog procesa kom. prometa, a to znači djelatnost prenosa vijesti, priopćenja, govora, slike i različitih informacija unutar kom. sistema. Tehnička sredstva kom. prometa, imajući u vidu uvođenje novih kom. usluga, u interakciji su i vezi s djelovanjem kom. prometa. Tehničko-tehnološke karakteristike kom. prometa proizilaze iz karakterističnosti tehničkih sredstava koja se dijele, s obzirom na ulogu koju imaju u tehnološkom komunikacijskom procesu. To je u neraskidivoj vezi sa uvođenjem savršenijih i modernijih kom. usluga. Tehnološki proces podsistema kom prometa može se analizirati pomoću sljedećih faktora:1. osnova ili osobine specifičnog procesa proizvodnje usluge u kom. prometu2. elementi koji sudjeluju u procesu proizvodnje usluge3. analiza pojedinih faza procesa proizvodnje kom. usluga uz analizu temeljnih načela na kojima počiva prometna politika kao sistem ili u okruženju cjelovite privredne politike zemlje.

Temeljna karakteristika i bit prometnog procesa ne razlikuje se bitno unutar cjelovitog sistema prometa i veza. Proces se temelji na 3 opšte karakteristike:

1. savladavanje prostornih razlika2. jedinstvo procesa proizvodnje i potražnje za uslugama 3. što znači vremensko i prostorno sjedinjavanje rezultata poslovanja u procesu proizvodnje.

9

2.TELEKOMUNIKACIJSKE USLUGE

2.1.Pojam telekomunikacijske usluge

Funkcionisanje savremenog društva u velikoj mjeri zavisi o telekomunikacijama.Teško da se može zamisliti radno ,poslovno i obrazovno okruženje bez telekomunikacijama usluga. Svakodnevno komuniciramo s ljudima pomoću: elektronske pošte telefona telefaksa mobilnog telefona itd...Telekomunikacijske imaju važnu ulogu i u svakodnevnom životu,svako od nas kontinuirano koristi telekomunikacijske usluge i usluge koje direktno zavise od telekomunikacija a neke od tih usluga su: bankomati rezervacija aviokarata plaćanje kreditnim karticama rezervacija ljetovanja narudžbe raznih potrebština

1) Pod telekomunikacijskim uslugama podrazumijevaju se usluge kojima pružalac usluga omogućava korisnicima da prenose, otpravljaju ili preuzimaju saopštenja bilo koje vrste, posredstvom telekomunikacijkih sistema.

2) Pod telekomunikacijskim uslugama podrazumijevaju se usluge kojima pružalac usluga omogućava korisnicima da prenose, otpravljaju ili preuzimaju saopštenja bilo koje vrste: znakova, pisanih saopštenja, slika, zvukova i sl. posredstvom žičnih, bežičnih, optičkih i/ili drugih elektromagnetnih sistema.Pružalac usluga(operater) dužan je da prihvati zahtjev korisnika za pružanje određene usluge i da traženu uslugu izvrši na način na koji je to predviđeno opštim uslovima za pružanje telekomunikacijskih usluga. Pružalac usluga(operater) neće pružiti zahtijevanu uslugu ako za njeno pružanje ne postoje tehničke mogućnosti i slobodni kapaciteti.Korisnici telekom usluga imaju pravo i dužnost da odaberu onu vrstu usluga koja odgovara prirodi,odnosno značaju saopštenja koja žele da prenose.Upoznaćemo se sa najčešćim terminima vezanim za pružanje telekomunikacijama usluga:

Pružalac usluga:pravna ili fizička osoba koja pruža telekomunikacijske usluge na tržištu Operater:pružalac usluga,pravna ili fizička osoba koja stvarno i pravno ostvaruje kontrolu nad svim funkcijama potrebnim za pružanje telekomunikacijama usluga putem telekomunikacija,telekom sistema,objekta ili opreme ili radijske stanice. Javne telekomunikacijske usluge:telekomunikacijske usluge koje se komunikacijski pružaju bilo kojim fizičkim ili pravnim osobama. Javne govorne usluge:usluge prenosa govora u realnom vremenu putem sredstava javne nepokretne telekomunikacijske mreže. Korisnici usluga:fizičke ili pravne osobe koje se koriste javnim telekomunikacijskim uslugama ili ih zahtijevaju. Osnovne usluge:osnovne telekomunikacijske usluge su najmanji opseg telekomunikacijama usluga određene kvalitete,koje su dostupne svim korisnicima u nezavisnosti o tome gdje se nalaze i po pristupačoj cijeni. Pretplatnik:pravna ili fizička osoba koja je sklopila ugovor s davateljem javnih telekomunikacijama usluga radi korištenja tim uslugama.

2.2. Karakteristike telekomunikacijskih usluga

10

Obavljanje saobraćajne funkcije temelji se na promjeni mjesta. Taj proces čini nove usluge koje su manje – više svojstvene saobraćajnim granama. Razlog je donekle jasan,u materijalnoj proizvodnji usluga dobivamo uslugu u materijalnom obliku, dok u npr. djelovanju saobraćaja materijalni oblik usluge ne postoji.

U stvaranju telekomunikacijama usluga, postoji više faza koje zajedno čine proizvodnu fazu, a to su:1. otprema,2. prenos i3. prijem komunikacijskih poruka u komunikacijskom prometu.

Osnovne karakteristike telekomunikacijama usluga kao saobraćajnog podsistema su:

1. savladavanje prostornih razlika2. jedinstvo procesa proizvodnje i potražnje za uslugama 3. što znači vremensko i prostorno sjedinjavanje rezultata poslovanja u procesu proizvodnje.

Javne mreže moraju da ispune sljedeća četiri kriterija u pogledu zadovoljena korisnika za telekomunikacijskim uslugama:

Slobodan priključka na mrežu (Operator ne može odbiti razuman zahtjev korisnika koji se spreman platiti cijenu priključka na mrežu); Obaveznost pružanja usluge (javna mreža mora kontinuirano obezbjeđivati tk. usluge 24 sata dnevno, 7 dana sedmično, 12 mjeseci godišnje); Potpuni pristup (omogućava korisniku da neometano šalje i prima informacije na globalnoj razini); Neutralnost (u donosu na korisnike i u odnosu na korištenje)

Neki od opštih uslova za pružanje telekomunikacijama usluga su:1.1. Načelo savjesnosti i poštenja1) U pružanju i korišćenju pojedinih telekomunikacijskih usluga i ostvarivanju prava i obaveza iz tih odnosa,pružalac usluga i korisnici usluga pridržavaće se načela savjesnosti i poštenja.3) U cilju ostvarivanja načela savjesnosti i poštenja pružalac usluga dužan je stalno preduzimati organizacione,eksploatacione i tehničke mjere da bi se korisnicima telekomunikacijskih usluga obezbijedile i pružale kvalitetne,sigurne, savremene i brze usluge.1.2. Pomoć nemoćnim licima1) Pružalac usluga preuzimaće odgovarajuće organizacione i eksploatacione mjere da starim i nemoćnim licima i licima sa tjelesnim nedostacima olakša korišćenje telekomunikacijskih usluga, a posebno licima sa oštećenim vidom i sluhom i licima koja se otežano kreću, odnosno licima koja koriste invalidska kolica.1.3. Zaštita tajnosti telekom saopštenja1) Pružalac usluga je dužan da pri pružanju telekomunikacijskih usluga obezbijedi nepovredivost tajnosti telekom saopštenja i da trajno vrši kontrolu obezbjeđenja tajnosti prenijetih saopštenja.2) Pružalac usluga podatke sa kojima raspolaže o obavljenim telefonskim razgovorima i drugim izvršenim uslugama,može davati samo lično pretplatnicima ili njihovim opunomoćnicima.3) Od načela nepovredivosti tajnosti može da se odstupi samo u slučajevima i pod uslovima predviđenim zakonom. 1.4. Podrška korisnicima (Customer Care)1) Podrška korisnicima telekomunikacijskih usluga podrazumijeva informisanje korisnika, rješavanje zahtjeva, žalbi i podršku pri uspostavljanju i korišćenju telekomunikacijskih usluga.

11

telefon

10 kbps

govor

Brzina bita

faksimil

videotex

100 kbps

videokonferencija

100 Mbps 1 Mbps 10 Mbps

Video telefon Video konferencija Pokretna slika HDTVvideo

podaci

Super brzi fax

LAN mreže

File transferŠirokopojasni

WAN

Podrška korisnicima se pruža putem prodajnih mjesta pružaoca usluga, pozivnog centra (call center), tehničkih službi ovlašćene Web stranice, e-maila, pošte i na druge načine.1.5. Kvalitet usluga1) Pružalac usluga(operator) dužan je da telekomunikacione usluge pruža u skladu sa važećim standardima Evropskog insituta za telekomunikacione standarde (ETSI), obezbjeđuje odgovarajući kvalitet u tom pogledu, odnosno stvara tehnološke pretpostavke za njihovu primjenu.2) Pružalac usluga(operater) je dužan na odgovarajući način blagovremeno obavještavati korisnike o poremećaju u pružanju telekom usluga i preduzeti sve potrebne mjere u cilju skraćivanja dužine trajanja poremećaja i sprečavanja ponavljanja poremećaja.3) U slučaju prekida pružanja telekom usluga, pružalac usluga (operater)dužan je preduzeti sve mjere za njihovo ponovno uspostavljanje u najkraćem mogućem roku.4) Pružalac usluga je dužan da u normalnim uslovima otkloni tehničku smetnju u pružanju osnovnih telekom usluga do završne (kranje) tačke mreže, u roku od 24 časa od trenutka prijave, ukoliko priroda tehničke smetnje to dozvoljava.5) Za pretplatnike kojima je uslov iz prethodnog stava neprihvatljivo dug, pružalac usluga može ponuditi ugovaranje višeg nivoa održavanja ponuđenih telekom usluga (Service Level Agreement) za koje je ovaj oblik primjeren, saglasno cjenovniku.6) Telekomunikaciona oprema pružaoca usluga, kao i terminalna oprema koja se priključuje na telekomunikacionu mrežu mora zadovoljiti tehničke uslove i standarde iz ove oblasti:1. Zahtjeve zaštite zdravlja i bezbjednosti korisnika i svih drugih lica;2. Zahtjeve zaštite u vezi sa elektromagnetnom kompatibilnošću;3. Ekološke zahtjeve

2.3.Podjela telekomunikacijama usluga

Najzastupljenija podjela telekomunikacijama usluga je:

1. po osnovi širine informacijskog kanala (frekvencijskog opsega ili brzina protoka informacija) telekomunikaciske usluge dijelimo na:

uskopojasne i širokopojasne

12

2. po osnovu geografskog prostora koji usluga pokriva telekomunikacijske usluge dijelimo na:

usluge ograničenog dometa i usluge globalnog dometa;

3.po osnovu mogućnosti istovremenog prenosa informacija u oba smjera telekomunikacijske usluge dijelimo na: jednosmjerne i Interaktivne(dvosmjerne)

Klasifikacija tk. usluga sa stanovišta upotrebne vrijednosti:

Pod telekomunikacijskom uslugom se podrazumjeva određena,unaprijed utvrđena obaveza koju vlasnik sistema tj.telekomunikacijske mreže treba da pruži,odnosno izvrši za korisnika.

Posmatrajući protekli period od skoro 150 godina organizovane primjene telekomunikacijama usluga,može se zaključiti da postoje dvije etape u nijihovom razvoju.Sve doskoro telefonija,telegrafijai i teleks su bile glavne telekomunikacijske usluge,koje je po pravilu obezbjeđivao nacionalni operater.Telefonija je omugućavala ostvarivanje uobičajenih govornih komunikacija,telegrafija isporučivanje urgentnih pisanih saopštenja,a teleks razmjenu informacija u pisanoj formi u poslovno svijetu.To je uglavnom zadovoljavalo sve društvene i druge potrebe.

13

Usluge prenosa podataka,faksimila i mobilne telefonije su postojale,ali nije bilo puno zahtjeva za njihovo korištenje.Što se tiče prenosa slike i zvuka masovno su primjenjivane televizija i difuzija zvuka i to najviše tzv. zabavni program.

S obzirom na navedene činjenice u narednim predavanjima ćemo obraditi sljedeće telekomunikacijske usluge:

Telegrafske usluge Telefonske usluge ISDN usluge Usluge prenosa podataka Internet usluge i Usluge mobilne telefonije

2.4. Telegrafske usluge

Pod telegrafskim uslugama se posdrazumjevaju usluge koje obuhvataju:prenos telegrafskih saopštenja,davanje u zakup telegrafskih vodova i uređaja i pružanje drugih usluga predviđenih u Nomenklaturi PTT usluga.Telegrafska saopštenja obuhvataju:telegrame,teleporuke,radio-telegrame,faksimil-telegrame,teleks saopštenja,radio-teleks-saopštenja.Telegrami,radio-telegrami,teleporuke,foto-telegrami i faksimil-telegrami su osnovne usluge u opštem javnom saobraćaju,ponekad se ove usluge zajednički nazivaju telegrami.Iznajmljivanje vodova je druga osnovna usluga u pretplatničkom kom saobraćaju.pored osnovnih ,PTT organizacije pružaju korisnicima dopunske i ostale usluge,kao što su izdavanje prepisa i fotokopija telegrama,pretplata na korištenje skraćene adrese.

Telegram je pisano saopštenje koje jedinice PTT mreže prenose posredstvom telegrafske mreže.

Da bi pisano saopštenje bilo telegram mora da ima adresu i sadržaj.tako su adresa i sadržaj osnovni i obavezni dijelovi telegrama.Pisano saopštenje koje nema ove dijelove ne može da se primi na otpravljanje.Telegram je usmjerena poruka koja se upućuje određenom licu-primaocu.Zato telegram mora da ima adresu.Prenošenje ssadržaja poruke posredstvom telegrafske mreže je suština usluge.Svakom telegramu mora da se doda i službeni dio.

Telegrami mogu da se prenose na razne načine pa zato postoje razne vrste telegrama.

S obzirom na pošiljaoca telegrama i njihov sadržaj,telegrami se dijele: Telegrami koji se odnose na bezbjednost ljudskih života ili imovine večeg obima /SVH/ Državne telegrame /ETAT/ Meteorološke telegrame /OBS/ Telegrame o vodostaju /HG/ Uputničke telegrame Ostale telegrame i PTT telegramePrema pravcu upućivanja i odredištu telegrami mogu biti: mjesni međumjesni

14

međunarodniPrema hitnost telegrami mogu biti: hitni i običniPrema području telegrafa koji vrši uručenje telegrama dijele se na: telegrami koji glase za uže područje telegrami koji glase za šire područje

Dijelovi telegrama

Obavezni dijelovi telegrama su: Službeni dio Adresa SadržajNeobavezni dijelovi telegrama su: oznaka za vrstu ili plaćena oznaka potpis pošiljaoca eventualno ovjera potpisa i sadržaja

2.5.Telefonska usluga

Pod telefonskim uslugama podrazumijevaju se usluge koje omogućavaju prenos govornih i drugih zvučnih signala(telefonske razgovore) kao i druge telefonske usluge predviđene u Nomenklaturi telekomunikacijama usluga.U najvećem broju slučajeva,telefonska usluga je uspostavljanje neposredne veze između dva telefona radi omogućavanja korisnicima da sa tih telefona obavljaju razgovor.Zbog toga je telefonski razgovor osnovna usluga u telefonskom saobraćaju.

Karakteristike telefonskih usluga

Telefonske usluge su,pod unaprijed definisanim uslovima,dostupne svim pravnim i fizičkim licima Telefonske usluge su najmasovnije telekomunikacijske usluge Telefonske usluge su relativno jeftine Poces proizvodnje i potrošnje telefonskih usliga je jedinstven proces Telefonske usluge su tipizirane

Karakteristike tržišta telefonskih usluga:

Tržište telefonskih usluga je veoma rašireno Postoji velika potražnja za telefonskim priključkom Potražnja za uslugama varira Korisnici sami uspostavljaju vezu

Podjela telefonskih usluga s obzirom na način pružanja:

15

Telefonski razgovori Prenos preko telefonskih vodova Davanje u zakup telefonskih vodova Stalne telefonske veze Ostale usluge u telefonskom saobraćaju

Podjela telefonskih usluga s obzirom na prostornu udaljenost na kojoj se pružaju: Usluge u mjesnom saobraćaju Usluge u međumjesnom saobraćaju Usluge u međunarodnom saobraćaju

Pojam pretplatničkog odnosa

Pretplatnički odnos je ugovor između korisnika i davaoca usluga sa trajnim izvršenjem obaveza.To znači da korisnik potpisivanjem ugovora,pored cijene za uspostavljanje veze i za korištenje ostalih usluga,prihvata da plaća i pretplatu davaocu usluga.S druge strane davaoc usluga je dužan da održava u ispravnom stanju uređaje koje koristi pretplatnik i da mu obezbjedi korištenje tih uređaja

16

17

18

2.6. Internet usluge

Internet je javno dostupna globalna paketna podatkovna mreža koja zajedno povezuje računara i računarske mreže korištenjem istoimenog protokola (internet protokola=IP). To je "mreža svih mreža" koja se sastoji od milijuna kućnih, akademskih, poslovnih i vladinih mreža.Svako računar spojen na Internet ima svoju IP adresu, ali se kod korištenja usluga, npr. u web pregledniku, uglavnom koriste imena koja se u adrese prevode pomoću sistema poslužitelja za DNS. Za povezivanje se koriste telefonske mreže, ISDN, ADSL, optički kablovi, satelitske veze i drugi načini.Davatelji Internet usluga (ISP - Internet Service Provider) su kompanije ili ustanove (kao BH telecom, m-tel ili HT eronet) koje su satelitskim ili optičkom vezom povezane s nekoliko glavnih Internet čvora u inozemstvu (uglavnom u smjeru Amerike i Europe) i na taj način osiguravaju vezu velikog kapaciteta prema ostalom dijelu Interneta u svijetu. No praksa je pokazala da se jedva prate potrebe sve većeg broja članica Internet zajednice.Internet se sastoji od mnoštva servisa i usluga od kojih su neki već zastarjeli npr. Gopher (nudi informacije putem jednostavnih izbornika – isključivo tekstualni oblik), a mnogi su još u razvoju. Svaki servis ima svoje programe za korištenje i posebne protokole.

• World Wide Web Omogućuje prenos slika, teksta, zvuka, animacija i sl. integrirano u jedan dokument i čini Intenet jednostavnim za korištenje. Jednostavnim klikom miša na hiperlink (često je to podcrtani tekst), možemo u istraživanju neke teme dospjeti do neslućene količine informacija. To je servis baziran na hipertekstu (tekst tekstova). Kretanje servisom pomoću hiperteksta nazivamo navigacija («surfanje» )• Web 2.0Hipertekstovi su dokumenti pisani u HTML (HyperText Markup Language) koji je napravljen baš za izradu web stranica.Protokol za WWW je HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) te sve Web adrese u svijetu započinju sa http://. HTTP radi u dvije faze:1. FAZA ZAHTJEVA u kojoj klijent šalje naredbu za preuzimanjem neke Web stranice (HTML dokumenta) poslužitelju. 2. FAZA ODGOVORA poslužitelj odgovara klijentu na zahtjev i zatvara vezu.

• E-mail (elektronička pošta) e-pošta, imejl, mejl (engl. e-mail) su različiti nazivi za mrežni servis koji omogućava slanje i primanje poruka raznovrsnog sadržaja. Omogućuje slanje i primanje poruka od drugih ljudi. Ime predstavlja analogiju tradicionalnoj pošti, pri čemu poštansko sanduče zamenjuju serveri, na kojima se e-pošta „čuva“ dok je korisnik ne preuzme. Poruke koje se prenose su 7-bitne.

19

Elektronska pošta 3. Programi za rad sa elektronskom poštom se zasnivaju na uređivaču teksta za sastavljanje poruka, čijom primenom se poruka priprema za slanje, mehanizma za slanje i primanje poruka i čitača primljenih poruka. Uz poruke se mogu slati i datoteke. Poruka se šalje primaocu na temelju njegove adrese elektronske pošte. Poruka se može poslati jednom ili više primalaca odjednom. Poslate poruke se čuvaju u elektronskom poštanskom sandučetu primaoca, koje se nalazi na njegovom serveru sve dok ih ne zahteva za prijem na lokalni računar. Gotovo svi provajderi internet usluga u svojoj ponudi imaju i servis za elektronsku poštu.• FTP (File transfer protocol)(File Transfer Protocol) služi za prenos dadoteka između računala uključenih u internet.S pomoću odgovarajućeg programa moguće je kopirati dadoteku s udaljenog računala na svoje ili obrnuto.Kako ne bi došlo do zloporabe,npr.neželjenog kopiranja dadoteka,vlasnik računala mora dopustiti prenos dadoteka sa svojeg računala i na njega.Dopuštenje se može odnositi na cjelokupan sadržaj memorije računala ili, što je češće, na pojedine dadoteke.Dopuštenje se daje s pomoću korisničkog imena i lozinke pa dadoteke mogu prenositi samo oni koji znaju ispravno korisničko ime i lozinku.• Chat je servis koji omogućava razgovaranje s nekim preko interneta.Razgovori se odvijaju u realnom vremenu i svi koji razgovaraju više što je već napisano.Postoji bezbroj IRC poslužitelja a svaki je podjeljen na kanale.Kanali su internetske skupine koje imaju neku zajedničku temu npr.neku vrstu glazbe korisnik može biti spojen na više kanala i pridružiti se raznim diskusijama.Svaki sudionik mora imati svoj nadimak koji nesmije biti dulji od 9 znakova.IRC se često koristi za razgovore jer je jeftiniji od telefona.• Internet telefonijaona omogućuje govornu i video komunikaciju u realnom vremenu preko interneta.Popularan je kod ljudi koji često razgovaraju s prijateljima u svijetu.Važno je da osoba s kojom se želi uspostaviti veza ima isti program za internet telefoniju.Najčešći način uspostavljanja veze je preko posebnih poslužitelja.Korisnik se prijavi na poslužitelj i dođe na listu zainferesiranih za razgovor. On može nekog s liste pozvati na razgovor ili čekati da njega netko nazove.Nedostatak je taj što korisnik vidi koji su spojeni na taj poslužitelj a ne i na druge.Najbrži način povezivanja je ako se zna korisnikov i p broj.Najpoznatiji program za internet telefoniju je mikrosoftov netmeeting, internet phone, web phone i drugi. • Usenet je jedan od najkorisnijih servisa na internetu.To je skup poslužitelja tematskih grupa.Putem tematskih grupa vode se rasprave o raznim temama,problemima,osobama slično kao na chetu ali se ne odvija u realnom vremenu. Teme mogu biti različite od problema kako i gdje nabaviti dobar kompjuter,gdje su najbolji okulisti i slično. Nazivi tematskih grupa sadrže oznakom domene neke države npr.hr,zatim se nastavljaju s glavnim svjetskim grupama npr. alt,comp pa onda lokalnim podgrupama.

20

2.7. Usluge mobilne telefonije

Pod mobilnim komunikacionim sistemima podrazumevaju se sistemi u kojima se radio putem ostvaruje veza između korisnika od kojih se najmanje jedan kreće ili je zaustavljen na unapred nepoznatoj lokaciji.

Temelje razvoja mobilnih radio veza postavili su Hertz i Marconi koji je 1897. godine uspio da ostvari radio vezu na rastojanju od 18 milja (brod St.Luis – obalske vlasti).Evolucija mobilnih komunikacija može se posmatrati kroz više aspekata: – prvi se odnosi na pokrivenost teritorije i kapacitet mreže – drugi se odnosi na vrste servisa koje je moguće ponuditi korisniku.

Jednoćelijski sistemi

Ukupan raspoloživ set frekvencija koristio se u svakoj ćeliji, čime je i mobilnost korisnika bila ograničena samo na jednu ćeliju. Veza sa korisnicima je održavana preko bazne primopredajne stanice BTS (Base Transciever Station) velike snage, koja je postavljana na najvišu tačku posmatranog područja.Razdaljina susjednih ćelija morala je biti dovoljno velika da sprječi frekvencijske interferencije; oblast ćelije opsluživana jedne BTS, dimezionisana je da bude što veća (50 do 100 km) Handove1r između susjednih ćelija i roaming2 nisu bili mogući. Problemi jednoćelijskih sistema bili su: mali kapacitet, nizak kvalitet servisa, vrlo velika, teška, osetljiva i skupa oprema. Ovakvi sistemi su razvijani od pedesetih do polovine sedamdesetih godina prošlog vjeka. Ranih osamdesetih, prijee nego što su proradili prvi komercijalni celularni sistemi, imali su manje od milion pretplatnika.

1 Handover - naziv procesa tokom kojeg mobilna stanica menja ćeliju koja opslužuje vezu, odnosno veza se predaje iz servisne u susednu ćeliju koja zatim dalje nastavlja opsluživanje bez prekida veze.2 Roaming - naziv za kretanje mobilne stanice kroz mrežu u mirnom režimu rada.

21

Celularni sistemi

Prvi celularni (ćelijski) sistemi uvedeni su sedamdesetih godina prošlog veka. Razvoj ovakvih kompleksnih mobilnih sistema omogućio je razvoj poluprovodničke tehnologije i mikroprocesora.Veliki broj BTS-ova je koordiniran u ćelijama šestougaonog oblika čije se oblasti pokrivanja delimično preklapaju. U jednoj ćeliji koristi se samo dio raspoloživog seta frekvencija, a ista frekvencija se koristi u drugoj ćeliji samo ako je razmak između tih ćelija dovoljno velik da ne bude interferencije. Oblast u kojoj se cio set frekvencija jednom koristi naziva se klaster.

BS u centru Cijepanje ćelije

GSM (Global System for Mobile Communication)Ovaj sistem je razvijan tokom 80-ih godina, dok je GSM standard uveden 1990. godine, kao prvi standard druge generacije. Prvi GSM sistemi su u komercijalnoj upotrebi od 1992. godine. Danas je GSM najuspešniji celularni standard sa skoro milijardom pretplatnika u preko 140 zemalja. • GSM faza 1: prenos govora i podataka protoka do 9,6 kb/s; prenos govora (Full Rate Speech) je bio od centralne važnosti. Prenos podataka je definisan protocima od 0.3 do 9.6 kbps. Samo nekoliko dopunskih servisa (prosleđivanje i zabrana poziva) je podržano u ovim standardima. 1990• GSM faza 2: prenos govora, ali i podataka; dopunski servisi uporedivi sa servisima koje nudi fiksna digitalna mreža sa integrisanim servisima ISDN odluka da se obezbedi kompatibilnost svih prethodnih faza sistema sa svim budućim fazama evolucije GSM sistema. 1995 • GSM faza 2+ (2,5 G): veći protoci, povezivanje sa drugim mrežama, novi servisi, aplikacije inteligentne mreže; pružanje novih servisa za prenos podataka sa visokim binarnim protocima, aplikacije inteligentne mreže (IN) kao i povezivanje sa drugim mrežama, posebno onim paketskog tipa. od1996Osnovni elementi ćelijskog mobilnog telekomunikacionog sistema su:• Mobilna stanica (telefon) – MS (Mobile Station),• Bazna stanica –BS (Base Station),• Mobilni komutacioni centar - MSC (Mobile Switching Center - MSC),• Baze podataka – matični registar lokacija HLR (Home Location Register) i registar novih lokacija VLR (Visitor Location Register) i• Centar za eksploataciju i održavanje - OMC (Operations and Maintenance Center - OMC).

22

Arhitektura GSM sistema

23

3. CIJENE I TARIFIRANJE TELEKOMUNIKACIJAMA USLUGA

3.1. Osnovne postavke tarifiranja

Prihod ostvaren pružanjem telekom usluga treba da pokrije sve troškove koje operator ima prilikom pružanja usluga, kao što su: direktni troškovi operiranja, troškovi vezani za obaveze nastale angažovanjem tuđeg kapitala kamate na eventualno zamrznuta sredstva, poreske obaveze, troškovi razvoja i istraživanja, troškovi amortizacije opreme, i sl. Ekonomski gledano tarifa za svaku pojedinačnu telekomunikacionu uslugu trebalo bi da bude usklađena sa gore pomenutim troškovima. Međutim, postoje određeni politički razlozi kao i razlozi socijalne prirode koji utiču da tarife za određene usluge uvijek ne pokrivaju sve pomenute troškove. Zbog toga bi (unutar jedne te iste organizacije koja pruža telekomunikacione usluge) određene usluge trebalo više tarifirati da bi se pokrili gubici nastali na uslugama kod kojih se ne pokrivaju svi troškovi. Pri tome je nužno voditi računa da ovako utvrđene tarife ne postanu izvorom štetne konkurencije između pojedinih telekom usluga.lako, niti argumentima prirodnog monopola niti postojanjem objektivno visokih ulaznih barijera nije potvrđena opravdanost zavođenje monopola u oblasti telekomunikacija, on je, u mnogim evropskim zemljama, ipak uveden. Oslobođeni pritiska konkurencije, operatori u ovakvim uslovima mogu postaviti svoje sopstvene metode tarifiranja. Javni operatori u tom slučaju primjenjuju dva koncepta postavljanja tarifa zavisno od toga šta u datom momentu smatraju bitnijim i prioritetnijim: zaštitu javnog dobra, ili obezbjeđenje ravnomjernosti pružanja usluga.U mnogim zemljama smo, međutim, svjedoci procesa stalnog mijenjanja načina tarifiranja telekom usluga, koji nastaje kao posljedica velikih i brzih promjena u načinu organizovanja telekomunikacija. Ove promjene, u stvari, nastaju kao posljedica tehnološkog razvoja, usavršavanja pravne regulative u oblasti telekomunikacija i/ili društvenih promjena, a sve u suštini mijenjajuosnovne postavke ekonomske, politike operatora. U zemljama u kojima je provedena deregulacija ili privatizacija došlo je do promjena kako u strukturi tarifa tako i u visini tarifa. U ovim uslovima struktura troškova operiranja nije jednaka strukturi troškova obezbjeđenja telekom usluga u uslovima prirodnog monopola.U procesu traženja optimalnog načina tarifiranja telekom usluga neophodno je uporediti uslove koji postoje na monopolskom i konkurentskom tržištu, kao i oblike regulative na tim tržištima.U monopolskom tržištu operatoru je poznata funkcija potražnje (pošto je jedini na tržištu) koja predstavlja jedini ograničavajući faktor. Istovremeno, na tom tržištu, postoje dvije kontrolne varijable: cijena i količina izlaza (usluga). Monopolista može maksimizirati svoj profit određivanjem ili cijene ( tada na osnovu funkcije potražnje određuje najpovoljniju količinu usluge) ili količine usluge koju će pružiti (tada iz funkcije potražnje očita maksimalnu tarifu koju može postaviti). Ovakvo ponašanje monopoliste može dovesti do gubitka po društvo kao cjelinu. Zbog toga je neophodno da se, koristeći metode državne regulative, omogući odgovarajući balans između prihoda koji ostvari operator pružanjem usluga i pogodnosti koje korisnik uživa služeći se datim uslugama.Model idealnog konkurentskog tržišta podrazumijeva da niti jedna firma pojedinačno nema pogodnosti da postavlja vlastitu tarifu. Operator će količinu usluga uskladiti tako da marginalni troškovi njegove usluge budu jednaki tarifi koja je utvrđena na tržištu. U tom slučaju obezbjeđena je, za društvo, najefikasnija raspodjela korištenja resursa. Na konkuretskom tržištu postoji samo jedna kontrolna varijabla: količina usluge.Trenutno stanje odnosa na telekomunikacionom tržištu jako odstupa od pretpostavki koje vode stanju idealnog konkurentskog tržišta. Ciljevi postizanja efikasnosti pružanja usluga mogu biti u suprotnosti sa ciljevima postizanja balansa koristi koju imaju operator i korisnik od pružanja usluga. Stoga optimalno tarifiranje mora biti razmotreno kako sa stajališta vrijednosti1 te usluge tako i sa stajališta troškova pružanja usluga . Dakle, kod tarifiranja telekom usluga potrebno je uskladiti odnos između javnog i pojedinačnog interesa.

24

3.2. Pravila tarifiranja

Pravilno postavljenim načinom tarifiranja telekom usluga želi se obezbiiediti maksimiziranie društvenog standarda i jednakost korisnika, ti osigurati ravnopravnost korisnika i operatora. U sklopu procesa postavljanja pravila tarifiranja nužno je problem sagledati sa stanovišta sljedećih ekonomskih kategorija: efikasnosti; troškova proizvodnje: funkcije potražnje; strukture tarifa. EfikasnostU slučaju telekomunikacija može se govoriti o dva tipa efikasnosti: proizvodna efikasnost i alokativna efikasnost.Pod proizvodnom efikasnošću se podrazumijeva obezbjeđenje date količine usluga pod najoptimalnijim cijenama. To drugim riječima znači da se data količina usluga nije mogla jeftinije obezbijediti bilo kojom drugom kombinacijom raspoloživih resursa. Ova se efikasnost mjeri minimalnim mogućim troškovima za datu količinu usluga. Na ovu vrstu efikasnosti firme mogu direktno uticati, te se u daljim razmatranjima prepostavlja da firma u svakom slučaju postiže ovu vrstu efikasnosti.Alokativna efikasnost znači organizaciju kojom se korištenjem raspoloživih resursa postiže, za društvo u cjelini, optimalna količina dobara i usluga. Naime, nemoguće bi bilo proizvesti neku drugu kombinaciju dobara i usluga koja bi povećala korist nekom korisniku a da se pri tome ne nanese gubitak drugom članu društva.PotražnjaVrijednost neke usluge određuje se na osnovu cijene koju je korisnik spreman za nju platiti. Za svaku uslugu pojedinačno data je funkcija potražnje iz koje je vidljivo koliku cijenu je korisnik spreman platiti za određenu količinu te usluge. Korisnik nije spreman koristiti usluge u slučaju jako visokih cijena, dok je pod nižim cijenama spreman povećati svoju potrošnju.

Naravno, cijena nije jedini faktor koji određuje stepen potražnje, jer pored cijene usluge na stepen potražnje utiču i: visina zarada, cijene ostalih usluga i roba, ukus korisnika, i sl. Ukupna vrijednost prodatih usluga u najnepovoljnijem slučaju treba da bude jednaka umnošku cijene usluge i količine prodatih usluga. Međutim, bar za jednog korisnika postoji još i dodatna vrijednost, dobivena prilikom korištenja usluge, koja je viša od plaćene cijene. Naime, za svaku uslugu i za bilo kakav oblik njenje funkcije potražnje postoji nekoliko korisnika koji bi bili spremni platiti i više nego što je usluga tarifirana. Pošto su svi korisnici isto tarifirani, oni korisnici koji bi bili spremni platiti više za datu uslugu, u suštini, imaju dodatni dobitak..Troškovi pružanja uslugeSa ekonomskog stajališta, koncept troškova podrazumijeva valorizaciju vrijednosti svih, za obezbjeđenje te usluge, upotrebljenih resursa društva (prirodna dobra, radna snaga, i kapital). Dakle, da bi se povećala proizvodnja nekog proizvoda, mora se proporcionalno smanjiti potencijal najmanje jednog resursa. Drugim riječima pružanje neke usluge (proizvodnja jednog proizvoda) otklanja mogućnost da se istim resursima pruži neka druga usluga. Da bi se bolje razumio koncept troškova zamislimo se u ulozi proizvođača. Pretpostavimo da sve proizvode (usiuge) možemo prodati po cijeni P. Postavlja se pitanje: koliku količinu proizvoda ćemo proizvesti da bi maksimizirali profit za firmu? - S ekonomskog stajališta gledano opravdano je proizvoditi (pružati usluge) se sve dok su marginalni troškovi jednaki prodajnoj cijeni (koja je u ovom slučaju jednaka marginalnom prihodu). Dakle, sve dok je dodatna (marginalna) cijene za proizvodnju još jednog proizvoda (pružanje još jedne usluge) niža od dodatnog prihoda dobivenog prodajom tog proizvoda proizvođač će biti stimulisan da povećava proizvodnju. Prelomna tačka rasta poizvodnje nastaje kada se marginalni troškovi izjednače sa prodajnom cijenom (tačka presjeka krivulje marginalnih troškova sa funkcijom prodajne cijene). Poslije te tačke dodatni proizvod (usluga) ne može biti prodan po cijeni koja bi mogla pokriti troškove proizvodnje, pa se stoga neće ni povećavati količina proizvodnje.

25

Na osnovu toga se da zaključiti da će kupac kupovati samo onoliko usluga koliko ih je spreman platiti po datoj cijeni. Ta cijena tačno odgovara troškovima posljednje proizvedene usluge. U slučaju monopolskog položaja, monopolista može sa tržišta povući određenu količinu proizvoda (usluga) i tako održati višu cijenu proizvoda (usluge) u cilju povećanja svoje profiti. Pretpostavimo da su marginalni troškovi konstantni. Bilo koja količina usluga može se prodati samo po cijeni koja je za datu količinu određena krivuljom potražnje. Maksimalna količina usluga koja se može prodati po cijeni je Q1). Ukoliko se, u tom slučaju želi prodati više usluga neophodno je sniziti cijenu. Svaka dodatna usluga će izazvati trošak, firma će zaraditi dodatni prihod od date dodatne usluge, ali će zbog toga morati sve usluge prodavati po toj nižoj cijeni. Da bi maksimizirala svoj profit u monopolskom tržištu, firma će davati usluge samo do tačke izjednačenja marginalnog prihoda (MR) sa marginalnim troškom (MC) koji firma ima pri pružanju usluge. Ta prelomna tačka za količinu usluga Qm određena je prodajnom cijenom Pm. Za društvo u cjelini poželjno je da se proda što više usluga po što je moguće nižoj cijeni (po cijeni P trebalo bi prodati Qc usluga). Stoga, mjerama regulative treba spriječiti da firma, u cilju povećavanja sopstvene profiti, smanjuje količinu usluga. U tom slučaju zadatak regulatora (vlade) je da riješi problem kako postaviti cijenu usluge i kako odrediti "korektan" procenat povrata uloženih sredstava. Rješenje tog problema svodi se na problem strukture cijena i problem odnosa između nivoa cijena i odobrenog procenta povrata uloženog kapitala.

3.3.Tradicionalna praksa tarifiranja

Do nedavno je operatorima u Evropi garantovan de jure monopol. Regulator je pred javnog operatora postavljao obavezu univerzalne usluge pod jedinstvenom cijenom to znači da operator mora provest u praksu sljedeći socijalni cilj:Omogućiti svakom domaćinstvu, ukoliko ono to želi priključak na telefonsku mrežu pod istim cijenama i uslovima. Princip univerzalne usluge podrazumjeva da se znatan ’’dio troškova priključka naplaćuje kroz cijenu korištenja, pošto je kod prosječnog korisnika izraženija elastičnost na priključak nego elastičnost na korištenje. Obezbijeđena je jedinstvena cijena priključka za svakog korisnika bez obzira na njegovu lokaciju te svaki korisnik za istu uslugu plaća istu cijenu. Lokalni razgovori su na svim područjima isto tarifirani. Međumjesni razgovori se tarifi raju zavisno od: razdaljine između učesnika u vezi; dužine.trajanja veze i od doba dana u kojem je veza ostvarena, očito je da, u primjeru ovakvog principa tarifiranja, korisnici iz gušće naseljenih područja pokrivaju dio troškova potrebnih za obezbjeđenje usluga korisnicima u rjeđe naseljenim područjima.Za pokrivanje eventualnih gubitaka nastalih ovakvim načinom tarifiranja u šemu tarifiranja uvedena je i prikrivena preraspodjela opterećenja među korisnicima. U tom slučaju pojavljuje se princip međusobnog subsidiranja između različitih grupa korisnika. U svim evropskim zemljama tarifa za međumjesni saobraćaj daleko nadmašuje troškove tih usluga. Dodatni prihod, ostvaren kroz višu tarifu za međumjesni saobraćaj, služi za pokrivanje troškova usluga u lokalnom saobraćaju. S obzirom da poslovni korisnici češće i više koriste međumjesne usluge ovakvim načinom tarifiranja izvršena je preraspodjela operećenja sa fizičkih na pravna lica. Ovakav vid tarifiranja (s obzirom da ne uvažava niti uticaj funkcije potražnje, niti princip ireverzibilne elastičnosti (Ramsey-em metod tarifiranja), niti uticaj tehnoloških prednosti na smanjenje cijene) ima niz nedostataka, te je daleko od optimalne tarife koja će moći izdržati pritisak konkurencije u telekomunikacijama.

26

3.4.Formiranje cijena usluga u telekomunikacijskom saobraćaju

a) Telefonska tarifa

Struktura tarifa u većini evropskih zemalja za Javnu komutiranu telefonsku mrežu (PSTN) je prilično uniformna Tarife se razlikuju zavisno od četiri vrste usluga: lokalni, regionalni, međumjesni i međunarodni razgovori. Način definisanja tarifnih zona varira od zemlje do zemlje. Tarifiranje zavisi od: doba dana, dužine trajanja razgovora i rastojanja između lokalnih centrala na koje su učesnici u razgovoru priključeni. Neke zemije na telekomunikacione usluge naplaćuju i VAT (taksu na dodatnu vrijednost) kao porez za pruženu posebnu pogodnost. Usljed primjetnih razlika u načinu tarifiranja poređenje tarifa zemalja Evropske Unije može se uzeti samo kao aproksimacija Lokalni razgovori. Do 1990. godine relativne cijene lokalnih telefonskih razgovora u četiri karakteristične zemlje Evrope (Njemačka, Italija, Španija, Velika Britanija) razvijane su na identičan način. U periodu od 1977. do 1994. godine cijene lokalnih razgovora su u apsolutnom iznosu opale mada su u pojedinim periodima, zbog smanjenja efekata subsidiranja, imale značajan porast. Karakteristični su slučajevi porasta cijena lokalnih razgovora u Italiji 1982. godine, u Velikoj Britaniji 1987. godine, i Španiji 1990. godine. - Međumjesni razgovori. Cijene međumjesnog saobraćaja su od 1977.-godine vrtoglavo padale. Cijena tri minuta međumjesnog razgovora 1994. godine iznosila je, u prosjeku, samo 17% cijene tarifirane 1977. godine. U kasnim osamdesetim godinama osjeća se nastojanje operatora da cijene međumjesnog razgovora prilagodi cijeni njihovih troškova apsolutne cijene četiri minuta međumjesnog razgovora za najudaljenije zone u dotičnoj zemlji. Cijena priključka i visina pretplate. Cijena priključka jako varira od zemlje do zemlje. Zemlje koje joTnisu dostigle kriterije postavljene univerzalnom uslugom imaju visoku pristupnu taksu i pretplatu (što nije u skladu sa pravilima optimalnig tarifiranja). Na osnovu ovih podataka mogu se postaviti određeni odnosi rasporeda troškova na pojedine dijelove tarifa (cijene: priključka, pretplate, lokalnih razgovora, i međumjesnih razgovora) zavisno od stepena razvoja telekomunikacija, nivoa ukupnog društvenog standarda, dostignutog stepena liberalizacije odnosa u području telekomunikacija, i geografske veličine zemlje odnosno kritične mase korisnika. Može se, sa stanovišta univerzalne usluge, izvući zaključak da zemlje sa niskom gustinom pretplatnika treba da imaju nisku cijenu priključka, pretplate, i lokalnih razgovora, dok bi cijena međumjesnih i međunarodnih razgovora trebala biti visoka. S druge strane, zemlje sa visokom pokrivenošću teritorije telekomunikacionim uslugama, strukturu tarife baziraju na osnovu visine troškova za pojedinu vrstu usluge.

b) Tarifa za X.25 mrežu

Pri definisanju tarife za javne mreže za prenos podataka, među koje spada i X.25 mreža, treba voditi računa o:- jednostavnosti tarife.- uticaju tarifa drugih usluga koje pruža dotična firma,- geografskoj konfiguraciji zemlje,- fleksibilnosti tarife prema potrebama razvoja usluge,- zadovoljenju potreba većine korisnika, itd.

Tarifa treba da se sastoji od dva dijela: plaćanja cijene za pristup mreži treba da pokrije troškove obezbjeđenja i raspoloživosti usluge) i plaćanje cijena za korištenje mreže (treba da pokrije troškove koji zavise od stepena korištenja mreže). Pri definisanju tarife za prenos podataka potrebno je uzeti u obzir sljedeće faktore: klasa korisničkih usluga, volumen podataka koji se prenosi i/ili dužinu trajanja veze, rastojanje među korisnicima, period jakog i slabog saobracaja, tip komutacije, broj alternativnih ruta, itd.

27

Tarife za usluge prenosa podataka komutacijom paketa su mnogo stabilnije nego tarife za javne telefonske mrežejako je teško izvesti poređenje između tarifa u pojedinim zemljama, posebno zato jer većina zemalja uvodi i dodatne povlastice bazirane ili na količini prenesenih podataka ili na dužini trajanja veze u određenom zadanom periodu vremena.

3.5.Optimalno tarifiranje u telekomunikacijama

Principe "optimalnog" tarifiranja u telekomunikacijama najjednostavnije je obrazložiti na primjeru telefonske tarife s obzirom da je to još uvijek najrazvijenima i najraširenija usluga koja u suštini predstavlja osnovu za sve druge telekomunikacione usluge. Primjena principa optimalnog tarifiranja može biti u određenom trenutku suprotna ciljevima univerzalne usluge. Stoga je trenutak uvođenja potpune liberalizacije, kao i način uvođenja konkurencije (konkurencija uslugama ili konkurencija mrežom) od bitnog značaja za primjenu metoda optimalnog tarifiranja. ..Osnov optimalnog tarifiranja ležj u metodu struktuiranja cijene usluga mreže na bazi troškova koje ta usluga izaziva. Ukoliko je ipak, ovako postavljena cijena previsoka za određenu grupu korisnika (prvenstveno zbog njihovog socijalnog statusa), kroz pravilno postavljenu socijalnu politiku ovim korisnicima može biti priznala razlika troškova bilo direktnom vladinom pomoći bilo oslobađanjem dotične grupe korisnika od obaveze plaćanja poreza za korištenje usluge. Dakle, optimalnim tarifiranjem želi se izbjeći međusobno subsidiranje (bilo između pojedinih telekom usluga bilo između određenih grupa korisnika) karakteristično za tarifiranje postavljeno na bazi vrijednosti koju donosi usluga.U slučaju pojave konkurencije na tržištu telekomunikacija, bez obzira na način regulative, uticaj politike na određivanje cijena usluge je neodrživ. Stoga se regulatori sve više odlučuju za princip tarifiranja na bazi troškova. Tarife postavljene na osnovu marginalnih troškova mogu se smatrati "fer“ tarifama, jer iznos koji korisnik plaća za uslugu ne prelazi troškove nastale zbog pružanja te usluge. Osim toga, ovakvim načinom postavljanja tarife potiče se pojava konkurencije u telekomunikacijama, jer su, u tom slučaju, ulazne barijere (proistekle iz tarifne politike) svedene na minimum. Generalno gledano, tarifiranje na bazi troškova zahtijeva niže cijene za međumjesni i međunarodni saobraćaj, a više cijene za lokalni saobraćaj; što korespondira sa principom tarifiranja po metodi Ramsey-a. Odstepene od primjenjenih principa tarifiranja nastaje kod cijene priključka i visine pretplate, koje u slučaju ovakvog načina tarifiranja mogu rasti i iznad marginalnih troškova (da bi se mogli pokriti ukupni troškovi). Međutim, takav načintarifiranja priključka i pretplate može ograničiti domen postizanja ciljeva univerzalne usluge. Stoga se većina zemalja odlučuje da pojavu konkurencije, a time i tarifiranje na bazi troškova, dozvoli tek kad se dostigne određen stepen univerzalnosti usluga.Očito je da tarifiranje bazirano na principu troškova, ima za cilj generisanje uslova za pojavu konkurencije. U tom slučaju, cijene (određene prvenstveno na bazi izdvojenih troškova pojedinačne usluge ili na bazi dodatnih troškova pojedinačne usluge ) postaju mjerilo korisniku da donese odluku u kojim količinama mu je racionalno koristiti datu uslugu, ali i operatoru da odredi optimalno potrebnu količinu date usluge i primjereno tome visinu i dinamiku

28

3.6.Moguće metode tarifiranja

a)Tarifiranje u skladu sa marginalni troškovima.

Kod ovog principa tarifiranja svakoj pojedinačnoj usluzi utvrđena je cijena jednaka. Njenim marginalnim troškovima, U tom slučaju firme su prisiljene (bilo konkurencijom bilo odlukama regulatora) da proizvode u tački optimizacije društvenog standarda. Na taj način bi se otklonila mogućnost da firma, ostvaruje, ekstra profit, jer se eliminiše monopolski metod tarifiranja. Međutim, čak ni teorijski gledano, većina situacija nije tako jednostavna. Naime, marginalni troškovi se vrlo često mijenjaju sa promjenom količine pruženih usluga, s druge, prosječna cijena pada sa povećanjem količine usluga. Ukoliko u takvom slučaju regulator insistira na nivou usluga koji određuje presjek krivulje potražnje i krivulje marginalnih troškova, operator će bilježiti gubitak jer su njegovi prosječni troškovi viši od prihoda ostvarenog prodajom usluga po cijeni određenoj prema marginalnim troškovima.Telekomunikaciona mreža sadrži dva tipa troškova. Prvi je povezan sa troškovima priključenja korisnika na mrežu i on ne zavisi od količine saobraćaja obavljenog preko datog priključka ali značajno varira zavisno od lokacije korisnika. S druge strane, postoje troškovi koji su generisani prilikom korištenja priključka i zavise od: dužine trajanja veze, vremena uspostavljanja veze i u nekim slučajevima od rastojanja između učesnika u vezi. To rezultira da se i tarife u telekomunikacijama sastoje od dva dijela.Stoga je, tarifiranje po principu marginalnih- troškova u telekomunikacijama još komplikovanije nego kod ostalih usluga:

1. Kod ovog principa tarifiranje polazi se od pretpostavke da je marginalni trošak za svaku uslugu mjerljiv. Međutim kodtelekomunikacione mreže u cjelini je nejasno na šta se marginalni trošak odnosi na troškove povezivanja, na troškove povečamja kapaciteta komutacija, ili na neki drugi element mreže. Jedino je kod pretplatničkog priključka jasno definisan marginalni trošak i on se odnosi na troškove: polaganja kabla od izvoda do korisnika, nužnog povećanja kapaciteta kablovske mreže do izvoda, odgovarajućeg dimenzioniranja kapaciteta lokalne centrale, itd.2. Marginalni trošak za pružanje određene usluge u periodu jakog saobraćaja može varirati od nule, ukoliko ima dovoljno rezervnog kapaciteta, do jako visokih troškova ako je kapacitet mreže nedovoljan i ograničen. Zbog toga je poželjno uvesti različito tarifiranje u različitim periodima opterećenja mreže. Radi pojednostavljena problema, pretpostavimo da postoje samo dva perioda: jedan period, period slabog saobraćaja (noćni sati) i drugi preriod, period jakog saobraćaja (period radnog vremena). Operator mrežom treba da obezbijedi odgovarajući kapacitet. Ako je taj kapacitet izabran da zadovolji potrebe perioda jakog saobraćaja onda će u periodu slabog saobraćaja određeni dio kapaciteta biti neiskorišten. Marginalni prihod ostvaren u periodu slabog saobraćaja trebao bi biti jednak marginalnom prihodu ostvarenom u periodu jakog saobraćaja. Ako se kapacitet određuje na osnovu potreba maksimalnog opterećenja mreže, marginalna cijena u periodu jakog saobraćaja biće jako visoka dok će u periodu slabog saobraćaja biti vrlo niska. Kao rezultat takvog načina tarifiranja pojaviće se pomjeranje potražnje za uslugama prema periodu niže tarife. U slučaju klizanja perioda maksimalnog opterećenja mreže poželjno je tarifu u periodu slabog saobraćaja izjednačiti sa varijabilnim troškovima, a u periodu jakog saobraćaja koristiti visoku tarifu tako da se potražnja uskladi sa kapacitetom mreže. Sa socijalnog stanovišta poželjno bi bilo pronaći optimalnu tarifu kako za period slabog saobraćaja tako i za period jakog saobraćaja da bi se odredio optimalan kapacitet mreže. Savremena tehnološka rješenja u telekomunikacijama (kao što su optički kablovi) utiču na to da su marginalni troškovi vrlo niski ali su zato fiksni troškovi visoki. Stoga, ukoliko bi se striktno primjenjivao metod tarifiranja po principu marginalnih troškova ne bi se mogao ostvariti dovoljan prihod koji bi pokrio ukupne troškove operiranja mrežom. Tako bi pod uslovima stalnog sniženja spektra prosječnih cijena (RAC) firma koja svoju tarifu utvrđuje na osnovu pokrivanja marginalnih troškova bilježila gubitak. To bi dalje (posebno u slučaju javnih preduzeća) zahtijevalo permanentnu potrebu pokrivanja gubitaka na teret nekih drugih prihoda vlasnika.

29

Očito je da tarifiranje na principu marginalnih troškova, iako je vrlo jednostavna metoda i obezbjeđuje jako povoljan ambijent za povećanje ukupnog društvenog standarda, ima niz negativnih posljedica kao što su: konceptualni problemi primjene u telekomunikacijama, problemi ekzaktnog mjerenja marginalnih troškova, i potencijalna neefikasnost odnosno gubici u operiranju.

b)Metoda tarifiranja po Ramsey-u

Cilj nam je pronaći korektnu proceduru tarifiranja da se ne bi poremetio odnos i količina datih usluga odnosno da se postigne ekonomska efikasnost. Način rješavanja ovog problema postavio je Frank Ramsey prije više od pedeset godina. Metoda tarifiranja po Ramsey-u odnosi se na postavljanje optimalne cijene usluge u slučaju kad se metodom tarifiranja po principu marginalnih troškova ne pokrivaju svi torškovi. Dakle, radi se o kategoriji tarifiranja po osnovi ukupne vrijednosti usluge.

To znači da je optimalno relativno odstepene cijena od marginalnih troškova usluga jednako recipročnom odnosu njihovih elastičnosti na cijene, odnosno: što je funkcija potražnje neke usluge manje elastična na cijenu to će biti veći dio zajedničkih troškova koje ta usluga relativno snosi. U ekstremnom slučaju ako je usluga potpuno neelastična korisnik ne može izbjeći povećanje cijene.Dakle, ovdje se radi o diskriminiranom načinu tarifiranja bilo različitih usluga bilo različitih grupa-korisnika. Jedan, od osnovnih problema kod ovakvog metoda tarifiranja je da ovakve tarife nisu uvijek podržavane od strane,.korisnika. Naime, ukoliko tarifa za neku uslugu prelazi nivo marginalnih troškova, postoji uvijek mogućnost pojave specijaliziranog operatora koji ce nuditi tu uslugu po marginalnim cijenama. U tom slučaju veliki korisnici prećibće kod specijaliziranog operatora.S druge strane, diskriminirano tarifiranje poslovnih korisnika može povećati stepen. korištenja privatnih mreža. Takva potencijalna opasnost pojave konkurencije može stimulisati zatečenog operatora da strateškim mjerama povećava ulazne barijere i time negativno utiče na dinamiku konkurencije u telekomunikacijama.c) Nelinearno tarifiranjeTarifiranje po metodi Ramsey-a daje set uniformnih cijena koje maksimiziraju ukupan dobitak društva. Cijene se međusobno razlikuje po osnovi tržištnih karakteristika (različite usluge ili različiti prostor), i pri tome variraju zavisno od elastičnosti usluge. Nelinearno (neuniformno) tarifiranje ima za cilj poboljšanje Ramsey-evog metoda tarifiranja uvođenjem diskriminacije između korisnika unutar istog tržišta (ista usluga). Količina sredstava koju korisnik plaća za korištenje usluge nije u linearnoj zavisnosti sa promjenom količine korištenja usluge. Operator može dozvoliti količinski popust određenoj grupi korisnika.Nelinearno tarifiranje u suštini predstavlja diskriminirani način tarifiranja jer omogućava da se različite ..kolicine_jedne iste homogene usluge, prodaju po različitim cijenama. Ovaj metod tarifiranja nudi širok spektar paketa tarifa, dajući korisniku mogućnost većeg izbora. Korisnik će tada imati mogućnost da količinu korištenih usluga prilagodi nivou koji mu obezbjeđuje plaćanje jedinične usluge po cijeni koja je vrlo blizu marginalnim troškovima (podrazumijeva se da kriterij inverzne elastičnosti, karakterističan za čisto Ramsey-evo tarifiranje, može biti kombinovan sa količinskim popustom).Ukoliko se metod diskriminiranog tarifiranja koristi u cilju pokrivanja gubitaka firme neophodno je obezbijediti potpunu odvojenost korisnika od ovog postupka. Firma prelazi sa politike troškova i potražnje na aktivnu politiku cijena. Dakle, potencijalni korisnički dodatni dobitak prelazi u korist preduzeća. Svaki korisnik treba da bude tarifiran po tarifi koja je samo za njega određena. U praksi je jako teško provesti potpunu diskriminaciju cijena, jer bi se operator morao dogovorati sa svakim potencijalnim korisnikom. Stoga se primjenuje pojednostavljen metod diskriminacije cijena kao što su dvodjelne tarife ili blokovi tarifa. Najjednostavniji oblik nelinearnog tarifiranja je dvodjelna tarifa. Pretpostavimo da imamo samo telefonsku uslugu koja se tarifira po principu jedan impuls po pozivu. Radi pojednostavljena zanemarimo uticaj rastojanja među korisnicima, doba dana, dužinu razgovora, itd. na visinu tarife.

30

Ovakav način tarifiranja telefonskih usluga karakterističan je za evropsko tržište telekomunikacija. Dakle, dvodjelna se tarifa sastoji od fiksnog dijela i dijela tarife koji zavisi od stepena korištenja (biranja). Fiksni dio, pretplata mora biti plaćena bez obzira na broj poziva, a usluga se tarifira zavisno od dužine trajanja veze. U slučaju da je pretplata A=0 imamo uniformni način tarifiranja. Dakle, plaćanjem pretplate (A) korisnik plaća pravo krištenja mreže i time se umanjuje njegov korisnički dobitak. Za potpuno pokrivanje troškova pružanja usluga naplaćuju se, dakle, pristupna taksa (izvire iz potražnje za priključkom), pretplata, i dio «a korištenje mreže koji zavisi od stepena korištenja. Snošenja zajedničkih troškova (troškova koji ne mogu biti striktno vezani za neki od dijelova tarife) raspoređuje se na svaki dio tarife zavisno od niza socijalnih i ekonomskih, pa i političkih faktora. Prema Ramsey- evom metodu tarifiranja. Preporučuje se s obzirom na visoku neelastičnost fukcije potražnje za priključkom na cijenu, da pristupna taksa i pretplata snose veći dio zajedničkih troškova (visoka pretplata) a da se samo korištenje mreže nisko tarifira. Dakle, dio tarife koji se odnosi na tarifiranje korištenja mreže (plaćanje pojedinačnog razgovora) treba da bude jednak marginalnim troškovima izazvanim tim pozivom, a da se ostali troškovi vezani za obezbjeđenje i pružanje usluge pokriju pristupnom taksom i pretplatom.Međutim, mora se voditi računa i o međusobnom uticaju jedne usluge na elastičnost druge usluge. Zbog visoke pretplate određeni broj korisnika (čiji je stepen korištenja mreže nizak) će se isključiti iz mreže, što za posljedicu ima smanjenje broja zahtjeva za korištenje. S obzirom da pretplata nije potpuno neelastična, nelinearno tarifiranje u telekomunikacijama neće bti efikasno ukoliko se ono pretvori u tarifiranje po metodi marginalnih troškova. Osim toga, mora se uzeti u obzir i ukupni broj korisnika mreže te voditi računa o grupisanju korisnika prema njihovoj spremnosti da plate određenu sumu za korištenje mreže. U najširem smislu korisnici se mogu kategorisati u dvije grupe:' fizička lica čija potražnja za korištenjem mreže i priključkom na mrežu zavise uglavnom od visine zarada i od cijene usluge, i pravna lica čija je potražnja za korištenjem mreže manje elastična na cijene i zavisi uglavnom zavisi od privredne grane i prizvodnog ciklusa, lako je nelinearno tarifiranje obrađeno na slučaju jednog proizvoda, dvodjeinu tarifu možemo zamisliti i kao tarifu za dvije usluge: pristup mreži i korištenje mreže. Ipak, nelinearno tarifiranje u slučaju više proizvoda odnosi se na usluge koje nemaju međusobni hijerarhijski odnos. U telekomunikacijama slučaj više proizvoda se pojavljuje kada se dvije usluge nude u tačno utvrđenom međusobnom odnosu (vezane usluge).Višedjelna tarifa se primjenuje u slučaju različith povlastica datih korisniku. U tom slučaju tarifa se sastoji od diskretnih dijelova, zvanih blokovi. Ti blokovi su, ustvari, diskretni intervali unutar kojih se primjenuje ista marginalna cijena

3.7.Tarifa za pristup mreži

Prema pravilima Ramsey-evog metoda tarifiranja tarifa za pristup mreži treba da nosi relativno visok dio zajedničkih troškova pružanja usluge. Jako niska elastičnost potražnje za priključkom u odnosu na cijenu utiče na to da će veoma mali broj korisnika otkazati priključak na mrežu ukoliko se poveća visina tarife za pristup mreži. Ova tarifa ni u kom slučaju ne može biti generator gubitaka u efikasnosti jer je neovisna od stepena korištenja. I pored toga, u većini evropskih zemalja visina tarife za pristup mreži je ispod njenih marginalnih troškova, što se opravdava potrebom za postizanjem potpune pokrivenosti teritorije telefonskim uslugama. Ukoliko se u obzir uzme struktura troškova, i elastičnost potražnje, kao osnovne kriterije za postizanje optimalne tarife za pristup mreži treba uzeti:

31

1. Diferencijaciju cijene u odnosu na troškove priključka. Troškovi priključka zavise od rastojanja između lokacije pojedinog korisnika i lokacije lokalne centrale, te od gustine pretplatnika u datoj lokalnoj mreži. Što je korisnik udaljeniji te što je manja gustoća pretplatnika, to su troškovi priključka viši. Stoga, u principu, treba primjenivati individualne tarife. Ukoliko bi se iz bilo kojih drugih razloga pokazalo da je nemoguće provesti potpuno individualnu tarifu, tada ovaj princip diferencijacije treba primjeniti između određenih regiona, pri čemu niže tarife treba primjenjivati u regionima sa većom gustinom pretplatnika.

2. Diferencijaciju cijena između grupa korisnika. Empirijske procejne su pokazale da je potražnja za priključkom jako elastična u odnosu na prihod korisnika. Korisnik sa većim prihodom je spreman platiti višu tarifu za pristup mreži. Primjena uniformne tarife za pristup mreži pokazala se neefikasnom za postizanje ciljeva univerzalne usluge. Umjesto toga, diskriminacija ove vrste tarife između određenih grupa korisnika obezbjeđuje pokrivanje troškova priključka bez opasnosti po provedbu ciljeva univerzalne usluge.

Diferencijacija cijena između grupa korisnika ne odnosi se samo na njihov prihod. Potražnja za priključkom kod poslovnih korisnika je mnogo manje elastična na cijene nego potražnja kod fizičkih lica. Stoga se poslovnim korisnicima može postaviti viša tarifa za pristup mreži. Operator može utvrditi pakete optimalnih tarifa koje će poticati korisnike da za sebe nađu najpovoljniji paket tarifa u skladu sa njihovom potražnjom za priključkom i korištenjem telefonske usluge.

3.8.Tarifiranje lokalnih razgovora

Tarifiranje na bazi pripadajućih troškova zahtijeva promjene u strukturi tarife s obzirom da tehnološke promjene smanjuju troškove međumjesnih razgovora dok, istovremeno, troškovi lokalnih razgovora rastu. Prema Ramsey-evom metodu tarifiranja, lokalni razgovori bi trebalo da snose relativno veći dio zajedničkih troškova nego međumjesni razgovori.Nužni kriteriji za postizanje optimalnog-tarifiranja lokalnih razgovora.su:

1. Diferencijacija cijena između urbanih i ruralnih područja. Veća frekvencija poziva, karakteristična za područja sa većom gustinom pretplatnika, utiče na smanjenje marginalnih troškova koji se odnose na korištenje mreže. Otuda tarifa za ruralna područja treba da bude viša.

2. Diskriminaciia ciiena između grupa korisnika. Kao i kod pristupa mreži potražnja za korištenjem usluga kod poslovnih korisnika je manje elastična na cijene nego što je to kod fizičkih lica. Stoga bi za poslovne korisnike trebalo postaviti višu cijenu za lokalne razgovore.

3. Tarifiranje treba bazirati na dužini razgovora, iako kod lokalnih mreža ukupni troškovi poziva nisu direktno proporcionalni dužini trajanja veze jer postoje i fiksni troškovi uspostavljanja svakog pojedinačnog poziva, ipak su troškovi direktno vezani za dužinu veze (troškovi kapaciteta) relativno iznad fiksnih troškova uspostavljanja poziva. Stoga je, i pored dodatnih troškova neophodnih za mjerenje trajanja veze, povoljnije da se tarifiranje lokalnih razgovora bazira na dužini razgovora kombinovano sa vrlo malenim fiksnim dijelom po svakom pozivu (startni impuls).

4. Diferencijacija cijena zavisno od opterećenja mreže. U prethodnom poglavlju je pokazano da marginalni troškovi variraju zavisno od opterećenja mreže (period jakog i siabog saobraćaja). Obično su lokalne mreže dimenzionirane na period jakog saobraćaja, pa bi bilo poželjno lokalne

32

razgovore tarifirati u skladu sa opterećenjem mreže. Dakle, primjena različitih tarifa zavisno od doba dana. Primjenom ovakvog metoda tarifiranja postiže se pravilna raspodjela opterećenja mreže i se time povećava iskoristivost mreže i prihod.

3.9.Optimalno tarifiranje međumjesnih razgovora

Pravila koja važe za diskriminaciju cijena, primjenjivana kod tarifiranja lokalnih razgovora, važe i za međumjesne razgovore. Zahvaljujući tehnološkom progresu (posebno zbog poboljšanja tehnologija u sistemima prenosa: sateliti, optički sistemi, itd.) uticaj rastojanja na troškove pružanja međumjesnih razgovora je značajno smanjen. S druge strane, troškovi mjerenja saobraćaja u cilju postavljanja diferencirane tarife po osnovi rastojanja između korisnika su relativno visoki. Stoga se može izvući zaključak da bi princip tarifiranja koji potpuno zanemaruje rastojanje između korisnika bio optimalan kod međumjesnih razgovora.Jedan od osnovnih kriterija kod postavljanja tarife za međumjesne razgovore trebalo bi da bude iskoristivost mreže. Diskriminacija cijena u odnosu na iskoristivost mreže zavisi od vremena kad je poziv izvršen (doba dana, dan u sedmici, neradni dan, itd.), te od rute preko koje je poziv ostvaren (preko direktne, visoko iskoristive, rute ili preko alternativne rute koja zahtijeva korištenje više opreme).Dužina trajanja veze je sljedeći bitan kriterij za postavljanje tarife međumjesnih razgovora. I ovdje se primjenjuje diskriminacija cijena između različitih grupa korisnika s obzirom na različitu elastičnost na cijene. U posljednje vrijeme, zahvaljujući tehnološkom progresu, primjetno je povećanje upotrebe privatnih mreža u međumjesnom saobraćaju od strane velikih korisnika. Da bi smanjili odliv velikih korisnika, izazvan širenjem privatnih mreža, javni operatori nude količinski popust u međumjesnom saobraćaju.

3.10.Međunarodni obračun

Svaka država ima neotuđivo pravo da, u skladu sa vlastitim načinom regulative u telekomunikacija, postavlja sopstvenu tarifu za bilo koju vrstu međunarodnog poziva. Ta cijena koju korisnik plaća operatoru za međunarodnu uslugu u polaznom saobiaćaju zove se naplatna tarifa (collection chargeOva tarifa varira od operatora do operatora odnosno od države do države.S obzirom da kompletnu naplatu međunarodne usluge vrši operator države iz koje poziv izvire, nužno je uspostaviti mehanizam na osnovu kojeg će se kompenzirati troškovi (izazvani 254 datim pozivom) operatorima preko čije opreme se taj poziv tranzitira kao i operatoru u čijoj mreži se taj poziv završava. Kao osnova za plaćanje tih međunarodnih obračuna ustanovljena je tzv. obračunska tarifa (accounting rate) između operatora polaznog i operatora ponornog saobraćaja. Ova obračunska, tarifa je, obično, nominira specijalnim pravom vučenja (ŠDR-Special Drawing Rights) za minutu saobraćaja. Prilikom uspostavljanja medunarodnog razgovora koriste se međunarodni i nacionalni kapaciteti telekomunikacione mreže terminalnih država, te je nužno da se ova obračunska tarifa dijeli na svaku zemlju. Podjela obračunske tarife vrši se na osnovu tri sljedeća elementa, od kojih svaki ima poseban način utvrđivanja pripadajuće tarife:

1. linijski (prenosni) dio međunarodne mreže, u koji spadaju prenosni sistemi na međunarodnoj razini. Tarifa za ovaj dio obračunske tarife je u funkcijskoj zavisnosti od razdaljine. Određivanje pripadajućeg dijela tarife vrši se na osnovu zračne razdaljine :a) između tačke u kojoj međunarodni krugovi prelaze granicu države i međunarodne centrale u toj državi, odnosno;b) između tačaka (na granici tranzitne države) u kojim međunarodni krugovi ulaze odnosno izlaze iz tranzitne države. Ukoliko radio-relejni linkovi prelaze preko neke treće zemlje (u kojoj, za tu vezu, nisu instalisane relejne stanice) ili preko mora, granična linija se određuje na polovini

33

rastojanja između prvih relejnih stanica iza državnih granica država učesnica u ovoj vezi. Ukoliko je sav saobraćaj između dviju zemalja usmjeren preko međunarodnih satelitskih linkova pri određivanju obračunske tarife razdaljina se ne uzima u obzir. U tom slučaju u obzir se uzimaju troškovi svemirskog (space) segmenta.2. međunarodna centrala, to je komutacioni dio međunarodnih krugova plus terminalni dio prenosne opreme. Ukoliko se veza vrši isključivo putem međunarodnih satelitskih linkova u ovaj dio troškova ubrajaju se troškovi zemaljske stanice kao i troškovi nacionalnog zemaljskog produžetka do međunarodne centrale u dotičnoj zemlji.

3. nacinalni produžetak, to je dio koji pokriva troškove nacionalnih centrala i prenosnih sistema korištenih za prenos međunarodnog poziva.

Dakle, operator zemlje polaznog saobraćaja će, onoj zemlji u kojoj se taj saobraćaj završava, platiti fiksni dio obračunske tarife (utvrđene na prethodni način). Taj dio se naziva iznos plaćanja (settlemnet rate) i obično iznosi polovinu obračunske tarife. Plaćanje se vrši na osnovu neto saobraćaja. Naime, ukoliko količina saobraćaja u oba smjera nije jednaka, operator koji generiše veći saobraćaj platiće drugom operatoru iznos proporcionalan razlici saobraćaja. Stoga, se obračunska tarifa može opisati kao uniformna tarifa (koja zavisi od količine saobraćaja) za pristup tuđoj mreži.

Ukoliko naplatna tarifa raste, smanjiće se količina saobraćaja q(B), međutim negativni efekti smanjenja količine saobraćaja biće kompenzirani povećanim prihodom po osnovu međunarodnog obračuna. S druge strane, postavljena tarifa u zemlji B potiče operatora A da povećava svoju tarifu u cilju smanjenja negativnog uticaja izazvanog povećanim plaćanjem po osnovi međunarodnog obračuna. Ovakva procedura potiče politiku visokih cijena usluga u međunarodnom saobraćaju, te utiče na povećanu inertnost u postavljanju cijena jer unilateralno smanjenje cijena međunarodnog obračuna biva "kažnjeno" povećanjem troškova međunarodnog obračuna.Dakle, moglo bi se reći da je ovakav model sa stanovišta opšteg blagostanja štetan, jer usporava razvoj konkurencije u oblasti telekomunikacija i potiče postavljanje visokih naplatnih tarifa u međunarodnom saobraćaju. Bez obzira na smanjenje ukupnih troškova operiranja (nastalih usljed primjene novih tehnoloških dostignuća u telekomunikacionoj opremi i uslugama), naplatna tarifa ne može pasti ispod određenog nivoa uslovijenog visinom obračunske tarife. Isto tako nije moguće postaviti optimalnu naplatnu tarifu jer se obračunska tarifa ne mijenja u zavisnosti od doba dana tako da tarifa u periodu slabog saobraćaja daleko premašuje troškove operiranja u tom periodu.S druge strane, ovakav način međunarodnog obračuna je sa stanovišta ravnopravnosti zemalja učesnica održiv samo dok operatori primjenjuju približno sličan princip tarifiranja svojih korisnika. Čim ovi principi tarifiranja počnu divergirati pojavljuje se i razmimoilaženje interesa operatora.Operator sa niskim cijenama ima interes da smanji nivo iznosa plaćanja (settlement rate), dok obrnuto važi za operatora koji primjenjuje višu naplatnu tarifu (zemlja B). Ovakvi interesi važe sve dok zemlja sa nižim tarifama ima veću količinu odlaznog saobraćaja. Naime, čim naplatna tarifa počne divergirati operator koji primjenjuje višu tarifu ima dodatni interes da zadrži visinu svoje naplatne tarife i visinu obračunske tarife. Međutim, operator koji je prisiljen smanjivati svoju naplatnu tarifu (bilo pod uticajem konkurencije bilo pod pritiskom regulatora) ima interes da smanji i visinu obračunske tarife.U posljednje vrijeme, zemlje sa visokim stepenom razvoja telekomunikacija i sa uvedenom konkurencijom imaju niže cijene međunarodnih usluga i zbog toga i veću količinu polaznog međunarodnog saobraćaja u odnosu na zemlje u razvoju i sa monopolskim načinom pružanja telekomunikacionilr usluga. Stoga, razvijene zemlje, a posebno SAD, bilježe deficit u međunarodnom obračunu. Istovremeno, zahvaljujući napretku u tehnologijama telekomunikacione opreme i usluga, povećan« je stepen konkurencije u međunarodnim telekomunikacijama kroz korištenje telefonskih kreditnih kartica i kroz različite alternativne načine usmjeravanja telekomunikacionog saobraćaja. Na primjer, International Discount Telecommunications (IDT)

34

nudi automatski call-me-back sistem koji omogućava evropskim korisnicima telekom usluga da obave međunarodni poziv putem jeftinijih američkih operatora. Nadalje, usljed ovakvog načina međunarodnog obračuna, metode tarifiranja GSM korisnika su relativno komplikovane i prilično skupe.

Ovi razlozi su uticali da razvijene zemlje, a posebno SAD, vrše stalan pritisak za promjenu načina međunarodnog obračuna. SAD su ispitavale četiri moguća scenarija za promjenu načina međuarodnog obračuna, te dale prognoze rezultata tih promjena poredeći njihov uticaj na stanje u SAD i na stanje u zemljama ostatka svijeta:1. Smanjenje cijena međunarodnih usluga u zemljama ostatka svijeta! Ovaj scenario predviđa smanjenje cijena usluga u zemljama ostatka svijeta za 10 procenata. Opravdanje za takav prijedlog nalaze u tome da su cijene međunarodnih usluga u zemljama ostatka svijeta relativno visoke u poređenju sa cijenama tih usluga u Americi. Prema njihovim procjenama ovakva promjena bi kao rezultat imala:

• povećanje profiti u SAD zbog povećanja odlaznog međunarodnog saobraćaja u drugim zemljama čime bi se smanjio neto saobraćaj za koji SAD moraju platiti drugim zemljama;• značajno povećanje korisničkog dobitka u zemljama ostatka svijeta zbog smanjenja cijena usluga;• povećanje prihoda od međunarodnih usluga u zemljama ostatka svijeta zbog povećane količine odlaznog međunarodnog saobraćaja.

2. Raspodjela obračunske tarife u omjeru 40:60. Prema ovom scenariju izvršio bi se jednostavan transfer profiti sa jedne administracije na drugu (što je ilustovano prognozama datim na slici 4.4.18.; iznosi su dati u milijardama dolara). Procijenjeni transfer profiti iz SAD u zemlje ostatka svijeta iznosio bi blizu četiri stotine miiiona dolara. Ovim se ne postiže niti povećanje ukupne svjetske koristi niti se povećava korisnički dobitak. Mogu se, doduše, očekivati određeni sekundarni efekti kao što su: povećanje korištenja drugih usluga u SAD ili brži razvoj telekomunikacija u zemljama ostatka svijeta usljed povećane profiti.

3. Smanjenje obračunske tarife. Ovaj scenario je potpuno suprotan prethodnom scenariju. U ovom slučaju smanjenje obračunske tarife omogućava operatorima u SAD da zadrže veći dio svog prihoda. Dakle, ponovo se radi o transferu profiti, samo sada u suprotnom smjeru, a korisnik ne bilježi povećanje svoje koristi.

Smanjenje svih cijena. Prema ovom scenariju izvršilo bi se smanjenje cijena međunarodnih usluga u svim zemljama. Smanjenje cijena bi u zemljama ostatka svijeta izazvalo povećanje prihoda s obzirom na veliku elastičnost usluga (koja iznosi oko -1.2 u ostatku svijeta i oko -0.8 u SAD) i s obzirom na relativno konstantne troškove operiranja. Pretpostavlja se da bi povećanje količine saobraćaja bilo veće u zemljama ostatka svijeta nego u SAD te bi, stoga, i neto saobraćaj koji podliježe međunarodnom plaćanju bio niži. Mada se profit operatora smanjuje (i u SAD i u zemljama ostatka svijeta) primjenom ovakvog scenarija bilježi se ukupna društvena korist (procjenjuje se na preko pet stotina miliona dolara godišnje) jer se značajno povećava korisnički dobitak.Procedura uspostavljanja dogovora u međunarodnom obračunu je komplikovan proces najmanje iz dva razloga:

35

a) očito je da će zemije u razvoju protežirati scenario broj dva: promjenu omjera podjele obračunske tarife sa ciljem da za sebe obezbijede veći dio sredstava iz međunarodnog obračuna. Opravdanje za takav stav ove zemlje nalaze u tome da su njihovi troškovi pružanja međunarodnih usluga veći od troškova koje imaju razvijene zemlje. S druge strane, SAD preferiraju scenario broj tri pravdajući se enormnim povećanjem iznosa koji one moraju platiti u međunarodnom obračunu.

b) promjena bilo kojeg elementa u procesu međunarodnog obračuna ima uticaja na ostale elemente;

Stoga, bi kombinacija scenarija broj dva i scenarija broj tri, uz procjenu uticaja drugih faktora kao što su: nacionalni dohodak, potražnja za uslugama, međunarodno plaćanje itd., mogla biti donekle primjenjivo rješenje.

36

4.TELEKOMUNIKACIJSKE MREŽE

4.1. Pojam telekomunikacijske mreže

Globalna telekomunikacijska mreža najveći je i najkompleksniji tehnički sistem koji je čovjek napravio. To je važan dio infrastrukture svake zemlje i bitan dio njenog razvoja.

Telekomunikacijska mreža ima tri osnovna dijela (Slika 4.1): krajnje uređaje (eng. terminals), koji služe za odašiljanje i prijem informacija, komutacijske čvorove (eng. nodes), koji služe za usmjeravanje informacijskih tokova, i spojne putove (eng. links), koji povezuju krajnje uređaje s komutacijskim čvorovima ili komutacijske čvorove (eng. node) međusobno. Spojni putovi koji povezuju krajnje uređaje s komutacij skim čvorovima nazivamo pretplatničkim ili korisničkim vodovima, a spojne putove koji povezuju komutacijske čvorove međusobno nazivamo spojnim vodovima.

Slika 4.1 Glavni dijelovi telekomunikacijske mreže

Očigledno je da se unutar komutacijskih čvorova odvijaju komutacijsko-transmisijski procesi, gdje se pod komutacijskim procesima podrazumijeva usmjeravanje informacijskih tokova, a pod transmisijskim procesima se podrazumijeva prenos signala od odašiljača do prijamnika putem raspoloživog spojnog puta. Ovakav spojni put općenito se naziva informacijskim kanalom ili kraće, kanalom. Prenosni sistemi, zavisno o namjeni, temelje se na primjeni jednog ili više kanala u upotrebljenom mediju. Pri tome su kanali međusobno raspregnuti kako ne bi uz simultano postojanje više različitih veza, jedan kanal smetao drugom kanalu. Ovakva se rasprezanja kanala postižu pomoću osnovnih parametara prenosnog medija, kao što su: dinamička (amplitudna) koordinata, frekvencijska koordinata, prostorna koordinata i vremenska koordinata. Ovisno o iskorištenom parametru, govorimo o primjeni prostornog, vremenskog, frekvencijskog ili dinamičkog multipleksa za rasprezanje.

37

4.2.Glavni dijelovi komunikacijske mreže

Javna telekomunikacijska mreža ima u suštini najveći značaj kod prenosa informacija iz jedne komunikacione tačke u drugu komunikacionu tačku. Ona treba da poveže bilo koja dva korisnika koji žele komunicirati. Sigurno najskuplji način organizovanja mreže (korišten na samom početku razvoja telekomunikacija) je instaliranje direktnih linija između svakog korisnika. Broj linija u takvom slučaju raste mnogo brže nego što raste broj korisnika i dat je formulom

N= n(n-1)/2

N.... broj linija u mreži

n.....broj korisnika u mreži.

U ovakvoj strukturi mreže (slika 4.2.1.) svaki korisnik bi na svojoj lokaciji morao imati (n-1) linija ukoliko bi htio imati vezu sa svim ostalim korisnicima. Uvođenjem komutacionih sistema (centrala) broj linija potrebnih u mreži se drastično smanjuje tako da je za jednog pretplatnika dovoljna samo jedna iinija prema komutacionom sistemu (siika 4.2.2.).

slika 4.2.1. Direktne veze četiri pretplatnika

Komutacioni sistem, (centrala) omogućava funkciju komutiranja (povezivanja) bilo koja dva pretplatnika koristeći različite metode upravljanja (direktni, indirektni putem zajedničkih organa ili SPC). Zajedno sa uspostavljanjem komunikacionog puta između dva pretplatnika komutacioni sistem rezerviše kapacitet potreban za trajanje tog poziva kao i uspostavljanje novih poziva.

N=4, n=4

Slika 4.2..2. Veza četiri pretplatnika pomoću centrale

Druga uloga centrala je da koncentriše pozive iz jednog izvora (geografskog područja), da ih uspostavljava i kao takve prosljeđuje prema. drugom_ saobraćajnom području . Uvođenjem komutacija u telekomunikacionu mrežu postiže se nekoliko pozitivnih efekata:

- smanjuje se broj pretpatničkih linija u mreži,- povećanjem broja komutacija smanjuje se dužina pretplatničkog voda,- uspotavljanjem vodova povećava se iskoristivost pojedinačnog voda.Sva tri efekta imaju za posljedicu smanjenje cijene pretplatničke mreže ali se povećava izdatak za komutaciju. Stoga supstituciona uloga komutacionog čvorišta mora biti izbalansirana sa cijenom

38

mreže. Kako niti jedna stvar nema samo prednosti nego istovremeno sadrži i određene nedostatke, tako i uvođenje komutacionih sistema pored pozitivnih efekata unosi i sljedeća ograničenja:

- pouzdanost mreže zavisi od pouzdanosti komutacionog sistema i postaje najslabija tačka sa stanovišta raspoloživosti,- uvođenjem komutacija potrebno je dodatno razviti metode komuniciranja između korisnika i komutacionog sistema koji se zove signalizacija.

Javna komutirana telefonska mreže sastoji se od sljedećih komponenti:1. lokalnihi međumjesnih centrala,2. pretplatničke i spojne kablovske mreže,3. sistema prenosa različitih tehnologija.Kablovske mreže i sistemi prenosa vrlo često se posmatraju zajedno jer imaju jak međusobni supstituirajući uticaj (tehnološki progres u sistemima prenosa pomogao da se smanji potreban broj kablovskih linija).

4.3.Prenosni sistemi

Pod sistemima prenosa između centrala se podrazumjevaju sva tehnička sredstva kojima se na ovoj relaciji prenose govorni signali i pridružene signalizacionc informacije, podrazumjevajući adekvatan kvalitet prenosa. Prenos između centrala je moguće ostvarili po različitim transmisionim medijumima: simetričnim paricama bakarnih vodova, koaksijalnim kablovima, radio-relejnom vezom, optičkim vodovima i dr. Koristeći ove medijume primenjuju se različiti sistemi prenosa, koji se međusobno razlikuju u pogledu metoda obrada signala (modulacija, multipleksiranjc i dr.) i kapaciteta.

a) Prenos signala u govornom opsegu

Prenos signala ugovornom opsegu primjenjuje se samo na kratkim rastojanjima, manjim od recimo 10 km. Pri tome svako telefonsko kolo ima sopstvenu paricu po kojoj se signali prenose u svom originalnom obliku, bez kodovanja, multipleksiranja i sl. Glavni razlog za primenu ovakvog načina prenosa na kratkim rastojanjima je konkurentna cjena prenosničkog voda, dok na većim rastojanjima ona značajno raste zbog povećanja količine bakra.

b) VF analogni prenos

Za rastojanja veća od 10 km jeftinije je primenjivati tehniku multipleksiranja, kojom se ostvaruje nekoliko istovremenih telefonskih veza po zajedničkom medijumu. Jedna od najčešće korišćenih tehnika je prenos analognih signala multipleksiranjem na principu frekvencijske raspodele. Osnovni princip ove tehnike je da se telefonski signali iz govornog tj. osnovnog frekvencijskog opsega (300-3400 Hz) premešlaju u odgovarajuće opsege na višim frekvencijama (VF) i prenose u obliku ovako formiranog multi- pleksa frekvencijskih kanala.Broj frekvencijskih kanala koji se na ovaj način multipleksiraju je standardizovan u grupe od po 12,60,300 i 900. Na bazi takvih standarda formiraju se odgovarajući sistemi prenosa, koji u zavisnosti od potrebe mogu imati različite kapacitete kanala Ovi sistemi prenosa mogu biti realizovani koaksijalnim kablom ili radio-relejnom vezom.

39

c) Digitalni prenos

Digitalni prenos u telefonskoj mreži podrazumjeva primjenu multipleksiranja na principu vremenske raspodjele, o čemu je bilo govora u glavi 7. U ranije izloženoj tabelisu dati standardi CCITT-a za hijerarhijsku strukturu digitalnih sistema prenosa baziranih na multipleksiranju IKM kanala. Kao i u prethodnom slučaju, svaki od 5 navedenih hijerarhijskih nivoa obuhvata odredeni broj vremenskih kanala, po kojima se prenose signali.Sistemi digitalnog prenosa mogu biti realizovani po različitim transmisionim medijumima: simetričnoj parici, koaksijalnom kablu, radio-relejnoj vezi, optičkom kablu ili satelitskoj vezi.

4.4.Vrste komunikacijskih čvorova u mreži

Prema vrsti saobraćaja koji treba da zadovolji, telefonska mreža se dijeli na:

Mjesnu telefonsku mrežu - čine telefonski uređaji koji se nalaze na teritoriji jednog naseljenog mjesta i njegove bliže okoline. Ona se sastoji od pretplatničkog uređaja i aparata, sistema prenosa, jedne ili više mjesnih telefonskih centrala. Međumjesnu telefonsku mrežu – je mreža kojom se obavlja isključivo međumjesni telefonski saobraćaj i/ili međunarodni telefonski saobraćaj. Ona obuhvata: međumjesne centrale, odnosno komutacione centre, kao i vodove koji međusobno povezuju međumjesne i međunarodne telefonske centrale u različitim mjestima. Međumjesne telefonske centrale mogu biti: čvorne centrale, glavne i tranzitne; Međunarodnu telefonsku mrežu – je dio telefonske mreže BiH koja isključivo služi za obavljanje međunarodnog telefonskog saobraćaja;

Komutacioni centri, odnosno telefonske centrale preko kojih se obavlja mjesni, međumjesni i međunarodni saobraćaj djele se na:

mjesne i tandem-centrale; međumjesne centrale, odnosno međumjesni komutacione centre; međunarodne centrale, odnosno međunarodne komutacione centre.

Mjesna centrala je centrala na koju su priključeni pretplatnički telefonski uređaji koji se nalaze u sklopucentralizovane ili decentralizovane mjesne mreže. Kada se mjesna centrala nalazi u sklopu centralizovane mjesne mreže u mjestu koje ima centralu najnižeg hijerarhijskog ranga, naziva se krajnja centrala. Krajnja centrala je međumjesnim vodovima povezana sa centralom višeg ranga, odnosno međumjesnom centralom u drugom mjestu.U decentralizovanoj mjesno mreži mjesna centrala može da bude rejonska centrala, podcentrala ili izdvojeni stepen.

Izdvojeni stepen je dislocirani dio mjesne centrale na koji se priključuju pretplatnički uređaji a koji se koristi radi ekonomičnije izgradnje mjesne mreže.

Potcentrala (PC) jeste mjesna centrala na koju su priključeni pretplatnički uređaji određenog područja jednog mjesta a koja je jednim snopom spojenih vodova vezana sa nadređenom rejonskom centralom. Ona preko svoje rejonske centrale obavlja sav polazni i dolazni saobraćaj svojih pretplatnika potcentrale.

40

Rejonska centrala(RC) jeste mjesna centrala na koju su priključeni pretplatnički uređaj određenog djela jednog mjesta, odnosno mjesne mreže, spojni putevi za veze sa drugim rejonskim centralama a, po potrebi, i podcentralama i tandam centralama, kao i spojni međumjesni vodovi za vezu sa međumjesnom i/ili međunarodnom centralom u istom mjestu. Ona komutira međumjesni saobraćaj svojih pretplatnika, kao i polazni i dolazni mjesni, međumjesni i međunarodni saobraćaj svojih pretplatnika i pretplatnika svojih potcentrala. U velikim decentralizovanim mjesnim mrežama tandem centrala služi za međusobno povezivanje rejonskih centrala ili rejonskih centrala sa međumjesnom, odnosno međunarodnom centralom. U mreži može da postoji više tandem-centrala koje se međusobno povezuju. Tandem centrala može da se izgradi u sklopu mjesne centrale.

Međumjesna telefonska centrala je centrala čiji je zadatak da uspostavlja veze za polazni i dolazni međumjesni i međunarodni saobraćaj za pretplatničke uređaje i telefonske govornice raznih mjesnih mreža na svom području. To je centrala na koju se priključuju međumjesni vodovi za njeno povezivanje sa centralama u drugim mjestima i spojni međumjesni vodovi za povezivanje sa centralama u istom mjestu (mjesnim, tandem, međumjesnim i međunarodnim). Međumjesne centrale mogu da budu: čvorne,glavne i tranzitne.Čvorna centrala(ČC) jeste centrala za stepen višeg ranga u mrežnoj grupi od krajnje centrale. U međumjesnoj mreži ona predstavlja centralu najnižeg ranga. Područje čvorne centrale obuhvata mjesna područja pripadajućih krajnjih centrala koje su na nju zvjezdasto vezane, kao i mjesno područje u sjedištučvorne centrale. Čvorna centrala ima zadatak da : uspostavlja vezu za polazni i dolazni međumjesni i međunarodni saobraćaj za pretplanike u svom sjedištu; posreduje polazni i dolazni međumjesni saobraćaj krajnjih centrala koje u na nju povezane uključujući i međumjesni saobraćaj tih centrala; vrši funkciju mjesne centrale za mjesnu mrežu u svom sjedištu ukoliko je izgrađena kao kombinovana, tj. čvorna centrala za pretplatnike mjesta u kome se nalazi.Glavna centrala (GC) jeste međumjesna centrala za stepen višeg ranga od čvorne centrale. To je centrala najvišeg ranga u mrežnoj grupi. Njeno područje obuhvata sva čvorna područja čvornih centrala koje su na nju uključene, kao i čvorno područje glavne centrale. Glavna centrala ima zadatak da : uspostavlja veze za polazni i dolazni međumjesni i međunarodni saobraćaj za pretplatnike i javne govornice svoga područja; vrši funkciju čvorne centrale za svoje uže područje (čvorno područje), tj. tranzitira polazni i dolazni međumjesni i međunarodni saobraćaj čvornih centrala koje su na nju vezane, kao i da posreduje saobraćaj čvornih centrala koje su na nju vezane i svog užeg područja i ostalih pretplatnika u zemlji preko svoje glavne centrale ili poprečnih veza koje ima; vrši funkciju mjesne centrale za mjesnu mrežu u svom sjedištu ako je izgrađena kao kombinovana mjesna i međumjesna centrala.Tranzitna centrala (TC) jeste međumjesna centrala najvišeg ranga u nacionalnoj mreži na koju su zvjezdasto povezane glavne i čvorne centrale njenog područja. Njeno područje obuhvata područja mrežnih grupa glavnih centrala koje su na nju priključene,uključujući mrežnu grupu čiji je centar u sjedištu tranzitne centrale. Tranzitne centrale su međusobno petljasto povezane. Tranzitna centrala imazadatak da :

tranzitira međumjesni saobraćaj između glavnih centrala svog područja; tranzitira međumjesni saobraćaj između svog područja i područja ostalih tranzitnih centrala; komutira polazni i dolazni međunaroni saobraćaj za svoje područje; vrši funkciju glavne centrale za mrežnu grupu u čijem se sjedištu nalazi; vrši funkciju mjesne centrale za mjesnu mrežu u svom sjedištu, ako je izrađena kao mjesna i međumjesna centrala.

41

4.5.Hijerarhija komunikacijskih čvorova u mreži

Jedan od bitnih parametara svakog sistema masovnog posluživanja je broj kanala posluživanja. Pod kanalom posluživanja u realiziranom sistemu razumijeva se skup tehničkih uređaja, odnosno funkcionalnih blokova sistema koji stoje na raspolaganju za posluživanje poziva. U početnom razvoju telefonije postojali su samo lokalni komutacij ski čvorovi na koje su korisnici bili vezani direktno. Jedini zadatak tih čvorova je bio komutiranje poziva između korisnika koji su živjeli u istom mjestu i koji su bili vezani na isti čvor. Kako je rasla potreba za komunikacijom između različitih mjesta, pojavila se potreba međusobnog povezivanja lokalnih čvorova. Povezivanjem većeg broja čvorova međusobno, stvorila se vrlo složena mreža spojnih vodova. Da bi se izbjegao ovaj problem uvedena je hijerarhijska struktura komutacijskih čvorova, tj. uvedeni su komutacijski čvorovi različitih rangova, koji ne moraju svi biti povezani međusobno, a korisnici se vežu samo na čvorove najnižeg ranga. ITU-T je definirao 6-razinsku hijerarhiju, slika 4.5.1. Ovakva se hijerarhija uglavnom koristi u velikim zemljama, s golemim udaljenostima, gdje je veliki broj prenosnih sistema vrlo skup. Stoga se ovdje nastoji iskoristiti mnoštvo mogućih usmjeravanja raspoloživih u mreži, da bi se pronašao najjeftiniji put. Nekoliko razina tranzitnih čvorova između lokalnih razina i međunarodne razine upravo ima jedini zadatak posredovanja prometa unutar nekog područja ili između različitih područja.

Slika 4.5.1. – Hijerarhija komutacijskih čvorova

Neprestani razvoj telekomunikacija čini mreže sve kompleksnijim, posebno uvođenjem višefunkcionalnosti. Unatoč većoj kompleksnosti mreže operatori moraju i dalje držati svoje mreže jednostavnim i lako upravljivim. Ovo se postiže izgradnjom mreža s manje hijerarhijskih razina, čemu su pridonijeli i optički kablovi. Primjenom optičke tehnologije cijena prenosa se smanjila i veća se količina informacija mogla prenijeti mrežom, smanjujući potrebu za puno različitih usmjeravanja koja su u dotadašnjim mrežama bila moguća samo korištenjem većeg broja komutacijskih čvorova različit razina.

42

Danas su uobičajene mreže s četiri ili tri razine. Kod mreža s četiri razine to su:

lokalni čvorovi regionalni tranzitni čvorovi nacionalni tranzitni čvorovi i međunarodni čvorovi.

Kod mreža s tri razine, slika 4.5.2., to su:

lokalni čvorovi tranzitni čvorovi i međunarodni čvorovi.

Pristupni čvor je centrala na koju su izravno ili posredovanjem udaljenih pretplatničkih stepena(UPS) priključeni korisnici i nalazi se u okviru pristupne mreže, centralizirane ili decentralizirane. Spojnim vodovima povezuje se na tranzitne čvorove, a zadatak joj je da komutira cijeli polazni i dolazni promet svojih korisnika.Pristupni čvor u centraliziranoj pristupnoj mreži naziva se mjesna centrala (LC), a može biti izvedena bez ili s udaljenim pretplatničkim stepenima, koji se s matičnom mjesnom centralom povezuju spojnim vodovima. Mjesna centrala se povezuje s tranzitnim centralama spojnim vodovima.Pristupni čvor u decentraliziranoj pristupnoj mreži naziva se područna centrala (PC). Na područnu centralu priključeni su korisnici određenog dijela jednog mjesta, izravno ili posredovanjem UPS-a. Povezana je spojnim vodovima na tandem-tranzitnu centralu i svoje UPS-ove.

Slika4.5.2.– Primjer 3-razinske hijerarhije čvorova u telefonskoj mreži

43

4.6. Pristupna mreža

Mjesna mreža (pristupna, spojna) pokriva područje mjesnog telefonskog prometa. Može biti realizirana kao centralizirana, tj. sa jednom pristupnom centralom, i decentralizirana sa dvije ili više pristupnih centrala. Infrastrukturu na pristupnoj razini čini:

1. korisnički aparati2. sistemi prenosa3. pretplatničke mreže4. jedna ili više pristupnih centrala.

Pristupna mreža obuhvata glavnu, razvodnu i instalacijsku mrežu.Glavnu mrežu čine spojevi od glavnog razdjelnika do kablovskog razdjelnika. Distribucijsku mrežu čine spojevi od kablovskog razdjelnika do distribucijske tačke. Razvodnu mrežu čine spojevi od distribucijskih tačaka do vodova kućne telefonske instalacije. Instalacijsku mrežu čine spojevi od izvoda do pretplatničkog aparata. Pretplatnička mreža može imati tri konstrukcijska oblika:1. kruta mreža u kojoj su svi pretplatnički vodovi direktno spojeni od glavnog razdjelnika mjesne centrale do izvoda2. elastična mreža u kojoj su vodovi podijeljeni na posebna područja preko kablovskog razdjelnika3. mješovita pretplatnička mreža koja nastaje zbog toga jer se elastična pretplatnička mreža u praksi ne primjenjuje sama nego u kombinaciji s krutom mrežom.

4.7.Topologija i vrste topologije mreže

Raspored i međusobno povezivanje čvorova telekomunikacijske mreže, fizičkim (realnim) ili logičkim (virtualnim) putem, naziva se topologijom mreža. Dvije mreže imaju istu topologiju ako je konfiguracija veza ista, iako se mreže mogu razlikovati u fizičkom povezivanju, udaljenosti između čvorova, brzini prenosa i/ili vrsti signala. Postoji nekoliko standardnih topologija mreža, slika 4.7.1.

1. svatko sa svakim, slika a). Ovo je topologija u kojoj postoje izravne veze (eng. path, branch) između svih čvorova u mreži. Da bi se to ostvarilo u mreži s n čvorova treba: n(n-1)/2 izravnih veza

2. sabirnica, slika b). Topologija u kojoj su svi čvorovi spojeni zajedno preko jedne sabirnice

3. zvijezda, slika c). Topologija u kojoj su periferni čvorovi vezani na centralni čvor, koji ponovno distribuira sve dolaze primljene od nekog perifernog čvora u sve periferne čvorove mreže, uključujući i izvorni čvor. Svi periferni čvorovi mogu komunicirati međusobno samo preko centralnog čvora. Kvar na vodu ili prekid voda kojim je periferni čvor vezan na centralni čvor rezultira izolacijom perifernog čvora

4. prsten, slika d). Topologija u kojoj svaki čvor ima točno dva spojna voda

44

Slika 4.7.1. – Vrste topologija mreže

5. stablo, slika e). Topologija koja s čistog topološkog stajališta sliči zvijezda-topologiji utoliko što se od perifernih čvorova zahtijeva da šalju prema drugim čvorovima i da primaju od drugih čvorova preko centralnog čvora. Funkcija centralnog čvora može biti i razdijeljena.

Kao i kod izvorne zvijezda topologije, individualni čvorovi mogu biti izolirani od mreže kvarom u jednoj točki spojnog voda do čvora. Kod razdijeljene funkcije centralnog čvora, kvar u jednoj točki spojnog voda će rezultirati odjeljivanjem dva ili više čvorova od preostalog dijela mreže

6. isprepletena, slika f). Topologija u kojoj postoje barem dva čvora s dva ili više spojna voda između njih

7. hibridna, slika g). Topologija nastala kombinacijom dvije ili više topologija. Može se pojaviti slučaj gdje dvije osnovne mrežne topologije, kada se spoje zajedno, još uvijek zadržavaju osnovne karakteristike mreže i stoga nisu hibridna mreža. Npr. stablo-mreža spojena sa stablo-mrežom je i dalje stablo-mreža. Stoga, hibridna mreža nastaje samo kada je ishod spajanja dviju osnovnih mreža, mrežna topologija različita od spojenih osnovnih topologija po definiciji,

8. dvostruki prsten, slika h). Topologija slična topologiji prstena samo što je broj spojnih vodova po čvoru dvostruko veći i 9.linearna, slika i). Topologija koja se podudara sa sabirnica-topologijom

45

4.8.Podjela telekomunikacijama mreža

Po principu prava pristupa: Javne mreže; definiše se kao javna telekomunikaciona infrastruktura koja omogućava prenos signala između određenih terminalnih tačaka putem žičanih,radio-relejnih.optičkih ili bilo kojih drugih elektromagnetnih sistema prenosa.Javne mreže ne definiše niti tehnologija na osnovu koje su izgrađene, niti pravo vlasništva nad mrežom;Javne mreže predstavlja princip koji, pod istim fiksnim uslovima određenim od strane Operatera ili Ministarstva,obezbjeđuje svakom građaninu priključak na mrežu.Javne mreže moraju da ispune sljedeća četiri kriterija:

Slobodan priključka na mrežu (Operator ne može odbiti razuman zahtjev korisnika koji se spreman platiti cijenu priključka na mrežu);Obaveznost pružanja usluge (javna mreža mora kontinuirano obezbjeđivati tk. usluge 24 sata dnevno, 7 dana sedmično, 12 mjeseci godišnje);Potpuni pristup (omogućava korisniku da neometano šalje i prima informacije na globalnoj razini);Neutralnost (u donosu na korisnike i u odnosu na korištenje)

Privatne mreže. Ni privatne mreže ne definiše niti tehnologija na osnovu koje su izgrađene, niti pravo vlasništva nad mrežom;Suština privatne mreže leži u činjenici da tu mrežu može koristiti samo određena grupa korisnika neovisno o tome da li je mreža u vlasništvu tih korisnika ili je iznajmljena. Stoga se privatne mreže dijele na:Interne mreže (povezuju terminalne uređaje unutar jedne zatvorene lokacije);Korporativne mreže (povezuju terminalne uređaje unutar iste organizacije bez obzira na prostor i rastojanje);Mreže zatvorene grupe (različite organizacije sa bliskim zajedničkim interesom);Semi-javne mreže (otvorene za određenu podgrupu korisnika javne mreže).Privatne mreže mogu biti realizovane putem:Vlastite opreme operatora koji pruža usluge privatne mreže;Kombinacijom vlastite opreme i iznajmljenih kapaciteta javne mreže, iliIznajmljivanjem kapaciteta javnog operatora – “virtualne privatne mreže”Glavna razlika između javne i privatne mreže leži u obavezi javnog operatora da pruži uslugu svakome ko je spreman platiti priključak i korištenje mreže,dok to ne važi za operatora privatne mreže.

Po principu organizacije mreže:

Hijerarhijske-uslovljeno stepenom tehnološkog razvoja inteligencije čvorova mreže i definisano topologijom mreže. Mreža izgrađena od više hijerarhijskih nivoa, tako da se viši hijerarhijski nivo obavlja određeni dio zadataka za niži hijerarhijski nivo (ne postoje direktne veze istih hijerarhijskih nivoa)

Horizontalno povezane (plitke “flat” mreže)- omogućeno stepenom tehnološkog razvoja inteligencije čvorova mreže i definisano topologijom mreže. Mreža, uglavnom, izgrađena od jednog hijerarhijskog nivoa, tako da svako čvorište u mreži ima direktnu vezu za svakim drugim čvorištem.

Po principu opsluživanja osnovnih tk. usluga: Jednouslužne; Konvergentne;Po funkcionalnom principu: Noseće; Signalizacione; Inteligentne.

46

4.9.Organizacija javne telekomunikacijske mreže

Mreža je, u principu, sastavljena od dva dijela: fizičke opreme (prenosna oprema, komutacioni uređaji, signaina oprema, i slično) i logičkih elemenata (kanali, putevi, linkovi) koji proizilaze iz postojanja i međusobnih veza fizičke opreme. Ova mreža prenosi različite vrste telekom usluga, uključujući kako noseće usluge tako i teleusluge (usluge višeg aplikativnog nivoa), sa ciljem da zadovolji potrebe korisnika. Organizacija javne mreže predstavlja disribuciju (raspored) telekomunikacione opreme na određenom prostoru, te načine međusobnog povezivanja te opreme sa ciljem obezbjeđenja pravilnog i jednostavnog usmjeravanja telekomunikacionog saobraćaja između odredišnih tačaka. Iz tako postavljenog cilja organizacije telekomunikacione mreže, kao nužna posljedica proizilazi povećanje pouzdanosti telekomunikacione mreže i raspoloživosti telekom usluga (što za dalju posljedicu ima povećanje pogodnosti za korisnika), uz istovremeno maksimiziranje prihoda (što obezbjeđuje korist operatoru koja treba da bude proporcionalna pogodnostima datih korisniku).Organizacija mreže je proizvod logičkog struktuiranja uslovljenog administrativno-teritorijalnom organizacijom prostora koji opslužuje operator, ali je uglavnom limitirana, i u"dobroj mjeri određena tehnološkim karakteristikama opreme kao što su:

1. stepen inteligencije smještene u čvorištima mreže. Od stepena inteligencije u čvorištima zavise mogućnosti usmjeravanja saobraćaja, posebno alternativnog usmjeravanja i time otklanjanja negativnih posljedica kod zagušenja u mreži. Povećanjem stepena inteligencije u čvorištima mreže pojednostavljuje se proces dimenzioniranja kanala u linku, uz istovremeno proširejenje mogućnosti različitih načina tarifiranja diferenciranih na osnovu rastojanja između odredišnih tačaka, količine korištenja telekomunikacione opreme (saobraćaj usmjeren kroz nepotpuno iskorištene puteve može biti manje tarifiran), i vremena korištenja mreže i usluge,

2.. način i vrsta signalizacije upotrijebljene u mreži Različite vrste signalizacija omogućavaju različit broj signala koji se prenose, čime se determiniše stepen iskoristivosti mreže i širina palete pogodnosti pruženih korisniku,

3. vrsta prenosnih sistema. Od vrste prenosnih sistema i njihovih tehnoloških karakteristika kao što su: dozvoljena slabljenja, raspoloživi kapacitet, pogodnosti odgranjavanja sistema (jednostavnosti izdvajanja dijela kanala iz ukupnog spektra duž trase prenosnog sistema), te ekonomičnosti sistema, uveliko zavisi način organizovanja telekomunikacione mreže i broj linkova.

Dugo vremena je telefonska mreža predstavljala osnovu telekomunikacione mreže preko koje su se prenosile različite usluge. Povećanjem stepena inteligencije u komutacionim čvorištima i stalnim razvojem sistema siganalizaćije otvarale su se mogućnosti da se preko postojeće telefonske mreže prenose nove nove telekomunikacione usluge, a uvođenjem OSI modela u razvoju usluga omogućen je prenos i teleusluga. Na samom početku razvoja telefonske mreže, tehnološke mogućnosti telekomunikacione opreme bile su siromašne (kako u području mogućnosti prenosnih sistema tako i u području sistema signalizacije, ali i na području stepena primjenjene inteligencije u čvorištima). Ograničene mogućnosti ovih triju komponenti telefonske mreže (prvenstveno u oblasti alternativnog usmjeravanja, diferenciranog tarifiranja, i dozvoljenog slabljenja) zahtijevale su da se svakom čvorištu u mreži tačno definišu funkcije koje će to čvorište obavljati, te da mu se na osnovu tih funkcija odredi tačan položaj u mreži. Tako postavljeni limitirajući faktori neminovno su vodili ka strogo hijerarhijskoj organizaciji mreže. Hijerarhijski način organizovanja dalje je determinirao plan numeracije mreže sa tačno utvrđenim područjima numeracije (zvanim kod mrežne grupe-area code) koji su služili kao tačke utvrđivanja načina usmjeravanja saobraćaja i tarifiranja. Ovakav način je, uz više ili manje odstepena, utvrđivao četiri nivoa mreže kod koje svaka centrala ima primarni put ka samo jednoj nadređenoj centrali, pri čemu centrala nižeg nivoa zahtijeva od centrale višeg nivoa da završi kompletiranje poziva nastalog u nižoj ravni. U izuzetnim slučajevima (kada je između dviju centrala nižih nivoa, različitih saobraćajnih područja, izražen velik intezitet saobraćaja) instalisane su poprečne veze tzv. visoko iskoristivi vodovi. Ovakav način organizovanja telekomunikacione mreže zadržao se dosta dugo u upotrebi, tako da je i današnja telekomunikaciona mreža Bosne i Hercegovine karakterizirana ovom vrstom organizacije mreže.

47

5. TELEKOMUNIKACIJSKI SAOBRAĆAJ

U toku svakodnevnih aktivnosti suočavamo se sa situacijama kada se naši zahtjevi ne zadovoljavaju trenutno napr. na taksi stanicama, u bankama, pošta ma i sl. Neke od tih situacija se mogu tolerisati, druge su frustrirajuće, ali izvan naše kontrole. Važnost usluge koju očekujemo odlučuje o tome da li ćemo odustati od zahtjeva za uslugom ili čekati dok se on ne zadovolji. Ovakva i slična pitanja spadaju u domen saobraćaja. Od prirode zahteva korisnika razlikuju se putni, željeznički, vazdušni, poštanski saobraćaj itd. koji imaju određene specifičnosti. Riješavanje poblema saobraćaja zasniva se na teorijskim osnovama koje čine više značajnih naučnih disciplina.U ovoj glavi razmatraju se osnovi posluživanja saobraćaja u telekomunikacionim sistemima ili kraće telekomunikacionog saobraćaja. To obuhvata njegove osnovne karakteristike, odnosno posmatranje telekomunikacionog saobraćaja kao slučajnog procesa. Treba, međutim, reći da iako se obuhvaćena problematika tretira na uopšteni način, o čemu govori i usvojeni termin za saobraćaj, prevashodna je orijentacija na saobraćaj koji poslužuju komutacioni sistemi, jer su oni direktan predmet razmatranja ove knjige.

5.1. Uvod u telekomunikacioni saobraćaj

Posmatrajući neki telekomunikacioni sistem može se dati generalna definicija telekomunikacionog saobraćaja. Pod telekomunikacionim saobraćajem se podrazumjeva ukupno vrijeme zaposjednutosti, odnosno zauzeća svih elemenata, sklopova i većih funkcionalnih cjelina u tom sistemu, koji će se sa aspekta saobraćaja dalje zvati organima. Ovo zaposjedanje može biti namjerno ili nenamjerno, kratkotrajno ili dugotrajno, pri uspostavljenoj ili neusposlavljenoj vezi korisnika.Osnovni zadatak telekomunikacionog saobraćaja je da omogući nalaženje kompromisa u pogledu kvaliteta usluga koje se pružaju korisnicima teleko- munikacionog sistema i ekonomičnosti rešenja ovog sistema. Drugim reijeima treba da omogući pravilno dimenzionisanje telekomunikacionog sistema.Važnost nalaženja zadovoljavajućeg odnosa ovih značajnih karakteristika telekomunikacionog sistema najbolje se može sagledati iz primjera datog na sl. 5.1. Na primjeru je prikazana grupa od 5 korisnika telefonske centrale C 1, koji žele da ostvare veze sa korisnicima telefonske centrale C 2, pri čemu su ove dvije centrale međusobno spregnute sa N prenosničkih vodova (sl.5.1.a.). Aktivnosti pojedinih korisnika manifesltuju se tzv. korisničkim saobraćajem, koji podrazumjeva zauzeće odgovarajućih organa, korisničkih aparata, odnosno korisničkih linija. Pri tome se zauzeće od strane svakog korisnika pojavljuje samo u kolu posmatranog vremena, kako je to prikazano na sl. 5.1.b. Preslikavanjem zauzeća sa korisničkih linija na prenosničke vodove između posmatranih centrala dobiju se slika saobraćaja koji vodovi poslužuju, pri čemu je broj vodova isti ili veći od broja korisničkih linija (sl. 5. l.c.). Do ove slike se dolazi prostim superponiranjem zauzeća na pojedinim prenosničkim vodovima (izraženog vrijednostima 0 ili 1), što znači da je saobraćaj ovih vodova predstavljen brojem istovremeno zauzetih vodova.Sa sl. 5.l.c. se može videti da je maksimalan broj istovremeno zaposjednutih vodova jednak ukupnom broju korisničkih linija tj. da iznosi 5. Međutim, to se u praksi rijetko dostiže i na primjeru sa slike to je ostvareno samo u jednom kratkom vremenu, koje predstavlja 1-2% ukupnog posmatranog vremena. Zbog toga se nameće ideja o smanjenju broja prenosničkih vodova na recimo N = 4, što je prikazano na sl. 5. l.d. Time se u približno naznačenim procentima narušava tzv. kvalitet usluge (neki od korisnika bi bili primorani da ponovo pokušaju zauzimanje prenosničkih vodova), ali se značajno slijedi na broju prenosničkih vodova (20%), a samim tim i cjeni rešenja.Prema tome osnovna relacija koju treba odrediti u posmatranom primjeru može se dcfinisali funkcijom

48

p = f ( A , N ) (5.1.)

pri čemu je vjerovatnoća neostvarenih veza, A količina korisničkog saobraćaja u posmatranom vremenu, a N broj organa (konkretno prenosničkih vodova)

Sl. 5.1. Primjer posluživanja saobraćaja između dvije telefonske centrale grupom prenosničkih vodova: a) posmatrana konfiguracija: b) raspodjela korisničkog saobraćaja; c) raspodjela saobraćaja prenosnićkih vodova kad je broj vodova nije ograničen; d) raspodjela saobraćaja prenosničkih vodova kada je broj vodova manji od broja korisničkih linija koji taj saobraćaj poslužuju. Generalizacija ove konstatacije predstavlja i glavni zadatak razmatranja u domenu telekomunikacionog saobraćaja.

49

(5.2.)

5.2. Osnovne karekteristike telekomunicionog saobraćaja

Pod osnovnim karakteristikama telekomunikacionog saobraćaja u ovom poglavlju se podrazumevaju i razmatraju: nastanak saobraćaja, intenzitet saobraćaja, ponašanje saobraćaja u vremenu, vrijeme posluživanja, gubici i ponavljanje pokušaja poziva.

5.3.Nastanak saobraćaja

Saobraćaj u telekonuinikacionom sistemu stvaraju izvori saobraćaja, a to su u ovom slučaju korisnici. To znači da saobraćaj nastaje kao neposredna potreba korisnika za međusobnim komuniciranjem. Ovako nastali saobraćaj ima statistički karakter. To je posljedica uzajamnog djelovanja više korisnika, koji su nezavisni jedni od drugih. Ovakvi međusobno nezavisni korisnici nazivaju sc čistim izvorima saobraćaja.Kao što je ranije već rečeno aktivnost izvora saobraćaja koja ima za cilj uspostavljanje veze u komutacionom sistemu naziva se pozivom. Po tome se poziv može, ali ne mora završiti uspostavljenom vezom sa drugim korisnikom.Više faktora utiče na proces nastajanja poziva, pri čemu je ponašanje korisnika najhitniji. Međutim, na ovaj proces može uticali i slanje posmatranog sistema, odnosno njegovo preoptercćenje, što može dovesti do ponavljanja poziva, zatim specijalni dogadaji (zemljotresi, poplave i dr.) koji uzrokuju ekstremno opterećenje itd.

5.4.Intenzitet saobraćaja

Ako se posmatra grupa organa (kao što je napr. slučaj sa N vodova na sl. 5.1.) onda se količina saobraćaja koju ona posluži u nekom vremenskom periodu može definisati kao suma vremena za koje su organi zauzeti. Međutim, veličina koja daje znatno korisniju informaciju o posmatranom saobraćaju je intenzitet saobraćaja; to je količina saobraćaja podjeljena sa određenim periodom vremena. Mada je intenzitet saobraćaja veličina bez dimenzija (vrijeme podjeljeno vremenom), obično se izražava jedinicom erlang (skraćeno E). Jedinica intenziteta saobraćaja dobila je ime po pioniru teorije saobraćaja, danskom naučniku Agner Krarup Erlang-u (1878-1929).Po definiciji jedan organ ukupno zauzet neko vreme t za posmatrani period vremena T ima intenzitet saobraćaja t/T erlanga. To znači daje maksimalno opterećenje jednog organa 1E, odnosno broj erlanga ne može biti veći od broja organa za posluživanjePostoje i druge jedinice za izražavanje intenziteta saobraćaja. Najpozna tija je CCS (century call seconds), što u prevodu znači stotinu poziv-sekundi. Odnos ove jedinice, oja sc naročito koristi u Severnoj Americi, i Erlanga je

1E = 36 CCS.Postoji više načina za izražavanje intenziteta saobraćaja. Ovdje će se posmatrati tri:

(1.) Intenzitet saobraćaja se obično dobija iz izraza:

A = c tμ

gdje je c broj poziva ili broj novih zauzeća organa u jedinici vremena, a tμ

srednje vrijeme zauzeća organa izraženo u istoj jedinici vremena. Gornji izraz može se prikazati i ovako:

(5.3.)

50

gdje je S broj izvora saobraćaja, a c' broj poziva ili broj novih zauzeća organa u jedinici vremena po jednom izvoru saobraćaja.

(1.) Na sl. 5.2. prikazano je ponašanje jednog organa u toku posmatranog perioda vremena T. Postoji z zauzeća organa, pri čemu zauzeće i ima vrijeme t i trajanja. Na bazi ovih zauzeća može se definisati intenzitet saobraćaja:

(5.4)

Srednje vrijeme zauzeća organa je:

(5.5.)

i može se smatrati da je približno jednako srednjem vremenu iz prethodnih re lacija (5.2. i 5.3.). Iz relacija 5.4. i 5.5. sljedi broj zauzeća organa u jedinici vremena, koji odgovara broju poziva:

Sl.5.2. Zauzeća jednog organa u posmatranom periodu vremena.(3.) Broj istovremenih zauzeća organa dalje u obliku neprekidne funkci je x(t), koja može imati samo pozitivne vrcdnosti (sl. 5.3.). U ovom slučaju u posmatranom periodu vremena T može se izraziti intenzitet saobraćaja na sljedeći način:

51

Sl. 5.3. Broj istovremenih zauzeća organa prikazan u obliku neprekidne funkcij

To znači da intenzitet saobraćaja predstavlja srednju vrijednosti funkcije x(l) u vremenu T. Ako se u relaciji 4.7. srednje vrijeme zauzeća organa označi sa t μ i ako se i u trenutcima ti=i tμ i = 0,1 .......v-1, pri T =v tμ određuje vrijednosti funkcije x(ti) može sc napisati:

(5.6.)

Ovaj način izračunavanja intenziteta saobraćaja ima naročito primjenu pri mjerenju saobraćaja.

52

5.5.Ponašanje saobraćaja u vremenu

Količina saobraćaja se mjenja u toku vremena. Posmatranjem ovih promjena može se uočiti da pored čisto slučajnih promjena postoje i one koje se pojedinačno ponavljaju, odnosno koje se mogu predviđati. Tako, na primjer, ako se posmatra telefonska centrala postoje tri perioda promjena količine saobraćaja u vremenu, koje se odnose na dnevna, nedeljna i godišnja posmatranja. To je prikazno na sl. 5.4.Na sl. 5.4.a. prikazane su promjene količine saobraćaja, konkretno posmatranog broja X istovremeno zauzetih organa u toku jednog dana. Ove promjene su posljedica mnogobrojnih faktora, kao što su: lokacija komulacionog sistema, struktura korisnika, njihovo radno vreme itd. Naročito je bitno doba dana Tako se sa prikazanog dijagrama promjene količine saobraćaja u toku 24 h vidi da je noću saobraćaj neuporedivo manji nego sto je to slučaj preko dana. Količina saobraćaja dostiže maksimum u toku prepodneva, kada većina korisni radi. U toku popodneva ona je znatno manja, mada je i tu izražen neki lokalni maksimum. Na ovo ima značajan uticaj i tarifna politika, odnosno saobraćaj je veci u periodima dana sa nižom tarifom.

Slika 5.4.

53

Na sl. 5.4.a. naznačen je takozvani čas najvećeg opterećenja (CNO). Ima različitih definicija CNO prema jednoj od njih to je period vremena od 60 uzastopnih minuta za vrijeme koga je intenzitet saobraćaja najveći. Ovo je značajna karakteristika saobraćaja u komutacionim sistemima, koja se po pravilu koristi pri njihovom dimenzionisanju.U proračunima intenzitet saobraćaja se obično uzima u času najvećeg opterećenja. Tako da bi se definisao intenzitet saobraćaja u telefonskoj centrali iz mjerenja preko cjelog dana tj. 24 h, obično se daje vrijednost koeficijenta koncentracije saobraćaja. Ovaj koeficijent definisan je kao:

(5.7.)

pri čemu je Aεn intenzitet saobraćaja u ČNO, a Ad intenzitet saobraćaja u periodu od 24 h. Koeficijenat K izražava stepen neravnomjernosti raspodjele saobraćaja u toku dana i kreće se obično u granicama od 7-20%.Intenzitet saobraćaja može u pojedinim trenucima biti veći od onog u ČNO. To su kratkotrajni saobraćajni vrhovi koji se pojavljuju u specijalnim okolnostima, kao što su: katastrofe, čestitanja u noći nove godine, prekid popularnih TV serija, obaveštenja o važnim sportskim događajima itd. Međutim, bilo bi neekonomično dimenzionisati komutacione sisteme prema ovim kratkotrajnim saobraćajnim preopterećenjima.Na sl. 5.4.b. prikazane su nedeljne promjene količine saobraćaja. Vidi se da je radnim danima saobraćaj veći nego subotom i nedeljom. Postoje i male razlike u odnosu na radne dane tj. obično je količina saobraćaja nešto veća ponedeljkom i petkom, kao početnim i krajnjim danima radnog djela nedelje.

Količina saobraćaja se mjenja i u toku godine, kako je to prikazano na sl.5.4c. To zavisi od raznih sezonskih aktivnosti, pri čemu se u prvom redu misli na školske raspuste, godišnje odmore, a takođe i državne praznike.Posmatrano u dužem vremenskom periodu saobaćaj ima tendenciju stalnog porasta, jer se broj korisnika povećava, a često i saobraćaj po korisniku. Zbog toga pri planiranju eksploatacije nekog komutacionog sistema, recimo te lefonske centrale, treba uzeti ovu činjenicu u obzir bar za period vremena od 30 godina.

54

5.6.Vrijeme posluživanja

Iz izraza kojima je definisan intenzitet saobraćaja vidi se da je jedan od osnovnih parametara srednje vrijeme zauzeća organa. U teoriji telekomunikacionog saobraćaja vrijeme zauzeća organa obično se naziva vremenom posluživanja.Određivanje vremena posluživanja nije jednostavno, jer se ono sastoji od više etapa. Na primjer, u slučaju posluživanja telefonskog poziva sa uspješnim ishodom , detektuje se signal najave pozivajućeg korisnika, šalje tonski signal biranja i prihvataju signali adrese. Na bazi analize cifara primljene adrese nalazi se traženi korisnik, uspostavlja put kroz komutaciono polje do njega i upućuje mu se signal poziva. Traženi korisnik se odaziva, veza između korisničkih aparata je ostvarena i dva korisnika razgovaraju. Po obavljenom razgovoru detektuje se signal raskidanja sa obje strane i veza se oslobađa. Etape koje najviše utiču na vreme posluživanja posmatranog poziva u komutacionom sistemu su slanje tonskog signala biranja, slanje signala poziva i etapa razgovora. Treba uočiti da značajno manje utiču vremena različitih obrada, odnosno odgovarajuća kašnjenja.Međutim, na određivanje vremena posluživanja veoma utiču i neke druge etape, posebno za slučajeve kada posluživanje poziva nema uspješan ishod. Na primjer, to su pogrešne najave tj. pokušaji poziva od kojih njihovi inicijatori odustaju vrlo brzo po prijemu tonskog signala biranja. To su takođe i etape: odustajanje od biranja, preopterećenje organa komutacionog sistema, greška u ovim organima, zauzetost traženog korisnika, njegovo neodazivanje na upućeni poziv itd. Na sl. 5.5. šematski je prikazana struktura vremena posluživanja jednog telefonskog poziva. Pored prikazivanja svih komponenata od kojih se sastoji vrijeme posluživanja poziva sa uspješnim ishodom, navedene su i različite opcije vremena posluživanja poziva sa neuspješnim ishodima.

Slika 5.5. Struktura vremena posluživanja u slučaju telefonskog poziva

55

Da bi se uočile razlike između toga koliko pojedine etape utiču na ukup no vrijeme posluživanja poziva, u tabeli 5.1. su ilustrovani neki statistički podaci za posmatrani slučaj telefonskog poziva. Vrijeme posluživanja uspješnih pokušaja poziva je znatno duže, a za telefonski poziv se često koristi vrijednost od cca 150 s.

Tabela 5.1. Neki statistički podaci o vremenu posluživanja telefonskog poziva

U prethodnom izlaganju je istaknuto da na dužinu vremena posluživanja poziva značajno utiče da li se radi o uspješnom ili neuspješnom ishodu posluživanja. Na sl. 5.6., na primjeru odlaznog medumjesnog telefonskog saobraćaja, prikazani su statistički podaci koji se odnose na ishode posluživanja pokušaja poziva. Vidi se da približno 70% pokušaja poziva koji se poslužuju ima uspješan završetak. Preostalih 30% ne završava se uspješno iz različitih razloga, koji su analizirani na posmatranoj slici. Treba napomenuti da se razmatrani primjer odnosi na razvijenije telefonske mreže.

5.7.Modeli posluživanja

Pozivi dovedeni na ulaze nekog sistema, odnosno grupe organa ne mora ju biti svi posluženi. Naime, ukoliko je broj organa za posluživanje manji od bro ja poziva, dolazi do gomilanja tj. dio poziva ostaje neposlužen. U zavisnosti od toga kako se tretiraju ovi neposluženi pozivi, razlikuju se sljedeći modeli posluživanja:

Model posluživanja sa gubicima, kod koga pozivi koji su došli na ulaze u trenutku kada su svi organi zauzeti ne mogu da se posluže, već se gube.

56

Sl. 5.6. Prikaz statističkih podataka uspješnosti posluživanja pokušaja poziva na primjeru odlaznog međumjesnog telefonskog saobraćaja.

- Model posluživanja sa čekanjem, kod koga se pozivi koji su došli na ulaze u trenutku kada su svi organi zauzeti stavljaju na čekanje. Pozivi se ne gube, već se samo poslužuju sa kašnjenjem.- Mješani ili kombinovani model posluživanja, koji predstavlja model sa čekanjem, ali uz ograničenje vremena čekanja ili broja poziva koji mogu čekati.

5.9.Ponavljanje pokušaja poziva

Značajne poremećaje u tokovima saobraćaja, a samim tim i obezvređivanje modela odgovarajućih teorijskih razmatranja, može da izazove fenomen tzv. ponavljanja pokušaja poziva.Do ponavljanja pokušaja poziva dolazi prije svega zbog ponašanja korisni ka, odnosno izvora saobraćaja. Uzrok tome je napr. neka greška, traženi koris nik zauzet ili odsutan, greška u biranju, zauzetost, odnosno gomilanje na pojedinim organima (komutaciono polje, prenosnički vodovi) itd. U takvim slučajevima korisnik odlučuje da li da ponovi ili ne pokušaj poziva, a na njegovu odluku utiče i informisanost o prethodnom ne uspjelom pokušaju. Informisanost korisnika sc postiže putem tonskih signala ili snimljenih saopštenja na traku napr. tipa “Svi vodovi u traženom pravcu su zauzeti, pokušajte kasnije.”Teorija ponavljanja pokušaja poziva je veoma složena. Pokazuje sc da je vjerovatnoća greške za sve pokušaje poziva mnogo veća nego za slučaj prvog pokušaja. To jc zbog toga što se interval vremena između pokušaja poziva smanjuje, što jc veoma bitan parametar u odgovarajućim saobraćajnim analizama. Međutim, zbog kompleksnosti ova problematika se neće razmatrati

57

6.TELEKOMUNIKACIJSKE SLUŽBE

6.1.Pojam telekomunikacijskih službi

Pod telekomunikacionom službom se podrazumjeva organizovani sistem za pružanje usluga korisnicima. To su napr. telefonija, telegrafija, prenos podataka itd. Tehničko sredstvo kojim se realizuje ovakav sistem je telekomunikaciona mreža. Svaka služba se sastoji od skupa usluga, a pod uslugom se podrazumjeva određena, unaprjed utvrđena obaveza koju imalac sistema tj. tclekomunikacione mreže treba da pruži, od¬nosno izvrši za korisnika. Napr. usluge u okviru telefonske službe su: uspostavljanje lo¬kalne veze, tarifiranje, preusmjeravanje poziva itd. Bez pretenzija da su izabrani najadekvatniji termini za telekomunikacione službe i usluge, napomenimo čitaocu da se u našem jeziku voema često miješaju ovi pojmovi, kao i to da se nejretko može sresti i termin „servis” umjesto ovdje usvojenog termina „služba”.U ovom poglavlju se daje kratak pregled razvoja telekom službi, kao i osnovna predstava o njihovoj klasifikaciji, odnosno njihovim karakteristikama.Posmatrajući protekli period od skoro 150 godina organizovane primjene telekom službi, može se zaključiti da postoje dvije epohe u njihovom razvoju. Prva, znatno duža je karakteristična po sporom razvoju ovih službi, dok drugu, koja počinje prije nepunih dvadesetak godina, karakteriše njihov veoma intenzivan razvoj.Sve do skoro telefonija, telegrafija i teleks su bile glavne telekomunikacione službe, koje je po pravilu obezbjeđivala nacionalna administracija, odnosno PTT organizacija. Telefonija je omogućavala ostvarivanje uobičajenih govornih komunikacija, biografija isporučivanje urgentnih pisanih saopštenja, a teleks razmjenu informacija u pisanoj formi u poslovnom svijetu. To je uglavnom zadovoljavalo sve društvene i druge potrebe. Službe prenosa podataka, faksimila i mobilne telefonije su postojale, ali nije bilo puno zahtjeva za njihovo korišćenje. Što se tiče prenosa slike i zvuka masovno su primjenjivane službe televizije i difuzije zvuka i to najviše za tzv. zabavni program.Karakterističan je i način na koji su bile organizovane ove službe. Nacionalne administracije su imale monopol u tom pogledu (izuzetak su službe difuzije zabavnog programa za koje su nadležne druge organizacije). Službe su po pravilu realizovane u tikvicu individualnih telekom mreža, a tarife za njihovo korišćenje su bile relativno visoke. Nedovoljno definisana standardizacija uslovila je potrebu za uvođenjem određenih prilagođenja u okviru telekom mreža i između njih.Tokom sedamdesetih godina, u periodu od samo nekoliko godina, potpuno se izmjenila slika u pogledu telekom službi. Korisnici su počeli da traže veći broj službi, bolji kvalitet i manje cijene za pružene usluge. Proizvođači, motivisani značajnim tehnološkim dostignućima, počeli su da proizvode uređaje i sisteme sa većim mogućnostima, sposobne da podrže nove službe. Nastaju i promjene u smislu organizacije službi. Jačaju procesi konkurencije, liberalizacije, deregulacije, standardizacije, integracije i dr. Rezultat svega ovoga je nagli porast broja različitih telekom službi, koji daje telekomunikacijama novu dimenziju u društvu i ekonomiji.Na sl. je dat šematski prikaz dinamike razvoja telekom službi do 2000. godine, koji je sačinila Evropska zajednica. Iz ovog prikaza se jasno sagledavaju pomenute dvije epohe u razvoju telekom službi. Treba napomenuti da je za drugu od ovih epoha karakterističan proces integracije. Naime, realizacija svake od novih službi posebnom telekomunikacionom mrežom bila bi veoma skupo rješenje. Zbog toga se pristupilo definisanju koncepcije tzv. digitalne mreže integrisanih službi, koja se zasniva na realizaciji više telekom službi različitih karakteristika u okviru jedne mreže S obzirom na brojne postojeće telekomunikacione službe i zahteve koji već postoje u pogledu novih, neophodno je obezbjediti adekvatne podrške za njihovu realizaciju.Najviši nivo u ovakvom modelu čine telekomunikacione službe. Navedene su osnovne grupe službi, kao i neke tipične službe u okviru njih.Sljedeći, niži nivo obuhvata telekomunikacione mreže koje direktno učestvuju pri realizaciji određene službe. To su: korisnička mreža, mreža prenosa i mreža komutacije. Svaka od njih u

58

zavisnosti od službe upotrebljava odgovarajuće resurse (napr. komutaciona mreža: digitalnu komutaciju ili komutaciju paketa).Sljedeći nivo sadrži tehnike koje podržavaju nivo mreža. To su tehnike optike, integrisanih kola, računarstva, softvera i digitalizacije signala. Ovo je u stvari nivo tehnološkog razvoja pojedinih elemenata, odnosno resursa mreže.I konačno bazni nivo modela čine naučne discipline, konkretno nauka o materijalima i teorija informacija. To je nivo istraživanja, koji direktno podržava pojedine tehnike prethodnog nivoa.

6.2.Klaslfikacija službi

Ilustracije radi u ovom odjeljku se navode neki aspekti klasifikacije telekom službi, odnosno opšte karakteristike nekih od njih, uz napomenu da je to veoma obimna i kompleksna problematika koja prevazilazi okvire ove knjige.Zbog brojnosti i različitih karakteristika telekom službi nije jednostavno načiniti njihovu klasifikaciju. U ovom članu izložena je jedna od mogućih klaslfikacija telekom službi, polazeći od korisničkog aspekta primjene službe i njenih transportnih karakteristika. U odnosu na ove faktore sve telekomunikacione službe se mogu podjeliti na: interaktivne službe, kod kojih se prenos obavlja u oba smjera i službe, kod kojih se prenos obavlja u jednom smeru.Interaktivne službe se dalje djele na: službe dijaloga, kod kojih se stalno obavlja predaja i prijem poruka (napr. tele- fonija, prenos podataka, video-konferencija i dr.), službe uskladištenja, koje podrazumjevaju slanje informacija u bazu podataka (to može biti govor, podaci, slike, audio-slgnali i dr.), službe uskladištenja, kojima se izvlače informacije iz baze podataka (što opet može bili govor, podaci i sl.).Kao primer distributivnih službi mogu se navesti: televizija visoke rezolucije, stereo Hi-Fi zvuk, slanje kvalitetne slike i teksta itd.

6.3.Karakteristike službe

U prethodnom odjeljku je prikazan spektar telekom službi, među kojima su brojne nove službe. Neke od njih se već primjenjuju u razvijenim zemljama, dok se za druge očekuje primjena u bliskoj budućnosti. Broj novih telekom službi je veliki i zbog toga ih je teško na ovakvom mestu sve definisati. Međutim, da bi se stekao utisak o tome šta one nude korisnicima, ovde se za neke od njih daje kraći pregled osnovnih mogućnosti. Treba reći da je pregled sačinjen prema pokazanom interesu naše nacionalne administracije u pogledu uvođenja novih službi .Prenos podataka posebnom mrežom podrazumjeva prenos podataka kroz mrežu namjenjenu isključivo saobraćaju podataka. Protok podataka kroz ovakvu mrežu može bili do 64 kb/s.Fakslmil je služba koja omogućuje prenos teksta, crteža i sl. sa crno bijelom repro¬dukcijom na hartiji, zašta se koristi postojeća telefonska mreža. Predviđen je i razvoj službe faksimila u boji.Teleleks omogućuje prenošenje slova i znakova velikom brzinom, pri čemu se tekst predaje automatski iz memorije u memoriju, a izuzetno ručno posredstvom tastature.Telekonferencija podrazumjeva održavanje konferencije posredstvom telekomunikacione mreže između više udaljenih korisnika. U osnovi razlikuju se dvije vrste telekonferencija: audio-konferencija i video-konferencija. U slučaju audio-konferencije prenosi se samo govor, dok se u slučaju video-konferencije pored govora prenose i pokretne slike sagovornika. '•Videoteks omogućuje da se unapred pripremljena informacija iz baze podataka (telefonski imenik, meteorološki izveštaj i sl.) dobije u tekstualnom ili grafičkom obliku na ekranu terminala (TV

59

aparat ili specijalni terminal). Komunikacija sa bazom podataka obavlja se po telefonskoj liniji standardnim terminalom podataka.Mobilna telefonija ili radio-telefonija je služba koja omogućuje obavljanje telefonskog razgovora između korisnika u vozilu i korisnika priključenog na javnu telefonsku mrežu, odnosno korisnika u drugom vozilu.Telefonski radio-poziv ili pejdžing omogućuje korisniku prijem ličnog poziva radio putem, koji mu se upućuje sa bilo kog telefona javne telefonske mreže. Uslov je da nalazi u području dometa i da uz sebe ima aparat za prijem poziva.Elektronska pošla je služba kojom se obavlja prenos pisama od mesta prijema do odredišta i to telekomunikacionim sredstvima.Video-telefonija omogućuje da se prilikom obavljanja telefonskih razgovora vidi lik sugovornika. Za praktičnu realizaciju ove službe potrebno je da telefonska mreža bude digitalizovana.Pored navedenih postoji i niz drugih službi koje se mogu ostvarili korišćenjem postojećih telekomunikacione mreže napr. telemetrija (mjerenje na daljinu), telesignalizacija (javljanje da je izbio požar) itd.

60