Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri

Doç. Dr. Ülkü Çelik Şavk*

Bu çalışmada, Kırım Tatarcasının dilbilim ve dilbilgisiterimlerinin, dil terimleri ve gramer kitaplarından tespit edilebilenleri,Türkçe ve Rusça karşılıklarıyla birlikte yer almaktadır. Ayrıca, Türkçeve Rusça terimlerin dizinleri de, karşılaştırmalı çalışanlara kolaylıkolsun diye verilmiştir.

: KaynakçaE. Akmollayev, Kırımtatar filinin ameliyatı, Taşkent, 1989.Ülkü Çelik Şavk, "Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzuna Ek-2

Kırım Tatarcası Gramer Terimleri", Türk Dünyası-Dil ve EdebiyatDergisi, Sayı:10, s. 553-576, Güz 2000.

Türkçe-Kazakça-Karakalpakça-Rusça-İngilizce KarşılaştırmalıDilbilim ve Dilbilgisi Sözlüğü, Ankara, 2001.

Emine Gürsoy Naskali, Türk Dünyası Gramer Terimleri Sözlüğü,Türk Dil Kurumu Yayınları: 667, Ankara, 1997.

Mehmet Hengirmen, Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara1999.

Ahmet Kocaman. "Dilbilim Terimleri", Dilbilim Araştırmaları,s. 157-190, 1990.

"Dilbilim Terimleri Sözlüğü - Ek", Dilbilim Araştırmaları, s. 146-147, 1992.

Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk DilKurumu Yayınları: 575, Ankara, 1992.

Alaaddin Mehmedoğlu, Ahmet Buran, Hatice Alaaddin Kızı,Karşılaştırmalı Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü: Türkiye Türkçesi,Azerbaycan Türkçesi, Rusça, İngilizce, İzmir 1994.

Hacettepe Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve EdebiyatıBölümü Öğretim Üyesi.

76 Ülkü Çelik Şavk

A.M. Memetov, Kırımtatar tili, Akmescit, Kırımdevokuvped-neşir1997.

Ayşe Pamir Dietriclı, Rusça-Türkçe Dilbilim Terimleri Sözlüğü,Ankara 1997.

Rııssko-Krımskotatarskiy Terminologiçeskiy Slovar' (Yazık),Simforopol', 1992. . : .

Prof. Dr. Berke Vardar yönetiminde Prof.Dr. Nüket Güz, Prof.Dr.Emel Hııber, Prof. Dr. Osman Sanemoğlu, Doç. Dr. ErdimÖztokat, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1998.

Hamza Zülfikar, Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, TDKYayınları: 569, Ankara 1991.

a ' ' • . j .

abbreviatura kısaltma n66peBHaT.ypaabstrakt soyutaöcrpaKTHbiHabstrak fiil' soyut fiil, soyut eylem rJiaroJi aöcrpaKTHbiHabstrak isim soyut ad, soyut isim HMH r.ymecTBHTe.nbHoe,

cyuıerTBHTe.nbHoe aöcrpakTHoe

abstarkmana soyut anlam nHaıieHiıe a6r,TpaKTHoeabzats paragraf ao.vıuaçık eca açık hece oTKpbiTbifl cnor, cnor OTKpbiraHad ad HILıBIIııHC

adiy cümle basit tümce, yalın cümle, yalın tümce npocroenpe^.noaceHHe, npeü.noxeHne npocroe

adiy haber basit yüklem, yalın yüklem oca:

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 77

ağız sesi ağız sesi POTOBOHağız sesine keçiiv ağızlaşma npeBpauiemıeB nouoBoro BpoTOBoeağıztili konuşma dili, nutuk dili ycmaa pe%ağıznın açılışı ağzın açılma derecesi paorBop pîaagglütinativ til bağlantılı dil, bitişimli dil, eklemeli dil

arnıioTrtHaTHBHbiH JMMKakraba til akraba dil poüCBeHHbie fl.tbiicaaktiv etken «IKTMBaktiv fiil' etken eylem, etken fiil aKTbiBHbiH r.rTaro.iTaktiv luğat aktif sözlük aKTHBHbifi cnoBapbaktsent şive, vurgu aıcıieHTakustika akustik, işitimsel aKycTMKaal durum, hâl, tümleç o6cTOHTe.rrbcrBo, jono.nHenHe, najiejKal affiksi durum eki, durum takısı OKOHMaHHe naüeaaioeal anlatkan fiil' ulaç, zarf fiil r.naro.n r.BMKaal sözü tümleç o6cronTe.nbr.TBO, üorio/meHHeal zarfı, tarz alı durum belirteci, hal zarfı, niteleme belirteci napeMiıe

OÖpa.Sl üeHCTBHfl '

a-laşkan a-okıınuş ak'aHbe <alfavit abece, alfabe a.ıKJMBHT •alfiil' ulaç, zarf fiil repyHüHB, üeenpmacTHe ^- ••'

78 Ülkü Çelik Şavk

artikulyatsiya yeri boğumlanma noktası, eklemleme noktası Mecro

iipTHKyjIHUMfl

ar t sıra arka sıra, art sıra, kalın sıra «ÜııHH paü

art sırağa keçüv artlaşma, kalınlaşma ııepexoii B AıÜHHM paj

art sıra sozuk art sıra ünlüsü ;«IIıHı>IH r.naaiblH

artt ıruv derecesi en üstünlük derecesi npenof:xoüna a creneiib

asıl mana temel anlam onioBHoe ^iia'ierine

asıl sıfat niteleme sıfatı KaıiecrBeniioe npHJmnrrejibHoe

asıl haber temel yüklem r.naBHoe CKa.tyeMoe

asıl sozuk temel ünlü oaioBiıoe nnaaiue

asıl urğu ana vurgu, temel vurgu ocuoBlioe yiapenne, rınBHoe

yüa peline

asliy mana temel anlam .tfuiMeime orHOBHoe ., - •

asliy ses aslî ses, birincil ses nepBOHa>iaJibllbiH

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 79

b

bağ bağıntılama, bağlama, bağlantı, koşaç CBfttb, c.Ba:iKa

bağlayıcı bağlaç COKM ; ,

bağlayıcısızlık bağlaçsızlık 6ec.coKMHbiH •

bala tili çocuk dili H.IUK aereHbaş ana, asıl, temel rJKiBHMH • '"baş al yalın durum, yalın hal MMeHHTeJibHblH naüejKbaş aza asıl öge, baş öge MTOH maBHblHbaş cümle ana cümle, ana tümce, temel cümle, temel tüm maBHoe

baş keliş yalın durum, yalın hal HMeHHTeJibHbiH najeac, naiiexHMeHIlTCIbHblH , - .

baş ses ilk ses, önses iia'inJibHMH ;iByKbaş ses tüşüvi önses düşmesi Bbinaüenne Haıia.ribHoro .rayicabel'gisizlik zamiri belgisizlik adılı, belirsizlik zamiri MecroHMeHHe

• Heonpeüe.fieıiennebelgili isimli söz biriküvi belirli ad öbeği, belirli isim tamlaması

o(I)opM.neıinoe onpe.aejiMTe.nbHoebelgili tamamlayıcı belirli nesne, belirtili nesne o

:t© >•'• Ülkü Çelik Şavk

bir tilli luğat tek dilli sözlük oAHOSMbHHUft cnoBapb, rjioBapb

birinci şahıs birinci kişi, birinci şahıs .IHıIO nepBoe, nepBoe Jifouobirinci şahıs mülk birinci şahıs iyelik eki afjKJMKCbi npHHajUiescHOCTH

nepBoe .rauo • s s . :birleşme birleşme, birleşim coneTamıebitken al bitmişlik durumu coBepujeHHMH BHÜbitken vaziyet bitmişlik durumu coBepmeHHbiH BHÜ ,:boğaz boğaz, boğazsıl, gırtlak, hançere ropraHb, ryTTypa.nboğazlaşuv boğazsıHasma ryrrypa.nH.ıaiiHHburunlı genizsil, burunsı I HOCOBOH •burunlı ses geniz sesi, genizsil ses HOCOBOÎÎ :«yKburun n'si arka damak n'si, geniz n'si :«iiHejWbl

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 81

Ç . . . . . . . . - . • • . • • •

cenge çene ıie.nior.T

çirmaşkan yazı birleştirmen alfabe, bitişik yazı BH:*

çıkış ah ayrılma durumu, ayrılma hali, çıkma hali, çıkma dur

HcxoüHbiH naiiejK

çıkış keliş çıkma durumu, ayrılma hali najiejK HCxoüHblH

çıkış kelişi ayrılma durumu, ayrılma hali, çıkma hali, çıkma durumu

çift dudaklı çift dudak, çiftdudaksıl, dudaksıl 6M.na6na.nbHbiH

çift dudak tutuklan çift dudak ünsüzü 6H.na6Ha.nbHblH cor.nar.HbiH

çift söz çift sözcük napmie cnoBa ;çift tutuklar çift ünsüzler napHbie connacHbie ,

çok azalı çok ögeli MHoroıi.neHHbiH

çok azalı cümle çok ögeli cümle MHormneHHoe npeü.noxeHHoe

çok ecalı çok heceli MHorocnojKHbiH, no.iHCH.njia6mer.KHH

çokluk affiksi çokluk eki a • • " • ' • •

defis kısa çizgi, tire Re^Hc.delabializatsiya düzleşme üe.na6HaJiwauHHdefiişme değişim, değişme H;iMeHeHHedefiişüv değişim, değişme H;iMeHeHHederece çatı, fiil çatısı :«.nor raarona, .ianorderecelik ilgeç, edat, son takı noc.ne.nor, MacTHua -dialektolog lehçe bilimci jiHa.neKTO.nordialektologiya lehçe bilim üHaneKTonoraadiaog diyalog, ikili konuşma üna.nordiftong çift ünlülü, diftong üH(I)TOHrdikte (imlya) dikte, yazdırma üHKTaHTdissimilyatsiya aykırılaşma, benzeşmezlik JiHCC.HMH.naUHfld o ğ n m a n a temel anlam ocHOBHoe ;

82 Ülkü Çelik Şavk

doğru yazuv imlâ, yazım rıpaBoriHcanHe

doğrudan doğru açık, direkt, dolaysız npaMOH

doğrultuv keliş datif hali, verme durumu, yaklaşma lıali,yönelme

durumu, yönelme hâli naüex iaTe.ribHbifi, pianpaBHTejibHbm

dudak dudak ry6

dudaklaşuv dudaksıllaşma, yuvarlaklaşma oryöneHHe

dudaklı dudaksıl, yuvarlak ryöıiofl, JiaöHaJibHbiH

dudaklı sozuk dudaksıl ünlüler, yuvarlak ünlü Jia6Ha.nbHbie rnacubie

dudaklı sozuk yuvarlak ünlü ry6Hbier.iracH.bie

dudaklı tutuk dudak ünsüzü ryönoH coniaciibiH

dudaklı tutuk dudaksıl ünsüzler Jia6na.ribHbie cor.ıar.Hbie

dudak sesine keçüv dudaksıllaşma, yuvarlaklaşma .na6na.riH:iauHn

dudak singarmonizmi dudak benzeşmesi dudak uyumu .na6Ha.iblibiH

CHHnipMOIIIUM

dudaksız sozuk düz ünlü neryönoH r.nacjiMH, He.na6Ha.riH.iOBaHHbiH

r.nar:HMfi

dudak-tişli diş dudaksıl rydiicKsyöHOH

eeca hece, seslem r..noreca ayırıcı hece bölmesi, hece sının crioropaMeJieca biriküvi hece kaynaşması onpemeiiHC rjıoroBeca tüşüvi hece düşmesi, hece yitimi, seslem yutumu raanojıorna,

onyıuemie r:.rıoraecnebiy sözler yabancı kelime, yabancı sözcük HiiocTpamioe CJIOBOedebiy edebî JiHTeparypiibiıiedebiy til' edebî dil, yazı dili, yazın dil JlMTepaTypiibiiî fi/SbiK, n.

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 83

eki nokta iki nokta

eki tilli luğat iki dilli sözlük üBya;sbiıiHHH cnoBapb

eki tillilik iki dillilik jB.yavsbiMHe

ekilik sayı çift sayı jBOHCTBennoe »iHC.no • • • •

ekinci derece aza ikinci dereceli öge «ı.rieH BTopocreneHHblH

ekinci derece haber ikili çatılı yüklem BTopocreneHHoeekinci şahıs ikinci kişi JIHUO BTopoe, BTopoe .nnuo

ekinci şahıs çokluk çoğul ikinci kişi, ikinci çoğul kişi BTopoe JIHııO

ekinci şahıs teklik ikinci tekil kişi, ikinci teklik şahıs BTopoe JIMIıO

eüHHcrBeiinoro ıiMcno

ekinci uzunlık ikincil uzunluk BTopnıiHaa üo.nroTaekvativ ekvatif, eşitlik SKKıTHı)elifbe abece, alfabe a;-(6yKa, a.rul)aBHTemir cümlesi emir cümlesi noBe.nnTe.nbHoe npejLnoJKenoeemir meyil buyruk kipi, buyrum kipi, emir kipi HMnepaTHB,

noBe.nHTe.ribHoe na K.noneiiHe

entsiklopedik luğat ansiklopedik sözlük 3HUHK.TOneumer.KHH

("JlOKipb

erkek cinsi eril cins, erkeklik MyaccKOH paacskirgen söz arkaik sözcük, eskimiş sözcük npxnH:*vi, ycrapeBUiHa

("•JıOBO

etimologiya etimoloji, kökenbilim 3THMO.norna

f .. .fısıltılı ıslıklı uıunnuiHH .fısıltılı sesler ıslıklı sesler ııınnauiHe «yKHfiil' eylem, fiil n a r o nfiil' cümlesi eylem tümcesi, eylem cümlesi, fiil cümlesi r.naro.FibHoe

iipeajTCHKeHHe, npeü.noxeıiHe c r.naro.nbHHM aouyeMMMfiil' negizi eylem gövdesi, fiil gövdesi rnaranbiina OTHOBÎI, oaioBa

naranafiil' tamın eylem kökü, fiil kökü r.rmranbiibiH Kopeiibfiil'den fiil' yapıcı yalğama fiilden fiil yapım eki a(|)(|)HKf:

oöpanroniHfı r.naron OT n a r a n a

fiil'den fiil' yapuv fiilden fiil yapma ısııy rpıir.naro.nblioe

84 Ülkü Çelik Şavk

fiil'den isim yapıcı yalğama fiilden isim yapım eki a

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 85

İ • • • - ' • . • ; . : . • • • •

ibare anlatım, ifade, deyim, söz öbeği Bbipa aceme, o6opoT peiH,

içki iç, içsel BHyTpeHHHHiçki rifma iç kafiye, iç uyak BHyTpHrrpoMHa a pH(J)Maiçki ses iç ses, içses HHJiayT , • . " - • • • •idare yönetim, yönetme ynpaBJieHHe .

idare bağı yönetim, yönetme ynpaBJieHHeidare etici söz yönetici sözcük yrpiBJiaioiiiee CJıOBOidiolekt birey dili, bireysel dil iıaHOJieKT

86 Ülkü Çelik Şavk

isim söz birikmesi isim tamlaması cnoBocorçeranHe roıeHHoeisim söz birleşmesi isim tamlaması criOBoro'ieraHHe HMeHHoeisim tamın ad kökü iienpoM.ffiOüHoe cymecrBHTeJibiıoeisimden türeme isim addan türeme ad, isimden türeme isim

npOHMBOJIHblH OT HMeiIbl HMJI

isimden yapılğan fiil addan türeme eylem, isimden türeme fiil

npopKBOüiibiM OT HMeiibi maroji

isimfiil' isim fil, kılış ismi, mastar rnaroJibHoe vmn, HHeTizaiy luğat ansiklopedik sözlük TOJIKOBUıÎ

jjargon jargon jKapronjargonizm jargonizm aoıproHH1.»!jestler tili işaret dili fM>iK

k , k . . . - . ; . . .

kaçak akıcı öernbifl

kaçak sesler akıcı sesler öenbifle ;

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 87

kapalı eca kapalı hece :«iKpblXblfl c n o r

k a r a m a karşı sözler karşıt anlamlı, zıt anlamlı aHTOHHM

karşı kuyuv bağlayıcısı karşıtlık bağlacı, karşıtlık ilgeci, zıtlık

bağlacı COKH npoTHBMTe.nbHbifi, npoTHBHTe.ribHbiH COKM

karşı manal ı l ık zıt anlamlılık anTOHHMHa

kattı art avurt, sert TBepjibiH

kattı sozuk art sıra ünlüsü .«ıÜııHH nnacHbiH

kattı tafilay sert damaksıl TBepjOHe6iibifi

kattı tutuk art avurt ünsüzü, sert ünsüz TBepübiH cornacHbift

kavuz ayraç, parantez ocoöioı

kaytım dönüşlülük BCMBpaTHbiH

kaytım derece dönüşlü çatı Bo;«paTHbiH .«ı.nor, «ı.nor BCMBpaTHMH

kaytım f i i l i dönüşlü eylem, dönüşlü f i i l BCMBpaTHMfi n a r o r ı , n a r a n

BCMBpaTHMH

kaytım zamiri dönüşlülük adılı, dönüşlülük zamiri BO.«paTHbie

vıecTOHMeiiHa

kakafoniya kakışma, kakofoni, ses uyumsuzluğu KaKatyoHHfl

kal'ka kopya, öykünme, taklit K

88 Ülkü Çelik Şavk

kıska eca kısa hece KpaTKHH cnor

kıskalık kısalık KpaTKoert

kıska sozuk kısa ünlü KpaTKHH rnacmiH '

kıskaırtuv kısaltma aööpeBHaTypa : ;

kıya laf dolaylı anlatım KOCBemraa penb .

ki bağlayıcısı ki bağlacı COKM KH .

kirüitsa Kiril alfabesi KHpHJlHiia

kiriş ara, giriş BBOüHbiHkiriş cümlesi ara cümle, aratümce, giriş cümlesi BBaaHoe

npeü.aoaceHHe, npejLnoaceHHe BBOüHoekiriş söz ara sözcük BBOjiHoe CııOBO . , :klişe basmakalıp, klişe KJiHliıekoçürilnıe laf dolaysız anlatım npaMaa penbkonkret fiil' somut fiil riiarojı KOHKpeTHHHkonkret isim somut ad, somut isim KOHKpeTHoe HMH, KOHKpeTHoe

r.ymecT6HTe.nbHoek o n k r e t mana somut anlam :«ıaHeHHe KOHKperaoe, KOHKpeTHoe

konteks t bağlam KOHTeKCT

koşma aıffiks birleşik ek CJICOKHHH

koşma dudak tutuklan çift dudak ünsüzü 6H.aa6Ha.ribHblH conacHMH

koşma hıaber birleşik yüklem r.Ka:ıyeMoe cocraBHoe

koşuluv kaynaşma cTHaceHHe .

koşuvcı sozuk bağlama ünlüsü r.oeüHHHTe.fTbHbiH rnacHbiH

küçük ariif küçük harf Ma.neHbKaa 6yKBa

kuvetlendi rici parçalar kuvvetlendirme edatı, pekiştirme edatı

ynH.nHTe.abHa a nacrnua

küvettendirme kuvvetlendirme, pekiştirme yoıneHHe

lafnin stili konuşma tarzı rrH.rib pa:sroBopHHH

laringal ' t u t u k hemze xaM«

lakırdı kon uşma, söz pa:roBop, peıib

lakırdı appj ıratı konuşma aygıtı peneBOH annapaT

lakırdı orgianlan konuşma azaları,konuşma organları, ses örgenleri

opraHbi peıieBbie

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 89

lakırdı ritmi konuşma ritmi pHTM peım

lakırdı tili konuşma dili pa.TOBopHaa pe% • -.

leksika kelime hazinesi, sözcük dağarcığı, söz varlığı .neKCHKaleksikolog sözcük bilimci .neKCHKOJiorleksikologiya sözcük bilgisi, sözlük bilimi JieKCHKcuıorHHlingvist dilbilimci .nHHTBHcrlingvistika dilbilim .riHHrBHCTHKalogik sub'yekt gizli özne cKpbiToe noü.neacauieeluğat sözlük cnoBapb , .

luğat manası sözlük anlamı :fflaıieHHe .neKCHiecicoe

luğat terkibi söz varlığı, kelime hazinesi cnoBapHbiH cocraB

m . . . .

maksad bildirgen al sözü maksat tümleci o6croflTe.nbcrrBO ue.aH

maksad bildirgen zarf amaç zarfı, maksat zarfı HapeHHe ueJlH

malûm derece etken çatı ;«ı.nor üeHCTBHTe.nbHHH,

mana mânâ, anlam :opMa rnaranamenfiylik sözleri olumsuzluk OTpnuaHHemenfiy zamiri olumsuzluk adılı, olumsuzluk zamiri MeeroHMeHHe

metafonij'a ünlü atiamaçı MCTaOHHH

90 Ülkü Çelik Şavk

metafora anlam atlaması, eğretileme, mecaz MeTa$opametafraza aktarmametastaz metastaz Mmetateza göçüşme, görünüş, yer değiştirme MeTaTe:«mevzu konu, tema TeMameyil kip HaıcnoHeHHemikdar-derece alı miktar-derece tümleci oöoroaTeJibCTBO Mepbi-

creneH

mikdar-derece zarfı azlık çokluk zarfı HapeHHe KanHHecTBeHHoe

mikdar sayılar asıl sayı sıfatı, asıl sayı KO.nHıiecTBeHHoe HHc.nnTe.nHoemikdar sayısı asıl sayı, asıl sayı sıfatı HHcnHTejibHoe KanmecTBeHHoe

milliytir millî dil HauHOHanbHbiH HMKmodallik kiplik MOüa.nbHOCTbmorfema biçimbirim, şekil birimi Mop^eMamorfemanıü türleri alomorf, biçimbirimcik a.nJioMop(J)amorfologiya biçimbilim, şekil bilgisi Mop$o.ıorHflmul'kiyet affiksleri iyelik ekleri a$4>MKCbi npHHaü.nescHOTTHmul'kiyet zamiri iyelik adılı, iyelik zamiri vıecroHMeHMe

munasebetçi ilgeç, edat, son takı noc.ne.normupteda özne noü.nexaujeemupteda haber kelişüvi özne yüklem uygunluğu comacoBaHHe

r.Ka;

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 91

mürekkep kelecek zamannin katiy şeklinin vastalı sekili gelecekzamanın rivayeti öyjyıuee noBecTBOBaTe.nbHoe BpeMa

mürekkep kelecek zamanmn katiy şeklinin vastasız sekili gelecekzamanın hikâyesi 6yüyıuee HaMepeHHe

mürekkep kıskartılğan söz kısaltılmış sözcük rjıoscHocoKpame'HHoe

mürekkep mupteda birleşik özne cocraBHoe nojuiejKaıiieemürekkep söz birleşik kelime, birleşik sözcük cnojKHoe rjioramusbet cümle olumlu cümle, olumlu tümce yTBepüHTe.abHoe

musbet fiil* olumlu fiil nanojKHTejibHaH (popMa nnarojıa

n . . . .nefes aluv soluk alma BübixaHHe

nefes çıkaruv soluk verme Bbiüox, BbiübixaHne

nefes çıkaruv urğusı soluk verme vurgusu BbiübixaTe.rrbHoe

negiz gövde, türemiş, türeme, türev orHOBa, npomBOjmbiHneologizm yeni sözcük Heo.norH;ttinida ünlem BoocnHuaHHe, MeaaoMeTHenida cümlesi ünlem cümlesi, ünlem tümcesi BOciüiHuaTe.nbHoe

npeiuıoxeHHe, MesaoMeTHoe npeü.nox;eHHe

nida derecelikleri ünlem edatı, ünlem ilgeci

nida intonatsiyasi ünlem ezgisi ünlem tonu HHTOHaiiHflBocKJTHuaTe.iibHaa .

nida işareti ünlem işareti Boac.iHiiaTe.nbHbiH :wafc,BocxriwaTe.abHbiH

nida parçaları ünlem edatı, ünlem ilgeci

nisbiy zamirler ilgi adılı, ilgi zamiri OTHOCHTe.ribHoe MecroHMeHHe

nokta nokta romca

noktalı virgül'noktalı virgül TOMKa c. ;«naTOH .. ;>nominatsiya adlandırma, yalın hal HOMHHaiiHH - ?

nutuk söz peqb

nutuknın stili konuşma tarzı CTHJib pa:

92 Ülkü Çelik Şavk

o . . . . . . . • . . : . " • . • . • . . . . . - ' . • . . . ,

ob'yektli geçişli nepexojHbiHob'yektsiz nesnesiz 6eK>6ıeKTHbift, HenepexoiiHWft

o g ' s ı r a ince sıra nepeüHHH pnü

og' sıra sozuklar ince sıra ünlüler, önsıra ünlüler nepejHHe DiacHbie

og' sırağa keçüv incelme nepexoii B nepeüHHH pua

ohşav-kuçültüv affiksi küçültme eki yMeHUJHTeJibHo-.narKaTe.ribHblfi

ohşav yalğaması benzerlik eki, benzetme eki ynoiioöHTeibHUH

ol'çü ve derece zarfı miktar zarfı HapeMHe Mepw H creneHHoluv meyli bildirme kipi mı>HBHTe.ribHoe HaKJicmeHHeolü ölü MepTBbiH

olü afflks ölü ek MepTBHH r.y$$HKC ;olü tiP ölü dil MepTBbiH HMK

omonim eşadlı OMOHHM r , .orfoepiya konuşma bilim, ölçünlü söz bilim op4>odnHHorfografiya imlâ, yazım, yazım kuralları op(j)orpa$Haorta cins cinsiyetsiz q>eiiHHH poü ,.,'

ortak halser ortak yüklem oöuıee aca.ıyeMoe . , , .

ortak mupteda ortak özne oöıuee noji.nexaujee

ortak ob'yekt ortak nesne oöuıee üono.nHeHHe

ortaklık karşılıklı, işteş iMHMHbifi

ortaklık derece iştaş çatı, işteş çatı B;«iHMHblfl ;«ı.rıor, .fiuior B.«1HMHUH

ortaklık fiil'işteş fiil, işteş eylem, işteş fiil rnarojı B.«HMHUH

ortaklık yalğaması ortaklaşma eki a^HKr. ooBMerTHOTTH

orta tanlay tutukıh orta damaksıl ünsüz cpeüHeHeÖHblH rorincHbift

oz' lük zamiri dönüşlülük zamiri, dönüşlülük adılı MerrroHMeHMe

BO.«paTHoe

Ö . : ' :;'--

ö n i m l i işlek, üretken npoüyKTHBHbiH ' *ö n i m l i l i k ü r e t k e n l i k BompoH;iBOiiHMOcrb "•'"' '-•• '

P ' ' • ' • : . . •". ' • ' - ! : ; • • • • ' - • - .

paradigma örneklem napaüMrMaparça ilgeç 'iacrHua

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 93

patlayıcı kapantılı, patlamalı, patlayıcı

patlayıcı sağırlar patlayıcı ötümsüzler HupfeiBHbie nyxHe

patlayıcı tutuklar patlayıcı ünsüzler RipbiBHbie cor.iar.HHe

patlayıcı yaftğıravuklar patlayıcı ötümlüler KtpbiBHbie

94 , ;..;'• Ülkü Çelik Şavk

sayı sıfatı sayı sıfatı ıinrjiHTe.rn>Hoe , ., ;sebep bildirgen zarf sebep zarfı Ha pcme npHMHHbi . . «semantika anlambilim, anlam bilimi ceMaHTHKasemasiolog kavram bilimci ceMar.Ho.ıorsemasiologiya kavram bilim c.eMar.HOJiornases ses ro.rıor, nByicses bezleri ses telleri r.nor.oBbie CBff/SKHses biriküvi ses birleşmesi, birleşme, çakışma, geçişme

KOHBepreHTUHHses birleşmeleri birikmeleri ses birleşmesi /SByicocoıaTaHHeses denişmesi ses değişmesi mMeHeHHe ;

Kırım Tatarcâsı Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 95

sonorlı tutuklar akıcı ünsüz coHopHMH connacHblfi

soydaş bir cins, türdeş OüHopojHMH •. . ,-

sozuk ünlü, vokal BOKOHÜ, rnacHbiH .' •'-•••

96 Ülkü Çelik Şavk

sual' cümlesi soru cümlesi, soru tümcesi BonpoanTenbHoe

sual' derecelikleri soru edatı, soru ilgeci ııaonıubi BonpocnTe.ribHbiesual' intonatsiyası soru ezgisi, soru tonu HUTOHMıHH Bonpor.HTe.nbHa asual' işareti soru işareti BonpocHTe.ibHbiH AH

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 97

şimdiki zaman geniş zaman, şimdiki zaman BpeMü Hiicronuiee,

Harroaıue Bpevm, npe:ieHc

şive ağız, lehçe roBop, ananem, Hape'iHe '

şuvultı gürültü uiyM "'

şuvultıh tutuk gürültülü ünsüz uıyMHbiH coniacHbiH

ttabi cümle dilek cümlesi ,yan cümle, yantümce npHüaTOMHoe

tabioluv bağımlılık, bağlılık noüıiHHeHHetabili mürekkep cümle girişik karmaşık tümce, girişik karmaşık

cümle cnoiKHonoüMHHeHHoe npeü.aoaceHHe

tabirli luğat ansiklopedik sözlük TOJıKOBUH cnoBapb

taklidi taklidi, yansıma nByKonoüpa»caHHe

taklidiy söz yansıma sözcük ;

98. Ülkü Çelik Şavk

tarihiy grammatika artzamanlı dilbilgisi, tarihî gramer, tarihsel dilbilgisi HCTOpHMeCKHH rpaMMaTHKa, rpaMMaTHKa

tarihiy til ilimi tarihsel dilbilim HCTopHıier.KHfitarlaşuv büzülme, daralma cyaceHHetarz alı durum belirteci, hal zarfı, niteleme belirteci Hapeıine o6pa:«

tarz bildirgen al sözü hareket tümleci odcroHTejibCTBO o6pa;«ı

teklik sayı tekil eüHHOTBeHHoe MHOJıOtekmil kanun, kural «KOHtelaffuz söyleyiş, telaffuz npomHorueHHetembr tını TeMöpteneştirme, ol'çeştirnıe karşılaştırma r.onocraB.neHHeteneştirüv ekvatif, eşitlik, mukayese, karşılaştırma opaBHeHHe,

3KBaTHB

teneştirüv kelişi eşitlik hali 3KBaTHBHHH naiieacteneştirüv munasebetçileri karşılaştırma edatları cpaBHHTeJibHbie

nocne.norHteneştirüv yalğaması eşitlik eki 3KBaTHBHblH a$$HKCtercime aktarma, çeviri, tercüme nepeBOütermin terim TepMHHtez yazı hızlı yazı, yalın yazı CKoporTHCbtırnaklar tırnak işareti KaBbl'lKHtil' dil, söz peıib, HiUKtil'ailesi dil ailesi ceMeHCTBO anbiKOB, a;ftiKOBaa ceMbatil' artı arka damak, dil ardı ;lılHblH rnacHbietil' artı tutuklan damak ünsüzleri, dil ardı ünsüzleri :«üHea:*blıiHbiH

cornaome . .til' atlası dil atlası a;ibiKOBOH aT.nactil'de alınmalar aktarma sözcük, alıntı sözcük *ıHMCTBOBaHHe CJıOBOtil' ucı tutuklan dilucu ünsüzleri annKa.ib, KopoHa.abHbie conacHbietire tire THpetiş diş -iyötiş eti diş eti, dişsil a.nbBeo.napHbiHtiş eti tutukı diş eti ünsüzü, dişsil ünsüz aJibBeoJiapHblft conacHbiH

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 99

tişli dişsil :*y6HOH,tişli tu tuk dişsil ünsüz, diş ünsüzü üeHTaJibHbiH conacHbiH, :

100 Ülkü Çelik Şavk

uuçfinci şahıs üçüncü kişi, üçüncü şahıs JIHUO ıperbe, Tperbe JıHUO

ufak arif küçük harf cTpoMHan 6yKBa

ufak til'çik küçük dil Ma.neHbKHH JOTıOK !

umumiy mupteda ortak özne oöuiee no.flJieHcain.ee ' •

umumiy genel OÖıIIHH . ;

umumiy ob'yekt ortak nesne oöuiee üonoJiHeHHe "

umumiy til1 genel dil JMblK 06111HH, 0611IHH HMK

umumiyleştirici sözler genellemeli sözcükler, genelleştirici sözcükle

0606111a rouiHe cıoBnpb

urğu vurgu yüapeiiHe

urğu işareti vurgu işareti HıKıK yüapeHHe

urğuiı vurgulu yüapHHH

urğulı eca vurgulu hece, vurgulu seslem yüapHblH ciıor, cnor

yüapHbifl

urğusız vurgusuz 6e:HyiiapHbiH, iieyüapHHH

urğusız eca vurgusuz hece, vurgusuz seslem rjıor 6e;

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 101

vastasız tamamlayıcı dolaysız tümleç, düz tümleç npHMoe

virgül' virgül :«ınaTaavokalizm ünlüler sistemivulgarizm argo

y '-. -• •. •

yalğama ek, takı aK, rcmejK MecriiMH,yerli şive yöresel diyalekt MecrHblHyımsak ince

İÖ2 Ülkü Çelik Şavk

yımşak ince sıra nepeüHHH paa * % *

yımşak sozuk ince ünlü, ön ünlü macmie MancHe, MfflTCHe rnacHue

yımşak tutuk ince ünsüzler Mfincne oor.nac.Hbie

yımşak tanlay yumuşak damak Mflncoe He6o

yokluk cümleleri olumsuz cümle OTpffliaTe.nbHoe npeü.noxeHHe

yokluk zamiri olumsuzluk adılı, olumsuzluk zamiri MerroMMeHHe

OTpwıaTe.nbHa, OTpHiWTe.tibHoe MecroHMeHHe

yukarı sozuk dar ünlü y:«HH rnacHblH

yükletüv ettirgen Kay:«THByükletUv derece ettirgen çatı noöyüHTcnbHbiH .«.aoryükletüv derece yalğaması ettirgenlik eki, faktitif eki

:«.noro,

z \ :"zaman zaman BpeMH, BpeMeHHOH ı szaman affiksi zaman eki afJKjiHKC BpeMeHH • ' :

zaman bağlayıcısı zaman bağlacı COKU BpeMeHHOHzaman cümlesi zaman cümlesi, zaman tümcesi BpeMeHHOH

npejLnoaceHHezaman tabi cümle zaman cümleciği npHüaTOHHoenpejUKOKe-

zamir adıl, zamir MecroHMeHHezarf belirteç, zarf HapeMHe . • - : . • •

zenaat-uner ismi meslek ismi HanBaHHfl npo^ecrHH H pevıece.1

Türkçe Dizin

abartma giperbolaabece alfavit, elifbeaçık doğrudan doğruaçık hece açık ecaad ad, isimad çekimi türlenüvad gövdesi isim negiziad kökü isim tamın .ad tümcesi ismiy cümleleraddan türeme ad isimdenyapılğan isimaddan türeme eylem isimdenyapılğan fiil'adıl zamiradlandırma nominatsiyaağız ağız, şiveağız boşluğu ağız boşluğıağız sesi ağız sesiağızlaşma ağız sesine keçüvağzın açılma derecesiağıznın açılışıakıcı kaçakakıcı sesler kaçak seslerakıcı ünlü kaçak sozukakıcı ünsüz sonorlı tutuklarakraba diller akraba tillerakrabalık adların tuvğanlıkisimleriaktarım alınma, tercime,metafrazaaktarma sözcük til'de alın-malaraktif sözlük aktiv luğatakustik akustika

alfabe alfavit, elifbealıntı alınmaalıntı sözcük til'de alınmalaralofon fonemanın türlerialomorf morfemanın türlerialt çene alt (aşağı) cengealt dudak alt (aşağı) dudakamaç zarfı maksad bildirgenzarfana başana cümle baş cümleana dil anatil'ana dili ana tiliana vurgu asıl urğuanaliz analiz, talil'anatümce baş cümleanlam aktarması anlamavuşturuvanlam atlaması metaforaanlam bilimi semantikaanlam daralması mananıntarlaşuvıanlam değişmesi manatürlenüvianlam manaanlam bilim semantika ,anlamdaş manadaşanlamdaş sözcükler manadaşsözleranlamdaşlık manadaşlıkanlamlı manalıanlamlılık manalılıkanlatım ibare; ifadeansiklopedik sözlük entsiklo-pedik luğat, izaiy (tabirli)luğata-okunuş a-laşkan . .ara ayırıcı, kiriş, pauza

104 Ülkü Çelik Şavk

ara cümle kiriş cümlelerara sözcük kiriş sözaraç durumu vasta kel işaracı dil vasta ti I'aratümce kiriş cümlelerargo argo, vulgarizmarka damak ti I' artıarka damak n'si burun n'siarka sıra art sıraarkaik sözcük eskirgen sözart avurt kattıart avurt ünsüzü ağız boşlu-ğı tutuklan, kattı tutukart damaksıl tanlay artıartdamaksıl tanlay artıart damaksıl ünsüz tanlayartı tutukart sıra art sıraart sıra ünlüsü art sıra (kalın,kattı) sozukartlaşma art sırağa keçüvartzamanlı dilbilgisi tarihiy-grammatikaasıl baş, tamirasıl öge baş azaasıl sayı mikdar sayısıasıl sayı sıfatı mikdar sayılarasıl vurgu asıl urğuaslî ses asliy sesaslî uzunluk asliy uzunlıkatasözü atalar sözleriavurt ağız boşluğıavurt sesi ağız boşluğı sesiaykırılaşma dissimilyatsiyaayraç skobka, kavuzayrılma durumu çıkışkelişi(alı)

ayrılma hali çıkış kelişi(alı) .azlık çokluk zarfı mikdar-derece zarfı

bağımlılık tabi oluvbağımsız sözcük ayrı manalısözbağintilama bağbağlaç bağlayıcıbağlaçsızlik bağlayıcısızlıkbağlam kontekstbağlama bağbağlama ünlüsü koşuvcısozuk

bağlantı bağbağlantılı diller agglütinativtillerbağlayıcı ses yardımcı sesbağlılık tabi oluvbaş harf büyük arifbaş öge baş azabasit yüklem adiy haberbasit cümle sade cümlebasit tümce adiy cümlebasit zaman adiy zamanbasmakalıp klişebaşta ünlü türemesi protezabelgisiz belgisizbelgisizlik adılı bel'gisizlikzamiri

belirli ad öbeği belgili isimlisöz biriküvibelirli isim tamlaması belgi-li isimli söz biriküvibelirli nesne belgilitamamlayıcıbelirsiz belgisiz .-.-'••

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 105

belirsiz isim tamlaması bel-gisiz isimli söz biriküvibelirsiz nesne belgisiztamamlayıcıbelirsizlik zamiri bePgisizlikzamiribelirsizlik zamiri belgisizlikzamiribelirteç zarfbelirten ayırıcıbelirtilen tamamlanğanbelirtili nesne belgilitamamlayıcıbelirtisiz isim tamlamasıbelgisiz isimli söz biriküvibelirtisiz nesne belgisiztamamlayıcıbelirtke işaretbelirtme durumu tüşüm(alı)kelişibelirtme hali tüşüm(alı) kelişibenzerlik eki benzetüv (oh-şav) yalğamasıbenzeşme assiınilyatsiyabenzeşmezlik dissimilyatsiyabenzetme eki beiizetüv(ohşav) yalğamasıbiçem stil'biçem bilim stilistikabiçim formabiçimbilim morfologiyahiçim birim morfemabiçimbirimçik morfemanıntürleribildirişim haberleşmebildirme haberbildirme cümlesi ikayecümlesibildirme eki haberlik affıksi

bildirme kipi oluv (ikaye)meyli, haber fiilibildirme tümcesi ikayecümlesibileşik mürekkepbileşik tümce mürekkepcıımlebilgi veren informantbilim dili il'miytil'bir cins soydaşbir dilli birtillibirey dili idiolektbireysel dil idiolektbirinci kişi birinci şahısbirinci şahıs birinci şahısbirinci şahıs iyelik eki birincişahıs mülkiyet yalğamasıbirincil ses asliy sesbirincil uzunluk asliy uzunlıkbirleşik ad mürekkep adbirleşik ek mürekkep (koş-ma) affiks

birleşik eylem mürekkep fiil'birleşik fiil mürekkep fiil'birleşik isim mürekkep adbirleşik kelime mürekkep sözbirleşik özne mıırekkepmuptedabirleşik sözcük mürekkep sözbirleşik tümce mürekkepcümlebirleşik yüklem mürekkephaber, koşma (mürekkep) ha-berbirleşik mürekkepbirleşim birleşmebirleşme birleşme, sesbiriküvi

106 Ülkü Çelik Şavk

biıieştirnıeli alfabe çırmaş-kan yazı

bitişik yazı çırmaşkan yazıbitişimli diller aggliitinativt i l l e rbitmiştik durumu bitken al(vaziyet)boğaz boğaz, gırtlakboğazsıl boğazlıhoğazsıllaşma boğazlaşuvboğumlama artikıılyatsiyaboğumlanma noktası arti-kıılyatsiya yeribükümlü diller flektiv tillerbulunma durumu yer kelişi(alı)bulunma hali yer kelişi (alı)bıırıınsıl burıınlıbuyruk kipi emir meylibuyrum kipi emir meylibüzülme taralına, tarlaşuv

canlı canlıcanlı dil canlı til'canlılık canlılık

Ç

çakışına ses biriküviçatı dereceçekim tüslenüv. türlenüvçekim eki türlenüv yalğamasıçekimleme tüsleniiv, türlenüvççkimli fiil tüslengen fiil'çekimsiz fiil tüslenmegen fiil'çekimsiz sözcük tiirlenmegensüz.çene cengecevap cümlesi cevap cıımlesi

cevap ünlemi cevap-tasdiknidasıçeviri tercimeçeviri yazı transkriptsiyaçevriyazı transkriptsiyaçift dudak çift dudaklıçift dudak ünsüzü koşma(çift) dudak tutuklançift ögeli cümle eki azalıcümleçift sayı ekilik sayıçift sözcük çift sözçift ünlülü diftongçift ünsüzler çift tutuklarçiftdudaksıl çift dudaklıçıkma durumu çıkış kcli-şi(ah)

çıkma hali çıkış kelişi(alı)cins cinscins ad cins isimcins isim cins isimcinsiyet cinscinsiyetsiz orta cinsçizgi sızıçıkçocuk dili balatiliçoğul ikinci kişi ekinci şahısçoklukçok anlamlı çok manalıçok anlamlı sözcük sözninçokmanalılığıçok anlamlılık çok manalılıkçok dilli çok tilliçok dillilik çok tillilikçok heceli çok ccalıçok ögeli çok azalıçok ögeli cümle çok azalıcıımlc

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 107

çokluk eki çokluk yalğaması,affıksiçözümleme analiz, tali]*cümle cümlecümle bilgisi sintaksiscümle içi anlam cümlemanasıcümle öğeleri cümle azalancümle öğelerinin sıralanışıcümle azalarının sıralanmasıcümle tonu cümleintonatsiyasıcümle unsurları cümle azalancümle vurgusu cümle ıırğusıcümle yapısı cümle kuruluşıcümlenin temeli cümlenintemelicümlenin temel öğelericümlenin baş azalan

damak tan I aydamak diş ünsüzü tan tay tiştutuklandamak ünsüzleri tan lav (tipartı) tutuklandamaksıl ses tanlay sesidar ünlü yukarı (tar) sozukdaralma tara I ma, tarlaşuvdatif hali doğrultuv kelişideğişim türlenüv, deiîişüv,denişinedeğişke variantdeğişme türlenüv, deiîişüv,denişinedenek informantdevrik cümle inversiyalıcümledeyim ibare, idioma

deyimler sözlüğü frazeologikluğatdeyiş stil'deyişbilim stilistikadiftong diftongdikte dikte (imlya)dil ti I'dil ailesi til' ailesidil ardı ti l ' artıdil ardı ünlüleri t i l ' artı tutukdil ardı ünsüzleri tanlay (til"artı) tutuklarıdil atlası til' atlasıdil ucu ünsüzü til ucı tutııkıdilardı damak tanlay attıd Hardı sesi til' ardı sesidilbilgisi grammatikadilbilim lingvistikadilbilimci lingvistdilek cümlesi ,yan cümle,yantümce tabi cümledilek cümlesi istek cümlesidilucu ünsüzleri til' ucututukları

direct doğrudan doğrudiş tişdiş dudaksıl dııdak-tişlidiş eti tiş etidiş eti ünsüzü tiş eti tutııkıdiş ünsüzü tişli tutukdişilik kadın cinsidişsil tiş eti, tişlidişsil ünsüz tiş eti tutııkı, tişlitutukdiyalog dialogdizimsel sintaktikdizin indeksdolaylı anlatım kıya laf

108 Ülkü Çelik Şavk

dolaylı nesne vastalıtamamlayıcıdolaylı tümleç vastalitamamlayıcıdolaysız doğrudan doğrudolaysız anlatım koçürilmelafdolaysız tümleç vastasıztamamlayıcıdönüşlü çatı kaytım derecesidönüşlü eylem kaytım fiilidönüşlü fiil kaytım fiilidönüşlülük kaytımdönüşlülük adılı kaytımzamiri, oz'lük zamiridönüşlülük zamiri ozMükzamiri, kaytım zamiridudak dudakdudak benzeşmesi dudaksingannonizmidudak ünsüzü dudaklı tutukdudak uyumu dudaksingannonizmi

dudaksıl dudaklı, çift dudaklıdudaksıl ünlüler dudaklısozukdudaksıl ünsüzler dudaklıtutukdudaksıllaşma dudaklaşuv,dudak sesine keçüvdurak paıızadurma paıızadurum keliş, aldurum belirteci al zarfıtarzalıdurum eki keliş (al) affıksidurum pozitsiya

durum takısı keliş (al) affiksidüşmüş ses tuşken sesdüz anlam söz manası ......düz tümleç vastasıztamamlayıcıdüz ünlü dudaksız sozukdüzenleme kaidedüzleşme delabializatsiya

edat munasebetçi, derecelik,söz og'ü yardımcısıedebî edebiyedebî dil edebiy til'edilgen belgisiz dereceedilgen çatı belgisiz dereceedilgen eylem mecul (balgi-siz) fiil'edilgen fiil mecul (balgisiz)fiil'eğretileme metaforaek affiks, yalğamaeklemeli dil agglütinativ tillereklemleme artikulyatsiyaeklemleme noktası artikul-yatsiya yeri

eksik cümle tam olmağancümle, yarım cümleeksik tümce tam olmağancümle, yarım cümleeksiz suffıkssiz, yalğamasızekvatif ekvativ, teiıeştirüvemir cümlesi emir cümlesiemir kipi emir meyilen üstünlük derecesi ustün-lik(arttıruv)derecesieril cins erkek cinsierkeklik erkek cinsieşadlı omonim

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 109

eş anlamlı manadaşeş anlamlılık manadaş lıkeşitlik ekvativ, teneştirüveşitlik eki teneştirüv yalğa-masıeşitlik hali teneştirüv kelişieski biçim arhaizm, eskirgensözeskimiş sözcük eskirgen sözeşleme ilyaveetimoloji etimologiyaetken aktivetken çatı malûm dereceetken eylem aktiv fiil'etken fiil aktiv fiil'ettirgen yükletüvettirgen çatı yükletüv derecesiettirgenlik eki yükletüvderece yalğamasıeylem fiil'eylem çekimi fiiPlernin tüs-lenüvieylem cümlesi fiil' cıımlesieylem gövdesi fiil' ııegizieylem kökü fiil' tamıneylem tümcesi fiil' cümlesieylemden türeme ad fiildenyapıIğan isimeylemden türeme eylemfiilden yapı Iğan fiil'

faktitif eki yükletüv dereceyalğamasıfısıltılı ses pisırdılı sesfiil fiil"fiil çatısı derecefiil çekimi fîil'lernin tüslenüvifiil cümlesi fiil" cnmlesi

fiil gövdesi fiil' negizifiil kökü fiil'tamınfiilden fiil yapım eki fi i I'denfiil' yapıcı yalğamafiilden fiil yapma fıil'den fiil'yapuvfiilden isim yapım ekifıil'den isim yapıcı yalğamafiilden türeme fiil fiildenyapilğan fiil'fiilden türeme isim fiildenyapılğan isimfiilsiz fi İT sizfonem fonemafonetik fonetikafonoloji fonologiya

ggeçiş keçiş, keçüvgeçişli ob'yektligeçişli fiil keçici fiil'geçişme ses biriküvigeçişsiz kalıcı, obyektsizgeçişsiz fiil kalıcı fiil'geçme keçiş, keçüvgeçmiş zaman keçken zamangelecek zaman kelecekzamangelecek zamanın hikayesimürekkep kelecek zamanfiilinin katiy sekilinin vastasızsekiligelecek zamanın rivayetimıırekkep kelecek zamanfiilinin katiy şeklinin vastalısekili

I !() Ülkü Çelik Şavk

gelecek zamanın şartımürekkep kelecek zamanfiilinin katiy şeklinin şartsekiligenel umum ivgenel dil umumiytirgencllemcli sözcüklerumumiyleştirici sözlergeniş ünlü keiı sozııkgeniş zaman kelecek zaman,şimdiki zamangeniş zamanın hikayesimürekkep kelecek zamanımıelayimilik şeklinin vastasız

genişletilmiş cümle kenişcümlegenitif saiplik kelişigeniz n'si burun n'sigeniz sesi burun sesi ,burunlısesgenizsi! burıınlıgenizsil ses burıınlı sesgenizsil ünsüzler buruntutuklarıgereklik kipi kerek meyilgereklilik kipi kerek meyilgerileyici regressivlikgerileyici benzeşme regresiv-lik assimilyatsiyasıgiriş kirişgiriş cümlesi kiriş cümlesigirişik karmaşık tümce tabilimürekkep cümlegırtlak boğaz, gırtlakgırtlaksıl sesler gırtlak seslerigırtlaksıl ünsüzler gırtlakııstii tutuklan

gırtlaksıllaşma kemirçek sesi-ne keçüvgizli Özne logik sııb'yektgöçüşme metatezagöçüşme, yer değiştirmeseslemin yerlerini almaştıruvıgörünüş aspekt, metatezagösterme adılı işaret zamirigösterme sıfatı işaret sıfatıgövde negizgürültü şııvultıgürültülü ünsüz şuvultılıtutuk

hâl kel iş, alhal eki affikshal zarfı al zarfıtarz alıhalk dili halk tilihalk sözcüğü avam halk tilihançere boğaz, gırtlakhareket tümleci tarz bildirgenal sözüharf arifhas isim has isimhece ecahece bölmesi eca ayırıcıhece düşmesi eca tüşüvihece kaynaşması eca biriküvihece sınırı eca ayırıcıhece yitimi eca tüşüviheceleme sözlernin ecalarğabölünüvi

hemze laringal' tutukhipotez gipotezahitap hitaphızlı yazı tez yazı

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri III

ıslıklı fısıltılııslıklı sesler fısıltılı sesler

iç içkiiç kafiye içki rifmaiç ses içki sesiç ses düşmesi sinkopaiç uyak içki rifmaiçsel içkiiçses içki sesiçses düşmesi sinkopaiçses yitimi sinkopaifade ibare; ifadeiki anlamlılık eki manalilık

iki dilli sözlük eki tilli luğatiki dillilikckı lıllılıkiki heceli eki ecalı •iki heceli sözcükler eki ecalısözleriki nokta eki noktaiki ögeli cümle eki azalıcümleiki özneli cümleeki mııptedalıcümleiki yüklemli cümle ekihaberli cümleikili çatılı yüklem ekinciderece haberikili konuşma clıalogikinci çoğul kişi ekinci şahısçoklukikinci dereceli öge ekinciderece azaikinci kişi ekinci şahısikinci tekil kişi ekinci şahısteklik

ikinci teklik şahıs ekinci şahısteklik

ikincil uzunluk ekinci uzuıılıkikizleşme geminatsiyailerleyici benzeşme progres-sivlik assimilyatsiyailetişim haberleşmeilgeç mımasebetçi, derecelik,parça ,söz og'ü yardımcısıilgi adılı nisbiy zamirlerilgi durumu saiplik kelişiilgi hali saiplik kelişiilgi zamiri nisbiy zamirlerilk ses baş sesimlâ imlya, doğru yazuv,orfografiyaince ince, yımşakince sıra og' sıra, yımşak, inceince sıra ünlüler og' sırasozuklarince ünlü ince (yımşak) sozııkince ünsüzler ince (yımşak)tutukincelme og' sırağa keçüvindeks indeksironi iroııiyaisim isimisim çekimi ismin Hirlenüviisim cümlesi ismiy cümlelerisim fil isiınfiil'isim gövdesi isim negiziisim tanılaması isim süzbirleşmesi (birikmesi)isim tümcesi isim cümlesiisimden türeme fiil isimdenyapılğan fiil"isimden türeme isim isimdenyapılğan isini

112 Ülkü Çelik Şavk

isimfıil infınitiv, isimfiil'işaret işaretişaret dili jestler tiliişaret sıfatı işaret sıfatıişaret zamiri işaret zamiriişitimsel akustikaişlek ön imi iişlek olmayan ekler azmahsullı suffıksleriştaş çatı ortaklık dereceiştaş fiil ortaklık fiil'istek cümlesi istek cümlesiistek kipi istek meyilişteş ortaklıkişteş çatı ortaklık dereceişteş eylem ortaklık fiil'işteş fiil ortaklık fiiliyelik adılı nuıFkiyet zamiriiyelik durumu saiplik kelişiyelik ekleri mülkiyetaffiksleriiyelik hali saiplik kelişiyelik zamiri mul'kiyet zamiriizafet izafet

jjargon jargonjargonizm jargonizm

kafiye rifmakakafoni kakafoniyakakışma kakafoniyakalın sıra art sırakalınlaşma art sırağa keçüvkalıtımsal genealogiyalıkkalma durumu yer kel işi (alı)kanun tekmil

kapalı e kapalı ekapalı hece kapalı ecakapantılı patlayıcıkarşı tez antifezakarşılaştırma teneştirme,teiıeştirüv, ol'çeştirmekarşılaştırma bağlacı ayıruvbağlayıcısıkarşılaştırma edatları teneş-tirliv rnunasebetçilerikarşılıklı ortaklıkkarşıt anlamlı antonim, kara-makarşısözlerkarşıtlık bağlacı karşı kuyuvbağlayıcısıkarşıtlık ilgeci karşı kuyuvbağlayıcısıkavram bilim semasiologiyakavram bilimcisemasiologkavram tüşiiftkaynaşma koşuluvkelime sözkelime grubu söz birleşmesi(birikmesi)kelime hazinesi leksika, luğatterkibi .kesik cümle tam olmağancümlekesir sayı sıfatları kesirsayılarkesir sayısı kesir sayısıkesme işareti apostrofki bağlacı ki bağlayıcısıkılış ismi isimfiii'kip meyilkiplik modallik

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 113

Kiril alfabesi kirilitsakısa kıskakısa çizgi defi skısa hece kıska ecakısa ünlü kıska sozukkısalık kıskalıkkısaltılmış sözcük mürekkepkıskartılğan sözkısaltma abbreviatura, kıs-

kartuvkişi şahıskişi adı şahıs adıkişi adılı şahıs zamirikişi eki şahıs affıksi

kişi zamiri şahıs zamirikişisiz şahıssızkişisiz fiil şahıssız fiil'kişisiz tümce şahıssız cümlekişisizlik şahıssızlıkklişe klişekonsonant tutukkonu mevzukonuşma söylev, lakırdıkonuşma aygıtı lakırdıapparatıkonuşma azaları lakırdıorganlarıkonuşma bilim orfoepiyakonuşma dili ağız tili, söylevtili. lakırdı tilikonuşma organları lakırdıorganlarıkonuşma ritmi lakırdı ritmikonuşma tarzı lafnın(ııııtuknın) stilikopya kal'ka

koşaç bağkoşul şartkoşul cümlesi şart cümlesikoşul kipi şart meylikök tamirkök dil ana til'kökenbilim etimologiyakökteş sözcükler tamırdaşsözlerkökteş tamırdaşküçük dil ufak til'çik (uvula)küçük harf küçük arif, ufakarifküçültme anlamı azlaştırmamanasıküçültme eki ohşav-kuçültüvaffıksikültürel medeniykural kaide, tekmilkuvvetlendirme kuvetlendir-mekuvvetlendirme edatı kuvet-

lendirici parçalar

1lehçe bilim dialektologiyalehçe bilimci dialektologlehçe şive

mmaksat tümlecibildirgen al sözümaksat zarfıbildirgen zarfmânâ manamantıklı mantıklı

maksad

maksad

114 Ülkü Çelik Şavk

mantık vurgusu mantıkuığıısımastar infinitiv. isiınfiil"mecaz metaforamecazî anlam almaştırılğanmanamedenî medeniymeslek ismi zenaat-ımer ismimetastaz metastazmiktar zarfı oTçü ve derecezarfımiktar-derece tümlecimikdar-derce alımillî dil milliy tiT

mukayese teneştirüv

nnazal ünsüzler burun tutuklarınesne tamamlayıcınesnesiz ob'yektsizniteleme adılı ayırıcı-umumileştirici zamirniteleme belirteci al zarfı,tarz alıniteleme sıfatı asıl (asliy)sıfatlarniteleme zamiri ayırıcı-umumileştirici zamirnitelenen tamam lanğanniteleyen ayırıcıniteleyici ayırıcı, tamamlayıcınokta noktanoktalama işareti toktaviışareti

noktalı virgül noktalı virgül'nutuk dili ağız tili

olumlu cümle musbet cümleolumlu fiil musbet fiil'olumlu tümce musbet cümleolumsuz menfiyolumsuz cümle menfiy cüm-leler, yokluk cııolumsuz fiil menfiy fiil'olumsuzluk menfiylik, inkyarsözleriolumsuzluk adılı inkyarzamiri, yokluk (menfiy) zamiriolumsuzluk zamiri inkyarzamiri, yokluk (menfiy) zamiriorta damaksıl ünsüz ortataiılay tııtukıortaç sıfatfiil"ortak nesne ortak, umumiyob'yekt

ortak özne ortak.umumiymupteda

ortak yüklem ortak, haberortaklaşma eki ortaklıkyalğaması

öbek ibareödünç alınmaöge azaöğrenilen geçmiş zaman sadekeçken zamanımı vastalışeölçiinlü söz bilim orfoepiyaölü olüÖlü dil olü til*ölü ek olü affıksön avurt ünsüzü ağız boşlugıogi tu tuk i

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 115

ön damak ünsüzü tanlay aldıtutukön sesler ince seslerön türeme protezaön ünlü ince (yımşak) sozııköndamaksıl ağız boşluğı ogiönek prefîksönses baş sesönses düşmesi baş ses tiişüviönsıra ünlüler og" sırasozuklarörneklem paradigmaötümlü yaiığıravukötümlü ünsüzler yanğıravuktutukötümlüleşme yaiığıravuklaş-maötümsüz sağırötümsüz ünsüz sağır tutukötümsüzleşme sağırlaşuvötümsüzlük sağırlıköykünme kal'kaözel ad has isimözel isim has isimözellik alyametözne mupteda, sub'yektözne yüklem uygunluğumupteda haber kelişüviözneli cümle şahıslı cümleöznesi belli cümle belli şahıslıcümleleröznesiz mııptedasızöznesiz cümle şahıssız cümleöznesiz cümleler mııptedasızcümleler

Pparagraf abzats. satır başıparantez skobka, kavuzpartisip sıfatfiil'pasif belgisiz derecepasif fiil mecul (balgisiz) fiil'patlamalı patlayıcıpatlayıcı patlayıcıpatlayıcı ötünılüler patlayıcıyanğıravııklarpatlayıcı ötümsüzler patlayıcısağırlarpatlayıcı ünsüzler patlayıcıtutuklarpekiştirme kuvetlendirmepekiştirme edatı kuvctlen-dirici parçalarperde ton

resim yazı piktogrammaresim yazısı çtiy yazısıresmi dil resmiy ti I'

sayı sayısayı adı sayı, sanlıksayı ismi sayı, sanlıksayı sıfatı sayı sıfatısebep zarfı sebep bildirgenzarfsedalı yanğıravuksedalılaşma yaıiğıravuklaşmasedasız sağırsedasızlarına sağırlaşuvşekil bilgisi morfologiyaşekil birimi morfemasentaks sintaksis

116 Ülkü Çelik Şavk

sert kattısert damaksıl kattı tanlaysert ünsüz kattı tutukses sesses bilimi fonologiyases birim fonemases birimsel değişke fonema-nııî türlerises birleşmesi ses biriküvises birleşmesi ses birleşmeleribirikmelerises değişmesi ses türlenüvi(deiiişmesi)ses düşmesi ses tüşüvises örgenleri lakırdı organlarıses telleri ses bezlerises telleri ses bezlerises tonu ses tonuses türemesi ses koşuluvıses uyumsuzluğu kakafoniyases uzunluğu ses uzun kığıses yitimi ses tüşüvises yolu ses yolıses yüksekliği sesniiî yüksek-liği

sesbilgisi fonetikasesbilim fonologiyasesbirim fonemasesbirimcik fonemanın türlerisesin oluşumu sesleminnıeydanğa kel'mesisesin türemesi sesleminnıeydanğa kel'mesiseslem ecaseslem yutumu eca tüşüvisesleme yaiîğıravukseslemleme sözlernin ecalarğabölünüvi

seslenme hitapsıfat sıfatsıfat tamlaması sıfat sözbirikmesisıfat fiil sıfatfiil'sınır ayırıcısıra sırasıra sayı sıfatı sıra sayısısıra sayısı sıra sayısısızıcı ünsüz sızğıravuktutuklarsoluk alma nefes aluvsoluk verme nefes çıkanıvsoluk verme vurgusu nefesçıkaruv urğıısısomut ad konkret isimsomut anlam konkret manasomut fiil konkret fiil'somut isim konkret isimson ek suffikssonek suffiksson takı munasebetçi,dereceliksoru sual'soru adılı sual' zamirisoru cümlesi sual' cümlesisoru edatı sual' parçaları(derecelikleri)soru eki sual' affıksisoru ezgisi sual' intonatsiyasısoru ilgeci sual' parçaları(derecelikleri)soru işareti sual' işaretisoru işareti sual' işaretisoru sözcükleri sual' sözlerisoru tonu sual' intonatsiyasısoru tümcesi sual' cümlesisoru zamiri sual' zamirisoydaş genealogiyalık

Kırım Tatarcasi Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 117

söyleyiş aytılış, telyaffuzsoyut abstraktsoyut ad abstrak isimsoyut anlam abstark manasoyut eylem abstrak fiil'soyut fiil abstrak fiil'soyut isim abstrakt isimsöz lakırdı, til, nutuksöz bilim ritorikasöz öbeği ibaresöz sanatı ritorikasöz varlığı lügat terkibisöz varlığı leksikasözcük söz

sözcük anlamı söz manasısözcük bilgisi leksikologiyasözcük bilimci leksikologsözcük birleşimi söz terkibisözcük çekimi söz türlenüvisözcük dağarcığı leksikasözcük değişmesi söz türle-nüvisözcük gövdesi söznifi temeli,sözniiı negizisözcük öbeği söz birleşmesi(birikmesi)sözcük türetici söz yapıcısözcük türetme söz yapuvsözcük türü söz çeşitlerisözcük yapımı söz yapuvsözdizimi sintaksissözlük luğat

sözlük anlamı luğat manası,söznifi asıl-doğrı manasısözlük bilimi leksikologiyasözlük düzeni sözlemin sırası

şahıs şahısşahıs adı şahıs adışahıs eki şahıs affıkslerişahıs zamiri şahıs zamirişahıssız şahıssızşahıssız fiil şahıssız fiil'şahıssız eylem şahıssız fiil'şart şartşart bağlacı şart bağlayıcısışart cümlesi şart cümlesişart ekişart affiksişart kipi şart meylişart tümleci şart bildirgen alsözüşimdiki zaman şimdiki zamanşive aktsent

taban tamirtakı affıks, türlenüv, yalğama

taklidi ses takliditaklit kal'katam anlamlı ayrı manalıtam anlamlı sözcük tammanalı söztam cümle tam cümle, tolııcümletam tümce tam cümle, tolucümletamlanan tamamlanğantamlayan ayırıcıtamlayan durumu saiplikkelişitarihî gramer tarihiy gram-matika .....tarihsel tarihiy

18 Ülkü Çelik Şavk

tarihsel dil bilgisi tarilıiygrammatikatarihsel dilbil im tarilıiy tililimitarz stil7

tek anlamlı bir manalıtek anlamlılık bir manalılıkt e k di l l i b i r t i l l itek dilli sözlük bir tilli kığattek heceli bir ecalıtek ögeli cümle bir azalıcıımletekil teklik sayıtelaffuz aytılış, telyaffııztema mevzutemel baş, tamirtemel anlam asıl (doğru)mana, asliy manatemel cümle baş cıımletemel dil ana til'temel tümce baş cümletemel ünlüler asıl sozuklartemel vurgu asıl urğutemel yüklem asıl habertercüme tercimeterim termintını tembrtınlama yanğıravuktire defıs tiretırnak işareti tırnaklartitrek ünsüz kaltuavuk tutuktitremeli ünsüz kaltıravuktutuktitremleme intonatsiyatitreşimli ses sonorlı sestitreşimli ünsüz kaltıravuktutuktitreşimlilik yanıravuklık

ton tontonlu yanğıravuktonlulaşma yanğıravuklaşmatonsuz sağırtonsuzlaşma sağırlaşuvtopluluk sayıları toplulıksayılarıtranskripsiyon transkriptsiyatümce cıımletümce bilim sintaksistümce ezgisi cıımleintonatsiyasıtümce vurgusu cümle ııığusıtümleç al, al sözü,tamamlayıcıtür adı cins isimtürdeş soydaştüreme negiztüreme sözcük yapma söztüremiş negiztürev yapma söz, negiz

ulaç al anlatkan fiil', alfiil'uluslar arası sözcük inter-natsional' sözleruyak rifmauygunluk uyğunlıkuyum ııyğunlık, aenkdeşlik,gamıoniyuzun uzunuzun hece uzun ecauzun ünlü uzun sozııkuzun ünsüz uzun tutuk

üçüncü kişi uçfınci şahısüçüncü şahıs uçünci şahıs

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilırisi Terimleri 19

üleştirme sayı sıfatı pay sayısıfatünlem nidaünlem cümlesi nida cümlesiünlem edatı nida parçalan(derecelikleri)ünlem ezgisi nida intonatsi-yasıünlem ilgeci nida parçalan(derecelikleri)ünlem işareti nida işaretiünlem tonu nida intonatsiyasıünlem tümcesi nida cümlesiünlem tümcesi nida cümlesiünlü sozuk

ünlü almaşması sozuk nev-bctleşüviünlü atlaması metafoniyaünlü değişimi sozuk türlenüviünlü düşmesi sozuk tiişüviünlü göçüşmesi sozuk nev-betleşüvi

ünlü kısalığı sozuk kıskalığıünlü uyumu singarmonizm,sozuklarnın ğarmoniyası uy-gunünlü yitimi sozuk tüşüviünlüler sistemi vokal izmünlüleşme sozuklasuvünsüz tutukünsüz almaşması tutuknevbetleşüviünsüz değişimi tutuktürlenüvi

ünsüz göçüşmesi tutuknevbetleşüvi

ünsüz türemesi tutukkoşuluvıünsüz uyumu tııtuklamıngarmoniyasıuyğıınüretken önimliüretkenlik önimliliküslup bilimi stilistikaüslup stil"üst dişler ııst' tişler

variant variantvarsayım gipotezavarsayımsal tümce şartcümlesivasıta durumu vastakelişivasıta hali vasta kel işiverme durumu doğrultuvkelişivirgül virgül'vokal sozukvurgu aktsent, ıırğuvurgu işareti urğu işaretivurgulu urğulıvurgulu hece urğulı ecavurgulu seslem urğulı ecavurgusuz urğusızvurgusuz hece urğusız ecavurgusuz seslem urğusız eca

yabancı kelime ecnebiysözleryabancı sözcük ecnebiysözleryaklaşma hali doğrultuvkelişi

120 Ülkü Çelik Şavk

yalın yüklem adiy haberyalın cümle adiy cümle, sadecümleyalın durum baş kel iş (al)yalın hal baş kel iş (al), nomi-natsiyayalın isim sade isimyalın tümce adiy cümle, sadecümleyan ağız boşluğıyan anlam almaştırılğan manayansıma sözcük taklidiy sözyansıma ses taklidiyapay dil sun'iy tiPyapım eki söz yapıcı affıksyapma diller yapma tiller,sun'iy tilleryardımcı yardımcıyardımcı eylem yardımcı fiil'yardımcı fiil yardımcı fiil'yardımcı ses yardımcı sesyardımcı sözcük yardımcı sözyardımcı ünlü yardımcı sozukyarı ünlü yarı sozuk, yarımsozukyaşayan dil canlı tiPyazdırma dikte (imlya)yazı yazıyazı çevrimi transkriptsiyayazı dili yazı ti I i, edebiy tiPyazılı diller yazısı olğan tilleryazım imlya, doğru yazuv,orfografiyayazım kuralları orfografiya,imlyayazın dil yazı tili, edebiy tiPyazıt yazıyeni sözcük neologizmyer adları bilgisi toponimik

yer adları bilimi toponimikayer belirteci yer bildirgenzarfyer değiştirme metatezayer tümleci yer bildirgen alsözüyer zarfı yer bildirgen zarfyönelme durumu doğrultuvkeliş

yönelme hâli doğrultuv kelişyönetici sözcük idare eticisözyönetim idare, idare bağıyönetme idare, idare bağıyöresel diyalekt yerli şiveyüklem haberyüklem ismi haber ismiyükleme hali tüşüm(alı)kelişiyumuşak damak yi m şaktanlay

yuvarlak dudaklıyuvarlak ünlü dudaklı sozukyuvarlaklaşma dudaklaşuv,dudak sesine keçüv

zaman zamanzaman bağlacı zaman bağla-yıcısızaman cümleciği zaman tabicümlezaman cümlesi zamancümlesizaman eki zaman affıksizaman tümcesi zamancümlesizaman tümleci vakit bildirgenal sözüzamir zamir

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 121

zarf zarf

zarf fiil al anlat kan fiil',

alfiil'

zıt .ıhımı ıntonim, karama-

k; M sözler . . . . . .

7 anlamlılık karşı manalıhk

zıtliK bağlacı karşı kuyuv

bağlayıcısı

Rusça Dizinaa66peBH>iTypa abbreviatııra,

kıskartuv

a6;

122 Ülkü Çelik Şavk

aiH bağlayıcısızlık

6('n.yMKııı.ın çift dudaklı

6M.im6H!IJ'l|>IIMH (.oniaCHMH

kusma (çift) dudak tutukları

ÖOKOHOH ağızboşluğı

6(»KonoH :ıiiiıoıı patlayıcı

B.{pı>ıuııı>ie rjıyxne patlayıcı

sağırlar

ı»|)i,ınııue :ıuoıiKne patlayıcı

yafiğıravuklar

utpuBiıuc rorjıanme patlayıcı

tutuklar

BHUHTejiMiuH rıaiieac tü-şüm(alı)kelişiıuı.VTlJeıniMM içkiBı lyrpMrJia mjıiıiıoe fi i I' denfiil" yapuv

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 123

BuyTpHcrponnan pııtyıvıa içkirifmaiKMBpnTHbie MecroHMeıiHfi

kaytım zamiri

kaytım

r.ınroii kaytımfiili

natBpaTHMH :

124 Ülkü Çelik Şavk

nıpMOHMiı r.ıar.ıiLix sozuk-

larnın ğarmoniyası, sozuklar-

nıii ııyğunlugı

rnp.MoıiHil ror.nacıibix tııtıık-

lamın gannoniyası, tııtıık-

larnıfi ııyğunlugı

rcMHiuııiHii geminatsiya

r

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 125

ropta Hb boğaz, gırtlak

rpaMMaraıca grammatikarpa MMa THKa Hcropmecıca ntaıihiy grammatika

ry6 dudak

ry6no-:

126 Ülkü Çelik Şavk

JKHıJOH H.ın 3 kapalı e

•.«.lor derece

.«ı.nor n:

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 127

:eT izafetHHMeneıiHe türlenüv, defiişüv,den isme

MMeneHHe rnacııoro sozuk

türlenüvi

mMeııetme :«yKa ses tür-lenüvi (defiişmesi)M^MeııeHHe ;flBHTeJibHMH haber

HMeııa oöonHa'iaiomHe paao

BeHH e CBJUH tuvğanlık

isimleri

MMenHTcribHbiH na^ıeiK başkeliş(al)HMeııiKifi OCHOBII isim negiziHMeiıtıoe npeiuıojKeıiHe ismiycümlelerMMeııııoe r.Ka:HyeM()e haberismiHMnepnTHB emir meyilHMa isimHMn n oaıomıoM ııa^eacesade İsimııMıı ıiH'iiıoe şahıs adıHMJı ııapHiıaTejııım cins isimHMJı ıipn.narxııTC.rıııo(: sıfatMMH rnöeıueımoe has isim

(:.yıiifîrrrıiH'i'c.!iMi(M: isim

HMn «iHcnHTejibiioe sayı,

sanlıkHHBepTHpoBaııııoenpeü.n[oxeıiHe inversiyalıcümleHıUICKC indeks

HHJiayT içki sesHiiocrpaııııoe CJIOBO ecnebiysözler

HiırrrpyMeıiTaJibiiMH naiieatvastakelişHHTcpnauHona.nbiıı.ıe cnonainternatsional' sözlerHHTOliauHfl intonatsiyaHHTOHaıiHH nonpor.HTe.ıibiıafisual" intonatsiyasıHiiToıiauna nor.K.nHuaTe.ıibiıa iınida intonatsiyası

cümle intonatsiyasıHHTOliaUHfl, TOH ton

HıMIıHIıHTHB infinitiv, isimfıil'Hii([K)pMaHT informantHpoıiHfi ironiyaHCKyarTBeıııiblH ıMUK sun'iytil'HcropHMCCKHH tarihiyHc:ropn'ier.KHHtarihiy grammatikaHCI'OpH'ICfKHH

tarihiy til ilimiHCXO;UıMH najiejK çıkış

kelişi(ah)

KKiııtı.iMMi tırnaklar

K;IK;H|K)IıHıı kakafoniya

KIIJıı.KII kal'kiiK;ı>.«ııııII yükletüv

128 Ülkü Çelik Şavk

K.ıy:«iTHBHi»iH nHKC yükle-tiiv derece yalğamasıKa'iecrraeıiHoe

rıpM.naniTe.nı.ıioe asıl (asliy)sıfatlarKHpuıiMua kirilitsaKUMHonHCb çüy yazısıKJlHlue klişeKOJiH'iecrBeıınoe ıiMcnHTe.niioemikdar sayılarKOMMyHHKauHa haberleşmeKOHBepreirniHa ses biriküviKoıiKpeTHoe HM a kdnkret isimKonKperiioe :ınn.'ieıiHe konkretmana 'KOllKpeTHOC

r.yıuecr6H're.nbiioe konkretisim

KOHCOIiaiIT tutuk

K'oıiTeKor kontekst

K'opeıib tamir

Kopoiia.nı.Hbie cornaaibie til'

ucu tutukları

KCKiBemiaa pe'ib kıya laf

Kociîeiuioe jonojıneiiHe

vastalı tamamlayıcı

K'paTKHH kıska

KpaTKHM rnacHbiH kıska

sozuk I :

KpaTKHH r.nor kıska eca

KpaTKorn. kıskalık ;

Kp«iTK(x:rb r.nac.ıibix sozuk

kıskalığı

K.yıibTypHbiH medeniy

.11

Jia6Ha.iın:«uiHa dudak sesine

kcçüv

.rıa6na.nbiibie rnacirae dudaklı

sozuk

.na6Ha.nuibie cor.nar.nbie du-daklı tutuk.naöHajibHMH dudaklı.na6Ha.nbiibiH r.mırapMOHH.Mdudak singamıonizmi.fieKCHKa leksika.neıccHKOJior leksikolog

leksikologiyalingvist

lingvistika.iHTepaTypiibiH edebiy.FiHTepaTypHbiH n.iUK yazı ti I i,edebiy til'Jimıo şahıs

.nHUO BTopoe ekinci şahıs

JıHUO TpeTbe uçünci şahıs

.HHıIO nepBoe birinci şahıs

.HHıinoe MecTOHMeiiHe şahıs

zamiri.nHMiioe OKOimaiiHe şahıs

affıksleri

.nıi'inoe npeü.noxeiiHe şahıslı

cümle

Jiora«ier.KHH mantıklı

mantık

uığusı

JiOKaTMB yerkelişi

M

Ma.ııeiibKaa öyKna küçük arif

Ma.ıeiibKHH a.fl.ı>ioK ufak

til'çik (uvula)

McaciioıvıeTHe nida

nida cümlesi

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 129

üHîiJieKT yerli şive

MerrrHHH najeac yer kel işi

(ah)Meero apTHKy.nmiHa artikul-yatsiyayeriMerTOHMenne zamirMecroHMeHHe uaiBpaTHoe oz'-lük zamiriMecTOMMeHHe nonpocHTe.nbHoesual' zamiri

MerroHMeHHe jimmoe şahıs

zamiri •

MecTOHMeıiHe neonpeüe.neıie-HHe belgisizlik zamiri

ayırıcı-umumileştirici zamirMecroHMeHHeyokluk(menfiy) zamiri

mul'kiyetzamiri

işaret zamiriMCTnora;! metastaz -MeraTe:«ı metatezaMCTaKHblH çok ecalı

MiıororoMMe çok nokta

Miıoro'i.neinioe njx;ii.ııoaceıinoe

çok azalı cümle

MHoroMJieiHibiH çok azalı

MHoroawiHe çok tillilik

MIIOrOfl.iblMIIHH çok tilli

MOüanbHocrb modallikMonor.H.iuıa6 bir ecalıMopcJjeMn morfema

morfologiya

poü erkek cinsi

MaancHe rjıaaiue ince

(yımşak) sozuk

MarKHe romaaibie ince

(yımşak) tutuk

MBıTCHH ince, yımşak

MarKHH 6OKOBOH rorJiar.HbiH

ağız boşlugı ogi tutukı

Mancoe nefîo yımşak tarîlay

MarKoe ror.nar.Hbie yımşak

tutuk •

11

imüropTa niiHKOBHe ror.nar.Hbie

gırtlak üstü tutukları

naüriHrrrb yazı

ıia:«ı^bHbie r.or.nar.nue burun

tutuklarıe ad, isim

npo

130 Ülkü Çelik Şavk

ımpe'iiıe, ronop şiveııa pe'iHe Ko.iiH

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 131

Mecra yerbildirgen al sözü

o6pa:*ıtarz bildirgen al

sözü

o6oroaTe.nbcrno ycnoBHa şart

bildirgen al sözü

oöfrronTejibcTBo ııe.nn maksad

bildirgen al sözü

oöuiee jonoJiiıeiiHe ortak,

umumiy ob'yekt

oömee noAieacamee ortak,

umumiy mupteda

oöıııee ^ca;

132 Ülkü Çelik Şavk

p r.nn-ixj.na menfıy fiil'oT|)HuaTe.ni,noe MecroHMeiiHeyokluk zamirijnkyar zamiriorpmiciTejiMioc rıpejinoscenHemenfiy cümleler, yokluk cüm-leleri

0TpHuaTe.ibHbiH menfiy()(I)HUHa.fibHbiH JM.IK resmiytil'oHbM başkeliş

vasta kelişi

HCXOJIııUH çıkış kelişMennibiH yer kelişi

najıejKHoe OKOii'iaıiHe kelişafflkslerina;ıeac poüHTejibiibiH saiplikkelişnnAeıme :«yKa ses tüşüvinapajTHiıvıa paradigmanapniıie rjıooa çift sözrıapnbie («rtiaaiue çifttutuklartıacrmı belgisiz dereceroıy:«ı pauza

iıepBH'inaa üo.nrora asliy

uzun lık

nepunıinoe ;«[aııenHe sözııin

asıl-doğrı manası

nepBoe .nHUO birinci şahıs

nepDOHaMiiJibiibiH B̂yK asliyses

nepeBOü tercime

nepe^ueneönbiH ağız boşluğı

ogi

nepejuiefUbi'iiibiH cornaniuH

tafilay aldı tutuk

nepeüiiHe rnaniue og' sıra

sozuklar

nepeiiiiHH pju og' sıra,

yımşak, ince

nepeıioc :fliaıienna anlam

avuşturuv

nepeuocuoe :

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 133

noBe.nnTe.nbHoeemir cümlesi

npe.fl.no-ikaye cümlesi

mupteda, sııb'-yektnoji'iHHeiiHe tabi oluvrıo:iHUHfi pozitsiyaliariHceMaHTHMeacHH çok ma-nalı

noriHreMHa çokmanalıhkno.riMrH.riJTa6HıierKHH çok ecalıno.riHoe npeüJiojKenHe tamcıımle, tolu cümleııo.fino:

134 Ülkü Çelik Şavk

ilyavee sıfatfiiP

ÖI1İIT1İİ

ııponxBO./iHoe rjıouo yapma

söz

negiz

OT p.ri;ıro.na

TJiarojı fiilden yapılğan fiil'

npoMBoanbiM OT rna ro.ua HMIı

fiilden yapılğan isim

rıpoH.moiinbiH OT nMenbi

rnaroJi isimden yapılğan fiil'

I1POH.1BOUHI.IH OT HMCHbl MMH

isimden yapılğan isimlipoH:fliouienHe aytılış, telyaf-

fuzîiporciHomeHHe no rjıoraM

sözlernin ecalarğabölünüvi

ııporrroe Bpeıvıa adiy zaman

ııporrroe npe.£no}KeıiHe adiy

cümle

ııpotTope'ine avam halk tili

ııpore;sı protezanpoıııeyıuıee npeıvıa keçkenzamanri|X)iuei»iiee iıeonpejiejıeınioeip-Miı mürekkep kelecekzamannın dayimilik sekilinvastasız sekilin[)oıııeiiuıee neo'iennünoenpt'Mfi sade keçken zamannınvastalı şekliııpoTHBH're.ribiibiH roio;< karşı

kuyuv bağlayıcısı

ııyn. uo.vıyxa ses yo 11

H CJıOBIı manadaş

|)iin6op talil'

pa:iH lakırdı ritmi

Ka ritorika

rifma

cins

sözler

saiplikkelişi

poüiıoH IMLIK ana tili

|WüCBeiııibie a. bağĉ MaıiTHKa semantikaceMar.HO.nor semasiolog

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 135

smgarmoıuzm

«•.HHKona sinkopa

CHııOHHMHH manadaşlık

oHHOHHMH'ieocHH ıııanadaş

sintaktik

c sintaksis

c.Ka:»yeMoe haber

(Ka.ıyeMoe npocroe adiy

haber

(Ka^yeMoe cooraBiioe koşma

(murekkep)haber

c.K.nonenHe türlenüv

rjenoneiiHe c.yıueoTBHTe.nbHoro

ismin türlenüvi

acoöıca skobka, kavuz

CK.oponna> tez yazı

CKpidToe no^neacaiııee logik

sub'yekt

fJioijapnbiH c'orraB n.MKa

luğat terkibi

cnoBaphlıığat

rjıonnpb jiBya:iuıiiibiH eki tilli

luğat

cnoBapb oünoa:fl,i>ıer.KHH bir

tilli luğat

cnoBO söz

(JK)BOH:iMeHeiiHe söz türlenüvi

cjıoBoo6pa.{OBaıiHe söz yapuv

a([)(|>HKC. söz yapıcı affıks(JiOBonpoH:

136 Ülkü Çelik Şavk

nojmexauıeemürekkep mupteda

rorrniBHoe aca:ıyeMoe mürek-

kep haber

ccKTanHOH mürekkep

rorrraB cnoBapnbiH söz terkibi

ooMeraHHe birleşme

COKM bağlayıcı

OOKM upeMeHHOH zaman

bağlayıcısı !

OOKM KH ki bağlayıcısı

COKM npoTHBHTejiLHMH karşı

kuyuv bağlayıcısı

OOKH paniiejiHTe.rn.iiMH ayıruv

bağlayıcısı

COKM yruıoBHUH şart bağla-

yıcısı

rnpnaceHHe tüslenüv, türlenüv

(.npnaceıiHe r.naro.rıa fiil'ler-

niıî tiislenüvi

rpaBHeHHe teiîeştirüv

cpnBnHTeJibHbic nocnenorn

teıîştirüv mıınasebetçileri

f:peiniene6HLiH cor.aar.HHH

orta taiîlay tutukı

poj orta cins

stilistikaStil' '

|w:

Kırım Tatarcası Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 137

y MeH LUHTe.nbHo-.na rjca TcnbiibiH

."HİKJMKf. ohşav-kuçültüv affik-

si

ynOÜO6HTCJlLIILIH a(I>(I)HKC

benzetüv (ohşav) yalğaması

ynpaaneHHe idare, idare bağı

ynpaB.naiom.ee CıIOBO idare

etici söz

ycHJienııe kuvetlendirme

ycH.nMTe.nbiiafl MacrHua ku-

vetlendirici parçalar (derece-

likler)

yrjioBHMH şart

ycnoBHoe HaKJioiieiiHe şart

meyli

yrjıoBHoe npeüJioaceııne şart

cümlesi

ycrapeBUiHfl CJıOBO eskirgen

söz

yrrHaa pe'ib ağıztili

cevap-tasdik nidası

yTBepjiHTejibiıoe

ııpeü.ıoa{cnHe musbet cümle

flektivtiller

ıa fonema

Ka fonetika(|>OHOjıorHa fonologiya(J)opMa forma(j)pa.tfi ibare

(j>pa :«o.ıorH«ıerKHfi rjıonaph.

frazeologik luğat

(|>pn:«3Boe yiapeıme cümle

urğusı

xa\ı:«ı laringal' tutuk

xyiiojKerrBeınibifi IUUK ede-

biy ti I''1

"lacTH pe'iH söz çeşitleri•lacraua parça, derecelik•ıacTHUbi BOiipornTe.ni.iiucsual' parçaları (derecelikleri)'lafTHUM BOf:K.riMur;iTejıi)iibio

nida parçalan (derecelikleri)cr cenge v .

r.nanıux sozıık

nevbetleşüvi

•lepeüOBaıiHe ror.nanıı>ıx tutuk

nevbetleşüvi

Ka sızıçıksayı sıfatı

'[HrjiHTejiblloe ;[po6ıioc kesir

sayısı

MHrJTHTe.!Il,H0e

Ko.riHııe(TTBeıiiioe mikdar sayısı

MHc.nHre.ni.noe iıopa/iKOBa:

sıra sayısı

•iHrjiHTeJTbiioe r.o6npa rerihiıiıie

topluluk sayısı

•ıHCııO sayı

•inen aza

•!.neiı BTopofrreııeınibiH ekinci

derece aza

•inen i'naıııiUH baş aza

M.neııı>ı iıpeji.noxeıiMa cümle

azalan

ııııııeıiOTiibiH ;IB.VK pısırdılı ses

ııiHimııııie :«fyKH fısıltılı sesler

lllHllflIHIIH f i s i l t l l l

ııınpoKHfi rnarıııufı keiı sozıık

138 Ülkü Çelik Şavk

IIIVM ŞUVUİtl

ıııyMHMH cornacııuıi şuvultılı

tutuk

III

ııUVıCBOH coniaaiufl sızğıra-vıık tutuklar3

3KHJ1TMH ekvativ, teneştirüv

3K.naTW5llbiM IU[M|>HKC: teneş-

tirüv yalğaması

3Ki«iTMBiiı.ifi najieac teneştirüv

kelişi

entsiklopedik luğat

3i'HMo.ıiorMii etimologiya

aUM,\K t i l 'a:ni.iK iieTefl bala ti I i}WbiK acecroB jestler tiliIMUK >KHUOM canlı ti l '

JUbiKH MCKyarmeiıiıue yapmatiller, sunMy tillerIıMK JiMTepaTypriuH edebiy

til'H ı ımumiyt i r

ceMbfi til ' ailesia:{UKOBOH aTJiar, til ' atlasıfra>iK nocpeiiiiHK vastat i l '

anat i l i