Kultura popularna: konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe

Kultura popularna: konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 1 1Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 1 1 2010-07-20 11:28:282010-07-20 11:28:28


Kultura popularna: konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe

pod redakcją naukową

Agnieszki Gromkowskiej-Melosiki Zbyszka Melosika

Kraków 2010


© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010

Recenzent:

dr hab. Iwona Chrzanowska, prof. WSP w Łodzi

Redakcja wydawnicza:

Beata Bednarz

Projekt okładki:

Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-434-1

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”

30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47

www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie I, Kraków 2010


Spis treści

Wprowadzenie ......................................................................................................... 7

Zbyszko MelosikKultura popularna, walka o znaczenia i pedagogika ................................................. 9

Janusz Barański Rola antropologii w badaniach kultury popularnej i tożsamości ............................... 27

Witold JakubowskiKultura popularna, media i my, czyli refl eksje

o tożsamości mieszkańca „globalnej wioski” ............................................................. 41

Marcin JaworskiRefl eksyjny i kulturotwórczy charakter kultury popularnej ....................................... 55

Tomasz BorgulFrankfurtczyków teoria represywności „przemysłu kulturalnego”

a budowanie fałszywej tożsamości społecznej ........................................................... 67

Agnieszka OgonowskaTożsamość translacyjna, pamięć kulturowa i nowe media.

O rozumieniu siebie i rzeczywistości społecznej poprzez współczesne

narracje fi lmowe i telewizyjne ................................................................................... 77

Roman Kubicki Metafi zyczne podteksty tożsamości możliwych w światach kultury popularnej ........ 91

Bogusław Śliwerski Pedagog w blogosferze ............................................................................................. 107

Agnieszka Cybal-MichalskaDylematy tożsamościowe młodzieży w rzeczywistości popkulturowej ...................... 129


6 Spis treści

Maciej BernasiewiczZnak zodiaku Baran, fan Tokio Hotel, wróg hip-hopu –

tożsamość nastolatka w popkulturze ......................................................................... 141

Zbyszko MelosikCiało jako przedmiot studiów kulturowych .............................................................. 153

Agnieszka Gromkowska-MelosikBadania kulturowe w perspektywie społecznego konstruktywizmu

(na przykładzie tożsamości kobiet) ........................................................................... 167

Mariola BieńkoSposoby posługiwania się tożsamością seksualną w kulturze popularnej .................. 181

Agnieszka Gromkowska-MelosikPower Girl i kontrowersje wokół (pop)kulturowej

emencypacji kobiet współczesnych ........................................................................... 205

Zbyszko MelosikWielo(pop)kulturowe spektakle ciała i seksualności ................................................ 231

Ewa BielskaDyskurs wokół kategorii LGBT/queer podejmowany na forach

internetowych deklarujących identyfi kację z wartościami katolickimi

(wybrane egzemplifi kacje) ........................................................................................ 257

Adam Roter, Karolina OlszańskaMetamorfozy tożsamości jako skutek percepcji kultury makeover ............................. 283

Grażyna GajewskaŚwiadome lalki i śpiewające maszyny.

Literatura science fi ction w dyskursie feministycznym ............................................. 295

Małgorzata JacynoBoys in White. Narracje medyczne w kulturze popularnej ....................................... 309

Zuzanna BuchowskaIndiańskie maskotki sportowe – odtwarzanie indiańskiej tożsamości? ..................... 321


Wprowadzenie

Jeszcze dwie, trzy dekady temu pojęcia „kultura popularna” i „nauka” wydawały się całkowicie rozłączne. Badanie popkultury uznawane było za za-jęcie „niepoważne”. Muzyka, moda, reklama, mydlane opery, bohaterowie gier komputerowych itp. – wszystko to zdawało się mało istotne w porównaniu z po-lityką, ekonomią, fi lozofi ą czy kulturą wysoką (której symbolami mogą być mu-zyka Beethovena czy dramaty Szekspira). Dziś sytuacja wygląda zupełnie inaczej. Przechadzając się po największych księgarniach Waszyngtonu czy Londynu, ma się niekiedy wrażenie, że amerykańska i brytyjska wiedza o społeczeństwie zosta-ła zdominowana przez zagadnienia związane z popkulturą. Ileż to książek napi-sano o lalce Barbie! Ileż monografi i doczekała się amerykańska piosenkarka Ma-donna! Na półkach księgarskich dzieła poświęcone tym „pop-super-bohaterom” zdają się wypierać klasyczne interpretacje dzieł Dostojewskiego czy Zoli.

Również w Polsce rośnie zainteresowanie popkulturą – także w kontekście naukowym (w ostatnim okresie pojawiła się duża liczba publikacji poświęco-nych różnym poptendencjom czy popzjawiskom). Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, wpisuje się więc w „popularną” tendencję we współczesnych naukach o kulturze i edukacji. Będzie stanowić – jak wierzymy – interesujący „przypis” do dyskusji na temat współczesnych konstrukcji tożsamości w kontek-ście ich swoistej „popkulturyzacji”.

Agnieszka Gromkowska-Melosik Zbyszko Melosik



Zbyszko MelosikUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Kultura popularna, walka o znaczenia i pedagogika

We współczesnych „studiach kulturowych” wyróżnia się trzy zasadnicze warianty badań nad kulturą popularną. Pierwszy z nich, reprezentujący „demo-kratyczną wersję elitarnego humanizmu”, nazywa się modelem konsensusowym. Ujmuje on kulturę popularną jako płaszczyznę rytualnego odgrywania różnic kulturowych, którego ostatecznym efektem jest „harmonia”. W podejściu tym nie analizuje się związków kultury popularnej z władzą i dominacją. Model drugi sytuuje tę kulturę w ramach stosunków władzy. Jednak do tego stopnia podkreśla on wszechobecność i niepodważalność zjawisk dominacji, że ludzie traktowani są w nim jako totalnie manipulowane, pasywne „ofi ary” swojego społecznego przeznaczenia. Model taki można by określić mianem strukturalnego.

Wreszcie w ujęciu poststrukturalnym kultura popularna interpretowana jest jako miejsce walki i wytwarzania heterogeniczności. Podejście to dostrzega nie-równość stosunków władzy w społeczeństwie i ważną rolę dominującej ideolo-gii w kształtowaniu warunków życia. Dąży ono jednak również do odnalezie-nia możliwości przeciwstawiania się dominacji. W tym kontekście krytykuje się strukturalne interpretacje kultury popularnej za ujmowanie jej jako „homoge-nicznej totalności” – bez pozostawienia miejsca dla sprzeczności i „alternatyw-nych głosów”. Twierdzi się, że podejście to pomija problemy codziennego życia, obawy, nadzieje i pasje ludzi, a jego zwolennicy wychodzą z przekonania, iż znaj-dują się w posiadaniu „prawdy”, która gwarantuje krytyczne myślenie.

W przeciwieństwie do ujęcia strukturalnego, w którym wysiłki badawcze skoncentrowane są na analizie praktyk dominacji, poststrukturaliści kładą na-cisk na popularne, oddolne „taktyki”, które mogą spowodować erozję istniejących stosunków władzy. I tak John Fiske postuluje poszukiwanie „popularnej żywot-ności i twórczości” oraz zjawisk codziennego oporu. Podejście poststrukturalne dostrzega w kulturze popularnej źródło społecznego postępu i optymizmu1.

1 J. Fiske, Understanding Popular Culture, London – New York 1991, s. 19–21; por. też: J. Chambers, Cities without Maps [w:] Mapping the Futures. Local Cultures, Global Change, red. J. Bird, London 1993, s. 191–193.


10 Kultura popularna: konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe

Jednocześnie, wbrew opiniom wielu badaczy tej kultury, zwolennicy post-strukturalizmu utrzymują, że jej społeczne znaczenie nie może być redukowane do zjawisk związanych z konsumpcją i opisane wyłącznie w kategoriach „kupo-wania” i „sprzedawania” towarów. Taka redukcja pozbawia kulturę popularną politycznego wymiaru jej funkcjonowania2. Ludzie nie zachowują się bowiem w życiu społecznym jak „ofi ary systemu” – wyalienowane, jednowymiarowe, ubezwłasnowolnione, mającą fałszywą świadomość masy. Kształt kultury po-pularnej jest rezultatem złożonych procesów tworzenia oraz krążenia znaczeń i przyjemności. To, co popularne, nie jest zdeterminowane przez „strukturę”, lecz wynika każdorazowo ze specyfi cznej, lokalnej praktyki społecznej. Kultura po-pularna jest więc – z tej perspektywy analitycznej – wytwarzana przez ludzi, a nie narzucana im; ma ona swoje źródło „we wnętrzu”, „na dole”, a nie „na zewnątrz” i „na górze”3. Polityka kultury popularnej kreowana na poziomie makro uzysku-je swoją rzeczywistość na poziomie mikro, czyli w życiu codziennym zwykłych ludzi. Tam też może ona zostać zakwestionowana, a nawet „odwrócona”4. Fiske proponuje zatem przeniesienie punktu ciężkości w badaniach nad kulturą popu-larną z tego, „co ludzie czytają”, na rzecz tego, „jak ludzie czytają”5. W tym kon-tekście zakłada się, że chociaż grupy dominujące próbują „znaturalizować” swoje znaczenia w zdrowy rozsądek społeczeństwa jako całości, to jednak podporząd-kowani potrafi ą często skutecznie opierać się tym wysiłkom, tworząc znaczenia, które służą ich własnym interesom. W konsekwencji źródłem tworzenia znaczeń nie jest wyłącznie tekst sam w sobie, lecz także doświadczenia i pragnienia ludzi, którzy go interpretują6.

Innymi słowy, w omawianym podejściu nie zakłada się, że wartości i ide-ały, które są zawarte w tekstach kulturowych, przekazywane są „z góry na dół” w idealnym porządku7. Dominujący system znaczeń tworzy, co prawda, sposób „preferowanego czytania” i wyraża się w określonym porządku społecznym8, nie-mniej jednak – powtórzmy raz jeszcze – „kalambur zawsze opiera się ostatecz-nemu ideologicznemu zamknięciu – potencjalne znaczenie prowokowane przez zderzenie różnych dyskursów ma zawsze większy zakres niż to, które propono-wane jest przez dominującą ideologię”9.

2 Por. L. Lewis, Politics with MTV. Voicing the Diff erences, Philadelphia 1990, s. 204.3 Ibidem, s. 23–24. 4 Ibidem, s. 56, 192. 5 J. Fiske, Understanding..., op. cit., s. 192. 6 Idem, British Cultural Studies and Television [w:] Channels of Discourse. Television and Con-

temporary Criticism, red. R. C. Allen, Chapel Hill 1987, s. 255, 271.7 S. Hall, Cultural Studies and the Centre: Some Problematic and Problems [w:] Culture, Media,

Society, London 1980, s. 27.8 S. Hall, Encoding/Decoding [w:] Culture, Media..., op. cit., s. 134–135. 9 J. Fiske, British Cultural Studies..., op. cit., s. 280. Wszystkie cytaty z obcojęzycznych źródeł

w tłumaczeniu własnym.


11Z. Melosik. Kultura popularna, walka o znaczenia i pedagogika

Stuart Hall wyróżnia w tym kontekście trzy możliwe sposoby dekodowania tekstu przez odbiorcę. Pierwszy polega na dekodowaniu tekstu w kategoriach tego samego układu odniesienia, w którym był zakodowany. Odbiorca funkcjo-nuje wówczas w ramach kodu dominującego. Drugi sposób dekodowania jest cał-kowicie sprzeczny z intencjami nadawców. Następuje wtedy dekontekstualizacja preferowanego kodu i przeniesienie tekstu do alternatywnego układu odniesie-nia. Odbiorca funkcjonuje w ramach kodu opozycyjnego. Trzeci sposób nazy-wa Hall dekodowaniem negocjowanym. Zawiera ono mieszankę adaptacyjnych i opozycyjnych elementów. Najczęściej polega to na uznaniu uprawomocnienia dominujących defi nicji i znaczeń na poziomie abstrakcyjnym, przy jednoczesnym wykorzystywaniu „własnych zasad” na poziomie „sytuacyjnym”. W warunkach lokalnych i partykularnych, w ramach „logiki sytuacyjnej” dominująca ideologia jest „przecinana sprzecznościami” i nie odgrywa już decydującej roli10.

John Fiske zauważa, że na płaszczyźnie kultury popularnej rzadko występu-je pierwszy z wymienionych sposobów dekodowania tekstu. Wynika to między innymi z faktu, że kultura ma charakter intertekstualny. Stanowi ona układ zna-czeń niestabilny i nieustalony, dynamiczny. Teksty kultury popularnej – jak już stwierdzono – nigdy nie są jednoznaczne i ostateczne; są natomiast pełne „luk”, „nieadekwatności” i „sprzeczności”. Nabierają znaczenia dopiero w określonym kontekście przestrzennym i czasowym; w trakcie „określonego sposobu czytania”. Tekst popularny stanowi zawsze płaszczyznę walki między dyskursami „zamyka-nia” i „otwierania”, to znaczy homogeniczności preferowanych przez dominujące grupy znaczeń i heterogeniczności sposobów jego „oddolnego” odczytywania. Na-stępuje wówczas konfrontacja władzy „odgórnego” narzucania znaczeń z władzą „oddolnego” ich wytwarzania11.

Dla Fiske’a zatem kultura popularna istnieje głównie na płaszczyźnie semio-tycznej, która jest terenem nieustającej walki homogenizacji z różnicą oraz kon-sensu z konfl iktem. Grupy dominujące usiłują stworzyć w społeczeństwie „nie-wyartykułowany konsens”, który ma stanowić podstawę dla akceptacji spójnego układu znaczeń i tożsamości, a w konsekwencji – dla zachowania status quo. Działania te zmierzają do wyeliminowania konfl iktów i „umieszczenia różnic społecznych w strukturze komplementarności”. Mamy tu więc do czynienia z próbą homogenizacji, integracji i centralizacji semiotycznej oraz społecznej władzy w „centrum”. Z kolei grupy podporządkowane opierają się tym procesom przez praktykowanie „władzy bycia odmiennym”. Konstruując w ramach kul-tury popularnej własne znaczenia, przyjemności i tożsamości, praktykują w ten sposób politykę i władzę reprezentacji. Zdaniem Fiske’a, kultura popularna jest niesłusznie krytykowana za to, że oferuje jakoby jedynie drogę ucieczki od real-nego świata. Krytycy unikają postawienia kluczowych pytań, np.: od czego się

10 S. Hall, Encoding/Decoding..., op. cit., s. 136–137. 11 Ibidem, s. 124, 126.


Documents

Kultura popularna: konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe