Kulturowe Uwarunkowania Korupcji w USA i ZSRR

Embed Size (px)

Citation preview

Bartosz Czepil

Kulturowe uwarunkowania korupcji w systemie demokratycznym i niedemokratycznym na przykadzie USA i ZSRR

Opole 2008

1

Celem artykuu jest przeanalizowanie kulturowych uwarunkowa sprzyjajcych zachowaniom korupcyjnym w dwch, wystpujcych w teorii polityki, typach systemu politycznego: demokratycznym i niedemokratycznym1. Jako empiryczn egzemplifikacj tych teoretycznych kategorii wybraem Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej i Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Dobr podyktowany jest istnieniem gbokich rnic midzy tymi dwoma politycznymi imperiami, zarwno w zakresie regu sprawowania wadzy, zasad ekonomii, jak i w wymiarze kulturowym. Odmiennoci te miay istotny wpyw na zakres wystpowania praktyk korupcyjnych w kadym z pastw, przy czym czynnik kulturowy jest tylko jedn ze zmiennych wyjaniajcych korupcj, ktrej wpyw jak postaram si wyjani, mia charakter zarwno poredni jak i bezporedni. Oddziaywanie porednie polegao przede wszystkim na legitymizowaniu pewnych cech kadego z systemw politycznych, ktrych specyfika w sposb bezporedni generowaa poziom

rozpowszechnienia i wzory korupcji. Natomiast oddziaywanie bezporednie wystpowao szczeglnie na paszczynie postaw wobec porzdku prawnego, warunkujcych gotowo do przestrzegania norm prawnych wrd uczestnikw danego systemu politycznego.

Nadmieniam, e nie podejmuj si przedstawienia rnic w poziomie korupcji midzy wybranymi pastwami. Powszechno korupcji w Zwizku Radzieckim2, w porwnaniu do Stanw Zjednoczonych gdzie praktyki korupcyjne miay wszy zasig i czstotliwo3, jest faktem niekwestionowanym 4. Pozostaje natomiast rozway kwesti przyczyn takiego stanuW tytule pracy, zamiast pojcia system totalitarny, posuguj si bezpiecznym terminem system niedemokratyczny, poniewa Zwizek Radziecki przez cay okres swojej ponad siedemdziesicioletniej historii przeszed istotn ewolucj. Tak opini wyraa przykadowo Hana Arendt, ktra stwierdza, e totalitaryzm radziecki nie przey mierci Stalina, a Andrzej Walicki wskazuje na dugi, skomplikowany i wieloaspektowy proces detotalitaryzacji. Chciabym take zaznaczy, e w artykule zajmuj si raczej pierwotnymi wobec systemu politycznego uwarunkowaniami kulturowymi, dlatego nie podejmuj si opisu cech charakteryzujcych system demokratyczny i niedemokratyczny. Tak charakterystyk czytelnik znajdzie w pracy: M. Gulczyski, Panorama systemw politycznych wiata, Warszawa 2004; H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1993, s. 342; A. Walicki, Marksizm i skok do krlestwa wolnoci. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996, s. 484. 2 Na temat korupcji w ZSRR zob. J. Tarkowski, Socjologia wiata polityki. Wadza i spoeczestwo w systemie autorytarnym, Tom 1, Warszawa 1994, s. 233-249; M. Woslenski, Nomenklatura. Uprzywilejowani w ZSRR, Warszawa 1983. 3 Tu chciabym podkreli, e Stany Zjednoczone przeszy istotn ewolucj jeli chodzi o zakres i czstotliwoci praktyk korupcyjnych. Jestem wiadomy rnic w poziomie korupcji jaka wystpowaa w XIX wieku w Stanach Zjednoczonych w porwnaniu ze skal tych praktyk w pierwszej i drugiej poowie XX wieku. Oglnie rzecz biorc, badacze problemu zaobserwowali istotny spadek korupcji w USA na przeomie ostatnich 150 lat. Na temat korupcji w USA zob. A. Peri, Democracy and corruption in the 19th century United States: parties, spoils and political participation, University of Notre Dame 2002, http://americandemocracy. nd.edu/working_papers - odczyt z dn. 09.02.2008; E. Glaeser, C. Goldin, Corruption and Reform: An Introduction, National Bureau of Economic Research, September 2004, http://www. nber.org/papers/w10775 odczyt z dn. 09.02.2008. 4 Sdz, e w przypadku USA moemy mwi o korupcji instytucjonalnej, czyli takiej ktra jest ograniczona do niektrych instytucji ycia publicznego (np. procedury i praktyki zwizane z rywalizacj wyborcz, lobbing, policja), natomiast w przypadku ZSRR wystpowaa korupcja systemowa. Korupcja systemowa przenika1

2

rzeczy. Moj intencj jest wyjanienie zwizku midzy systemem aksjologiczno normatywnym tych spoeczestw a prawdopodobiestwem naduywania wadzy przez rzdzcych dla prywatnych korzyci. Wedug mnie w uwarunkowaniach kulturowych naley szuka czynnikw porednio i bezporednio odpowiedzialnych za rnice w poziomie korupcji midzy analizowanymi systemami politycznymi.Skoncentruje si przede wszystkim na normatywnym i aksjologicznym wymiarze systemu politycznego, dlatego uznaem za stosowne wprowadzenie pojcia reimu politycznego. Andrzej

Antoszewski definiuje reim polityczny jako normatywny podsystem systemu politycznego (...) tworz go wszystkie wartoci i zasady ustrojowe, struktura autorytetw, formalne i nieformalne reguy gry politycznej oraz wynikajce z nich zalenoci pomidzy podmiotami polityki5. Szczeglnie istotne s zawarte w powyszej definicji pojcia wartoci i nieformalnych regu. Analiza wartoci i niesformalizowanych regu ycia politycznego otwiera obszar zagadnie zwizanych z kulturowymi uwarunkowaniami procesu politycznego i wystpujcych w nim patologii, midzy innymi korupcji. Wedug Andrzeja Kojdera korupcja to taka wymiana dbr, usug, wiadcze i innych zasobw, ktra narusza obowizujce prawo lub dobro publiczne (materialne lub symboliczne, jak na przykad dobre imi urzdnikw pastwowych)6. Jest to do pojemna definicja poniewa pozwala nada status korupcji praktykom, nie koniecznie zwizanym z naruszeniem prawa, ale stanowicym kade dysponowanie zasobami publicznymi, ktre jest niezgodne z ich przeznaczeniem7. Paradygmat kulturowy w analizie politologicznej stawia pytanie o kwesti wartoci i norm funkcjonujcych w wiadomoci spoecznej i ich ewentualnego wpywu na dane zjawiska polityczne8. Kultura jest zoonym tworem regulujcym caoksztat ludzkich zachowa9, zatem, w moim przekonaniu, naley skoncentrowa si tylko na pewnych jejwszystkie dziedziny ycia publicznego i naley do standardowej procedury dziaania, zarwno wrd funkcjonariuszy publicznych, jak i przecitnych obywateli, dla ktrych uczestnictwo w praktykach korupcyjnych jest reakcj adaptacyjn na hegemoni urzdnikw i chroniczny deficyt dbr. 5 A. Antoszewski, Reim polityczny, [w:] Studia z teorii polityki. Tom I, red. A. Jaboski, L. Sobkowiak, Wrocaw 1999, s. 89. 6 A. Kojder, Strategie przeciwdziaania korupcji - dowiadczenia polskie, [w:] Klimaty korupcji, red. A. Kojder, A. Sadowski, 2001 Warszawa, s. 47. 7 Ibidem. 8 Lawrence Harrison we wstpie do pracy zbiorowej, ktrej tematyka wpisuje si w paradygmat kulturowy stwierdza: Rosnca liczba naukowcw, dziennikarzy, politykw i specjalistw od rozwoju gospodarczego dostrzega rol wartoci i postaw przejawianych w obrbie danej kultury jako czynnikw uatwiajcych bd utrudniajcych postp cywilizacyjny., H. E. Lawrence, Dlaczego kultury nie sposb przeceni, [w:] Kultura ma znaczenie. Jak wartoci wpywaj na rozwj spoeczestw, red. L. E. Harrison, S. Huntington, Pozna 2003, s. 23. 9 Za Samuelem Huntingtonem kultur definiuj jako wartoci, postawy, przekonania, opinie oraz lece u ich podstaw przewiadczenia powszechne wrd czonkw danej spoecznoci., S. Huntington, Z kultur trzeba si liczy, przedmowa do: Kultura ma znaczenie. Jak wartoci wpywaj na rozwj spoeczestw, red. L. E. Harrison, S. Huntington, Pozna 2003, s. 14.

3

komponentach i zastanowi si w jaki sposb mog one przeciwdziaa lub sprzyja zachowaniom korupcyjnym. Przy czym nie opisuj konkretnych przypadkw korupcji, ale raczej staram si przedstawi, jak kulturowe otoczenie moe, porednio10 lub bezporednio, wpywa na korupcj. Problem kulturowych uwarunkowa zjawisk politycznych

koresponduje rwnie z zagadnieniem wzorw osobowoci typowych dla danego sytemu kulturowego. Przy rozpatrywaniu USA i ZSRR nie sposb pomin tak charakterystycznych dla tych spoeczestw wzorw psychologicznych: selfmade-man i homo sovieticus. Mona je uzna za psychologiczne konsekwencje okrelonych uwarunkowa historycznych, strukturalnych i kulturowych11.Rysunek: Wpyw kultury politycznej na korupcj, za porednictwem reimu politycznego12- poziom centralizacji i monopolizacji wadzy

- postawy wobec prawa

- religia

kultura polityczna

reim polityczny m

- stopie kontroli elit politycznych

Poziom korupcji

- tradycje obywatelskie

- poziom partycypacji politycznej obywateli

rdo: Opracowanie wasne Porednie oddziaywanie czynnikw kulturowych rozumiem jako wpyw postaw na poziom centralizacji i monopolizacji wadzy (politycznej i ekonomicznej), na istnienie i jako mechanizmw umoliwiajcych oddolne i instytucjonalne kontrolowanie elity politycznej oraz na poziom partycypacji politycznej obywateli. Takie cechy jak monopol wadzy oraz brak odpowiednich, zarwno instytucjonalnych jak i spoecznych, mechanizmw egzekwowania odpowiedzialnoci elity politycznej przed spoeczestwem uznawane s za warunki szczeglnie korupcjogenne. Pogld ten jest odzwierciedleniem rwnania korupcji zaproponowanego przez Roberta Klitgaarda, wiatowej sawy eksperta w dziedzinie strategii antykorupcyjnych, wedug ktrego: Korupcja = Monopol + uznaniowo w podejmowaniu decyzji odpowiedzialno, R. Klitgaard, International Cooperation Against Corruption, Finance & Development, 1998 March, s. 4, http://www.imf.org/ external/pubs/ft/fandd/1998/03/pdf/klitgaar.pdf - odczyt z dn. 09. 02. 2008 . 11 Antropolog i socjolog Ralph Linton wskazuje na dwa rodzaje wpyww kultury na rozwj osobowoci: Z jednej strony mamy wpywy, ktre bior pocztek w kulturowo uwzorowanym zachowaniu innych jednostek w stosunku do dziecka. Zaczynaj dziaa od chwili narodzin i maj podstawowe znaczenie w okresie wczesnego dziecistwa. Z drugiej strony wystpuj wpywy, ktre maj swe rda w obserwowaniu przez jednostk lub uczeniu si wzorw zachowania charakterystycznych dla spoeczestwa., zob. R. Linton, Kulturowe podstawy osobowoci, Warszawa 1975, s.158. Szczeglnie drugi typ oddziaywania pozwala na zrozumienie uksztatowania si wzorcw powszechnego apownictwa w ZSRR w latach 70tych. Wydaje si, e spirala zachowa korupcyjnych oparta jest w duej mierze na wzajemnym uczeniu si apownictwa na podstawie przyjtego, przez dawcw i biorcw apwek, zaoenia o powszechnoci tego zjawiska wrd pozostaych czonkw spoeczestwa. 12 Na przedstawionym rysunku strzaka mogaby rwnie przebiega od korupcji do kultury politycznej, poniewa korupcja wpywa na kultur polityczn, ksztatujc na przykad opini obywateli o jakoci instytucji pastwowych (wyrazem tej prawidowoci moe by stwierdzenie kto nie smaruje, ten nie jedzie). Nie podejmuj tego zagadnienia, poniewa w tym artykule zajmuj si odwrotnym kierunkiem zalenoci.10

4

Poniej chciabym podda analizie kilka wymiarw kultury, istotnych jak sdz, z punktu widzenia ich wpywu na poziom korupcji w badanych systemach. Aby nie komplikowa analizy, zakadam, e wymiary te skadaj si na kultur polityczn13. Nale do nich: 1) czynnik religijny, czyli wpyw protestantyzmu i prawosawia na poziom korupcji, 2) postawy wobec prawa stanowionego, czyli to co mona nazwa kultur prawn, 3) gotowo do uczestnictwa w yciu publicznym (aktywno obywatelska). Zanim przedstawi rol wymienionych komponentw, podejm problem relacji midzy Rosj Carsk a Rosj Bolszewick, biorc pod uwag wymiar kultury politycznej. Pytanie dotyczy tego na ile bolszewicka kultura polityczna jest nowym tworem, a w jakim stopniu jest kontynuacj kultury politycznej w ZSRR? Andrzej Jaboski wymienia dwa przeciwstawne w politologii zachodniej stanowiska dotyczce tej kwestii: Pierwsza z nich bronia tezy o zasadniczej cigoci kulturowej Rosji. Jej przedstawiciele utrzymywali, e rewolucja bolszewicka i stalinizm byy naturaln kontynuacj autokratycznej tradycji rzdzenia, ktrej dzieje sigaj w tym kraju XVI stulecia (...) Opozycyjna szkoa teoretyczna w politologii zachodniej reprezentowana m. in. przez takich badaczy jak J. Hough, M. Levin i G. Lapidus, staa na stanowisku bardziej optymistycznym, twierdzc, e bolszewizm i stalinizm stanowiy epizod, ktry przerwa na pewien czas kontynuacj procesw modernizacji spoecznej i ekonomicznej rozpocztych w Rosji na dugo przed Gorbaczowem14. Moje analizy s blisze pierwszemu podejciu15, ktre pesymistycznie odnosi si do

Pojcie kultury politycznej zdefiniowane zostao przez Gabriela Almonda w sposb nastpujcy: Kultura polityczna jest caoksztatem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestnikw danego systemu G. Almond, G. Powell, Kultura polityczna, [w:] Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, red. W. Derczyski, Warszawa 1975, s. 577. W naszym przypadku postawy wobec prawa traktuj jako element kultury politycznej (cho mgbym uy pojcia kultury prawnej), poniewa nie chc wprowadza zbyt wielu poj oraz jestem zdania, e postawy wobec prawa jako normatywnego korelatu ustroju pastwowego, s rwnie postawami wobec pastwa (mona je uzna za postawy polityczne). Kultur polityczn rozumiem wic nie koniecznie jako orientacje polityczne, ale jako postawy wobec instytucji, wanych z punktu widzenia dynamiki danego systemu politycznego. Przykadowo nie uwzgldnienie protestantyzmu w USA, nie pozwala trafnie wyjani specyfiki amerykaskiej kultury politycznej. 14 A. Jaboski, Kultura polityczna i jej przemiany, [w:] Studia z teorii polityki. Tom II, red. A. Jaboski, L. Sobkowiak, Wrocaw 1999, s. 191. 15 Jego przedstawicielem jest Richard Pipes i Zbigniew Brzeziski. Za Zbigniewem Brzeziskim przypominam, e komunizm by wytworem zachodnioeuropejskiej myli politycznej, spyconej w praktyce politycznej bolszewikw: Dziwaczny by to nowotwr, w przeszczep zachodnioeuropejskiej w swej istocie doktryny, spodzonej w bibliotece Muzeum Brytyjskiego przez niemiecko-ydowskiego emigranta, na quasi-orientaln tradycj despotyzmu do odlegego imperium euroazjatyckiego - operacja, w ktrej rosyjski autor rewolucyjnych broszur odegra rol chirurga historii., Z. Brzeziski, Wielkie bankructwo. Narodziny i mier komunizmu w XX wieku, Pary 1990, s. 23.

13

5

moliwoci demokratyzacji w Rosji16, akcentujc trwae elementy wiadomoci narodowej Rosjan17. Dla analizy korupcji ma to podwjne znaczenie. Po pierwsze oznacza, e kultura polityczna sprzyjaa uksztatowaniu si autorytarnemu systemowi centralizacji i hierarchii. Po drugie miaa te bezporedni wpyw na zachowania korupcyjne poprzez brak poszanowania dla normy prawnej i postrzeganie stanowisk publicznych jako rda prywatnych korzyci. Przy czym, za Jzefem Smag naley przypomnie, e cho subkultura korupcyjna18 po 1917 roku moe by tumaczona tradycjami rosyjskimi, ilo jak i ustrojowa odmienno jakociowa korupcji komunistycznej nie wymagaj powaniejszych uzasadnie19. Nowy system zbiurokratyzowanej wadzy polityczno-ekonomicznej wzmocni, zakorzenion w tradycji rosyjskiej korupcj, nadajc jej nowe formy i status naturalnoci20. Interakcja rozbudowanego aparatu biurokratycznego z tradycyjn kultur rosyjsk wytworzya sie nieformalnych ukadw, ktre zastpiy oficjalne, racjonalne kryteria dziaania biurokratycznego, kryteriami solidarnoci klasowej, regionalnej, plemiennej czy rodzinnej21.Obecna sytuacja polityczna w Rosji zdaje si by mocnym argumentem na rzecz tego podejcia. Rosyjski publicysta Witalij Portnikow pisze: W cigu 13 lat, jakie upyny od rozpadu Zwizku Radzieckiego, Rosja nie staa si pastwem demokratycznym (...) Zbudowalimy ustrj spoeczny, ktry mona okreli mianem kapitalizmu feudalnego, bowiem kapitalizm w gospodarce przekada si na feudalne stosunki w polityce. Trudno zarazem mwi o totalitarnym stamszeniu spoeczestwa przez nomenklatur: zdecydowanej wikszoci obywateli nie zaley na otrzymywaniu prawdziwych informacji, nie dy ona take do uzyskania realnego wpywu na wadz., W. Portnikow, Rosja. Dramat w tekturowych dekoracjach, Polityka 2004, nr 38, s. 8. 17 Zwizki midzy bolszewizmem a tzw. dusz rosyjsk przedstawi Jan Parandowski ju w roku 1919. Jest to opis opierajcy si na bezporednich dowiadczeniach autora z internowania w Rosji oraz obserwacji przewrotu bolszewickiego (by wtedy nauczycielem w Saratowie): Rok pobytu wrd bolszewikw rosyjskich i drugi rok pilnego ledzenia tego ruchu day mi w rce materia obfity (...). W opinii autora bolszewizm by wytworem stosunkw panujcych w Rosji Carskiej, czyli Rosji przede wszystkim chopskiej. Podkrela on takie cechy jak brak wiadomoci politycznej i zacofanie cywilizacyjne Rosjan oraz przepa dzielc nieliczn inteligencj rosyjsk od chopstwa. Dusza rosyjska jest bierna i apatyczna, a jednoczenie religijna i dna wiary, co powoduje podatno dla dogmatw wszelkiego rodzaju. Charakterystyczn cech jest rwnie radykalizm i maksymalizm, bdcy reakcj na carski ucisk i tpienie swobodnych pogldw. Na uwag zasuguje jeszcze podkrelanie przeciwiestw i skrajnoci jakie skadaj si na charakter rosyjski. Dlatego wanie Anatol France mg nazwa literatur rosyjsk, literatur witych albo dzikich., zob. J. Parandowski, Bolszewizm i Bolszewicy w Rosji, Londyn 1996, s. 23-33. Problem tzw. duszy rosyjskiej zosta potraktowany z pozycji bardziej naukowych w pracy: Komunizm w Rosji i jego polskie interpretacje, M. Broda, J. Kurczak, P. Waingertner, d 2006. 18 J. Smaga, Korupcja w pierwszym pastwie robotnikw i chopw (1917-1995), posowie do: A. Chwalba, Imperium korupcji w Rosji i w Krlestwie Polskim w latach 1861-1917, Krakw 2006, s. 306. 19 Ibidem. 20 Politolog Robert Wesson analizujc w 1980 roku zmiany systemu sowieckiego wskazuje, e wraz z wyganiciem rewolucyjnej euforii, powracaj stare przedrewolucyjne nawyki wadzy: Od czasw rewolucji sowiecka biurokracja upodobnia si do biurokracji carskiej, mimo, e zmiany wprowadzone przez rewolucj byy pocztkowo ogromne. Dzi wiele z tych zmian ju zaniko. Pastwo rosyjskie i sowieckie byo i jest rzdzone przez konserwatywny, samoodnawiajcy si aparat, w ktrym wojsko miao i ma nadal specjaln pozycj., R. Wesson, System komunistyczny - kierunki zmian, [w:] Wadza i polityka. Wybr tekstw ze wspczesnej politologii zachodniej, red. M. Ankwicz, Warszawa 1988, s. 260. 21 Kieruj si tutaj tropami Gabriela Almonda, ktry wskazuje, e naoenie racjonalnej struktury biurokratycznej na spoeczestwo tradycyjne, z czasem doprowadzi do erozji tej struktury i jej uniwersalistycznych zasad, przez zachowania typu tradycyjnego, polegajce na stosowaniu kryteriw partykularnych, zarwno przez urzdnikw, jak i petentw. Azjatyckie Republiki Zwizku Radzieckiego, s dobrym przykadem skolonizowania formalnych struktur biurokracji przez interesy plemienno - klanowe, zob.16

6

Poniej postaram si przedstawi, jak wyodrbnione elementy kultury politycznej wpyway porednio lub bezporednio na poziom korupcji. Zaczynam od do oczywistego stwierdzenia, e istniej fundamentalne rnice we wzorach kulturowych wrd Rosjan i Amerykanw. Czynnik religijny wydaje si by istotn zmienn generujc te rnice, zwaywszy na podkrelany ju dawno przez Maxa Webera fakt wpywu religii na wszystkie wymiary ycia ludzkiego. Prawosawie i protestantyzm a korupcja w systemie politycznym

Czynnik religijny odgrywa podwjn rol w analizie korupcji. Protestantyzm i prawosawie miay istotny wpyw na postawy wobec prawa oraz postawy wobec wadzy. Uwaam wic, e w tym przypadku moemy mwi o bezporednim i porednim wpywie norm religijnych i obrazie wiata, jaki kada z nich proponowaa. Przywoajmy Samuela Huntingtona, ktry w sposb wyczerpujcy, z punktu widzenia potrzeb tej pracy, opisuje wpyw kultury angloprotestanckiej na tosamo Amerykanw: Kadziony przez protestantw nacisk na indywidualne sumienie i odpowiedzialno wobec jednostek za poznawanie prawd Boych bezporednio z Biblii sprzyja amerykaskiemu przywizaniu do indywidualizmu, rwnoci oraz prawa do wolnoci religii i pogldw. Protestantyzm podkrela etyk pracy oraz odpowiedzialno jednostki za jej sukces lub porak w yciu. Przez swoje oparte na kongregacji formy organizacji Kocioa zaszczepia sprzeciw wobec hierarchii oraz przekonanie, e podobne demokratyczne formy powinno si wykorzystywa w rzdzeniu. Sprzyja rwnie moralistycznym wysikom na rzecz reformy spoeczestwa oraz zapewnienia pokoju i sprawiedliwoci22. Protestantyzm i prawosawie, wyznaczajc odmienny stosunek do norm prawnych, bezporednio wpyway na korupcj. Przywizanie do norm prawnych i rygoryzm moralny (a korupcja jest przecie dziaaniem nieetycznym) s siami powstrzymujcymi od naduywania kompetencji i amania prawa. Badania empiryczne potwierdzaj, e kraje, w ktrych dominuje ludno protestancka, s mniej skorumpowane ni pozostae23. Zjawisko to tumaczone jest rol wartoci absolutnych i wyranym w yciu protestantw rozrnieniem midzy dobrem (tosamym z Bogiem) a zem (tosamym z Szatanem). Osobista odpowiedzialno za unikanie grzechu, powoduje potrzeb doskonalenia moralnegoG. Almond, G. Powell, op. cit., s. 585; T. Bodio, Ukady klanowe jako mechanizm polityki (na przykadzie pastw Azji Centralnej), Spoeczestwo i Polityka, 2005, nr 3/4, s. 192. 22 S. Huntington, Kim jestemy? Wyzwanie dla amerykaskiej tosamoci narodowej, Krakw 2007, s. 70. 23 S. M. Lipset, G. S. Lenz, Korupcja, kultura i funkcjonowanie rynkw, [w:] Kultura ma znaczenie. Jak wartoci wpywaj na rozwj spoeczestw, red. L. E. Harrison, S. Huntington, Pozna 2003, s. 200.

7

i wstrzemiliwoci. Natomiast kocioy katolicki, anglikaski i prawosawny wykazuj wiksz tolerancj ludzkich saboci, poniewa tamtejsze duchowiestwo moe w pewnym stopniu rozgrzeszy jednostk z poczucia odpowiedzialnoci. Naturaln konsekwencj takiego sposobu mylenia jest agodniejsza postawa wobec potencjalnych grzesznikw, akceptacja ludzkich saboci oraz zaoenie, e nikt nie jest wity24. Do tego naley doda, e Cerkiew, w przeciwiestwie do Kocioa Rzymskokatolickiego, nie przywizywaa znaczcej uwagi do recepcji prawa rzymskiego25. Mwic natomiast o porednim wpywie, mam na myli wpyw religii na ograniczenia w sprawowaniu wadzy przez elity. System wzajemnego rwnowaenia si wadz (check and balance) charakterystyczny dla Stanw Zjednoczonych, mia poniekd podstawy

w postulowanej przez protestantyzm nieufnoci wobec czowieka jako istoty grzesznej i skonnej do naduy26. Permanentna kontrola wadz amerykaskich jest pochodn protestanckiego pesymizmu, co do natury ludzkiej27. Nie bez znaczenia jest te wpyw religii na aktywno obywatelsk i gotowo do wysikw reformatorskich28. Protestancki duch stawia czowieka wobec wiata, z ktrym naleao walczy, wiata przeniknitego grzechem, ktry naley opanowa prac i cnot.

Ibidem. Kontekst korupcji i wtek rozgrzeszania przez rzymskokatolickie duchowiestwo, przywouje mi na myl kwesti sprzeday odpustw. Wydaje si, e cytowana tolerancja ludzkich saboci charakterystyczna, midzy innymi, dla doktryny katolickiej, moga by czynnikiem, jeli nie wyzwalajcym, to przynajmniej uatwiajcym uksztatowanie si systemu sprzeday odpustw. Ta korupcja duchowiestwa i jego degradacja moralna, przyczynia si bezporednio do reformatorskich wysikw Marcina Lutra. W protestantyzmie zakup odpustw jest waciwie niemoliwy, poniewa jest bezsensowny (nieracjonalny) z punktu widzenia kalwiskiej doktryny predestynacji. Nie jest wic przypadkiem, e to wanie Koci przedreformacyjny by skonny do rozgrzeszania za pienidze, co wynikao ze specyfiki jego doktryny i organizacji. Ten historyczny przykad dobrze ilustruje jak doktryna religijna i spleciony z ni typ organizacji Kocioa, bezporednio stwarza warunki korupcjogenne w samej instytucji religijnej. 25 A. Czajowski., Zasada pastwa prawnego w teorii i praktyce (w warunkach transformacji ustrojowej w Rosji), [w:] Studia z teorii polityki. Tom III, red. A. Czajowski, L., Sobkowiak, Wrocaw 2000, s. 196-197. 26 Za politologiem Stanisawem Filipowiczem moemy uzna, e nauki purytaskich kaznodziejw, ktrzy rekomendowali nieufno jako najlepsze antidotum wobec wszelkich trucizn z grzechem zwizanych, nie pozostay bez wpywu na amerykask konstytucj., S. Filipowicz, O wadzy grzechu i grzechach wadzy. Rozwaania o rodowodzie amerykaskiego antyutopizmu, Warszawa 1992, s. 27. 27 Zaleno ta najdobitniej zostaa wyraona przez jednego z Ojcw Zaoycieli Jamesa Madisona: Ambicj naley przeciwstawia ambicji. Interesy ludzi musz znale swj konstytucyjny wyraz. Moe to by refleksj nad natur ludzk, e takie rodki s konieczne do panowania nad naduyciem wadzy. Ale czy same wadze nie s najwierniejszym odbiciem ludzkiej natury? Gdyby ludzie byli anioami, adne wadze nie byyby potrzebne. Gdyby anioowie mieli rzdzi ludmi, nie bya by konieczna ani zewntrzna, ani wewntrzna kontrola nad wadz., Eseje polityczne Federalistw, wybr i opracowanie Frederic Quinn, przekad Barbara Czarska, Warszawa 1999, s.151. 28 Reformy te miay jednak charakter umiarkowany i pragmatyczny. Stanisaw Filipowicz piszc na temat postaw Amerykanw wobec wszelkich radykalnych zmian, stawia tez o ich antyutopijnym nastawieniu. Wbrew warunkom geograficzno-historycznym jakie sprzyjay tworzeniu wizji nowego, idealnego pastwa na Nowym Kontynencie, koncepcja nowego pocztku nie popchna Amerykanw w stron utopijnych eksperymentw spoecznych. Autor doszukuje si tu wpyww religii protestanckiej: Purytanizm stworzy barier skutecznie powstrzymujc ekspansj marzycielstwa (...) by bowiem religi pokory i trzewoci. Eksponujc pojcie grzechu wyklucza pochopny optymizm., S. Filipowicz, op.cit., s. 13.

24

8

Kwestia etosu

purytaskiego

i

jego

antykorupcyjnego

potencjau

wymaga

uwzgldnienia dwch zjawisk, a mianowicie tego, co moemy nazwa kultur sukcesu oraz problemu erozji wartoci purytaskich. W moim przekonaniu moemy mwi o negatywnych konsekwencjach purytaskiego nacisku na sukces ekonomiczny, majcy by wskanikiem boskiego wyroku zgodnie z zasad predestynacji29. Uksztatowana, midzy innymi pod wpywem tej zasady, kultura sukcesu30 skaniaa niektrych obywateli amerykaskich do bogacenia si wbrew przyjtym reguom moralnym i prawnym. Zjawisko to scharakteryzowa pod koniec lat 40tych (XX wiek) amerykaski socjolog Robert Merton, w kontekcie tzw. teorii anomii. Wedug niego szczeglny w kulturze amerykaskiej nacisk na sukces, mierzony poziomem osignitego bogactwa, stanowi kulturowo zdeterminowany cel, do ktrego naley dy. W spoeczestwie amerykaskim orientacja na sukces materialny powodowaa kulturow presj na bogacenie si, stanowice podstaw prestiu spoecznego. Wedug Roberta Mertona w kadym spoeczestwie istniej rwnie prawomocne rodki umoliwiajce osiganie tych celw (np. wyksztacenie), jednak ich rozkad w systemie stratyfikacji spoecznej jest nierwnomierny: Pomimo utrzymujcych si w USA ideologii klas otwartych osignicie sukcesu jest stosunkowo rzadkie i wyranie utrudnione dla ludzi majcych niskie wyksztacenie formalne i niewielkie zasoby ekonomiczne (...) Al Capone reprezentuje w tym kontekcie triumf amoralnej inteligencji nad moralnie zalecan porak, kiedy to kanay ruchliwoci pionowej s zamknite albo zawone w spoeczestwie wysoko nagradzajcym ekonomiczne bogactwo i awans spoeczny wszystkich czonkw (...) W takiej wanie sytuacji najwiksza amerykaska cnota - ambicja - prowadzi do gwnej amerykaskiej wady zachowa dewiacyjnych31. Osoby z najniszych warstw spoecznych maj ograniczony dostp do legalnych rodkw awansu spoecznego32, dlatego d do osignicia sukcesu w sposb niezgodny29

Zaleno midzy aktywnoci ekonomiczn a protestanck (a waciwie kalwisk) doktryn predestynacji wyjania Erich Fromm. Wedug niego cigy lk i niepewno, co do z gry powzitej przez Boga decyzji o zbawieniu lub potpieniu, skania czowieka do dziaalnoci ekonomicznej. Sukces w interesach, bd jego brak, mia by wskanikiem boskiej woli, zob. E. Fromm, Ucieczka od wolnoci, Warszawa 2000, s. 98-100. 30 Ten wzorzec kulturowy na poziomie charakterologicznym znajduje odzwierciedlenie w koncepcji self-made man. Jest to czowiek, ktry nie mia niczego, a teraz ma wszystko i zawdzicza to wycznie sobie. Czowiek, ktry osign sukces wasnym wysikiem i prac, nie dziedziczc majtku, ani pozycji spoecznej. Jest ucielenieniem amerykaskiego mitu od pucybuta do milionera(from rags to riches- z achmanw do bogactwa). Pojcie to odzwierciedla amerykask rwno szans, indywidualizm i kult cikiej pracy., M. Berezowski, Ameryka. Nowy Leksykon, Wrocaw 1998, s. 217. 31 R. Merton, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, Warszawa 1982, s. 211. 32 Czyli wystpuje stan anomii rozumiany jako silna rozbieno pomidzy normami i celami kulturowymi a spoecznie ustrukturowanymi moliwociami dziaania czonkw grupy zgodnie z tymi normami., Ibidem, s. 226.

9

z aprobowanymi metodami. Podobne zjawisko ma miejsce wrd klasy redniej i okrelane jest jako przestpczo biaych konierzykw, wystpujca w typologii typw przystosowa Roberta Mertona jako tzw. innowacja33. Schemat rodkw-celw zosta zastosowany do analiz porwnawczych poziomu korupcji w latach 90tych XX wieku. Badania wykazuj, e kraje o silnej motywacji na sukces materialny, przy jednoczesnej niskiej dostpnoci legalnych rodkw

umoliwiajcych osignicie sukcesu (np. Rosja) s bardziej skorumpowane, ni te, gdzie dominuj wartoci postmaterialne i istniej moliwoci awansu ekonomicznego (np. kraje skandynawskie, Stany Zjednoczone)34. W tym kontekcie naley zwrci uwag na zmiany kulturowe w USA w cigu ostatnich 150 lat polegajce na przejciu od motywacji na sukces do motywacji na bezpieczestwo i konsumpcj. Silna motywacja na sukces bya domen kapitalizmu amerykaskiego drugiej poowy XIX wieku, a do lat 50tych XX wieku35. Kolejne dziesiciolecia przynosz to, co socjolog Maria Ossowska okrelia jako zmierzch ethosu purytaskiego36. Autorka powoujc si na badaczy amerykaskich stwierdza: Sukces ekonomiczny jako cel dziaa nie przemawia ju, jak dobrze wiadomo, do przedstawicieli klasy redniej w tym stopniu jak dawniej. Pospolicie zwraca si uwag na mnoenie si filmw, powieci, czy sztuk teatralnych, pokazujcych ludzi bogatych, ktrzy mimo bogactwa nie s szczliwi. Waniejsze od bogactwa staj si spokj duszy, rwnowaga wewntrzna, zdrowie psychiczne37. Nastpuje rwnie przesunicie z orientacji na produkcj do orientacji hedonistycznokonsumpcyjnej. Problem ten podj Daniel Bell, wskazujc na sprzecznoci wystpujce pomidzy wymogami systemu ekonomicznego a now kultur kolekcjonowania wrae. Zdaniem Daniela Bella amerykaska gospodarka, pozbawiona zostaje systemu aksjologicznonormatywnego, ktry pierwotnie by podstaw jej dynamiki. Purytaskie wartoci ulegaj erozji na rzecz wartoci dysfunkcjonalnych z punktu widzenia racjonalnoci kapitalizmu,33

Wedug Thomasa Hertza, ekonomisty z Waszyngtonu, w cigu ostatnich 30 lat tylko 6% Amerykanw z najbiedniejszych rodzin awansowao do klasy najwyszej. Amerykaskie elity odtwarzaj si przez dziedziczenie czynnikw statusu. Amerykaski sen o awansie spoecznym jest mitem. Obecnie mona mwi o moliwociach awansu na krtszym dystansie. Kto z klasy niszej moe awansowa do klasy redniej, ale raczej nie wyej., T. Zalewski, Jak to w rodzinie, Polityka, 2005, nr 12, s. 50-53. 34 S. M. Lipset, G. S. Lenz, op. cit., s. 194-197. 35 Warto zwrci uwag, e druga poowa XIX wieku to okres ogromnych skandali korupcyjnych, jak i czas powstawania wielkich fortun amerykaskiego biznesu, zob. K. Deschner, Moloch. Krytyczna historia Stanw Zjednoczonych, Gdynia 1996, s. 135-140. 36 M. Ossowska, Zmierzch ethosu purytaskiego w Stanach Zjednoczonych, [w:] Socjologia moralnoci. Zarys zagadnie, M. Ossowska, Warszawa 1986. 37 Ibidem, s. 349.

10

takich jak szybka gratyfikacja, irracjonalne wydawanie pienidzy i zabawa38. Podjem wtek ewolucji amerykaskiego systemu wartoci, aby podkreli ciemn stron etosu purytaskiego. Staraem si przedstawi jego korupcyjny potencja w pierwszych etapach rozwoju amerykaskiego kapitalizmu, jednoczenie wskazujc, e druga poowa XX wieku to czas osabienia, skaniajcej do naduy, motywacji na sukces ekonomiczny. Moj intencj nie jest stwierdzenie, e etos purytaski jest czynnikiem korupcjogennym, tylko zwrcenie uwagi, e mona doszukiwa si w nim pewnych patologicznych konsekwencji. Rwnie chciabym przypomnie, e osabienie tego etosu, nie oznacza, i nie ma on znaczenia w yciu politycznym. Sfera instytucji politycznych jest t sfer, gdzie wartoci te s szczeglnie zakonserwowane, z uwagi na identyfikacj amerykaskiej elity politycznej z tradycj polityczn. W przypadku prawosawia moemy mwi o jego potencjale legitymizujcym autorytarne, niekontrolowane struktury wadzy. Podstaw tego procesu jest sakralizacja wadzy, najpierw carskiej, a pniej bolszewickiej. Zjawisko to jest uwarunkowane brakiem wyranej linii demarkacyjnej midzy sfer wieck a duchown: (...)o ile jedn z podstaw nowoytnej tosamoci zachodniej jest wyrany rozdzia Kocioa i pastwa, wadzy duchownej i wadzy wieckiej, sacrum i profanum, w historii prawosawnej Rosji trudno mwi o czym podobnym39. Myl religijno-polityczna Rosji rozwijaa si pod wpywem kultury bizantyjskiej, z ktrej zaczerpnito idee paralelizmu midzy Bogiem a carem. Przy czym nie wystpuje tu relacja tosamoci, ale wtrnoci cara wobec Boga. rdem carskiej wadzy na ziemi jest boskie namaszczenie. Proces sakralizacji wadzy w Carskiej Rosji opisuj rosyjscy autorzy: Polityczne przesanki sakralizacji monarchy wyznaczaj dwie tendencje. Z jednej strony jest to przeniesienie na cara moskiewskiego funkcji bizantyjskiego basileusa, co moe realizowa si zarwno w koncepcji Moskwy - Trzeciego Rzymu, przeciwstawionej Bizancjum, jak i w postpujcej bizantynizacji rosyjskiego ycia pastwowego i kocielnego (poczynajc od panowania Aleksego Michajowicza). Z drugiej strony jest to przyswojenie przez cara funkcji gowy Kocioa (poczynajc od panowania Piotra Wielkiego) (...) Kulturowo-semiotyczne przesanki sakralizacji monarchy tkwi w sposobie odczytywania nowych tekstw przez przedstawicieli tradycyjnego jzyka kulturowego. Zwaszcza tytu car, nadany wielkiemu ksiciu ruskiemu w rezultacie przeniesienia na niego funkcji bizantyjskiego basileusa, nabiera

D. Bell, Kulturowe sprzecznoci kapitalizmu, Warszawa 1994, s. 90-101. M. Broda, Mentalno, tradycja kulturowo-polityczna i bolszewickie dowiadczenia Rosji, [w:] Komunizm w Rosji i jego polskie interpretacje, M. Broda, J. Kurczak, P. Waingertner, d 2006, s. 158.39

38

11

w Rosji wyranych konotacji religijnych, poniewa w tradycyjnej wiadomoci kulturowej sowo to kojarzyo si z Chrystusem40. Sakralizacja wadzy bya podstaw charyzmatycznego typu legitymizacji,

wedug ktrego car poredniczy midzy wiatem ludzi a Bogiem. Konsekwencj takiego pojmowania wadzy bya nieograniczona i nie kwestionowana przez du cz populacji, samouzasadniajca41 si dominacja orodka politycznego nad spoeczestwem. Dominacja ta przybraa form paternalistycznej opieki i podporzdkowania. Podobny schemat

funkcjonowa po rewolucji, kiedy partia marksistowsko-leninowska, posugujc si eschatologiczn retoryk, staraa si przeksztaci religijno Rosjan w emocjonaln identyfikacj z ruchem rewolucyjnym42. Traktowanie wadzy w kategoriach sakralnych, bdce komponentem rosyjskiej i radzieckiej kultury politycznej, osabiao potrzeb kontroli elity politycznej, przypisujc nieomylno i dobre intencje jednostkom z panteonu wadzy. Powyej staraem si przedstawi, jak czynnik religijny moe wpywa bezporednio na skonno do przestrzegania prawa i porednio sprzyja osabieniu bd wzmocnieniu kontroli elity politycznej. Teraz chciabym rozwin wtek kultury prawnej, poniewa jest ona wypadkow nie tylko religijnych wpyww. Prawo jako warto moralna i prawo jako instrument panowania

Problem kultury prawnej Rosjan podejmuje Andrzej Czajowski. Autor przychyla si do pogldu mwicego, e Rosjan charakteryzuje w tym wymiarze nihilizm, polegajcy na negatywnym stosunku do prawa, sceptycyzmie wobec potencjalnych moliwoci

rozwizywania problemw spoecznych zgodnie z wymogami sprawiedliwoci zatwierdzonej normatywnie43. Wymienione s historyczne, polityczne oraz instytucjonalne czynniki, ktre maj wpyw na ten stan: a) sposoby rzdzenia waciwe rosyjskiemu samodzierawiu, do ktrych naleao administracyjne orzecznictwo, b) niewolniczy charakter poddastwa chopw, stanowicych w poowie XIX wieku ponad 80% ludnoci,B. A. Uspienski, W. M. ywow, Car i bg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, Warszawa 1992, s. 116. 41 Na poziomie semantycznym takie samouzasadnianie wyraa si w pojciu samodzierawia. 42 Marksizm-leninizm by do czsto interpretowany w kategoriach wieckiej religii. Przykadem moe by ksika Jzefa Bocheskiego, ktry dokonujc analizy tej ideologii ostatecznie stwierdza: Marksizm-leninizm w caej swojej strukturze, jak te metodologicznie nie jest w oglne nauk, tylko wiar., J. Bocheski, Marksizm-leninizm- nauka czy wiara?, Komorw 1999, s. 143. 43 A. Czajowski ., op. cit., s. 196-197.40

12

c) niemal wycznie represyjne ustawodawstwo, d) niedoskonao wymiaru sprawiedliwoci, e) brak dostatecznej uwagi dla prawa ze strony Cerkwi Prawosawnej (w odrnieniu od Kocioa katolickiego, ktrego rola w recepcji prawa rzymskiego bya doniosa), f) zdecydowanie negatywny stosunek elit opiniotwrczych do prawa (przykadem moe by Tostoj, ktry domaga si zastpienia nakazw prawnych nakazami moralnymi)44. Tak uksztatowany historycznie stosunek do prawa uzyska w Zwizku Radzieckim ideologiczn legitymizacj partii (a wic zosta wzmocniony), ktra prawo traktowaa jako wytwr i instrument buruazyjnej hegemonii45. W Zwizku Radzieckim liczya si decyzja urzdnika pastwowego46, ktry nie podejmowa ich w oparciu o zobiektywizowane kryteria prawne, ale bardzo czsto decydowaa tzw. wziatka (apwka) i kryteria subiektywne. W przypadku Amerykanw moemy mwi o wysokim poszanowaniu dla prawa. Wynikao to z jednej strony z wpyww protestantyzmu (co zostao ju omwione), z drugiej zwizane byo z anglosaskimi tradycjami kultury prawnej47. W opinii Stanisawa Filipowicza wzorce brytyjskiego common law zostay przywiezione do Nowego wiata przez pierwszych purytan. Ich stosunek do prawa stanowionego polega na traktowaniu go w kategoriach usankcjonowanego formalnie prawa natury. Prawo byo wic integralnie zwizane z systemem moralnym, odzwierciedlajcym purytaskie wartoci wstrzemiliwoci, samokontroli, surowoci i poszanowania dla pracy. Nie byo abstrakcyjnym tworem wymylonym przez filozofw i mylicieli48, ale konsekwencj tradycji i dowiadczenia Ibidem. Richard Pipes tumaczy przyczyny niechci Lenina do porzdku prawnego: Na marksistowsk mod prawo i sdy uwaa za narzdzia za pomoc, ktrych klasa rzdzca suy wasnym interesom: w spoeczestwie buruazyjnym pod paszczykiem przestrzegania bezstronnej sprawiedliwoci prawo suy do ochrony wasnoci prywatnej., R. Pipes, Rewolucja rosyjska, Warszawa 2006, s. 836. 46 Australijski sowietolog Thomas Rigby wskazuje, e w reimie monoorganizacyjnym wadza nie jest zainteresowana regulowaniem zachowa w oparciu o istniejcy system prawny, ale kierowaniem zachowaniami: W centrum uwagi rzdu stoi nie udoskonalenie praw i zasad w ramach, ktrych mog najlepiej dziaa autonomicznie motywowane jednostki i grupy, ale ukierunkowanie dziaa spoecznych jednostek i grup przez wyznaczanie im zada., T. H. Rigby, Wadza i jej prawomocno w sowieckim systemie politycznym [w:] Wadza i polityka. Wybr tekstw ze wspczesnej politologii zachodniej, red. M. Ankwicz, Warszawa 1988, s. 84. 47 Samuel Huntington twierdzi, e instytucje polityczne i prawne osadnikw z XVII i XVIII, byy odbiciem porzdku instytucjonalnego angielskiej konstytucji Tudorw z przeomu XVI i XVII. Pierwsz spord wymienionych przez Huntingtona zasad jest koncepcja fundamentalnego prawa obowizujcego rzd i ograniczajcego jego dziaania. I cho w Wielkiej Brytanii tudoriaskie elementy ustrojowe ulegy zmianie, ich podstawy w USA przetrway do XX wieku., S. Huntington, Kim jestemy...op.cit., Krakw 2007, s. 64. 48 Tradycje brytyjskiego empiryzmu miay istotny wpyw na anglosask kultur polityczna. W tym kontekcie Giovani Sartori mwi o anglosaskiej demokracji empirycznej, przeciwstawiajc j racjonalistycznej demokracji francuskiej, ktrej model charakterystyczny jest dla Europy kontynentalnej. Amerykaski dyskurs dotyczcy demokracji w duo mniejszym stopniu dotyczy pytania czym jest demokracja?, ni kwestii jak dziaa demokracja?. G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1998. s. 73-77. Sdz, e ten typ mylenia politycznego sprzyja walce z korupcj poprzez reformatorskie wysiki majce zredukowa patologie pastwa. Pozwala na45 44

13

fundamentw prawa amerykaskiego49. Dlatego do dzi w USA prawo nie jest odleg abstrakcj, lecz stanowi nieodczny skadnik codziennoci50. Reguy prawne s splecione zarwno z yciem publicznym, jak i yciem prywatnym, a Amerykanie chtnie powouj si na swj system prawny w przypadku rnego rodzaju sporw51. Aktywno w yciu publicznym czyli obywatel i czowiek prywatny Pozostao jeszcze rozway zagadnienie aktywnoci obywatelskiej, czyli gotowoci do uczestnictwa w yciu publicznym. W badaniach korupcji jest to istotny wymiar, uznany za zmienn wspodpowiedzialn za poziom tej patologii52. Istnienie spoeczestwa

obywatelskiego rozumianego jako suma wszystkich organizacji i zwizkw, ktre pozostaj poza formalnym aparatem pastwa53, jest jednym z warunkw oddolnej kontroli decydentw zarwno na poziomie wadzy centralnej, jak i lokalnej. Silne spoeczestwo obywatelskie sprzyja procesom monitorowania, wykrywania i ujawniania naduy wadzy, dlatego brak uwzgldnienia jego roli w niniejszej analizie pozostawioby niepeny obraz uwarunkowa korupcji. Rnice midzy badanymi pastwami w tej materii s znaczce na tyle, e Rosjan okrela si jako spoeczestwo nieobywatelskie54. Ju w XIX wieku rosyjscy sowianofile okrelali nard rosyjski jako niepolityczny. Nard, w ktrego wiadomoci nie uksztatowao si pojcie interesu publicznego i brak byo identyfikacji ze strukturami pastwa. Okres komunizmu wzmocni ten typ orientacji, ksztatujc typ czowieka prywatnego55, zainteresowanego przede wszystkim interesem swoim i wasnej rodziny,

lokalizowanie konkretnych zagroe i podjcie gradualnych reform prawno - instytucjonalnych, tak aby system funkcjonowa po prostu sprawnie. Problem nie polega wic na tworzeniu idealnego systemu politycznego, ale odpowiednim reagowaniu na wady istniejcego i stopniowym reperowaniu go tam, gdzie pojawiaj si empirycznie uchwytne problemy. 49 Zgodnie z zasadami common law wszelkie rozstrzygnicia dyktuje dugowieczna praktyka, musz one by zgodne z tym, co ludziom zdaje si by suszne. Common law jest prawem precedensowym (case law), opartym na precedensach, wykluczajcym wszelkie abstrakcyjne kombinacje. Miar susznoci ustala zawsze dowiadczenie. Rozumiane w ten sposb prawa maj wic rzeczywisty sens immanentny. Nie mona ich wykoncypowa. Zgodnie ze star anglosask zasad sdziowie nie ustanawiaj nowych praw, lecz jedynie przedstawiaj to, co ju jest prawem., S. Filipowicz, op. cit., s. 173. 50 D. Mauk, J. Oakland, Cywilizacja amerykaska, Wrocaw 1999, s. 182. 51 System ten jest obsugiwany przez okoo 650 tys. prawnikw i sdziw., Ibidem. 52 Na temat zwizku midzy spoeczestwem obywatelskim a strategiami antykorupcyjnymi zob., Rzetelno ycia publicznego. Podrcznik procedur antykorupcyjnych, red. J. Pope., Warszawa 2000, s.84-90. 53 Ibidem, s. 84. 54 I. Kliamkin, Spoeczestwo nieobywatelskie, [w:] Imperium Putina, red. W. Konoczuk, Warszawa 2007. 55 Dla okrelenia mentalnoci sowieckiej uywa si, do popularnego ju, pojcia homo sovieticus wprowadzonego przez Aleksandra Zinowiewa. Najczciej wymieniane cechy skadajce si na tego typu syndrom osobowoci to: podporzdkowanie si wadzy, kolektywizm, roszczeniowo, lenistwo, bierno i niech do zmian. Dla nas istotn cech jest tzw. wewntrzne pknicie w sferze osobowociowej i moralnej. Wyraa si ono w podwjnych standardach moralnych i dualizmie postaw - jednych manifestowanych

14

niewychylajcym si w represyjn i kontrolowan przestrze publiczn56. Igor Kliamkin tak wypowiada si na temat tradycji obywatelskich wrd Rosjan: Czowiek poradziecki nie mg odziedziczy wzorcw wspdziaania obywatelskiego po radzieckiej przeszoci. W przeszoci tej podobnych wzorw po prostu nie byo tak samo jak nie byo ich w przedradzieckiej przeszoci (...) Z tego powodu jedynie nieograniczona wadza autokratyczna, w rnych jej formach i o rnych rdach legitymizacji, moga sprawi, e nard ten zlewa si w jedno z pastwem57. W historii narodowej Rosjan dominowaa postawa biernoci i posuszestwa wobec wadzy politycznej58, ktr mona okreli, za Gabrielem Almondem, poddaczym typem kultury politycznej59. Nie jest przypadkiem, e jedn z podstawowych zasad wychowania socjalistycznego byo posuszestwo, przy jednoczesnej nieufnoci wobec wszelkich przejaww spontanicznego i ywioowego dziaania warunkw obywatelskiej samoorganizacji60.publicznie, a drugich, zazwyczaj sprzecznych z tymi pierwszymi, okazywanych prywatnie. Wobec tego zachowania publicznie pitnowane, w sferze prywatnej byy waciwe, a czasami nawet nagradzane jako wyraz sprzeciwu wobec wadzy (korupcja bya na przykad pozytywnie waloryzowana w grupie wasnej)., zob. A. Miszalska, Homo sovieticus w wiecie kapitalizmu, Kultura i Spoeczestwo, 1998, nr 4, s. 72-74. 56 Uksztatowanie si hermetycznej i odseparowanej od przestrzeni publicznej sfery prywatnej, byo reakcj na skolonizowanie wszystkich instytucji publicznych przez elit reimu oraz prby polityzacji przestrzeni prywatnej. W efekcie, z jednej strony doszo do uksztatowania si silnej orientacji na ycie prywatne, z drugiej zawaszczania sfery publicznej przez prywatne interesy (prywatyzacja struktur pastwa). Sowietolog Ken Jowitt twierdzi, e charakterystyczne dla dyktatury proletariatu stapianie si elity z pozbawion autonomii sfer publiczn, generuje deficyt identyfikacji z instytucj wrd tych, ktrzy w niej pracuj. Autor wyjania: Przy braku autonomicznej sfery publicznej, dania partii, by jednostki identyfikoway si raczej z interesem spoecznym ni z interesem prywatnym, s nierealistyczne. W rzeczywistoci istniej tylko dwa wyrniajce si interesy: reimu i jednostki. Bez wyrnienia sfery publicznej, zdolnej do wywoania poczucia identyfikacji ze strony znacznych odamw spoeczestwa z reimem, ktry minimalizuje swoje zobowizania w stosunku do spoeczestwa, nie budz zdziwienia tak liczne przypadki kradziey i braku zaangaowania w pracy., K. Jowitt, Podejcie organizacyjne w badaniach kultury politycznej w systemach marksistowsko-leninowskich, [w:] Wadza i polityka. Wybr tekstw ze wspczesnej politologii zachodniej, red. M. Ankwicz, Warszawa 1988, s. 46. 57 I. Kliamkin, op. cit., s. 75. 58 Oczywicie nie oznacza to, e wrd Rosjan nie byo organizacji kontestujcych porzdek polityczny. Takie organizacje pojawiay si (czego przykadem bya nacjonalistyczna Narodna Wola), jednak zazwyczaj byy to mniejszoci. 59 W takim systemie politycznym pod wzgldem proporcji demograficznych przewaaj typy mentalne okrelone przez Gabriela Almonda jako poddani (subjects). S nimi osobnicy majcy wiadomo systemu oraz wpywu, jaki na ich ycie wywieraj wytwory systemu (outputs), takie jak wiadczenia socjalne, prawa itd., lecz nieskonni bra udziau w jego dziaalnoci., G. Almond, G. Powell, op. cit., s. 580. W przypadku Rosjan yjcych w Zwizku Radzieckim, moemy oczywicie uzna, e ze wzgldu na represyjnoci tamtego systemu politycznego nie byo warunkw dla spontanicznej aktywnoci obywatelskiej. Brak aktywnoci w tamtym okresie nie musi wic by dowodem na rzecz poddaczo - autorytarnej kultury politycznej Rosjan, lecz raczej dowodzi skutecznoci represyjnej funkcji aparatu pastwa. W moim przekonaniu nie jest to argumentem przeciwko tzw. syndromowi autorytarnemu wrd Rosjan poniewa, jak pokazaa niedawna sukcesja wadzy prezydenckiej, istnieje spoeczne przyzwolenie na autorytarne tendencje we wspczesnej Rosji. Sdz, e w tym przypadku moemy mwi o paradoksie demokracji polegajcym na tym, e lud preferuje niedemokratyczn polityk. 60 U. Bronfenbrener, Dwa wiaty wychowania. USA i ZSRR., Warszawa 1988, s. 50-52. Cho jest to ksika z zakresu pedagogiki i psychologii rozwojowej, znajdziemy w niej wiele cennych uwag przydatnych do analizy procesu socjalizacji politycznej w badanych pastwach. Przedstawione w niej rnice w procesie

15

Amerykanie wykazuj zupenie odmienny stosunek do aktywnoci obywatelskiej. Zauway to ju w XIX wieku Alexis de Tocqueville: Niezalenie od wieku, pozycji i poziomu umysowego Amerykanie nieustannie si stowarzyszaj (...) Przyznam, e spotkaem w Ameryce stowarzyszenia, jakich istnienia nie podejrzewaem, i czstokro przyszo mi podziwia niezwyk sztuk, z jak mieszkacom Stanw Zjednoczonych udawao si skupi wielu ludzi wok jednego celu i sprawi przy tym, by dyli do dobrowolnie61. Opinie te potwierdzaj si w badaniach naukowych przeprowadzonych w latach 60tych przez Gabriela Almonda. Autor twierdzi, e tylko w Stanach Zjednoczonych wielu respondentw powiedziao, e postawieni wobec lokalnego problemu politycznego sformuowaliby miejscow grup polityczn i szukali zgodnych z prawem sposobw rozwizania tego problemu62. W przypadku Amerykanw zasadna jest teza o gboko zakorzenionej w ich kulturze tradycji obywatelskiej63. Amerykaskie spoeczestwo obywatelskie jest spoeczn i polityczn si monitorujc proces polityczny na poszczeglnych paszczyznach terytorialnej organizacji kraju. I cho w polityce amerykaskiej wystpuj oligarchiczne tendencje, ktre przybieraj form wadzy wielkich koncernw i tzw. elaznych trjktw niepodlegajcych obywatelskiej kontroli64, zakres wpywu obywateli na polityk jest stosunkowo duy (szczeglnie na paszczynie lokalnej). Wobec tego moemy mwi o oddolnie konstruowanym porzdku spoecznym, w przeciwiestwie do radzieckiego, gdzie rzeczywisto spoeczna bya ksztatowana odgrnie65. Powysze rozwaania prowadz do wniosku o istotnej roli potencjau

korupcjogennego, jaki ukryty jest w systemie kulturowym danej wsplnoty politycznej. Zarwno wrd przedstawicieli elity rzdzcej, jak i wrd szeregowych czonkw spoeczestwa, przekonania na temat prawa i polityki mog mie istotny, cho bardzo czsto trudny do uchwycenia, wpyw na skonno i moliwoci naduywania wadzy.

wychowawczym w ZSRR i USA znajduj, moim zdaniem, odzwierciedlenie na poziomie kultury politycznej (co jest zreszt zgodne z opini Gabriela Almonda, wedug ktrego instytucje edukacyjne peni funkcj ukrytej socjalizacji politycznej). 61 A. De Tocquewille, O demokracji w Ameryce, Warszawa 2005, s. 488. 62 G. Almond, G. Powell, op. cit., s. 581. 63 W 1988 roku 70% ludnoci naleao przynajmniej do jednej organizacji, co stanowio wzrost o 5% w porwnaniu do stanu z 1980 roku. Wedug danych, najwicej Amerykanw naley do organizacji zwizanych z kocioami., R. Davidson, W. Oleszek, Kongres i kongresmani, Warszawa 1994, s. 333. 64 A. S. McFarland, Grupy interesw i proces ksztatowania polityki: rda przeciwwagi si w Ameryce, [w:] Wadza i spoeczestwo, red. J. Szczupaczyski, Warszawa 1995, s. 189. 65 P. Chmielewski, A. Kamiski, Autokracja i liberalna demokracja: dwie strategie konstruowania porzdku spoecznego, [w:] Wadza i struktura spoeczna, red. A. Jasiska-Kania, K. M. Somczyski, Warszawa 1999.

16

Uwarunkowania kulturowe, jak staraem si pokaza, mog porednio sprzyja korupcji poprzez legitymizowanie takich rozwiza na poziomie systemu politycznego, ktre zachcaj i umoliwiaj korupcj elity wadzy. Zinternalizowane normy i wartoci uczestnikw danego systemu politycznego mog rwnie bezporednio wpywa na skonno do angaowania si w korupcyjn wymian. Taki bezporedni wpyw wystpuje szczeglnie, jeli wemiemy pod uwag wymiar identyfikacji z porzdkiem prawnym i ide dobra publicznego. Chocia przeanalizowaem tylko dwa przypadki reprezentujce system demokratyczny i niedemokratyczny, wnioski z tej pracy mog by pewn wskazwk dla badania kulturowych uwarunkowa korupcji w innych systemach politycznych. Przede wszystkim dostarczaj pewnej perspektywy poznawczej, zawajc analiz zoonego konglomeratu kulturowo-politycznego do tych jego wymiarw, ktre mog okaza si kluczowe z punktu widzenia wyjanienia rnic w poziomie korupcji. Przy czym, tego typu analiza wymaga uwzgldnienia odmiennoci historyczno-kulturowych w grupie pastw demokratycznych i niedemokratycznych, co pozwoli na uniknicie bdnych generalizacji. Wymiary kultury, ktre mog okaza si istotne dla zrozumienia korupcji wadzy w USA i ZSRR, mog okaza si drugorzdne, a przynajmniej nie tak wane, w przypadku innych pastw demokratycznych i niedemokratycznych. Dlatego zastosowanie zaproponowanej przeze mnie perspektywy analitycznej, powinno by poprzedzone zapoznaniem si z historycznie uwarunkowan specyfik danego systemu politycznego, tak aby najpierw rozstrzygn, jakie wymiary kultury maj faktyczny wpywa na jego korupcj

17