Lendas galegas

Natalia Szejko

O concepto ´lenda´

Un relato no que participan seres ou poderes sobrenaturais, pero que ten unha localización espacial e mesmo temporal, non requirendo o apoio dos rituais máis ou menos complexos que acompañan o mito

Vicente Risco sobre as lendas:• etiolóxigas, destinadas a explicar a orixe dunha cousa ou dun feito,

exemplo a lenda de Xurenzás

• haxiográficas, que reflicten algún feito lenxendario da Virxe, dos Santos ou do mesmo Xesús Cristo

• históricas, que destacan algún feito do pasado histórico reinterpretado a nivel popular.

1. de unha fonda raíz popular, Carlomango, Doce Pares de Francia

2. outras de escaso arraigo no conxunto do pobo, de Hércules, o rei Brigo.

Todos eles, arrincados de vellos cronicóns ou de creacións literarias diversas, representan ou intento romántico e

posromántico de crear unha mitoloxía galega para contribiur con ela a arirmar a personalidade diferenciada so noso país, intento que non callou no mundo tradicional de cultura oral,

que as ignorou ou recibíu en cativa medida.

As if luencas:

•de cultura latina

•de cultura celta

¿Qué cultura mostran as lendas

galegas? ¿Qué psicoloxía,

que ideas predominan no íntimo

do ser do pobo galego? Non me

Cabe dúbida de que é unha cultura

Nórdica de tipo céltico.

Tipo de lendas

mouros encantados

Porque os mouros?

• Claras referencias aos elfos, lutins• Mouro – outro, estraño, antigo, os

mouros históricos• Tribo máxico• Feitos dos heroes a miudo son

transferidos a novos personaxes

• A importancia da sociedade agrocultural • Ecotipo paleotécnico• Sociedade a medias

LabregosActividade fundamentalmente diúrna

Vida normal na aldea

Actividade económica baseada no medio agrario (labrar, coidar ganado…)

Son cristiáns

Non teñen poderes especiais (a non ser que algún mediador, xeralmente non labrego, llelos facilite).

MourosActividade moitas veces nocturna

Vida subterránea ou en lugares especiais, sempre fóra da aldea

Posesión de tesouros e riquezas, incluso agrarias, sen especial esforzo

Non son cristiáns

Teñen poderes especiais

• Mouros – simbolización extrema de non labrego

• Mouro – señorito, don, señor• a situación de interdependencia• Asimetria – a posición de desventaxe do

labrego (teñen que entregar algúns bienes aos mouros)

• Para demostrar que existe unha vida mellor

A mourindade, información xeral

• Foron derrotados por Carlomagno e agora están encantados e viven baixo terra, baixo os castros e os penedos

• Ás veces os castelos están baixo as auga, en cidades invisibles, só se pode ver un reflexo das torres máis altas na mañá do día de San Xoán

• Fan vida nocturna, son de cor negra ou terrosa, aínda que algúns son louros e brancos

Os mouros viven aínda baixo do castro

• O castro é obra de mouros que aínda non hai moito saían ao exterior, pero ao veren xente agachábanse rapidamente debaixo da terra. Dentro do recinto do castro hai tanto viño que, se algún día chegase a estalar o depósito, asogaría todo o lugar de Vilacaiz. Ao traballar as terras co arado, a xente non pode afondar moito porque as casas dos mouros están debaixo e tropezan as ferramentas nos tellados; por iso algunha vez lles berran : Ai, hom, cerra o arrado, non ares tan fondo que me destallas a casa!

Mourasretratos das mulleres

• Os seres femeninos moi fermosos, • Os mecanismos que garantizas a súa protección • En mayoria dos casos os labregos comenten o

error e teñen unha relación coa muller fantástica• Iso provoca un fracaso total ou parcial da súa

tarefa

• A miudo as mozas encantadas teñen algun defecto físico

• O ser parcialmente inútil é sempre un elemento que se atopa entre dous mundos, o seu defecto físico o sitúa a metade de camiño

• A moura mostra unha tenda a un humano para que elixa entre os obxetos que nela ten. Elección dunhas tixeiras supón a inmediata ruptura de relacións

mouras

• Belísimas e encantadas que viven nas fontes, castros, penedos, mámoas

• Teñen cabelos rubios, é decir roxos, máis que louros, a pel branca

• Son seductoras, encantadoras• Gardan tesouros e visten marabillosamente• Sacan os seus obxectos máxicos de ouro e póñenos a

asollar nunha tenda. O que pasa debe elexir o que máis lle gusta. Tes que elexir ela.

• Ás veces preséntanse como unha guapa moza e quedan cun mozo para o día seguiente e, á hora de cita, en vez da guapa moza, vén unha enorme cobra

Serpes

• A relación moura, serpe• É necesario desfacer o

encantamento • Mircea Eliade – relación

muller serpe existe dende os tempos do Neolítico

• O triunfo do heroe varón na proba supón a súa felicidade

• Serpe é o símbolo do infrahumano, extracultural

• Serpe – natureza en súa expresión máis salvaxe

• Muller – serpe – un paso cultural• Moura – un ser atípico para a sociedade

campesina, por iso asociado coa realidade extrahumana

• A parte das serpes representase os dragóns que non se asocian coas mulleres

Codex Calixtinus

• Século XII• Engano da raíña Lupa• Os discípulos que traían os restos do

Apóstolo toparon no chamado Monte Ilicino (Pico Sacro) cun enorme réptil que tiveron que destruír co símbolo da cruz

• Relación coa tradición bíblica, serpe é o símbolo do mal

• O mito da esposa sobrenatural • A nobreza tratou de xistificar a creación ou o

fortalecemento da súa liñaxe en función do matrimonio cunha esposa dotada de poderes ou cualidades sobrenaturais

• A xeneralización destas ideas entre a fidalguía tiña a función social de dotala dunhas orixes especiais que xustificaban a súa posición estamental superior

• O campesiñado, pola súa banda, tratou de imitar estes temas, e de aí que xurdan relatos coma o dos xacios do Salviñao, de clara orixe popular

Dos tesouros

• Ouro , simboliza o sagrado, o perfeito, conquista da inmortalidade

• Psicologia – copro símbolo, libido anal sádica

• O desexo de saír da vida cotidiá

• A explicación de enriquecemento – riqueza extraordinaria ou axuda dun mouro (patrón extraordinario)

• Os obstáculos son unha representación dos perigos da ruptura do equilibrio socioeconómico

• Os mediadores que axudan a pasar a outra dimensión – o crego (auga bendita, libro relixioso)

• A sabia• O Libro de San Cipriano,

Cirpianillo – libro de maxia

de século XVI, o seu suposto autor,

Beniciana Kabino, Rabino Hembra

O nombre verdadero Antonio Venitiana del Rabina, autor do famoso libro de bruxería en frances Grand Grimoire

• Todas as edicións teñen o Roteiro de tesouros que comprende máis de cento corenta lugares de Galicia onde se asegura están as riquezas ocultas

• Os topónimos utilizados no Roteiro son xenéricos, é moi fácil de identificar

Os tesouros

• Poden estar só, encantados, con capacidade para moverse e disimular

• Pode estar protexido por un mouro, moura, xigante, anano, serpe, lagarto

• Moitos aparecen envoltos na pel dun boi mouro ou roxo, ou dentro dunha ola de barro

Heroes• Enraizamento nunha tradición

cristiá• A peregrinaxe a Compostela trouxo

consigo a introducción destes temas que se populizaron axiña

• Antecedente literario no Codex Calixtinus, o libro IV, Crónica de Turpín

• Aparece Galicia da dominación saracena e o propio Carlomagno

• Uso do simbolismo acuático como forma de purificación e destrucción do pecado

• A auga é receptáculo de vida, fonte de fertilidade e instrumento de purificación

• A través do bautismo os labregos acceden á categoría de ´homes´ (Edad Media!)

• A auga como elemento da destrucción - Duluvio

• A lenda pode servir tamén como fórmula de sanción social – lenda de Masidade (Ourense)

• Tanto nas lendas da cidade asolagad coma nas lendas haxiográficas aparecen como heroes da historia santos, a Virxe ou o mesmo Xesús Cristo

Lenda da Lagoa de Carragal

• Nunha peneda do monte hai unha patada do cabalo de Roldán, dada cando este pediu, depois do sol posto, unha hora de día para derrubar aos inimigos. E é dende entón que, depoios do sol posto, hai unha hora de luz.

Os Santos

• Cobran o valor dos patróns ideais, sempre valorados positivamente

• O concepto de cristián co de home no senso máis fondo sa palabra

• Reflexos na literatura medieval

O Río MiñoCando a Virxe andaba polo mundo co seu

Neniño, chegou á beira do Río Miño, e a corrente das augas producía un forte ruído que espertou ao Neno, que cjoraba sen consolo. A Nai, deseperada polos berros do seu fillo, diriuxiuse ao río dicindo:

Río Miño,Pasa caladiño,

Non espertes ao meu Neniño.

E dende aquela o ríio Miño corre en silencio e tranquilo.

(Lugo)

As transformacións

• Lendas ligadas a transformación, inspiradas nos temas romanescos do ciclo artúrico

• Os paralelos co folclore europeo (loup – garou francés)• Relato de contraposición natureza

– cultura• O home como ser cultural leva

dentro actitudes antisociais e anticulturais que o levan a se identificar coa natureza

• Lobo – agresivo, salvaxe• Cervo – pacífico, pero salvaxe

• Só mediación dun sacrificio, baseado xeralmente na perda de sangue e a mutilación, poden rematar con a situación extracultural

• Nalgún caso este intento de retorno supón a morte

Muller cerva

• Pasou en Cervantes, nos Ancares de Lugo• Un rapaz saíu de caza e feriu de morte a

unha cerva branca• Como el só non podí coa carga, volvía a

pedir axuda, pero rabenoulle unha pata• Ó chegar onda o pai, a pata da cerva

volveráse man de muller, que axiña recoñeceron coma a man dunha súa irmá que desaparecera había moito tempo

As xacias

• Son anfibios e fan vida entre o Castro de Marce, en Pantón, e os pozos máis profundos do río Miño

• Moitas veces os mozos enamóranse delas

O lobishome

• Por maldición dos pais, por ter nacido na noite de Nadal ou na de Venres Santo, por ser sétimo ou noveno fillo sen ter irmán de distinto sexo interposto, ou por meigallo ou envexa, un home ou unha muller poden verse obrigados a tomar a figura de lobos e andar coma tales ata que alguén os fire facéndolles sangue ou ata que se acaba o tempo de fadario.

• En Galicia sábese de varios casos de persoas que anduvieron coma lobos, facendo mortes e desgracias. O máis coñecido foi Manuel Blanco Romasanta, veciño de Esgos, Ourense, que se confesou autor da morte de trece persoas na serra de San Mamede.

Monte Pindo

• Situado en San Mamede, no concello de Carnota• Alí estaba o Olimpo Celta, os Castelos da Raíña Lupa e o

Paraíso terreal• Hai moitas herbas medicinais que medran pola noite• Os animais que viven alí son moi fecundos • Está relacionado con Fisterre• Pensase que a terra dalí ten as posibilidades curativas• Na chamada Casa de Xoana, unha cova de vintenove metros

de longo víanse polas noites as luces da Compañía• Tamén as meigas facían parada a noite de San Xoán

Pico Sagro

• Está no concello de Boqueixón, a 15km de Compostela

• Alí viviu a Raíña Lupa, mesmo hai anacos da rúa pola que subía

• Aquí viñeron dar os porteadores dos restos de Apóstolo Santiago, despois de pasar por Duio, buscando axuda

• Atoparon alí moitos seres máxicos como serpes, lagartos

• No Pico Sagro estaba na antiguedade unha das entradas ó outro mundo : a famosa cova

O pozo de Pico ten tesouros, gardados pola serpe