lenin Emperyalizm

8/7/2019 lenin Emperyalizm

1/143

1V. . LeninEmperyalizm

Kapitalizmin En Yksek Aamas

EMPERYALZMKAPTALZMN

EN YKSEK

AAMASI

V..LENN

ER YAYINLARI


2/143

YEDNC BASKI


3/143

EMPERYALZMKAPTALZMN EN YKSEK AAMASI

V. . LENN


4/143

NDEKLER

7 n s z9 ranszca ve Almanca Basklara nsz

EMPERYALZMKAPTALZMN EN YKSEK AAMASI15

19 Bir retimin Younlamas ve Tekeller33 ki Bankalar ve Yeni Rolleri49 Mali-Sermaye ve Mali-Oligari63 Drt Sermaye hrac69 Be Kapitalist Gruplar Arasnda Dnyann Paylalmas78 Alt Byk Gler Arasnda Dnyann Paylalmas89 Yedi Emperyalizm, Kapitalizmin zel Aamas

100 Sekiz Kapitalizmin Asalakl ve rmesi110 Dokuz Emperyalizmin Eletirisi124 On Tarihte Emperyalizmin Yeri

EKLER131

133 ENTERNASYONAL BLDRS (Sosyalist EnternasyonalKongresi, Ble 1912)

140 Aklayc Notlar


5/143


6/143



N S Z

OKURA sunduum bu bror, 1916 ilkyaznda, Zrichteyazlmt. Orada, iinde bulunduum alma koullarndan tr,doal olarak, ransz ve ngiliz kaynaklarnn bir ksm ile byklde Rus kaynaklarndan yoksun durumdaydm. Bununla birlik-te, emperyalizm zerine ngilizce yazlm balca yapt olan J. A.Hobsonun kitabndan, bence, gereken btn dikkati gstererekyararlandm kansndaym.

Bu bror, arlk sansr hesaba katlarak yazlmt. Do-laysyla, yalnzca teorik zellikle iktisadi bir tahlille yetinmek,ok gerekli birka siyasal gzlemi de, arln, devrimcileri, kalemiher ele allarnda yasal bir yapt ortaya koymak zorundabrakndan tr, imalarla, Esopun[sayfa 7] o lnetli diliyle ve


7/143

8 V. . LeninEmperyalizmKapitalizmin En Yksek Aamas

ok byk ihtiyatla belirtmek zorunda kalmtm.imdi, u zgrlkle dolu gnlerde, arlk sansrnn kay-

glaryla sakatlanm, demir bir mengene iinde sklm, bir kom-prime duruma getirilmi bu satrlar yeniden okumak bana zorgeliyor. Emperyalizmin, sosyalist devrimin hemen arifesi olduu-nu, sosyal-ove-nizmin (szde sosyalist, gerekte oven olmann),sosyalizme kar tam bir ihanet ve burjuvaziye tam bir ka ol-duunu, ii hareketindeki bu blnmenin emperyalizmin nesnelkoullaryla ilgili olduunu vb. ortaya koymak iin gerekten birkle dili kullanmam gerekmi; bu konuya ilgi duyan okura, yenibir basks yaknda kacak olan, 1914-1917 arasnda yurtdndayazdm makalelere bavurmasn salk veririm. Bu brorde, ze-llikle 119-120nci sayfalarda, kapitalistlerin arsz yalann, (veKautskynin ok tutarsz bir biimde kar kt) onlarn safnakatlm olan sosyal-ovenlerin ilhaklar sorununda kendi kapitalist-lerinin ilhaklarn utanmadan nasl sakladklarn, sansrden gee-bilecek bir biimde okura anlatabilmek iin, Japonya rneinivermek zorunda kalmtm. Dikkatli okur, Japonyann yerineRusyay, Korenin yerine inlandiyay, Polonyay, Kurland,Ukraynay, Hivay, Buharay, Estonyay ve Byk-Rus olmayanla-rn oturduu baka blgeleri koymakta glk ekmeyecektir.

nanyorum ki, bu bror, en nemli ekonomik sorunun,emperyalizmin ekonomik znn kavranmasna yardm edecek-tir; bu incelenmedike, modern sava ve modern siyaseti anlamakve deerlendirmek olanakszdr. [sayfa 8]

Petrograd, 26 Nisan 1917 YAZAR


8/143



RANSIZCA VE ALMANCA BASKILARA N S Z [2]

I

Bu kitap, Rusa basknn nsznde de belirtildii gibi, 1916da, arlk sansr hesaba katlarak yazlmtr. Btn metni, bugnyeniden yazma olanam yoktur, zaten bu gereksiz de olacaktr,nk bu kitabn temel grevi, tartlmaz bir burjuva istatistiin-den zetlenen verilere ve btn lkelerin burjuva bilginlerinin itiraf-larna gre, 20. yzyln banda, Birinci Emperyalist Dnya Sava-ndan nce, uluslararas ilikileri iinde dnya kapitalist ekonomi-sinin tmtablosunu izmekti ve bu grev bugn de geerliini ko-rumaktadr.

arlk sansr bakmndanyasalolan bu kitap yardmyla,dnya demokrasisine ilikin sosyal-pasifist [sayfa 9] grlerin ve


9/143


umutlarn kesin yanlln aklamak, szgelimi ada Amerikadaya da ransada hemen hemen btn komnistlerin son tutuklan-

malarndan sonra, komnistler iin var olan yasalln bu clz ka-lntlarndan da yararlanma olanana ve gerekliliine kendileriniinandrmak, konusunda, gelimi kapitalist lkelerdeki birok ko-mnist iin bir dereceye kadar yararl da olacaktr. Sansr edilmibu kitap iin en gerekli eklere gelince, onlar da bu nszde ver-meye alacam.

II

Bu kitapta, 1914-1918 savann, iki taraf iin de emperyalistbir sava (yani bir fetih, yama, talan sava), dnyann paylalmas,smrgelerin, mali-sermayenin (finans-kapitalin) nfuz blgele-rinin bllmesi ve yeniden bllmesi iin karlm bir savaolduu tantlanmtr.

nk, bu savan gerek toplumsal niteliinin kantlar, dahadorusu gerek snf niteliinin kantlar, kukusuz savan diploma-tik tarihinde deil, tm savaan lkelerdeki ynetici snflarnnesneldurumunun tahlilindedir. Bu nesnel durumu gstermek iin, soyutbirtakm rnekler ya da verilerle deil (toplumsal yaamn olaylarson derece karmak olduundan herhangi bir gr desteklemekiin istendii kadar soyut rnek ya da veri gsterebilir), tm savaanglerin ve btn dnyann ekonomik yaamnn temellerinedayanan verileri birlikte ele alarak dnmek gerekir.

1876-1914 yllar arasnda dnyannpaylalmas tablosunda(altnc blm) ve 1890-1913 yllar arasnda dnyadaki demiryolla-rnn paylalmas tablosunda (yedinci blm) verdiim rakamlar,byle birlikte alnm, rtlemez verilerdir. Demiryollar, kapita-list sanayiin bellibal kollarnn (kmr sanayiinin, metalrji sanayi-inin) bilanosunu ve [sayfa 10] dnya ticaretindeki, burjuva demokratikuygarlndaki gelimenin bilanosunu ve en arpc gstergesinimeydana getirmektedir. Demiryollarnn, byk retime, tekellere,sendikalara, kartellere, trstlere, bankalara, mali-oligariye nasl ba-land, bu kitabn ilk blmlerinde gsterilmitir. Demiryolu anneit-olmayan bir biimde dalmas, bu an eit-olmayan bir biim-de gelimesi, bize, ada ve dnya lsnde tekelci kapitalizminbir bilanosunu vermektedir. Ve bu bilano gsteriyor ki, retim


10/143



aralarnda zel mlkiyet dzeni var olduu srece,bu ekonomiktemel zerinde, emperyalist savalar, mutlak biimde kanlmaz

olacaktr.Demiryollar yapm, basit, doal, demokratik, kltrel, uygar-latrc bir giriim gibi grnr: bu, darkafal kk-burjuvalarngzlerine byle grnd gibi, kapitalist kleliin irenliinimaskelemeleri iin cepleri doldurulan burjuva profesrlerinin gzle-rine de byle grnr. Aslnda bu giriimleri binlerce noktadanretim aralarnn zel mlkiyetine balayan kapitalist balar,demiryolu yapmn, (smrgelerin ve yar-smrgelerin) birmilyarinsan iin, yani dnya nfusunun yardan fazlasn oluturan bamllkelerdeki insanlar iin, ve uygarlam lkelerde sermayenincretli kleleri iin bir bask arac haline getirmitir.

Kk patronun emei zerine kurulu zel mlkiyet, serbestrekabet, demokrasi kapitalistlerin ve ellerindeki basnn, iilerive kylleri aldatmak iin kullandklar bu sloganlar geride kalm-tr. Kapitalizm, evrensel bir smrgeci bask sistemine, bir avuileri lkenin, dnya nfusunun byk ounluunu mali yndenboduu bir sisteme dnmtr. Ve bu ganimet, kendi ganimet-lerini paylamak iin kendi savalarna btn dnyay srkleyen,tepeden trnaa silahl, en gl, iki ya da canavar (Amerika,ngiltere, Japonya) arasnda paylalmtr. [sayfa 11]

III

Monarik Almanya tarafndan dikte edilen Brest-Litovsk ant-lamas,[3] daha sonra, Birleik Devletler ve ransa gibi demokra-tik cumhuriyetler ile zgr ngiltere tarafndan dikte edilen okdaha vahi, ok daha iren Versailles antlamas,[4] emperyalizminkiralk kalem uaklarn olduu gibi, barsever ve sosyalist olarakgeinmelerine karn, vilsonizm[5] arksn syleyen ve emperya-lizm altnda reformlarn ve barn olanakl olabileceinde srar edenkk-burjuva gericilerini de sergileyerek, insanla en yararl hiz-metlerden birini yapmtr.

Ganimetten hangi mali grubun ngilizlerin mi, Almanlarnm aslan pay almas gerektiini belirlemek iin karlan savatanartakalan yirmi-otuz milyon ceset ve sakat, ve sonra bu iki barantlamas, burjuvazi tarafndan aldatlm, kandrlm, ezilmi,


11/143


zulm grm milyonlarca ve on milyonlarca insann gzn grl-memi bir hzla ayor. Savan dourduu evrensel ykmn sonucu

olarak, geirecei servenler ne denli uzun ve yorucu olursa olsun,proletarya devriminden ve onun zaferinden baka bir biimde so-nulanamayacak olan devrimci bunalmn, dnya lsnde by-mekte olduu grlr.

Genel olarak sava deil de (savalar trl trldr; bunla-rn arasnda devrimci savalar da vardr), 1914te patlayan bu sava,1912 de deerlendiren II. Enternasyonalin Ble bildirisi, II. Entern-asyonal kahramanlarnn btn ihanetini, btn alaltc iflasnbelirten bir ant olarak kalmtr.

Bunun iindir ki, bu bildiri metnini, bu basknn ekleri aras-na alyorum, ve okurlarn dikkatini, bir daha, bir kez daha, II. En-ternasyonal kahramanlarnn, bildirinin bu yakn savan proletaryadevrimiyle bantsn anlatan blmlerinden, aka, kesin birbiimde, bir hrszn hrszlk [sayfa 12] yapt yerden kandakinee bir dikkatle katklar gereine ekiyorum.

IV

En saygn teoriciler, II. Enternasyonalin yneticileri(Avusturyada Otto Bauer ve takm; ngilterede Ramsay MacDo-nald ve bakalar; ransada Albert Thomas vb., vb.) ve sosyalistler,reformistler, pasifistler, burjuva demokratlar, rahipler, yn tarafn-dan, dnyann btn lkelerinde temsil edilmi bulunan uluslararasideolojik akmn, kautskicilikin eletirisine, bu kitapta zel bir yerayrdm.

Bu ideolojik akm, bir yandan, II. Enternasyonalin rmesive kokumasnn bir sonucudur, bir yandan da, btn evresiyleburjuva ve demokratik nyarglarnn tutsa olmu kk-burjuvaideolojisinin kanlmaz bir rndr.

Kautsky ve benzerlerinde bylesi grler, marksizmin dev-rimci temellerinden aka vazgemeye kadar gitmektedir; oysabu yazar, dierleri arasnda, zellikle (Bernsteinn, Millerandn,Hyndmann, Gompersin vb.) sosyalist oportnizmine kar savata,bir on yl, marksizmi savunmutu. Bu yzden, bugn, btn dnya-da, kautskicilerin, pratikte ve siyasette, (II. Enternasyonalin ya dasar Enternasyonalin araclyla[6]) ar oportnistlerle, ve (burjuva


12/143



koalisyon hkmetlerine sosyalistlerin de katlmasyla) burjuva h-kmetleriyle birlemeleri, yalnzca bir rastlant deildir.

Genel olarak devrimci proletarya hareketi, zel olarak dakomnist hareket, btn dnyaya yaylan bu iki hareket, kautski-cilikin teorik hatalarn tahlil edip ortaya koymadan edemez. Hele,hibir zaman marksizmi nermeyen, ama tpk Kautsky ve takmgibi emperyalizmin elikilerindeki derinlii ve meydana gelmesineneden olduu devrimci bunalmn kanlmaz niteliini rtmeyealan pasifizm [sayfa 13] ve demokratizm akmlarnn dnyannher yannda hl ok yaygn olmas bu durumu daha da geerliklmaktadr.

Bu akmlara kar savam, burjuvazi tarafndan aldatlmkk mlk sahiplerini ve azok kk-burjuva yaam koullarnasokulmu milyonlarca alan insan ondan kopararak kendinebalamas gereken proletaryann partisi iin zorunludur.

V

Sekizinci blmdeki Kapitalizmin Asalakl ve rmesizerine bir-iki sz daha etmek gerekiyor. Kitapta daha nce belir-tildii gibi, bugn Kautskynin silah arkadalarndan ve BamszAlman Sosyal-Demokrat Partisi[7] iinde reformist burjuva politika-snn balca temsilcilerinden biri olan eski marksist Hilferding,bu konuda, pasifist ve reformist olduu akailnedilmi ngilizHobsona gre, geriye doru bir adm atmtr. i hareketinin b-tnnde grlen uluslararas blnme, gnmzde iyice belirginbir durum kazanmtr (II. ve III. Enternasyonal). ki akm arasndasilahl bir savam ve i savan srd gerei de ortadadr:Kolakn ve Denikinin Rusyada menveikler ve sosyalist-devrim-ciler tarafndan, boleviklere kar desteklenmesi; AlmanyadaScheidemannin, Noskenin ve yandalarnn, inlandiyada, Polon-yada, Macaristanda vb. olduu gibi, spartakistlere[8] kar burju-vaziyle birlikte hareket etmesi. yleyse bu tarihsel ve evrensel olaynekonomik temeli neye dayanyor?

Bu kkler, kukusuz, kapitalizmin en yksek tarihsel aama-sn, yani emperyalizmi karakterize eden asalaklk ve rmede-dir. Bu kitapta belirtilecei gibi, kapitalizm, bugn basit bir kuponkrpma ilemiyle btn dnyay soyup soana eviren, zellikle


13/143


zengin ve gl biravu (dnya nfusunun onda-birinden aznbarndran ve [sayfa 14] yzlmleri en geni ve en abartlm lye

gre bile dnyann bete-birinden daha az olan) devleti ileriyegeirmi bulunmaktadr. Sava-ncesi fiyatlara ve burjuva istatis-tiklere gre, sermaye ihrac, ylda 8-10 milyar frank gelir getirmek-teydi. Bugn bu miktar, elbette daha fazladr.

Anlalyor ki, salanan bu muazzam arkrlarla (nkbu krlar, kapitalistlerin kendi lkelerinin iilerinden szdrdkla-r krlarn ok daha zerindedir) ii liderlerini ve ii aristokrasisi-ni oluturan bu yksek tabakay bozmakolanaklolabilmektedir.leri lkelerin kapitalistleri de, dolayl ya da dolaysz, ak ya damaskeli, bin trl yola bavurarak, onu bozmaktan geri kalmamak-tadr.

Yaam tarzlaryla, cretleriyle, dnya grleriyle tamamenkk-burjuva nitelii tayan bu burjuvalam ii tabakas ya daii aristokrasisi, II. Enternasyonalin balca destei olmutur;gnmzde de burjuvazininbalcatoplumsal (askeri deil) deste-idir. nk bunlar, ii hareketi iinde, burjuvaziningerekajan-lar, kapitalist snfn ii uaklar (labourlieutenantsofthecapitalistclass), reformizmin ve ovenizmin gerek yayclardr. Proletaryaile burjuvazi arasndaki i savata, bunlar, kanlmaz olarak veolduka nemli bir sayda, burjuvazinin yannda, komnclerekar Versaillesclarn[9] yannda yer alrlar.

Bu olayn ekonomik kkleri kavranmadka, siyasal ve top-lumsal nemi deerlendirilmedike, komnist hareketin ve n-mzdeki toplumsal devrimin pratik sonularnn zmne dorubir tek adm bile atlamaz.

Emperyalizm, proletaryann toplumsal devriminin nbelir-tisidir. Bu 1917den beri dnya lsnde dorulanmtr. [sayfa 15]

6 Temmuz 1920 N. LENN


14/143

EMPERYALZMKAPTALZMN EN YKSEK AAMASI[1]

HALKI AMALAYAN BR DENEME


15/143


16/143



SON onbe-yirmi yl iinde, zellikle spanyol-Amerikan(1898) ve ngiliz-Boer (1899-1902) savalarndan bu yana, eski veyeni dnyann ekonomik yaznnda olduu gibi, siyasal yaznnda

da yaadmz an temel zelliini belirtmek iin, emperyalizmterimi, giderek daha ok kullanlmaktadr. 1902de, ngiliz iktisatsJ. H. Hobson, Londra ve New Yorkta Emperyalizm adl bir yaptyaymland. Eski marksist K. Kautskynin bugnk grleriyle te-melde ayn olan burjuva sosyal-reformizminden ve pasifizmdenhareket eden yazar, emperyalizmin balca siyasal ve ekonomikzelliklerinin, ayrntl, stn bir tasvirini veriyor. 1910da, Viyanada,Avusturyal marksist Rudolf Hilferdingin [sayfa 19] yapt, MaliSermaye


17/143


(Rusa evirisi, Moskova 1912), yaymland. Yazarn, para teorisindedt bir yanlgya ve marksizmi oportnizmle uzlatrma ynn-

de belirli bir eilim tamasna karn, bu yapt, kitabn alt-balnmeydana getiren szlerle anlatrsak, kapitalizmin gelimesindekien son evrenin gerekten deerli teorik bir tahlilini yapmaktadr.Aslnda, u son yllarda rnein, 1912 sonyaznda yaplan Ble veChemnitz kongreleri kararlarnda, zellikle dergilerde ve gazeteler-de yaymlanan saysz makalede, emperyalizm zerine sylenenszler, bu iki yazarn ortaya koyduklar, daha dorusu zetledikleridncelerin dna pek km deildir...

lerde, ksaca ve olanaklar lsnde yalnlatrarak, emper-yalizmin balca ekonomik zellikleri arasndaki ve ilikiyi gster-meye alacaz. Sorunun ekonomik olmayan ynleri zerinde,incelemeye deer olduu halde, duramayacaz. Bavurulan kay-naklara ve dier notlara gelince, btn okurlar ilgilendirmeyeceiiin, bunlar brorn sonuna koyduk. [sayfa 20]


18/143



BRRETMN YOUNLAMASI VE TEKELLER

SANAYN olaanst gelimesi ve retimin gitgide dahabyk iletmeler iinde son derece hzl younlamas sreci, ka-pitalizmin en belirleyici zelliklerinden biridir. Gnmzn snaiistatistikleri, bu sre hakknda, bize en tam ve en doru bilgilerivermektedir.

rnein, Almanyada, her 1.000 snai iletmenin 1882de 3,1895te 6s, 1907de 9u byk iletme saylyordu, yani herbiri 50den fazla cretli ii altryordu. Bu iletmelerde alan iilerintoplam ii says iindeki yzde oranlar da srasyla yleydi: 22,30 ve 37. Ancak, emek, byk iletmelerde daha ok verimli oldu-undan, retimin younlamas, ii younlamasndan ok dahahzldr. Buhar [sayfa 21] makineleri ve elektrik motorlaryla ilgili rakam-


19/143


lar bunu gstermektedir. Almanyada, szcn geni anlamylasanayi olarak adlandrlan ve ticaret, ulatrma ve benzeri faaliyet

dallarn da ieren kolu ele alrsak, aadaki tabloyu elde ederiz:Toplam 3.265.623 iletmenin 30.588 tanesi, yani yalnzca %0,9ubyk iletmedir. 14,4 milyon olan toplam ii saysnn 5,7 milyo-nunu, yani %39,4n altrmakta; toplam 8,8 milyon beygirgcolan enerjinin 6 milyonunu, yani %73,3n; toplam 1,5 milyonkilovat olan elektriin 1,2 milyonunu, yani %77,2sini kullanmaktadr.

Demek ki, toplam iletme saysnn %1inden az, toplambuhar gcnn ve elektrik enerjisinin 3/4nden fazlasn elde bu-lundurmaktadr. Buna karlk, beten fazla ii altrmayan vetoplam iletme saysnn %97sini meydana getiren 2.970.000 kkiletme, toplam buhar, elektrik ve ekim gcnn yalnzca %7sinesahiptir. Onbin kadar byk iletme, her eydir; milyonlarca kkiletme ise, hibir ey.

1907de, Almanyada, 1.000 ya da daha fazla ii altrankurumlarn says 586yd. Bunlar, toplam ii saysnn hemen he-men onda-birini (1,38 milyon), buhar ve elektrik gleri toplamnnaa yukar te-birini (%32) kullanmaktayd.1 lerde de grleceigibi, para-sermaye ve bankalar, bir avu ok byk iletmenin bustnln, szcn tam anlamyla, daha da ezici klmaktadr.Yani milyonlarca kk ve orta, hatta bazan byk patron, para-babas birka milyonerin tmyle boyunduruu altna girmektedir.

ada kapitalizmin gelimi olduu bir baka kapitalist l-kede, Kuzey Amerikann Birleik-Devletlerinde retimin youn-lamas daha da hzldr. Bu lkede, istatistikler, sanayii, szcndar anlamyla alr ve iletmeleri yllk [sayfa 22] retim deerine gregruplandrr. 1904te, yllk retimleri bir milyon dolar aan 1.900byk iletme vard (216.180 olan iletme saysnn %0,9u). Builetmeler 1,4 milyon ii altryor (5,5 milyon olan toplam iisaysnn %25,69s), 5,6 milyar dolarlk retimde bulunuyordu (14,8milyar dolar olan toplam retimin %38i). Be yl sonra, 1909da,yukardaki rakamlar u duruma gelmiti: 3.060 byk iletme (top-lam 268.491 iletmenin %1,1i), 2 milyon ii (toplam 6,6 milyon i-inin %30,5ini) altryor ve 9 milyar dolar (toplam 20,7 milyardolarn %43,8ini) retiyor.2

1Annalen des deutschenReicha gre, Zahn 1911, a. 165-169.


20/143


21/143


meler zerine bir kitap yazm olan Alman burjuva iktisats Hey-mann yle diyor: Yksek hammadde fiyatlar ile dk mamul

madde fiyatlar arasnda ezilen basit iletmeler gitgide ortadankalkyor. Bylece u duruma geliniyor: Geriye, bir yandan, kendikmr sendikalar iinde kuvvetli bir ekilde rgtlenmi birkamilyon ton retim kapasiteli byk kmr irketleri; te yandankendi elik sendikalaryla bu kmr irketlerine smsk balanmbyk elik fabrikalar kalyor. Ylda 400.000 ton elik reten, muaz-zam miktarda maden cevheri ve kmr karan bu dev iletmeler,ince elik maddeler imal etmektedir. 10.000 ii altrrlar, bunla-r ii sitelerinin byk ve dzensiz kulbelerinde barndrrlar; ken-dilerine ait demiryollar ve limanlar vardr. Bu dev iletmeler, Almanelik [sayfa 24] sanayiinin tipik rnekleridir. Ve younlamann artmak-ta olduu grlr. Bu tip iletmeler gitgide bymekte, nemkazanmaktadr. Ayn sanayi kolundaki ya da baka baka sanayikollarndaki birok iletme, bir dzine kadar byk Berlin bank-asnca desteklenen ve ynetilen dev iletmelerin kucanda birle-iyor. Alman maden sanayiinde, younlama konusundaki KarlMarxn retisinin doruluu kesinlemitir; hi deilse, gmrktarifeleri ve ulatrma hukuku ile sanayiin korunduu bizimki gibibir lke iin bunun doru olduu ortaya kmtr. Alman madensanayii, kamulatrma iin olgunlamtr.4

Drst bir burjuva iktisatsnn ulamas gereken sonu,istisnai de olsa, budur. Hemen belirtelim ki, Almanyada, sanayi,yksek gmrk tarifeleriyle korunduu iin, bu lke, zel bir kate-gori iinde ele alnm grnmektedir. Ne var ki, bu durum, sanayiinyounlamasn ve karteller, sendikalar gibi tekelci iveren birlikler-inin oluumunu ancak hzlandrmtr. Serbest ticaretin yurdu olanngilterede de, younlamann, biraz ge, ve belki baka bir biimaltnda da olsa, tekele yolatn saptamak ok nemlidir. Profe-sr Hermann Levy, Byk Britanyann ekonomik gelimesiyle ilgiliverilere dayanarak yazd, TekellerKartellerveTrstleradl zelaratrmasnda yle diyor:

Byk Britanyada, tekel eilimini, iletmelerin byklve bunlarn teknik dzeylerinin yksek oluu yaratmaktadr. Bir

4 Hans Gideon Heymann, DiegemischtenWerkeimdeutschenGrosscisengewerbe,Stuttgart 1904, (s. 256 ve 278).


22/143



kez, younlama, her iletmeye byk miktarlarda yatrm yapmazorunluluu dourmaktadr; ayrca yeni iletmelerin kurulmasnda

da yatrm konusunda her zaman daha byk gereksinmelerlekarlalmakta, bu da onlarn kuruluunu daha g duruma getir-mektedir. te yandan (ki bizce en nemli nokta da budur) youn-lamann dourduu dev iletmelere ayak uydurmak isteyen heryeni [sayfa 25] iletme, yle bir retim fazlas yaratabilmelidir ki, krlsatlar, ancak, talepte meydana gelecek artlarla elde edebilsin,Yoksa bu artlar tekelci irketler iin olduu kadar, yeni iletmeiin de pahal bir dzeye gtrecek ekilde fiyatlar zorlanm olur.5

Koruyucu yasalarla kartellerin kuruluunu kolaylatran bakalkelerden farkl olarak ngilterede, tekelci irketler, karteller vetrstler, genellikle, rekabet halindeki balca iletmelerin says enok iki dzine dolaylarnda olduu zaman ortaya kmaktadr.Younlama hareketinin, byk sanayideki tekellerin rgtlenmesizerindeki etkileri, burada, pek ak bir biimde grlmektedir.6

Yarm yzyl nce, Marxn, Kapitali yazd srada, serbestrekabet, iktisatlarn byk ounluunca, bir doa yasas gibigrnyordu. Kapitalizmin teorik ve tarihsel bir tahlilini yaparak,serbest rekabetin retimin younlamasna yolatn, bunun ise,belirli bir gelime aamasnda, tekelcilie gtrdn tantlayanMarxn yaptn, resmi bilim, sessizlik-fesadyla ldrmeyi denedi.Bugn ise, tekel, bir gerek olarak ortadadr. ktisatlar, tekellerinfarkl belirtilerini gstermek iin da gibi kitap yyorlar, hepbirazdan marksizmin rtldn ileri srmekte devam ediyor-lar. Ne var ki, ngiliz atasznde de denildii gibi, gerekler inateylerdir ve houmuza gitsin gitmesin, hesaba katlmalar gerekir.Olaylar gsteriyor ki, kapitalist lkeler arasndaki rnein koyuculukya da serbest-deiim konusundaki farklar, tekellerin yalnzcabiimleri ve belirme zamanlaryla ilgili nemsiz baz deiikliklergstermektedir; oysa retimin younlamasnn bir sonucu olaraktekellerin domas, kapitalizmin gelimesinin iinde bulunduumuzevresinde genel ve temel bir yasadr. [sayfa 26]

Avrupa iin, yeni kapitalizmin, eskisinin yerini kesinlikle al-d tarih, olduka belirgin bir biimde gsterilebilir: 20. yzyln

5 Hermann Levy, Monopole, Kartelle und Trusts, Yena 1909. s. 286, 290, 2986 Hermann Levy, ayn yapt, s. 286, 290, 298.


23/143


badr bu. Tekellerin douu konusunda kaleme alnm en yeniderleme yaptlardan birinde, u satrlar okuyoruz:

1860 ncesi dneminde, birka kapitalist tekel rneineras-lanr; imdi artk iyice ortak nitelikler kazanm olan biimlerinembriyonlarn orada bulabiliriz: ama, bunlar, kartellerin yalnzcatarih-nce-si biimleridir. Modern tekeller, gerek anlamda, 1860-1870 yllar arasnda ortaya kmaya balamtr. Gelimelerinin ilknemli dnemi, 18 70lerin uluslararas sanayi bunalm ile balar,ve 1890-1900 dneminin bana dein srer. Sorunu, Avrupa l-einde ele alrsak, serbest rekabetin gelimesinin 1860-1880 ylla-r arasnda doruuna vardn grrz. Bu arada, ngiltere, eskitarz kapitalist rgtlenmesinin kuruluunu tamamlyordu. Bu rgt-lenme, Almanyada, el zanaatlar ve ev sanayii ile etin bir savamagirmi, kendi varlk biimlerini yaratmaya balamt.

1873 kntsyle ya da, daha dorusu, onu izleyen kn-tyle hemen 1880 sonrasna raslayan g farkedilir bir kesinti ve1889a doru grlen ok kuvveti, ama ksa bir ilerleme dnemiy-le, Avrupa ekonomik tarihinin yirmiiki yln alan byk bir ani d-n balar. 1889-1890 yllar arasndaki ksa atlm dnemi sra-snda, konjoktr-den yararlanmak iin, geni lde kartel sisteminebavuruldu. Dnp tanmadan uygulanan bir politika, fiyatlarnok hzl ve ok iddetli bir biimde ykselmesine yolat; yle ki,karteller olmasayd, fiyatlarn byle ykselecei dnlemezdi;bu yzdendir ki, hemen hemen btn karteller, ac bir biimde,mahvolu ukuruna yuvarland. Bunu be yllk kt bir i ve d-k fiyatlar dnemi izledi, ama sanayide artk ayn ruh hali yoktu.knt, kendiliinden gelen bir ey gibi baklmyor; knt, yenibir [sayfa 27] elverili duruma ngelen bir duraklama dnemi olarakgrlmyordu.

Kartellerin oluumu bylece ikinci evresine girdi. Eskidengerici grngler olan karteller, giderek btn ekonomik yaamntemellerinden biri haline gelmektedir. Birbiri ardsra birok sanayialann, her eyden nce de hammadde kesimini ele geiriyor. Da-ha 1890-1900 dneminin banda ilerde kmr sendikasnn datemelini oluturacak kok sendikas kurulmu ve, aslnda, dahaileri gitmeyen bir kartel teknii kazanlmt. 19. yzyln sonundakibyk ykseli ve 1900-1903 bunalm hi deilse demir ve eliksanayiinde ilk kez tm bir kartel grnm altnda gelimitir. Ve


24/143



o sralarda buna yeni bir ey gzyle baklyordu; imdi ise, ekono-mik yaamn byk bir kesiminin, rekabet dna kmas, kamuo-

yunca, genellikle normal bir ey olarak kabul edilmektedir.7

Bylece tekellerin tarihindeki balca evreler yle beliriyor:(1) Serbest rekabetin gelimesinin en yksek noktaya eritii 1860-1880 yllar. Tekeller, ancak farkedilir embriyonlar halindedir. (2)1873 bunalmndan sonra, kartellerin nemli gelime dnemi; byleolmakla birlikte, bunlar henz istisna halindedir. Oturmu bir du-rumlar yoktur. Henz geici bir niteliktedirler. (3) 19. yzyln sonun-daki ilerleyi ve 1900-1903 bunalm; bu dnemde, karteller, batan-baa ekonomik yaamn temellerinden biri haline geliyor. Kapita-lizm, emperyalizme dnmtr.

Karteller, sat, deme vb. durumlar zerinde anlayorlar.Pazarlar blyorlar. iyatlar olduu gibi, imal edilecek rnlerinmiktarn da saptyorlar. Krlar eitli iletmeler arasnda bltr-yorlar, vb.. [sayfa 28]

Almanyada kartel says 1896da 250 kadard; 1905te ise12.000 kurumu iine alan 385 kartel olduu tahmin edilmekteydi.8

Ancak bu rakamlarn gerek duruma gre dk olduu herkesekabul edilmektedir. 1907 Alman sanayi istatistikleri gsteriyor ki,bu 12.000 byk iletme, lkenin ekim, buhar ve elektrik gcnnyarsndan fazlasn harcamaktadr. Amerika Birleik Devletlerindekitrstlerin says 1900de 185, 1907de 150 olarak tahmin ediliyordu.Amerikan istatistikleri, btn snai giriimleri, kiilere, zel firmalarave irketlere ayrr. Bu sonuncular, lkedeki snai iletmeler top-lamnn, 1904te %23,6s-na, 1909da ise %25,9una, yani drtte-birinden fazlasna sahip bulunuyordu. Gene bunlar, toplam ii sa-ysnn 1904te %70,6sn, 1909da %75,6sn, yani drtte-ndenfazlasn altrmaktayd. Bu tarihlerdeki retimleri ise, 10,9 milyarve 16,3 milyar dolara, yani toplam retimin %73,7sine ve %79una

7 Th. Vogelstein, Die finanzielle Organisation der Kapitalistischen Industrie und dieMonopolbildungen. GrundrissderSozialkonomik, VI. Abt., Tbingen 1914. Ayn yazarnOrganisationsformenderEisenindustrieundderTextilitidustrieinEnglandundAmerika,Bet. I, Leipzig 1910una baknz.

8 Dr. Riesser, DiedeutschenGrssbankenundihreKonzentrationiniZusammenhangemitderEntwicklungderGesamtwirtschaftinDeutschland, 4. bask, 1912, s. 149; RobertLiefmann, KartellesindTrustsunddieWeiterbildungdervolkswirtschaftlichenOrganisa-tion, 2. bask, 1910, s. 25.


25/143


ykseliyordu.Karteller ve trstler, genellikle, bir sanayi kolundaki toplam

re-timin onda-yedisini ya da onda-sekizini ellerinde toplamakta-dr. Rhi-ne-Westphalien Kmr Sendikas, kurulu yl olan 1893te,blgedeki kmr retiminin %86,7sn elinde tutmaktayd. 1910daise, bu rakam, %95,4 olmutu.9 Bylece yaratlan tekeller ok yk-sek krlar sa-lamakta ve dev lde sanayi birimleri kurulmasnayolamaktadr. Birleik-Devletlerin nl petrol trst (StandartOilCompany) 1900de kurulmutu. Sermayesi 150 milyon dolara yk-seliyordu. 100 milyon dolarlk adi hisse senedi, 150 milyon dolarlkimtiyazl hisse senedi karmt. Bu sonunculara, 1900-1907 yllararasnda denen temett oranlar yledir: [sayfa 29] %48, %48, %45,%44, %36, %40, %40, %40, toplam olarak 367 milyon dolar. 1882den190 7ye dein, 889 milyon dolar tutan net kr zerinden 606 milyondolar temett datlm, geriye kalan ksm ise, yedek ake olarakayrlmtr.10 1907de elik trstnn (UnitedStatesStelCorpora-tion) btn iletmelerinde altrlan ii ve hizmetli says, 210.180den aa dmemekteydi. Alman maden sanayiinin en nemliiletmesi olan Gelsenkirchen Maden irketi (GelsenkircheiierBerg-werksgesellscliaft), 1908de, 46.048 ii ve hizmetli altrmak-tayd.11 elik trst, daha 1902de, 9 milyon ton elik retiyordu.12

Bu trstn retimi, Birleik Devletlerdeki toplam elik retiminin1901de %66,3n, 1908de %50,1ini buluyordu.13 Ayn yllarda, ma-den retimi, %43,9 ve %46,3 oranndayd.

Amerikan hkmeti trstler komisyonu raporunda yledeniyor: Trstlerin rakipleri karsndaki stnlkleri, byk l-de giriimlerinden ve teknik donatmlarnn yetkinliinden ileri gel-mektedir. Ttn trst, kuruluundan bu yana, el emeinin yerini,en geni oranda makinenin almas iin aba gstermektedir. Buuurda, ttn imalatyla ilgili btn patentleri satn alm, bykparalar aktmtr. Balangta birou ie yaramayan bu patentle-

9 Dr. ritz Kestner, DerOrganisationzwangEineUntersuchungberdieKmpfezwischenKartellenundAussenseitern, Berlin 1912, s. 11.

10 R. Liefmann, Beteitigungs-und.inanzierungsgesellschaften,EineStudieberdenmodernenKapitalismusunddasEffektenwesen, Yena 1909, s, 212.

11 Ayn yapt, s. 218.12 Dr. S. Tschierschky, Kartell und Trust, Gttingen 1903, a. 13.13 Th. Voglstein, Organisationsformen, s. 275.


26/143



rin, trstn mhendisleri tarafndan incelenmesi, yararlanlabilirbir duruma getirilmesi gerekiyordu. 1906 sonunda, yalnz patent

edinme ileriyle uramak zere, trste bal iki irket kuruldu.Ayn amala trst, kendi gereksinmeleri iin gerekli dkmhane-ler, makine atlyeleri, tamirhaneler kurdurdu. Bu kurumlarnBrooklynde bulunan birinde ortalama 300 ii almaktadr bura-da, sigara, puro, enfiye yapmyla, ambalaj ve kutular iin gerekliparlak katlarla ilgili bulularn [sayfa 30] deneyleri yaplr; gerekiyor-sa, bu bulularn gelitirilmesine allr.14 Baka trstler, grevleriyeni imalat yntemleri bulmak ve teknik yenilemeleri incelemekolan, developpingengineers [teknii gelitirme mhendisleri] a-ltrmaktadrlar. elik trst, teknik yetkinlie ya da retim gider-lerini azaltmaya elverili her bulu iin, mhendislerine ve iilerine,yksek primler demektedir.15

Alman byk sanayiinin teknik yetkinlemesi, rnein sonyirmi-otuz ylda byk bir gelime gstermi olan kimya sanayiin-de de, ayn biimde dzenlenmitir. Daha 1908lerde, retiminyounlama sreci, bu sanayide, kendi tarzlarnda tekel niteliineyaklaan balca iki grup dourmutu. Burlar, ilkin, iki ift bykfabrika arasnda herbiri 20 ila 21 milyon mark sermayeli olmakzere, ikili anlamalar yaptlar: bir yanda, Hochsttaki eski Meisterfabrikas ile rankfurt-am-Maindaki Casella fabrikas; br yanda,Ludwigshafendaki anilin ve soda fabrikas. Bu gruplardan biri1905te ve teki 1908de, herbiri bir baka byk fabrika ile anlamayapt. Sonuta, herbiri 40-50 milyon mark sermayeli, iki tane, lbirlik kurulmu oldu. Bu birlikler, birbirine yaklamaya, fiyatlarvb. zerinde anlamaya16 balad.

Rekabet tekele dnyor. Bu da, retimin toplumsallama-snda byk bir ilerleme sonucunu douruyor. zellikle de, teknikyetkin-leme ve bulular alannda.

Bu durum, birbirini tanmayan ve bilinmeyen bir pazar iinretimde bulunan dank patronlarn o eski rekabetine artk hi

14Report of the Commissioner ofCorporationontheTobaccoIndustry Washington1909, s. 266. Dr. Paul Tafelin eu kitabndan alnmtr: DienordamerikanischenTrustsundihreWirkungenaufden.ortschrittderTechnik, Stuttgart 1913, s. 49.

15 P. Tafel, ayn yapt s. 49.16 Riesser, ad geen yapt, s. 547 ve devam, 3. bask. Haziran 1916 tarihli gazeteler

Alman kimya sanayiini biraraya getiren yeni bir dev trstn kuruluunu bildiriyor.


27/143


benzememektedir. Younlama yle bir [sayfa 31] noktaya gelmitirki, artk bir lkedeki, hatta, greceimiz gibi, birok lkedeki, hat-

ta hatta, btn dnyadaki btn hammadde kaynaklarnn (r-nein demir cevheri rezervlerinin) yaklak bir dkmn yapmakolanakl olmaktadr. Yalnzca bu dkm yaplmakla kalmyor, aynzamanda, btn bu kaynaklar, dev tekel gruplar tarafndan ele ge-iriliyor. Bu gruplarn szlemeleriyle bltkleri pazarlarn em-me kapasitesi de, yaklak olarak, tahmin edilebilmektedir. Tekeller,en kalifiye emei de, en iyi mhendisleri de elaltnda bulundur-maktadr; yollar, ulatrma, aralar, Amerikada demiryollar, Avru-pada ve Amerikada deniz ulatrma irketleri ele geirilmitir. Em-peryalist aamasnda kapitalizm, retimin tam toplumsallamasnadoru gitmektedir; iradelerine ve bilinlerine aykr olarak, kapita-listleri, tam rekabet zgrlnden tam toplumsallamaya bir geiibelirleyen yeni bir toplumsal dzene doru adeta srklemektedir.

retim toplumsal hale geliyor, ama mlk edinme zel kal-makta devam ediyor. Toplumsal retim aralar, kk bir aznlnmlkiyetinde kalyor. eklen kabul edilen serbest rekabetin genelkadrosu srp gitmekte, ve bir avu tekelcinin, halkn geri kalanksm zerindeki boyunduruu yz kez daha ar, daha duyulur,daha gzyumulmaz duruma gelmektedir.

Alman iktisats Kestner, tamamn kartellerle outsiderlar[kartel-d sanayiciler] arasndaki savama ayrd bir kitap yaym-lam ve bu yaptna u ad vermitir: rgtlenmeZorunluluu. Oy-sa, kukusuz, kapitalizmin aybn rtmemi olmak iin tekelci bir-liklere boyuneme zorunluluu da diyebilirdi. Tekelci birliklerinrgtlenme zorunluluu iin gnmzdeki modern, uygarlamsavata bavurduklar usullerin listesine yle bir gzatmak yararlolacaktr: (1) hammaddeden yoksun brakmak (... kartele katl-maya zorlamak yolunda kullanlan en nemli usullerden [sayfa 32] bi-ri); (2) ittifaklar yoluyla emek arzn durdurmak (yani kapitalistlerile ii sendikalar arasnda, iilerin, kartellememi iletmelerdealamayacaklarna ilikin anlamalar yaplmas); (3) ulatrmaaralarndan yoksun brakmak; (4) mahreleri kapamak; (5) yal-nzca kartellerle ticaret ilikileri kurmalar konusunda mterilerleanlamalar yapmak; (6) sistemli bir biimde fiyat indirmek (buusule outsiderlar, yani tekelden bamsz bulunan iletmeleriykmak iin bavurulur; belirli bir srede, mallar maliyet-fiyatlar


28/143



altnda satmak iin, milyonlar harcanmtr; akaryakt sanayiindebunun rnekleri grlmt: benzin fiyatlar 40 marktan 22 marka,

yani yar-yarya drlmt!); (7) kredileri kesmek; (8) boykot.Burada, artk, byk ve kk yapmevleri, teknik yndengelimi ve geri kalm iletmeler arasnda bir rekabet szkonusudeildir. Kendi zorbalklarna ve tahakkmlerine boyun-emek iste-meyen kk iletmelerin tekeller tarafndan boulmas gereiy-le karlayoruz. Bu durum, bir burjuva iktisatsnn kafasnda na-sl yanklanmaktadr, onu grelim:

Salt ekonomik alanda bile, diye yazar Kestner, eski anlamy-la ticari faaliyetten rgtl bir speklasyona doru belli bir kaymameydana geliyor. Baar ans, artk, teknik ve ticari deneyimleriylemterilerin gereksinmelerini en iyi ekilde tahmin etme gcnkazanm olan ve uyumu talebi kefedip etkili bir biimde uyar-may bilen tccara deil, eitli iletmeler ile bankalar arasndakiiliki olanaklarn ve organik gelimeyi hesaplayabilen ya da hideilse sezebilen speklasyon dehasna [!?] glmektedir....17

Bu szler, aka u anlama geliyor: kapitalizmin gelimesiyle bir noktaya varmtr ki, meta retimi henz egemenliini ko-rumak ve ekonomik yaamn temeli saylmakla [sayfa 33] birlikte, as-lnda, sarslmakta ve krlarn byk ksm para oyunlar yapan de-halara akmaktadr. Bu para oyunlarnn, bu dzenbazlklarn teme-linde ise retimin toplumsallamas vardr; ancak bu toplumsalla-maya dein ykselmi insanln bylece gerekletirdii bykilerlemeden yararlananlar speklatrlerdir. Bu temel zerindeemperyalizmin gerici ve kk-burjuva eletirmeninin, geriye,bar, serbest, drst rekabete dnmeyi nasl dlediinidaha aada greceiz.

Kartellerin douunun bir sonucu olan srekli fiyat yksel-melerine, diyor Kestner, imdiye dein yalnzca balca retim ara-larna ilikin maddelerde, zellikle kmrde, demirde, potasta ras-lanm, ama mamul maddelerde byle bir ey szkonusu olma-mtr. iyat ykseliinden doan kr art da, yalnz retim aralarsanayiine zg kalmtr. Bu gzleme unu da eklemeliyiz: yar-mamul madde deil de hammadde ileyen sanayiler, kartellerinkurulmasyla yar-mamul-leri ileyen sanayi kollarnn zararna ola-

17 Kestner, ad geen yapt.


29/143


rak yalnzca yksek krlar biiminde yararlar salamakla kalma-m, ayn zamanda, bu ikinciler zerinde, serbest rekabet dnemin-

de varolmayan bir egemenlik de kurmutur.18

Bu altn izdiimiz szck, burjuva iktisatlarnn ok sey-rek olarak ve byk bir gnlszlk iinde kabule yanatklar,bata Kautsky olmak zere oportnizmin gnmzdeki savunucu-larnn savsaklamaya ve reddetmeye altklar sorunun zn or-taya koymaktadr. Egemenlik ilikileri ve onlarla birlikte ortaya kaniddet, kapitalist gelimenin en son aamasnda raslanan tipikbelirtilerdir; ve bu, mutlak egemenlik sahibi ekonomik tekellerinkurulmasyla zorunlu olarak ortaya kmas gereken ve gerektede ortada olan sonulardr. [sayfa 34]

Kartel egemenliinin bir rneini daha verelim. Hammaddekaynaklarnn tamamn ya da byk ksmn ele geirmek olanaklolduu zaman, kartellerin oluumu ve tekellerin kuruluu da okkolay olmaktadr. Ancak, hammadde kaynaklarn bir elde toplama-nn olanakl olmad baka sanayilerde, tekellerin ortaya kmaya-can dnmek de yanltr. imento sanayii, gerekli hammaddeyiher yerde bulabilir. Ama bu sanayi de, Almanyada, tam anlamylakartellemitir. abrikalar, blgesel sendikalar iinde toplanmtr:Gney Almanya, Rhine-Westphalien vb. iyatlar, tekel fiyatdr: Mali-yet-fiyat 180 mark olan bir vagon maln sat fiyat, 230-280 mark!letmeler, %12-16 temett der. Ancak ada speklasyon dehala-rnn, kr-pay ad altnda datlanlar dnda, ayrca, byk birtakmkazanlarla sebeplendiklerini de unutmayalm. Byle krl bir sana-yide, rekabeti ortadan kaldrmak iin, tekelcilerin, oyunlara bavur-duklar da grlmtr: kendi sanayilerindeki durumun kt olduuhakknda geree uymayan sylentiler karrlar; gazetelerde ser-maye sahipleri, sermayenizi imento sanayiine yatrmaktan sakn-nz! gibi imzasz uyarlar yaymlarlar. Ensonu, outsiders (yanikartel-d) fabrikalar 60, 80 ya da 150 bin mark tazminat deyereksatn alrlar.19 Tekel, her yerde kendine yol amaktadr; rakiplerinimtevazi bir bedelle satn almaktan Amerikan usul dinamitkullanmaya dein her trl yola bavurarak.

Kartellerin, bunalmlar ortadan kaldraca fikrine gelince,

18 Kestner, ad geen yapt, s. 254.19 L. Eschwege, Zement, Die Bank dergisinde, 1. s. 115 ve devam.


30/143



bu, kapitalizmin kusurlarn her ne pahasna olursa olsun rtmekiin didinen burjuva iktisatlarnn uydurduklar bir masaldr. Ter-

sine, belirli sanayi kollarnda yaratlm tekel, kapitalist retiminbtnnde zaten var olan karkl daha da oaltmakta, arlatr-maktadr. [sayfa 35] Tarmn gelimesi ile sanayiin gelimesi arasndakioranszlk ki bu, genellikle, kapitalizme zg bir olaydr daha daartmaktadr. Byk Alman bankalarnn sanayi ile ilikisi stneen iyi yaptlardan birinin yazar olan Jeidelsin de kabul ettii gibi,en iyi kartellemi ve ar sanayi denen sanayi kolunun, zelliklekmr ve demir sanayiinin ayrcalkl durumu, br sanayi kollarn-da sistem eksikliini daha da hissedilir bir noktaya getirmekte-dir.20

Bir ulusal ekonomi ne denli gelimi olursa, diye yazyorkapitalizmin azgn savunucusu Liefmann, riskli giriimlere, yaban-c lkelerdeki iletmelere, gelimek iin uzun zaman isteyen ilet-melere, ensonu yalnzca yerel nem tayan iletmelere ynelir.21

Riskin art, kesinlikle taarak yurtdna vb. akan sermayedekiok byk artlara baldr. Ayn zamanda, tekniin ok byk birhzla ilerlemesi, ulusal ekonominin eitli alanlar arasndaki uyum-suzluun giderek oalan unsurlarn, karkl, bunalmlar ortayakarr. Liefmann unu da kabul etmek zorunda kalmtr: Dorusu,insanl, yakn bir gelecekte teknik ynden nemli devrimler bek-lemektedir; bunlar ulusal ekonominin rgtleniini de kesin bir bi-imde etkileyecektir... elektrik, havaclk... ounca ve genel ola-rak byle derin ekonomik dnm dnemlerinde, youn bir spe-klasyon eiliminin oald grlr...22

Bunalmlarn her eidi, daha ok da ekonomik bunalmlar,ama kesinlikle tek bana ekonomik bunalmlar deil gleriorannda, younlamaya ve tekele eilimi artrr. te ada tekel-lerin tarih iindeki bir dnm noktas olan 1900 bunalmnn nemizerine Jeidelsin yararl birka dncesi: [sayfa 36]

1900 bunalm, temel sanayi kollarndaki dev iletmelerinyannda, bugnk bululara gre nemini yitirmi yapda birok

20 Jeidels, DasVerhltnis,derdeutschemGrossbankenzurbesondererBercksichti-gungder,Eisenindustrie, Leipzig 1905, s. 271.

21 Liefmann, Beteitigungs-und.inanzierungsgesellschaften, s. 434.22 Liefmann, ayn yapt, a. 465, 466.


31/143


iletme, basit [yani birlememi] iletmeler buldu; sanayideki yk-seliin dalgalar onlar da gnence gtrmt. Birlemi dev ilet-

meleri hi etkilemeyen ya da ok ksa bir sre iin etkileyen fiyatd, bu basit iletmeleri byk bir skntnn iine att. Bu ba-kmdan 1900 bunalm, eski 1873 bunalmna oranla, ok daha faz-la bir sanayi younlamasna yolamtr; geri 1873 bunalm daen iyi donatml iletmeleri seerek ayklamt; ancak o dnemdekiteknik dzey yznden, bu ayklama, bunalmdan baaryla kmiletmelere bir tekel olana salayamamt. Byle srekli ve yk-sek lde bir tekel durumu, her yana dal-budak salm rgtlerive sermayelerin bykl sayesinde modern demir, elik ve elekt-rik sanayii dev iletmelerinde; daha kk bir lde de makinesanayinde, baz metalurji kollarnda ve iletiim yollar sanayindevb. vardr.23

Tekel, bu, kapitalizmin gelimesinin en yeni aamasnnsonszdr. Ancak, bankalarn roln hesaba katmazsak, tekelle-rin gerek gc ve rol konusundaki bilgimiz ok yetersiz, eksikve snrl olmaktan ileri gidemez. [sayfa 37]

23 Jeidels, ayn yapt, s. 108.


32/143



KBANKALAR VE YEN ROLLER

BANKALARIN ilk ve temel grevi, demelerde araclk hizme-ti grmektir. Bu yolla, atl para-sermayeyi etkin sermayeye, yanikr salayan sermayeye dntrrler; her eit para gelirlerinitoplayarak kapitalist snfn emrine verirler.

Bankalar gelitike ve az sayda kurumlar halinde younla-tka, mtevazi araclar olmaktan kp, belli bir lkenin ya da birok lkenin hammadde kaynaklarnn ve retim aralarnn ou-nu kapitalistlerin ve kk patronlarn para-sermayelerinin hemenhemen btnn emirlerinde bulunduran muazzam tekeller hali-ne gelirler. Birok mtavaz aracnn, byle , bir avu tekelci halinegelmesi, kapitalizmin [sayfa 38] kapitalist emperyalizme dnmesinin


33/143


temel srelerinden birini meydana getirmektedir. Bunun iin, il-kin bankaclktaki younlama olay stnde duracaz.

1907-1908de bir milyon marktan fazla sermayeli anonimAlman bankalarndaki mevduat toplam 7 milyar marka ykseliyor-du; bu mevduat 1912-1913te 9,8 milyar marka ulamt. Yani beyllk bir sre iinde 2 milyar 800 milyon marklk bir art olmutu(%40). Bu toplamn 2 milyar 750 milyonu, 10 milyon marktan fazlasermayeli 57 banka arasnda blnmt. Mevduatn byk ve k-k bankalar arasnda dal yleydi24: [tablo - 1]

[TABLO 1]MEVDUAT YZDELER

Kk bankalar, ilerinden yalnz dokuzu mevduat toplam-

nn yarsn ellerinde toplam byk bankalar tarafndan pskrtl-m, ezilmiti. Ancak, biz, burada, birok eyi, szgelimi bir dizikk bankann, byk bankalarn bal organlar (filyalleri) halinedntn hesaba katmyoruz. Bunlardan ilerde szedeceiz.

1913 sonlarnda, Schulze-Gaevernitz, yaklak olarak 10 mil-yar mark tutarndaki toplam mevduatn 5,1 milyarnn 9 bykBerlin bankasnda toplandn hesaplamt. Yalnz mevduat topla-mn deil, banka sermayeleri toplamn da [sayfa 39] dikkate alan ya-zar yle diyordu:

1909 sonunda, 9 byk Berlin bankas, kendilerinebalbankalarlabirlikte, 11 milyar 300 milyon fark, yani toplam Almanbanka sermayesinin %83n denetimleri altnda tutuyordu. Ken-disinebalbankalarlabirlikte yaklak olarak 3 milyar markla a-lan Deutsche Bank, Prusyadaki Devlet Demiryollar daresininyannda, eski dnyann en byk ve en az merkeziyeti sermaye

Yllar9 BykBerlin

Bankas

SermayeleriSermayesi 10Milyon Mark

Aan Dier 48Bankada

Sermayeleri 1-10Milyon Mark

Arasnda Olan 115Bankada

Sermayeleri 1Milyon MarktanAz Olan Kk

Bankalarda

1907-081912-13

4749

32.536.0

16.512.0

43

24 Alfred Lansburgh, nf Jahre deutsches Bankwesen, Die Bank, 1913, n 8, s. 728.


34/143



birikimini temsil etmektedir.25

Bal bankalara ilikin noktalarda zellikle durduk; nk,

ada kapitalist younlamann en nemli ayrc zelliklerindenbiri burdadr. Byk iletmeler, zellikle bankalar, kk ilet-meleriyalnzca yutmakla kalmazlar; onlarn sermayelerine katlarak, his-se senetlerini satn alarak ya da deitirerek, kredi sisteminden ya-rarlanarak, onlar kendilerine balarlar, teknik deyimiyle sylersekkendi konsorsiyumlarna sokarlar, yedeklerine alrlar. ProfesrLiefmann modern itirak ve finansman irketleri hakknda 500sayfa kadar tutan bir kitap yaymlad;26 ne yazk ki, bu kitapta, iyisindirilmi birtakm kaba bilgilere, pek zavall cinsten teorik dn-celerini eklemi. Younlama bakmndan holding sisteminin ne-relere gidecei, en iyi biimde, kendisi de bir banker olan Riessedinbyk Alman bankalar stne yazd kitapta anlatlmtr. Ancakbu kitaptaki verileri incelemeden nce, holding sistemine somutbir rnek verelim.

Deutsche Bank grubu, byk banka gruplarnn en bydeilse bile, en byklerinden biridir. Bu gruptaki btn bankalararasndaki balara bir gzatmak iin, birinci, ikinci, nc derece-deki holdingleri, ya da, ayn ey[sayfa 40] demek olan, kk banka-larn Deutsche Banka ballklar arasnda ayrm yapmak gerekir.O zaman aadaki tablo elde edilir27 [tablo - 2]:

[TABLO 2]

1. DerecedeBamllk

2. DerecedeBamllk

3. DerecedeBamllk

Srekli

Belirsiz sreli

17 bankada

5 bankada

9 Holding,34 bankayaitirak eder

4 holding,7 bankayaitirak eder.

Zaman Zaman 8 bankada5 holding,14 bankayaitirak eder.

2 holding2 bankayaitirak eder.

T o p l a m 30 bankada14 holding,48 bankayaitirak eder.

6 holding,9 bankayaitirak eder.

DeutscheBa

nkn

Holdingleri

{


35/143


Zaman zaman Deutsche Banka birinci derecede balolan 8 banka arasnda 3 yabanc banka vardr: bir Avusturya (Wie-

nerBankverein) ve iki Rus bankas (SibiryaTicaretBankas ve RusDTicaretBankas) Deutsche Bank grubu, dorudan doruya yada dolayl, ksmen ya da tamamen, toplam olarak 87 bankay iinealmaktadr. Grubun toplam sermayesi asl sermayesi ve mevduatsermayesi, 2-3 milyar mark olarak tahmin edilmektedir.

Byle bir grubun bana gemi bulunan ve kendinden bi-raz kk yarm dzine baka banka ile devlet borlar gibi okkrl ve nemli ilemleri ynetme konusunda anlamalara girenbir bankann, artk arac rolle yetinmeyecei bir avu tekelcininbirlii haline gelmekte olduu aktr. [sayfa 41]

Bankaclktaki younlamann, Almanyada, l9. yzyln so-nunda ve 20. yzyln banda nasl hzl bir tempo iinde meydanageldiini Riesserden zetleyerek aldmz aadaki veriler gstere-cektir [tablo - 3]:

[TABLO 3]ALTI BYK BERLN BANKASI

Burada btn lkeyi kaplayan sk bir mali kanallar ebekesi-nin btn sermayeleri ve gelirleri merkeziletirerek, binlerce tekbir ulusa kapitalist rgte ya da tek bir dnya kapitalist rgtnedntrerek hzla yayld grlyor. Gnmzdeki burjuva eko-

nomi politii adna biraz nce Schulze-Gaevernitzden aldmzparada sz edilen ademi merkeziyet kavram, gerekte, eskiden

25 Schulze-Gaevernitz, Die deutsche Kreditbank GrundrissderSozialkonomik, T-bingen 1915, s. 12 ve 137.

26 R. Liefmann, Beteiligungs-und.inanzierungsgesellschaften,EineStudieberdenmodernenKapitalismusunddeseffektenwesen, Yena 1909, s. 212.

27 Alfred Lansburg, Das Beteiligungssystem im deutschen Bankwesen, Die Bank,1910, 1. s. 500.

YllarAlmanyad

aki

ubeleri

Ajanslar ve KambiyoBrolar

Anonim irketHalindeki AlmanBankalarndakiSrekli tirakler

KurumlarToplam

189519001911

1621104

1440276

18

63

4280450


36/143


37/143


Bu basit rakamlar, sermaye younlamasndaki ve i ciro-sundaki artla bankalarn neminin kkten nasl deitiini, ayrn-

tl ve uzun aklamalardan daha iyi gstermektedir. Ayr ayrkapitalistler birleerek bir tek kolektif kapitalist meydana getiriyor-lar. Birok kapitalistin cari hesaplarn [sayfa 43] tutmakla, bankalar,as-lnda, yalnzca teknik ve yardmc bir ilem yapmaktadr. Ancakbu ilemler muazzam lde yaygnlk kazand zaman gryoruzki, bir avu tekelci, btn kapitalist toplumun snai ve ticari ilem-lerini kendi isteklerine bal klyor; bu tekelci grup, bankalarla ili-kileri, cari hesaplar ve baka mali ilemler sayesinde, ilkin, kenardakalm kapitalistlerin durumlarn tam bir ekilde renebilir, sonrakredileri azaltp oaltarak ya da kolaylatrp zorlatrarak onlarzerinde bir denetimkurabilir, onlar etkisi altna alabilir, ensonuonlarn yazglarn tamanlamylaelindetutabilir, iletmelerinin ge-lirini belirleyebilir, onlar sermayeden yoksun brakabilir ya da ser-mayelerinin byk lde artmasna izin verebilir, vb..

Biraz nce Berlindeki DiscontoGeselschaftn sermayesinin300 milyon mark olduunu belirtmitik. Bankann sermayesindekibu art, en byk iki Berlin bankasnn, Deutsche Bank ile DiscontoGesellschaftn, egemenlik savamnn kk sonularndan biridir.1870te, daha yeni kurulmu olan bu ikincisinin 15 milyon sermaye-sine karlk, birincinin sermayesi 30 milyon mark bulmaktayd.1908de, birincinin sermayesi 200 milyon, ikincisininki 170 milyondu.1914te, DeutscheBank, sermayesini 250 milyona ykseltti; brise gene ok byk bir baka bankayla, SchaaffhauseizscherBank-verein ile birleerek, sermayesini 300 milyona kard. Elbette ki buegemenlik savam, iki banka arasnda, gittike daha sk ve dahasrekli birtakm anlamalarla birlikte yryecekti. Bankalardakibu gelimenin en lml ve en titiz bir burjuva reform anlaynntesine hibir zaman gemeyen bir anlayla ekonomik sorunlarinceleyen uzman kiilerde uyandrd dnceler yledir:

Disconto Gisellschaftn sermayesinin 300 milyon marka yk-selmesi konusunda Alman dergisi DieBankta yle deniyordu:br bankalar da ayn yolu izleyecektir. Bugn ekonomik yndenAlmanyay ynetmekte olan 300 kii, [sayfa 44] zamanla 50ye, 25einecek, hatta daha da azalacaktr. te yandan, modern younlamahareketinin yalnz bankaclk alannda kalaca da sylenemez.Bankalar arasndaki bu sk ilikiler, onlarn koruduu sanayi toplu-


38/143



luklarnn da biraraya gelmesini gerektirecektir. ... Gnn birindeuyandmzda, evremizde trstlerden baka ey gremeyip ara-

caz; zel tekellerin yerine devlet tekellerini geirmek zorunlulu-unu duyacaz. Bununla birlikte, ileri, hisse senetleriyle biraz hz-lanm olarak kendi serbest gelimelerine brakm olmaktan bakabir su bulamayacaz kendimize.30

te burjuva gazeteciliinin gszlne gzel bir rnek.Burjuva bilimi ise, daha az iten olmasyla, ilerin esasn rtbas et-mek, orman aalarla maskelemek eilimiyle, bundan ayrlr. Yo-unlamann sonularna amak, kapitalist Alman hkmetiniya da kapitalist toplumu (bizi) sulamak; tpk Amerikan trst-lerinden korkan ve trstler kadar teknik ve ekonomik ilerlemeyihzlandramadklar31 gerekesiyle Alman kartellerini onlara ye-leyen Alman kartel uzman Tschierschky gibi, hisse senedi ilem-lerinin younlamay artracandan korkmak bu, gszlk deilde nedir?

Ama gerekler, gerekler olarak kalr. Belki bugn, Almanyada, trstlere deil, yalnzca kartellere raslanyor; ama gene de, Al-manya, 300 amayan byk sermaye tarafndan ynetilmektedir.stelik bu say, gittike azalmaktadr. Her durumda ve btn kapita-list lkelerde, bankalar yneten yasalar arasndaki farklar ne olursaolsun, bankalarn, sermaye younlamas ve tekellerin oluumusrecini kuvvetlendirdikleri ve hzlandrdklar bir gerektir.

Marx, yarm yzyl nce, Kapitalde (Rusa eviri, c. III, Kitap2, s. 144.).[10] Bankaclk sistemi, gerekte genel [sayfa 45] bir deftertutma ve retim aralarnn toplumsal bir lekte dalma biiminesahiptir; ama, yalnzca bu biime. Banka sermayelerinin artmas,byk bankalarn ube ve ajans saylarnn ve cari hesap adetlerininoalmas konusunda yukarda belirttiimiz rakamlar, btn birkapitalistler snfnn genel muhasebesini somut bir biimde sun-maktadr bize; btn bir kapitalistler snf dedik, aslnda kapitalistolmayan unsurlar da katlmaktadr buna, nk bankalar, ksa birsre iin de olsa, kk iadamlarnn memurlarn, ii snfnnok ince st tabakasnn her eit para gelirlerini de toplamaktadr.retim aralarnn genel dalm ise kesinlikle, modern bankalarn

30 A. Lansburgh, Die Bank mit den 300 millionen, Die Bank, 1914, 1, s. 426.31 S. Tschierschky, ad geen yapt, s. 128.


39/143


gelimesinden doar. Saylar ransada 3-6, Almanyada 6-8 olanbu bankalarn en nemlilerinin ellerinde milyarlar dnmektedir.

Ne var ki, sorunun z szkonusu olduunda, retim aralarnnbu dalm, hibir genel izgi tamaz; tamamyla zeldir, yanibyk sermayenin, ilk planda da en byk sermayenin, halk ynla-rnn glkle beslendii, tm tarmsal gelimenin sanayidekigelimelerden onarlmaz bir ekilde geri kald, sanayi iinde dear sanayiin br sanayi kollarn haraca kestii koullar altndaoluan tekelci sermayenin karlarna gre ilemektedir.

Tasarruf sandklar ve postaneler de kapitalist ekonominintoplumsallamasnda bankalarla rekabet etmeye balyor. Bunlar,daha ademi merkeziyeti kurumlardr; yani etkileri daha byksayda yerel birimlere, daha uzak yerlere, daha geni bir nfus ke-simine yaylmaktadr. Bir Amerikan komisyonu, bankalardaki vetasarruf sandklarndaki mevduatn karlkl gelimesi zerine urakamlar elde etmitir32 [tablo - 5]:

[TABLO 5]MEVDUAT

(MLYAR MARK)

Mevduata %4-4,25 faiz deyen tasarruf sandklar, sermaye-lerine krl plasmanlar aramak, polie, ipotek vb. [sayfa 46] ilemle-rine girmek zorunda kalmaktadr. Bylece bankalar ve tasarrufsandklar arasndaki snrlar giderek silinmektedir. Bu bakmdan,rnein Boshum ve Erfurt Ticaret Odalar, senet iskonto etmekgibi tamamyla banka ilemi saylan ilerin tasarruf sandklar tarafn-

ngiltere ransa Almanya

Yllar

Bankalar

Tasarruf

Sandklar

Bankalar

Tasarruf

Sandklar

Bankalar

Kredi

irketleri

Tasarruf

Sandklar

188018881909

8.412.423.2

1.62.04.2

?1.53.7

0.92.14.2

0.51.17.1

0.40.42.2

2.64.5

13.9

32 Statistics of the National Monetary Commision, Die Bank, 1910, s. 1200.


40/143



dan yaplmasnn yasaklanmasn istiyorlar. Postaneler tarafndanyaplmakta olan banka ilemlerinin de snrlandrlmasn gerekli

gryorlar.33

Banka kodamanlar, ummadklar bir yerde, devlet te-kelinin ie elatmasndan korkar grnyorlar. Ancak uras da bes-belli ki, bu korku, ayn dairenin iki ynetici blm arasndaki re-kabetin erevesini amamaktadr. nk, bir yandan, tasarruf san-dklarna emanet edilmi milyarlar kesinlikle gene o ayn kodaman-larn emrinde demektir: te yandan, kapitalist toplumdaki devlettekeli, aslnda, u ya da bu sanayi alanndaki iflas snrna gelmimilyonerlerin gelirlerini artrmak ve gvence altna almak iin kulla-nlan bir aratan baka bir ey ifade etmemektedir.

Serbest rekabetin hkm srd eski kapitalizmin yerini,tekellerin egemen olduu bir yenisinin almas, dourduu biroksonular arasnda Borsann nemini de [sayfa 47] azaltmamtr. DieBank dergisi yle yazar:

Borsa, eskiden, bankalarn kardklar kymetleri henzmterileri arasna plase edemedii zamanlarda sahip olduu ovazgeilmez deiim aracs niteliini uzun bir sreden beri yitirmibulunuyor.34

Her banka, bir Borsadr. Banka ne denli byk, ilemlerin-deki younlama ne denli ilerlemi olursa, bu zleyi de o denligereklik kazanm olur.35

Borsa, bir zamanlar, 1870i izleyen yllarda, genlik taknlk-lar iinde [1873 borsa bunalmna,[11]Grnderzeit[12] irketi rezalet-lerine vb. ince bir ima] Almanyann sanayileme an amt... bugn ise bankalar ve sanayi, bu ii kendi balarna yapabilecekgteler. Byk bankalarmzn Borsa zerindeki egemenlii, iyicergtlenmi Alman snai devletinin ifadesinden baka bir eydeildir. Otomatik olarak ileyen ekonomik yasalar alan daralr,buna karlk bankalarla ilgili bilinli alma dzeni nemli ldegeniletilirse, ulusal ekonomi konusunda birka yneticiye densorumluluk pay da ok geni oranlarda artm olacaktr. AlmanProfesr Schulze-Gaevernitz byle yazyor.36 Alman emperyaliz-minin bu savunucusu, btn lkelerin emperyalistleri zerinde oto-

33Die Bank, 1913, s. 811, 1022; 1914, s. 713.34Die Bank, 1914, s. 316.35 Dr. Oscar Stillich, Geld-und Bankwesen Berlin L%7, s. 169.


41/143


ritesi olan bu savunucu, ekonomik yaamn bankalarca bilinlibir biimde dzenlenmesi olaynn, aslnda iyi rgtlenmi bir

avu tekelci tarafndan halk ynlarnn soyulmas demek olduunu,bu ayrnty, maskelemeye alr. nk, burjuva profesrn g-revi, banka tekelcilerinin btn mekanizmasn rlplak ortayakoymak ya da entrikalarn belirtmek deil, tersine, onlar daha aziren gstermektir.

Daha yetkin bir iktisat ve maliyeci olan Riesser de, [sayfa48] yadsnlamaz gereklerden birtakm bo tmcelerin yardmylasyrlmaya almaktadr: ... Borsa, gitgide, menkul kymetlerin dola-m ve btn ekonomik yaam iin pek gerekli olan niteliini: ya-ni yalnzca en doru len alet olma zelliini deil, ayn zamanda,kendine ynelen btn ekonomik hareketlerin otomatik dzenleyi-cisi diyebileceimiz zelliini de yitirmektedir.37

Baka bir deyile, eski kapitalizm, serbest rekabet kapitalizmi,mutlak ve vazgeilmez dzenleyicisi Borsa ile birlikte, ortadan ebe-diyen kaybolmaktadr. Geici bir dnemin belirtilerini tayan, ser-best rekabet ve tekel karm yeni bir kapitalizm, onun yerini alyor.Bylece soru kendiliinden domaktadr: bugnk kapitalizminbu geii neye yneliyor? Ne var ki, burjuva bilginleri bu soruyusormaktan korkuyorlar.

Otuz yl nce, iilerin el emei dnda kalan ekonomikalmann onda-dokuzunu, serbest rekabet dzeni iindeki yumu-akbal iverenler yapard. Bugn ise, ekonomide bu zihinsel a-bann onda-dokuzu memurlar tarafndan yerine getirilmektedir.Banka, bu evrimin bandadr.38

Schulze-Gaevernitzin bu itiraf, bir kez daha, bugnk kapita-lizmin emperyalist aamadaki kapitalizmin gei olaynn neyeyneldii sorusunu akla getiriyor.

Younlama srecinin gcyle, btn kapitalist ekonomi-nin banda kalan baz bankalarda, doal olarak, tekel anlamalar,bir bankatrstne doru gitgide daha belirgin bir kayma eilimitayacaktr. Amerikada, artk dokuz deil, ama ok byk iki ban-

36 Schulze-Gaevernitz, Die deutsche Kreditbank, Grundriss derSozialkonomikde,Tbingen 1915, a. 101.

37 Riesser, ad geen yapt, 4. bask, s. 629.38 Schulze-Gaevernitz, Die deutsche Kreditbank, Grundriss derSozialkonomik,

Tbingen 1915, s. 151.


42/143



ka, milyarder Rockefellern ve Morgann bankalar, 11 milyar markaulaan bir sermayeye hkmetmektedir.39 9Almanyada yukarda be-

lirttiimiz [sayfa 49]SchaaffhausenBirliinin DiscontoGesellschafttarafndan emilmesi olay, Borsann nde gelen yayn organlarn-dan .rankfurtterZeitungda[13] yle deerlendiriliyordu:

Bankalarn younlamasndaki artma hareketi, genel olarakkredi talebinde bulunabilecek kurumlar evresini de daraltmaktadr.Sanayi ile mali dnya arasndaki sk iliki, banka sermayesinemuhta sanayi irketlerinin hareket zgrln snrlamaktadr.Bu yzden, byk sanayi, bankalarn artan trstleme eiliminifarkl duygularla izlemektedir. Gerekten birok kez byk bankagruplar arasnda rekabeti snrlama amacn tayan anlamalaragiriildii gzlemlenmitir.40

Bankalardaki gelimenin son szn bir kez daha syleye-lim: tekel.

Bankalarla sanayi arasndaki sk ilikiye gelince, bankalarnyeni rol belki de en ak biimde bu alanda grlmektedir. Birbanka, bir sanayicinin senedini iskonto ettii zaman, ona bir carihesap vb. aacak, ve bu ilemler, tek tek alnrsa, o sanayicinin ba-mszlna zarar vermeyecek, banka da mtevazi bir arac rolnndna km olmayacaktr. Ancak bu ilemler oalr ve yerleikbir durum kazanrsa, bir iletmenin cari hesabnn tutulmas, banka-ya, bu mterisinin ekonomik durumu hakknda her zaman dahageni ve daha ak bilgi edinme olana salyorsa ki daima byleolmaktadr, o snai iletme, gitgide daha byk lde bankayakar baml olmaya balar.

Ayn zamanda, bankalar ve byk ticari ve snai iletmelerarasnda bir eit kiisel birlemenin, hisse senetleri alm yoluylabir kaynama olaynn gelitii, bunun da snai ve ticari iletmelerindenetim (ya da ynetim) kurullarna banka mdrlerinin geme-siyle, ya da tersinin olmasyla, gerekletii de grlmektedir. Almaniktisatcs Jeidels, [sayfa 50] bu eit sermaye ve iletme younlamashakknda ok nemli belgeler toplamtr. Buna gre, Berlindekien byk alt banka, mdrleriyle 344 sanayi irketinde, ayrca y-netim kurulu yeleriyle baka 47 sanayi irketinde temsil edilmek-

39Die Bank, 1912, 1. s. 435.40 Schulze-Gaevernitzden naklen, Grundriss der Sozialkonomik, s. 165.


43/143


tedir; yani toplam olarak 751 irkette. Bu sonuncularn 289unda,ya ynetim kurulu bakanl ya da iki yelik ele geirilmitir. Bu

irketler en eitli ticaret ve sanayi alanlarna yaylr: sigorta, ulatr-ma, lokantalar, tiyatrolar, sinema filmcilii vb.. te yandan, 1910da,ayn alt bankann denetim kurullarnda 51 byk snai iletmenintemsilcileri bulunuyordu; rnein bunlardan biri de Krupp firmasnabal Hapag (Hamburg-Amerikan) adl byk denizcilik kumpan-yasnn mdryd. Bu alt bankann herbiri, yzlerce sanayi irketi-nin kard hisse senetlerine ve tahvillere katlmlard; bu irket-lerin says 281 ve 419 arasnda deiiyordu.41

Bankalarn ve sanayilerin kiisel birliki, hkmet ile bunlararasndaki kiisel birlikle tamamlanmtr.

yle yazar Jeidels: Denetim kurullarndaki sandalyeler, nlkiilere ve devlet makamlaryla ilikileri nemli lde kolaylatra-bilecek [!!] eski memurlara rahata sunulmaktadr. ... Byk birbankann denetim kurulunda, genellikle bir parlamento yesi yada Berlin belediyesinden bir ye bulunur.

Hazrlanma ve, denebilirse byk kapitalist tekeller noktas-na ulama, btn doal ya da doast aralar kullanlaraktam hzla devam etmektedir. Bundan da, modern kapitalist toplu-mun birka yz finans kral arasnda, bir eit sistematik iblmmeydana gelmektedir.

[Bankalarn ynetim kurullarna vb. giren] baz byk sana-yicilerin faaliyet alanlarndaki bu genilemeye kout olarak, bellisanayi blgelerinin, taradaki banka mdrlerinin [sayfa 51] sorumlu-luuna braklmas, byk bankalarn yneticileri iin belli bir uz-manlk alan yaratmaktadr. Byle bir uzmanlama, genellikle, yalnzbyk bankalarda, zellikle de sanayi dnyasyla iyice yaygn ilikilerkurulduunda olanakl olabilir. Bu iblm iki ynde oluur: biryandan, btn sanayi ilikileri o ite uzmanlam bir mdre verilir;te yandan, her mdr ayr iletmelerin ya da. retimleri ve krlarbirbirine bal bir iletme grubunun denetimini stlenir. ... [Kapita-lizm daha imdiden ayr ayr iletmelere rgtl bir denetim uygula-ma dnemine girmi bulunuyor:] Bunlardan birinin uzmanl Al-man sanayii, hatta bazan yalnzca Bat Almanyadaki sanayi olmak-tadr [Bat Almanya, sanayi ynnden, lkenin en gelimi ksmdr];

41 Jeidels, ad geen yapt, Riesser, ayn yapt.


44/143



tekiler ise, yabanc devletler ve yabanc sanayi ile ilikilerde, sana-yicilerin kiilikleri hakknda toplanacak bilgiler, Borsa ileri vb. konu-

larnda uzmanlarlar. Ayrca, ou kez, her banka mdr, birblgenin ya da sanayi kolunun ileriyle grevlendirilir. ... rnein,biri bellibal elektrik irketlerinin, bir bakas kimyasal maddeler,bira, eker fabrikalarnn denetim kurullarnda alr; baka biri,kyda kalm birka iletme ve ayn zamanda sigorta irketlerinindenetim kurullarnda grevlidir. ... Ksacas, byk bankalarda al-ma alan geniledike, ilemler eitlendike, yneticiler arasndaiblm de, kukusuz, onlar salt bankacln azok zerine kar-may, sanayiin genel sorunlar ve farkl dallar ilgilendiren zel sorun-lar zerinde daha yetkin karar verme durumuna getirmeyi, banka-nn snai etki alannda daha elverili hareket etmeyi amalayacakbiimde artmaktadr. Bu banka sistemi, sanayi ile har-neir olmukimseleri, sanayicileri, eski devlet memurlarn, bunlardan zellikledemiryollar, madencilik vb. hizmetlerinde alm olanlar denetimkurullarna seme eilimiyle tamamlanmaktadr.42[sayfa 52]

ok kk baz farklarla, ayn yapdaki kurumlar, ranszbankaclnda da gryoruz. rnein, en byk ransz banka-sndan biri olan CrditLyonnais, zel bir maliaratrmalarservisi(servicedestudesfinancirs) kurmutur; burada elliden fazlamhendis, istatistiki, iktisat, hukuku vb. srekli olarak alr.Servisin maliyeti alt-yedi yz bin frank kadardr. Bu servis, kendiiinde sekiz blme ayrlmtr: biri snai iletmeler hakknda zelbilgiler toplamakla grevlidir; ikincisi genel istatistikleri inceler;ncs demiryolu ve deniz ulatrma kumpanyalar ile ilgili konu-lara, drdncs kurumlarn sermaye durumlarna, beincisi maliraporlara vb. eilmektedir.43

Sonuta, bir yandan, gitgide daha btn bir kaynama mey-dana geliyor, ya da N. . Buharinin gzel bir rastlantyla dedii gibi,banka sermayeleri ile sanayi sermayeleri iie bir durum kazan-yor; baka trl sylersek, bankalar, gerek anlamda evrenselnitelii olan kurumlar haline dnyor. Bu konuda, sorunu en iyiekilde incelemi bir yazarn, Jeidelsin kulland terimleri, burda

42 Jeidels, ad geen yapt s. 157.43 Eugen Kaufmannn Die Bankta ransz bankalar zerine yaymlanm yazs,

1909, II, s. 851 ve devam.


45/143


anmann gerekli olduuna inanyoruz:Sanayi ilikilerinin btnyle incelenmesi, sanayi iin mali

kurumlarn evrenselniteliini kavramamza yarar. br bankaeitlerinin tersine, bankalarn, ayaklarnn altndan topran kayma-sn nlemek iin, bir alanda ya da belli bir sanayide uzmanlamasgereini ileri sren baz dncelerin tersine, byk bankalar, yerve retim tarz bakmndan deiik iletmelere olanakl olduuncafazla iliki kurmaya, farkl blgeler ve farkl sanayi dallarnda, budallardaki iletmelerin tarihsel gelimelerinin sonucu olarak ortayakm sermaye dalm eitsizliklerini gidermeye almaktadr.... Bir eilime gre sanayi, bankalarn balarn genelletirmelidir;baka bir eilim, bu balar srekli [sayfa 53] klmak ve sklatrmakynndedir; alt byk bankada her iki eilime de, tamamen deilsebile, dikkate deer ller iinde, ve eit olarak, yer verilmitir.

Sanayi ve ticaret evrelerinde, sk sk bankalarn terrn-den yaknld grlr. Bu yaknmalarn, aadaki rnekte gr-lecei gibi, byk bankalarn kumanda verdikleri zamanlara ras-lamasna amamak gerekir. 19 Kasm 1901de Berlin D bankala-rndan biri (adlar D harfiyle balayan drt byk bankaya byledenmektedir), Alman-Merkez-KuzeybatimentoSendikasnn y-netim kuruluna aadaki mektubu yollamt.

Kurumunuzun bu ayn 18inde bir gazetede yaynlad birilandan anlaldna gre, sendikanzn ayn 30unda yaplacak ge-nel kurul toplantsnda, iletmeleriniz iin elverili grlen, ama bi-ze uygun dmeyen, baz deiiklik kararlar alnmas olasl vardr.Bu yzden bugne dein size am bulunduumuz krediyi kesmekzorunda kalacamz byk bir zntyle bildiririz. ... Ancak, szedilen genel kurul toplantsnda, bize uygun dmeyen herhangibir karar alnmad, ayrca gelecek iin bu konuda uygun gven-celer verildii takdirde, yeni bir kredinin salanma olanaklarngrmeye hazr olduumuzu belirtiriz.44

Gerekte bu, byk sermaye tarafndan ezilen kk serma-yenin hep ayn yaknmasdr; yalnz, bu olayda, kklerin grubu-na den btn bir sendikayd! Kk ve byk sermaye arasndakieski savam, bu kez yeni ve iyice yksek bir gelime dzeyindeolmak zere, yeniden balyor. Hi kukusuz, milyarlara hkmeden

44 Dr. Oscar StilIich, Geld-undBankwesen, Berlin 1907, s. 148.


46/143



byk bankalar, eskileriyle hibir ekilde kyaslanamayacak aralarkullanarak, teknik ilerlemeyi hzlandrma yeteneine de sahiptirler.

Bankalar, rnein, birtakm teknik aratrma dernekleri kurarlar,ve elbet, bunlardan yalnzca dost snai [sayfa 54] iletmeler yararlanr.Bunlar arasnda, Elektrikli Tren Aratrma Derneini, BilimselveTeknikAratrmalarMerkez vb. sayabiliriz.

Byk bankalarn yneticilerinin, ulusal ekonomide olu-makta olan ekonomik koullar bizzat grmemeleri olanakl deil,ama onlar, bu koullar karsnda gsz kalyorlar.

yle diyor Jeidels: Son yllarda byk bankalarn ynetimve denetim kurullarndaki kiilerin deimelerini gzlemlemi birkimse, ilerin, yava yava, byk bankalarn, sanayiin genel geli-mesine, kanlmaz ve gitgide fiili olarak, etkin bir biimde mdaha-lesini dnen birtakm yeni adamlarn eline getiine dikkat ede-cektir; bu yenilerle eski banka mdrleri arasnda, i konusunda,sk sk da kiisel konularda, anlamazlk ktna tank olacaktr.Gerekte, sorun, kredi kurumlar olan bankalarn, snai retim s-recine mdahale ettikleri zaman bundan zararl kp kmayacak-lar, kredi aracl rolleriyle ortak herhangi bir yan olmayan ve s-nai durumun kr etkisi altnda kendilerinin her zamankinden dahaak bir alana srkleyen bir faaliyet uruna, salam ilkelerini vegvenceli karlarn feda edip etmeyecekleridir. Bunu, eski bankamdrlerinin ou onaylamaktadr; gen mdrlerin ou ise, snaisorunlara etkin bir mdahaleyi, modern byk sanayi ile birliktebyk bankalarn ve snai faaliyetin, bugnk bankalar dourduuzorunlulua e bir zorunluluk olarak grlyorlar. Her iki taraf,yalnz bir noktada, byk bankalarn yeni faaliyetlerinde, ne dei-mez ilkelerin, ne de somut bir amacn bulunmad noktasndabirlemektedir.45

Eski kapitalizm gnn doldurmutur. Yenisi ise bir geidnemini yayor. Tekeller ile serbest rekabeti uzlatrmak iindeimez ilkeler ve somut bir ama peinde komak, elbetteki, bouna bir aba olacaktr. Uygulamada [sayfa 55] alanlarn itiraf-lar ile Schulze-Gaevernitz, Liefmann ve baka teorisyenler gibirgtl kapitalizmin resmi savunucularnn cokun vgleribirbirini hi de tutmamaktadr.

45 Jeidels, ad geen yapt, s. 183-184.


47/143


Byk bankalarn bu yeni faaliyeti, acaba, kesin olarak,ne zaman ortaya kmtr? Bu nemli soruya, Jeidelsde, olduka

ak bir karlk buluyoruz:Snai iletmelerin yeni konular, yeni biimleri, yeni organ-laryla, yeni hem merkeziyeti, hem de merkeziyeti olmayan r-gtl byk bankalarla ilikileri, 1890dan nce, ulusal ekonomininkarakteristik bir olay deildi, bir anlamda, bu k noktas, banka-larn beliren sanayie ait politikalarndan tr, ilk kez merkeziyetiolmayan iletmelerin byk kaynama olaylarna rasladmz1897 ylna dein de getirilebilir, hatta bu tarihi daha yakn bir za-mana ekmek de olanakldr; nk yalnzca 1900 bunalm, ban-kaclkta olduu kadar sanayide de younlama srecini hzlan-drm ve sanayi ile kurulmu balar ilk kez byk bankalarn birtekeli haline getirerek, o ilikileri daha sk, daha kuvvetli klmt.46

Bylece 20. yzyl, eski kapitalizmin, genel olarak sermayeegemenliinden mali-sermaye egemenliine geilen yeni bir kapi-talizme yerini brakt bir dnm noktasdr. [sayfa 56]

46 Jeidels, ad geen yapt, s. 181.


48/143



MAL-SERMAYE VE MAL-OLGAR

YLE yazar Hilferding: Snai sermayenin daima byyenbir paras, onu kullanmakta olan sanayicilere ait deildir. Sanayici-ler, bundan yararlanma olanan, yalnzca, kendilerine gre serma-ye sahipliini temsil eden bankalar kanalyla elde etmektedirler.te yandan, bankalar da, gitgide artan bir sermaye ksmn, sanayidetutmak zorundadr. Bylece bankalar, gittike artan lde, birersanayi kapitalisti haline geliyor. Gerekte, sanayi sermayesi halinednen bu banka sermayesine yani para-sermayeye mali-ser-maye, (financecapital) diyorum. Ksacas, mali-sermaye, banka-larn ekip evirdii, sanayicilerin kulland bir sermaye oluyor.47

[sayfa 57]

47 R. Hilferding, Das .inanzkapital, 2. bask, s. 301.


49/143


Bu tanm, eksiktir; nk ok nemli bir olguyu, retiminve sermayenin genileyen younlamasnn tekellere yolat ve

hl amakta olduu olgusunu, sessizce geitirmektedir. Ancak,gene de Hilferdingin genellikle btn yapt, ve zellikle yaptn butanm aldmz blmden nceki iki blm, kapitalist tekellerinrol zerinde gereince durmaktadr.

retimin younlamas, bunun sonucu olarak, tekeller; sana-yiin ve bankalarn kaynamas ya da iie girmesi ite mali-ser-mayenin oluum tarihi ve bu kavramn z.

imdi geriye kapitalist tekeller ynetiminin, meta retimive zel mlkiyet rejimi iinde, nasl kanlmaz bir biimde, birmali-oligari egemenlii haline geldiini aklamak kalyor. Hemenbelirtelim ki, Alman yalnzca Alman deil burjuva biliminin Ries-ser, Schulze-Gaevernitz, Liefmann vb. gibi temsilcilerinin hepsi de,emperyalizmin ve mali-sermayenin savunuculardr. Bu oligarininoluum mekanizmasn, usullerini, yasak ya da caiz gelirlerininoranlarn, parlamento ile ilikilerini vb., vb. aklayacaklar yerde,onlar hafif gstermeye, sslemeye alyorlar. Tumturakl ve be-lirsiz tmcelerle, banka mdrlerinin sorumluluk duygularna ses-lenerek, Prusyal memurlara grev duygularndan tr vglerdenerek, tekellerin gzetim ve dzenlemeleri iin hazrlanangln yasa tasarlarn, en ciddi bir tavrla ve ayrntl bir biimdetahlile girierek, teori konusunda, Profesr Liefmannn ulat ubilimsel tanmlama gibi budalalklara bavurarak, bu lanetlisorular savuturmak istiyorlar: Ticaret, mallar top-lamay, muhafaza etmeyi veemre amadetutmay amalayan snai bir faaliyettir.48

(talikler profesrndr.) Bu szlerden kacak sonu udur: ticaret,deiimi [sayfa 58] (mbadeleyi) bilmeyen ilkel insanda da vard,sosyalist toplumda da olacaktr!

Ancak mali-oligarinin mthi egemenliiyle ilgili korkungerekler ylesine bellidir ki, btn kapitalist lkelerde, Amerikada,ransada, Almanyada, burjuva anlayla yazlm, ama gene de,bu mali-oligarinin baya cinsten de olsa doruya olduka ya-kn ve eletirel bir tablosunu veren bir yazn tremi bulunuyor.

Her eyden nce, temelde, yukarda bir-iki szckle dein-

48 R. Liefmann, ad geen yapt, s. 476.


50/143



diimiz holding sistemi var. Bu konuya, ilk deinen deilse bile,ilk deinenlerden biri olan Alman iktisats Heymann yle diyor:

Yneticiler, esas-irketi, [szc szcne: ana-irket]o da bal irketleri [kz-irketler], onlar da bal irketlere balirketleri [torun-irketler] vb. denetlemektedir. Bu yolla, bykbir sermayeye sahip olmadan da, retimin geni alanlarna ege-men olmak olanakldr. nk, retimi denetleyebilmek iin ser-mayenin %50sine sahip olmak yetiyorsa, yneticinin, ikinciderecede bal irketlerin 8 milyonluk sermayesini denetleyebil-mesi iin, 1 milyon sermaye sahibi olmas yetmektedir. Hatta buiice durum daha da ileri gtrldnde, 1 milyon sermaye ileonalt milyonun, otuziki milyonun vb. denetimi de olanakl olabil-mektedir.49

Gerekte, deneyimler gsteriyor ki, sermayesi hisse senet-lerine blnm bir irketin ilerine egemen olmak iin, hisselerin%40n elde etmek de yetiyor;50 nk kk ve dank hisse sa-hiplerinden bir ksmnn, pratik olarak, genel kurul toplantlarnakatlma olana yoktur. Burjuva bilgileri ve szmona sosyal-de-mokrat oportnistler, hisselerin demokratlamasyla, sermaye-nin de demokratlaacan, [sayfa 59] kk retimin neminin arta-can, rolnn byyeceini umuyorlar (ya da umduklarn sy-lyorlar); oysa bu, aslnda, mali-oligarinin gcn artrma yolla-rndan biridir. Bunun iindir ki, daha ileri, daha eski, daha dene-yimli kapitalist lkelerde, kk deerde hisse senetleri kartlma-sna yasalarca izin verilmitir. Almanyada hisse senetlerinin binmarktan fazla itibari deerde olmas, yasalarca yasaklanm bulun-maktadr; bu yzden Almanyadaki akgz parababalar, 1 sterlinlik(20 marklk, 10 rublelik) hisse senedi bile karlabilen ngiltereyekskan gzlerle bakarlar. Almanyadaki en byk sanayicilerdenve para krallarndan biri olan Siemens, 7 Haziran 1900 tarihinde,Reichstaga, bir sterlinlik hisse senetlerinin Britanya emperyalizmi-nin temeli olduunu sylemiti.51 Bu tccar, Rus marksizmininkurucusu geinen[14] ve emperyalizmi halklarn birine zg bir kusur

49 Hans Gideon Heymann, Die GemischtenwerkeimdeutschenGrosseisengewerbe,Stuttgart 1904, s. 268-269.

50 Liefmann, Beteiligungsges, vb., s. 258.51 Schulze-Gaevernitz, Grundriss der Sozialkonamik, c. 2, s. 110.


51/143


olarak gren baz az kalabalk yazarlardan daha kkl, dahamarksist bir emperyalizm anlayna ulamt

Ancak, holding sistemi, yalnzca tekelcilerin gcn iyiceartrmaya yaramaz, onlara, hibir ceza korkusu olmakszn, halkoyuna getirmek ve en kirli ilere girmek olanaklarn da salar;nk ana-irketin yneticileri, zerk saylan bal irketlerinilerinden yasalar karsnda sorumlu deillerdir; bu yzden de bubal irketler araclyla, her eyi kabulettirebilirler. te DieBank adl Alman dergisinin Mays 114 tarihli saysndan aldmzbir rnek:

Daha birka yl nce, en iyi kazan salayan Alman ilet-melerinden biri olan Casseldeki Spring elik Anonim irketi, ktynetim sonucu yle bir noktaya geldi ki, datt temett oran%15ten sfra dt. Ynetim kurulu, hissedarlarn haberi olmak-szn, bal irketlerden birine, [sayfa 60] itibari sermayesi Yalnzcabirka yz bin mark olan Hassia irketine, 6milyonmark tutarndabir bor vermiti. Anairketin sermayesinin hemen hemen katnbulan bu yklenme, bilanolarda da hi grnmemekteydi. Buihmal yasalara aykr da deildi; ticari mevzuatn hibir maddesineaykr hareket edilmemi olduu iin, bu durumun tam iki ylboyunca sessizce geitirilmesi olanakl olmutu. Sorumlu kiiolarak bu bilanolara imza koymu olan denetim kurulu bakan,bugn olduu gibi o zaman da, ayn zamanda, Cassel ticaret odasbakan bulunmaktayd. Hissedarlar Hassia irketine verilen bubortan, ok sonra, bunun hatal bir i olduu ortaya ktnda ...(yazarn bu szc trnak iine almas gerekirdi) ... durumu n-ceden bilenlerin kendi hisse senetlerini satmalarndan sonra, bun-larn deerleri %100e yakn bir d gsterdii zaman haberdarolabildiler....

Sermayesihissesenetlerineblnmirketlerderaslananbutipikbilanocambazl, bize, ynetim kurullarnn en tehlikeliilere tek bana alan iadamlarndan daha rahatlkla girmele-rindeki nedeni aklamaktadr. Modern bilano teknii, yalnzcagiriilen riskli ileri sradan hissedarlardan gizleme olana sala-mamakta, ayn zamanda, asl kar sahiplerine, kendi hisse senet-lerini zamannda elden kararak, baarsz bir deneyimin so-nularndan kanma olana da hazrlamakta; oysa kendi banaalan iadam, att her tehlikeli admn cezasn gene kendisi


52/143



ekmektedir. ...Birok anonim irketin bilanosu, belgenin gerek anla-

mn belirten alttaki iaretleri okuyabilmek iin ilkin stte grnenbaka bir yaznn silinmesi gereken ortaa palimpsestlerini aklagetirmektedir. (Palimpsest: zerine yeni bir yaz yazlmak iin,asl yaznn silinmi olduu parmen.)

Bir bilanoyu anlalmaz duruma sokmak iin en ok kul-lanlan ve en basit yntem, yeni yeni bal irketler [sayfa 61] kurarak,ya da edinerek, tek bir iletmeyi paralara blmektir. Szkonususistemin meru olan ya da olmayan amalar asndan dourduuyararlar ylesine ortadadr ki, bunu kabul etmeyen byk irketlerbirer istisna oluturur.52

Yazar, rnek olarak, bu sistemi geni lde uygulayan enbyk tekellerden birin, nl General Elektrik irketini (ilerdetekrar szkonusu edeceimiz AEGyi) veriyor. 1912 ylnda, bu irke-tin, 175 ya da 200 baka irketin sermayesine katld, kukusuz,bunlara egemen olduu, ve toplam olarak aayukar 1,5milyarmarklk bir sermayeyi denetledii tahmin edilmekteydi.53

Btn denetim ve gzetim kurallar, bilanolarn yaynlan-mas, bunlar iin ak emalar dzenlenmesi vb. iyi dnceli pro-fesr ve memurlarn yani kapitalizmi savunmak ve daha az kusurluklmak gibi bir iyi niyette dolu olanlarn, halkn dikkatini elmekiin sylediklerinin hibir nemi yoktur. nk zel mlkiyet hak-k kutsaldr, ve kimsenin hisse senetleri almasna, satmasna, rehi-ne vermesine engel olunulamamaktadr.

Holding sisteminin byk Rus bankalarnda nasl ge-limeler gsterdiini kavramak iin, Rus-in bankasnda onbe ylalm ve, 1914te, metnine pek de uymayanBykBankalarveDnyaPazar adl bir kitap yaymlam bulunan, E. Agahdn verdiirakamlara bavuracaz.54 Yazar, byk Rus bankalarn, balca ikigruba ayryor: (a) holding sistemini uygulayanlar ve (b) bamszbankalar (ancak burada, bamszlk kavramyla, keyfi bir ekilde,

52 L. Eschwege, Tochtergesellschaften, Die Bank, 1914, I, s. 545.53 Kurt Heinig, Der weg des Elektrotrusts, Die Neue Zeit, 1912, Otuzuncu yl, 2, s.

484.54 E. Agahd, GrossbankenundWeltmarktDieWirtschaftlicheundpolitischeBedeutung

derGrossbankenimWeltmarktunterBercksichtigungihresEinflussesaufRusslandVolkswirt-schaftunddiedeutscherussischenBeziehungen, Berlin 1914.


53/143


54/143



citGnrale) ve Berlin bankalarndan (zellikle DeutscheBank,ve DiscontoGesellschaft) gelmektedir. En nemli iki Rus banks,

RusBankas (Rus D Ticaret Bankas) ve UluslararasBanka (St.Petersburg Uluslararas Ticaret Bankas), 1906-1912 yllar arasndadrtte- orannda Alman sermayesiyle alarak sermayelerini44 milyon rubleden 98 milyon rubleye, yedeklerini 15 milyon rub-leden 39 milyon rubleye ykseltmilerdir. Bunlardan birincisi Ber-lin DeutscheBank konsorsiyumuna, ikincisi Berlin DiscontoGe-sellschaft konsorsiyumuna baldr. Pek deerli Agahd, hisse senet-lerinin ounca Berlin bankalarnn elinde bulunmasn, bunun daRus hissedarlar gsz duruma drdn grerek derin derini geiriyor. Oysa, elbette ki, sermayeyi ihra eden lkeler aslanpayn alacaklardr. rnein DeutscheBank, Sibirya Ticaret Bankas-nn hisse senetlerini Berline getirmi, bunlar bir yl kendi portfyn-de muhafaza ettikten sonra 100 yerine 193 fiyatla, yani hemenhemen iki katna satm; bylece de Hilferdingin kurucu krdedii 6 milyon rubleye yakn bir kazan elde etmitir.

Yazarmz Petersburgun en byk bankalarnn toplam g-cn 8.235 milyon ruble, yaklak olarak 8,25 milyar ruble olaraktahmin ediyor. Holdinglere, daha dorusu yabanc bankalarn ege-menlik derecesine gelince, onlar iin aadaki oranlar veriyor.ransz bankalar %55; ngiliz bankalar %10; Alman bankalar %35.Bu 8.235 milyon rublelik toplamn 3.687 milyonu, yani %40ndanfazlasn Produgol ve Prodamet sendikalarna, petrol, metalurji veimento [sayfa 64] sendikalarna dtn hesaplyor. Bylece ka-pitalist tekellerin kuruluu sayesinde, banka ve sanayi sermayeleri-nin kaynamas, Rusyada da byk ilerlemeler kaydetmi oluyor.

Birka elde toplanm olan ve fiilen tekel durumu yaratanmali-sermaye, mali-oligari egemenliini glendirerek ve btnbir toplumu tekelciler yararna haraca keserek, firmalarn kuruluun-dan, kymetli evrak karlmasndan, devlet tahvillerinden ok bykve gittike artan lde krlar elde etmektedir. te Hilferdingin,Amerikan trstlerinin i yntemlerinden binlercesi arasndan -kard bir rnek: 1887de Havemeyer, 15 kk irketin kaynama-sndan doan ve sermayesi 6,5 milyon dolara ykselen eker trs-tn kurdu. Amerikallarn deyimine gre trstn sermayesi iirile-rek 50 milyon dolar olarak gsterildi. Bu sermaye ynla, ilerdekibir tekel durumunun krlar amalanyordu; tpk Amerikada elik


55/143


trstnn, olanakl olduunca fazla demir madeni alann, ilerdegetirecei tekel krlarn umarak satn almas gibi. Gerekte eker

trst, eker iin tekel fiyatn belirledi; bu da ona yedi kat iirilmisermayeye %10 orannda, yanitrstnkuruluzamanndakiefektifsermayesine%70orannda kr salad. 1909da bu trstn ser-mayesi, 90 milyon dolara ykseliyordu. Yirmiiki yl iinde, sermaye-sini on katndan fazlasna karmt.

ransada mali-oligari egemenlii (Lysisin 1908de Paristebeinci basks yaplm nl kitabnn ad .ransadaMali-OligariyeKardr) az farkl bir biim iinde grnmtr. En gl banka-lardan drd, kymetli evrak karmak bakmndan nispi deil, mut-lak tekel durumu yaratmtr. Gerekte bu, bir byk bankalartrstdr. Ve uygulanan tekelden kymetli evrak karlmas do-laysyla byk krlar elde edilir. Borlanma yoluna bavuran birlke, genellikle bor miktarnn %90ndan fazlasn [sayfa 65] alama-maktadr; geriye kalan %10, bankalara ya da baka araclara akmak-tadr. rnein 400 milyon franklk Rus-in istikrazndan bankalarnelde ettii kr, %8e dek ykselmitir; 1904teki 800 milyonluk Rusistikrazndan bankalara den kr oran %10du; 1904teki 62.500milyon franklk as istikrazndan elde edilen kr oran ise %18,75ibulmutu. Gelime izgisinde ilk kn kk tefecilikle yapankapitalizm, bu izgiyi, byk tefecilikle sona erdirmektedir. Lysisyle der: ranszlar, Avrupann tefecileridir. Btn bu ekono-mik yaam koullar, kapitalizmin bu dnmyle derinden derinedeimektedir. Nfusta bir deiiklik olmad; sanayide, ticaretteve deniz yollarnda bir durgunluk hkm srd halde, lkenintefecilikle zenginlemesi olanakldr. 8 milyon franklk bir sermayeyitemsil eden elli kii, 4 bankaya yatrlm bulunan 2milyarfrankdenetleyebilir. Yukarda grdmz holding sistemi de aynsonucu hazrlamaktadr: szgelimi, en byk bankalardan biri, So-citGnrale, bal irketlerinden biri olan MsrekerRafineri-leri iin 64.000 tahvil karmtr. Bu tahvillerin ihra fiyat %50denolduu iin banka daha yekten frank bana 50 santim kazanmak-tadr. Bu irketin temettleri farazi olarak ykselmi ve kamu,90-100 milyon frank zarar etmitir. SocitGnralein mdrle-rinden biri, ayn zamanda, ekerRafinerilerinin ynetim kurulundabulunuyordu. Yazarn ransa cumhuriyeti mali bir krallktr; hikukusuz byk bankalarmzn egemenlii mutlaktr; basn da,


56/143


57/143


bakmdan nemli olmaktadr: bir kez bunlar krl ilemlerdir; sonra,o dalm irketleri denetim altna almak iin bulunmaz birer frsat-

tr.58

[sayfa 67]Bir rnek. 1872de, yaklak olarak 40 milyon marklk birsermaye ile kurulan Dortmund Maden Birlii Anonim irketi, ilkylnda %12 temett dattktan sonra, hisselerin fiyat %170e yk-selmiti. Mali-sermaye aslan payn ald, 28 milyon marklk ufak-tefek bir miktar o devirdi. Bu irketin kuruluunda en nemli rol,300 milyon marklk bir sermayeye ulamay baarm olan bykAlman bankas DiscontoGesellschaftn idi. Daha sonra, irketintemettleri sfra dt. Hissedarlar, sermayenin bir ksmnn kr-zarar hesabna geirilmesine, yani btnn yitirmemek iin birparasndan fedakrlk etmeye raz oldular. Bylece, otuz yl iin-de, bir salamlatrma ilemleri dizisiyle Birlikin hesaplarndan73 milyon markn dld grld.

Bugn, kurucu hissedarlar, hisselerinin nominal deerleri-nin ancak %5ine sahiptirler.59 Ama bankalar her salamlatrmailemi yapldnda az para vurmadlar.

Byk gelime halindeki kentlerin evresinde bulunan top-raklar zerine yaplan speklasyonlar da mali-sermaye iin sonderece kazanl bir ilem olmaktadr. Bankalar tekeli, burada, top-rak rant ve ulatrma yollar tekelleri ile kaynar; nk fiyatlarnykseklii ve topran byk krlarla satlmas olana vb. zelliklekentin merkeziyle rahat ve kolay bir ulatrma dzenine baldr;bu ulatrma balants da, holding sistemi ve mdrler arasndakimevki paylalmas yoluyla szkonusu bankalara bal irketlerinelindedir. O zaman da, zellikle toprak sat ve ipotekleri konusun-da incelemeler yapm DieBank dergisi yazarlarndan birinin, Al-man L. Eschwegein, bataklk olarak nitelendirdii durum ortayakar; banliy arsalar zerine yaplan dizginsiz speklasyonlar; Ber-lindeki Boswau ve Knauergibi inaat iletmelerinin iflas (bu firma,kukusuz, [sayfa 68] holding sistemi

Documents

lenin Emperyalizm