List Otwarty Do Partii

8/8/2019 List Otwarty Do Partii

1/60

List otwarty do partiiJacek Kuro, Karol Modzelewski

Dnia 27 XI 1964 roku decyzja Komitetu Uczelnianego PZPR przy UW zostalimywykluczeni z szeregw Partii, a dnia XII 1964 roku Karol Modzelewski zosta decyzjKUZMS usunity rwnie z organizacji modzieowej. Powodem wykluczenia by napisany

przez nas tekst o charakterze analityczno-programowym, zarekwirowany w czasie naszegozatrzymania w dniu 14 XI przez wadze MSW. W sprawie tej Biuro ledcze MSW prowadzidochodzenie z art. 155 Kodeksu Karnego z 1932 r., l i 2. W zwizku z nasz spraw zostaliwykluczeni z Partii tow.tow. Stanisaw Gomka i Joanna Majerczyk, a towarzysz EugeniuszChyl zosta skrelony z listy kandydatw PZPR; towarzysze Gomka i Chyl zostalirwnie usunici z szeregw ZMS. Towarzysze ci nie s autorami zarekwirowanego przezMSW tekstu, ale zarzucano im czciowe solidaryzowanie si z jego treci, bd te z nasz

postaw i pogldami. Z listem otwartym wystpujemy wycznie z wasnej inicjatywy, jakoautorzy tekstu, i wycznie we wasnym imieniu, a nie w imieniu pozostaych towarzyszy,usunitych z Partii i ZMS w zwizku z nasz spraw.Sprawie tej wadze partyjne i wadze MSW naday znaczny rozgos. Pomijamy informacje,

podawane publicznie przez dziaaczy partyjnych i wyszych funkcjonariuszy MSW poza

Uniwersytetem. Na terenie uczelni informacje takie wygoszono na zebraniu aktywu ZSP. nazebraniu aktywu partyjnego w Domu Studenckim przy ulicy Kickiego, na posiedzeniu KUZMS ubiegej kadencji, na Konferencji Sprawozdawczo-wyborczej uniwersyteckiejorganizacji ZMS. Zebrania powicone naszej sprawie odbyy si w OddziaowychOrganizacjach Partyjnych na wydziale psychologii-pedagogiki, historii, ekonomii politycznej(dwukrotnie) i filozofii. Uchwaa KU PZPR w sprawie wykluczenia nas z Partii podjtazostaa w imieniu uczelnianej organizacji partyjnej, a zatem musi by podana do wiadomociwszystkich jej czonkw. Spodziewamy si wiec, e sprawa nasza omawiana bdzie nazebraniach wszystkich organizacji oddziaowych, a take na zebraniach ZMS.

Nie bdc ju czonkami Partii ani ZMS, nie mamy moliwoci uczestniczenia w tychzebraniach. Nie moemy wic odpowiada na stawiane nam zarzuty, ani prostowa wersjioficjal nych, przeinaczajcych nasze pogldy i przedstawiajcych je w faszywym wietle.Og czonkw Partii na Uniwersytecie tekstu naszego nie zna. Dowiaduje si wic o jegotreci na podstawie tego, co zechc powiedzie sekretarze lub aktywici KomitetuUczelnianego, ktrzy w tej sytuacji maj monopol informowania opinii partyjnej. Tym

bardziej og czonkw ZMS: nawet Komitet Uczelniany tej organizacji, mimo, e musiadecydowa o usuniciu z ZMS trzech towarzyszy, nie otrzyma naszego tekstu, a tylko referategzekutywy i uchway Plenum KU PZPR w naszej sprawie.Wiadomo, e przy pomocy cytowania wyrwanych z kontekstu pojedynczych zda mona

przedstawi tre kadego dokumentu w sposb nieprawdziwy. Naszym zdaniem oficjalnerelacje o napisanym przez nas tekcie cechuje daleko posunita dowolno wobec oryginau.Cytujc kilka lub kilkanacie wyrwanych zda stwarza si wraenie, e jest to zbir ostrych,demagogicznych i niczym nieumotywowanych hase, zajmujcy z niewiadomych przyczyn a

128 stron maszynopisu. Tymczasem, cokolwiek by si nie mwio o merytorycznej trafnocinaszej analizy i o politycznej wartoci wysnutych z niej wnioskw, jest to logicznakonstrukcja, ktr obala mona tylko polemizujc z caoci wywodu a nie epatujccytatami, ktre wyrwane z kontekstu nierzadko zmieniaj w ogle sens. Ponadto, woficjalnych relacjach nie tylko przemilcza si zawart w tekcie analiz, ale zbywa si paromaoglnikami rozdzia programowy, majcy decydujce znaczenie dla oceny politycznegocharakteru dokumentu. Wreszcie relacje (wystpienia) oficjalne posuguj si inwektywami

pod adresem tekstu (prymitywna demagogia"), oraz poziomu moralnego i intelektualnegoautorw (dwulicowo, nieuczciwo, nawet brak odwagi cywilnej). Zdarzaj si wypadki


2/60

faszerstw, w ktrych niewiadomo trudno nam uwierzy (rzekomo postulujemyzatrzymywanie bezporednio przez robotnika caego wytworzonego przeze produktu,rzekomo nawoujemy robotnikw do zaniania wydajnoci pracy w celu ograniczeniawyzysku).W tej sytuacji uwaamy za konieczne poinformowanie czonkw Partii i ZMS na UW onaszych prawdziwych pogldach i wynikajcej z nich postawie politycznej jedyn dostpn

nam drog tj. w licie otwartym. Zwracamy si do czonkw Partii i do czonkw kierowanejprzez PZPR organizacji modzieowej, mimo tego, e pogldy nasze i dokument, ktrynapisalimy, okrela si jako antypartyjny". Jeli to naduywane sowo ma oznacza, estoimy na stanowisku przeciwnym praktyce politycznej PZPR i e oceniamy negatywnie jejrol spoeczn protestujemy przeciw takiemu okreleniu. Na zarzut o dwulicowo inieuczciwy stosunek do towarzyszy partyjnych odpowiadamy, e:

1. do naszego obecnego stanowiska doszlimy stopniowo, w drodze ewolucji pogldw,czciowo w toku trwajcych od blisko p roku prac nad tekstem, gwnie podwpywem rozwoju sytuacji spoecznej i politycznej w kraju, oraz dowiadcze w

pracy partyjnej i ZMS-owskiej w cigu ostatniego roku (zamknicie KlubuDyskusyjnego, stosunek Partii do listu 34 intelektualistw i wiecu z 14 kwietnia 1964roku, likwidacja metodami wycznie dyscyplinarnymi dyskusji w ZMS i tp.).

2. pogldy nasze miay charakter opozycyjny wobec aktualnej polityki kierownictwapartyjnego, co byo oglnie znane gdy gosilimy je publicznie - w klubiedyskusyjnym, na zebraniach ZMS-owskich i partyjnych, czsto wbrew stanowiskuinstancji. Z tego powodu bylimy upominani i karani rwnie przez ludzi, ktrzyswoich pogldw w szerokim gronie (np. w klubie politycznym) nie gosili, ktrzydzi zarzucaj nam dwulicowo. W kocu zostalimy pozbawieni moliwoci

prowadzenia dziaalnoci politycznej wrd modziey, co na Uniwersytecie oznaczapraktycznie odsunicie od dziaalnoci politycznej w ogle. Zamierzalimy poukoczeniu pracy nad tekstem gosi ze wszystkich dostpnych nam trybun zawarte wnim tezy i z tak motywacj polityczn zoy legitymacje partyjne. Tekst ukoczonynie zosta (brakuje w nim dwch rozdziaw, ponadto rozdziay ekonomiczne byyraczej brulionem ni ostateczn form analizy i miay by przerobione. W skutekwkroczenia organw MSW spraw zajy si instancje partyjne i zostalimy z Partii iZMS wykluczeni). W tej sytuacji fakt naszego odejcia z Partii uwaamy zazrozumiay, niepodlegajcy dyskusji niezalenie od form i okolicznoci w jakich si todokonao. Oznacza to, e politycznie rozstalimy si z naszymi towarzyszami

partyjnymi i organizacyjnymi. Ale fakt rozbienoci w niczym nie zmienia naszegoszacunku dla ich przekona i dla nich samych. Powodowani szacunkiem, ktrywymaga rzetelnego informowania towarzyszy, nawet przy najbardziej zasadniczejodmiennoci stanowisk politycznych, przedstawiamy czonkom Partii i ZMS na UWzarys naszej analizy i programu, ktre zawarte byy w zarekwirowanym przez MSWtekcie i ktre s nasz aktualn platform ideow.

Wadza biurokracji

Wedug oficjalnej doktryny, yjemy w kraju socjalistycznym. Teza ta opiera si nautosamieniu pastwowej wasnoci rodkw produkcji z wasnoci spoeczn. Aktnacjonalizacji przekaza przemys, transport, banki na wasno spoeczestwu, a stosunki

produkcji oparte na wasnoci spoecznej sex definitione socjalistyczne.Rozumowanie to jest pozornie marksistowskie. W rzeczywistoci do marksowskiej teoriiwprowadzono tu element z gruntu jej obcy formalne, prawne rozumienie wasnoci.Wasno pastwowa moe kry rozmaite treci klasowe w zalenoci od klasowegocharakteru pastwa. Pastwowy sektor w gospodarce wspczesnych krajwkapitalistycznych nie ma nic wsplnego z wasnoci spoeczn. Nie tylko dlatego, e poza


3/60

nimi istniej prywatne korporacje kapitalistyczne, ale dlatego, e robotnik fabrykikapitalistycznej pastwowej jest najzupeniej pozbawiony wasnoci, gdy nie ma realnegowpywu w pastwie, a wic adnej kontroli nad swoj prac i jej produktem. Historia zna

przykady spoeczestw klasowych i antagonistycznych, w ktrych dominowaa pastwowawasno rodkw produkcji (tzw. azjatycki sposb produkcji).Pastwowa wasno rodkw produkcji to tylko forma wasnoci. Naley ona do tych

grup spoecznych, do ktrych naley pastwo. W systemie gospodarki znacjonalizowanejwpyw na caoksztat decyzji ekonomicznych (a wic wadanie rodkami produkcji, podzia iwykorzystanie produktu) moe mie tylko ten, kto ma udzia lub moliwo wpywania nadecyzje wadzy pastwowej. Wadza polityczna czy si z wadz nad procesem produkcji i

podziau.Do kogo naley wadza w naszym pastwie? Do jednej, monopolistycznej partii PZPR.Wszystkie istotniejsze decyzje podejmowane s najpierw w partii, a potem dopiero worganach oficjalnej wadzy pastwowej; adna istotna decyzja nie moe by podjta irealizowana bez sankcji wadz partyjnych. Nazywa si to kierownicz rola partii, a poniewamonopolistyczna partia uznaje si za reprezentantk interesw klasy robotniczej, jej wadzama gwarantowa wadz klasy robotniczej.Jeli jednak nie chcemy ocenia systemu wg. tego, co myl i mwi o sobie jego przywdcy,

musimy zobaczy, jakie moliwoci wpywu na decyzje wadzy pastwowej ma klasarobotnicza.Poza parti adnych. Rzdzca partia jest bowiem monopolistyczna. Klasa robotnicza niema moliwoci organizowania si w inne partie, a tym samym formuowania, propagowania iwalki o realizacj innych programw, innych wariantw podziau dochodu narodowego,innych koncepcji politycznych ni programy i koncepcje PZPR. Monopolu partii rzdzcej naorganizowanie robotnikw strzee cay pastwowy aparat wadzy i przemocy: administracja,

policja polityczna, prokuratura, sdy, a take kierowane przez parti organizacje polityczne,demaskujce w zarodku prby podwaenia kierowniczej roli PZPR.Ale z gr milion czonkw Partii to zwykli obywatele, wrd nich kilkaset tysicy torobotnicy. Jakie s ich moliwoci wpywu na decyzje wadz partyjnych, a tym samym wadz

pastwowych? Partia jest nie tylko monopolistyczna, ale zorganizowana na zasadachmonolitycznych. Wszelkie frakcje, grupy o odrbnych platformach, zorganizowane prdy

polityczne s w niej zakazane. Kady szeregowy czonek ma prawo do wasnego zdania, niema natomiast prawa do organizowania innych podobnie mylcych wok swego programu ido zorganizowanej - propagandowej, wyborczej walki o jego realizacj. Wybory do instancji

partyjnych, na konferencje i zjazdy staj si w tych warunkach fikcj, gdy nie odbywaj sina bazie rnych platform i programw (czyli rozeznania alternatyw politycznych), arealizacja inicjatywy politycznej w masowym rodowisku wymaga organizacji. Wewentualnych prbach ksztatowania decyzji ,,gry" masa szeregowych czonkw Partii jest

pozbawiona organizacji, zatomizowana, a wic bezsilna. Jedynym rdem inicjatywypolitycznej mog by z natury rzeczy zorganizowane instancje, a wic aparat. Jak kadyaparat, jest on zorganizowany hierarchicznie: z dou w gr pyn informacje, z gry na d

decyzje i polecenia. Tak w kadym zhierarchizowanym aparacie, rdem polece jestelita, zesp ludzi zajmujcych w hierarchii eksponowane stanowisko i zbiorowoksztatujcych podstawowe decyzje. W naszym systemie elita partyjna jest zarazem elitwadzy; wszystkie decyzje wadzy pastwowej s podejmowane przez ni, na grnychszczeblach hierarchii partyjnej i pastwowej wystpuje zreszt z reguy kumulacja stanowisk.Sprawujc wadz w pastwie, dysponuje ona tym samym caoksztatem upastwowionychrodkw produkcji, decyduje o rozmiarach akumulacji i spoycia, o kierunkach inwestycji, oudziale poszczeglnych grup spoecznych w konsumpcji i dochodu narodowego, sowem o

podziale i wykorzystaniu caego produktu spoecznego. Decyzje elity s samodzielne, wolne


4/60

od wszelkiej kontroli ze strony klasy robotniczej i pozostaych klas i warstw spoecznych.Robotnicy nie mog na nie wpywa, og czonkw Partii te nie. Wybory do Sejmu i Rad

Narodowych w warunkach istnienia jednej i odgrnie ustalonej listy i przy brakurzeczywistych rnic programowych midzy PZPR a partiami satelitarnymi (ZSL, SD) stajasi fikcj. T partyjno-pastwowe elit wadzy, woln od kontroli spoecznej i samodzielnie

podejmujc caoksztat wzowych decyzji gospodarczych o znaczeniu oglnokrajowym

(oraz caoksztat decyzji politycznych) nazywa bdziemy centraln polityczn biurokracj.Przynaleno do centralnej politycznej biurokracji wyznacza realny wspudzia wksztatowaniu podstawowych decyzji politycznych i gospodarczych o znaczeniuoglnokrajowym, podejmowanych centralnie. Dokadne ustalenie zakresu elity jest

prawdopodobnie niemoliwe, przyblione ustalenie wymagaoby prowadzenia badasocjologicznych na temat, ktry jest zupenym tabu. Dla nas jednak spraw najwaniejsz nie

jest liczebno i organizacja wewntrzna biurokracji, lecz jej rola w spoeczestwie i wspoecznym procesie produkcji.Jeli szeregowi czonkowie partii s zdezorganizowani w ewentualnych prbach wpywaniana decyzje biurokracji, s oni jednoczenie zorganizowani do wykonywania jej polece nazasadach dyscypliny partyjnej. Kto si sprzeciwia, jest usuwany, a poza parti nie ma prawazorganizowa si, a wic dziaa. W ten sposb partia, ktra na szczytach swej hierarchii jest

po prostu zorganizowan biurokracj, ,,na dole" staje si narzdziem dezorganizacji prboporu i wywierania wpywu na wadze ze strony klasy robotniczej, a zarazem organizujeklas robotnicz i inne rodowiska spoeczne w posuszestwie wobec biurokracji. Taka samfunkcj peni pozostae organizacje spoeczne kierowane przez Parti, cznie ze ZwizkamiZawodowymi. Tradycyjna organizacja robotniczej samoobrony ekonomicznej, poddanakierownictwu jedynej zorganizowanej siy politycznej, tj. partii, staa si posusznym organem

biurokracji, czyli wadzy pastwowej: politycznej i ekonomicznej. Klasa robotnicza jestpozbawiona organizacji, programu, rodkw samoobrony.Biurokracja sprawuje zatem caoksztat wadzy politycznej i ekonomicznej, pozbawiajc klasrobotnicz rodkw nie tylko wadzy i kontroli, ale nawet samoobrony. Wodzowie biurokracjiuwaaj si przy tym za wyrazicieli interesw klasy robotniczej. Jeli nie mamy oceniasystemu wedug deklaracji przywdcw, musimy zanalizowa klasow istot biurokracji.Fakt, e sprawuje ona wadz, sprawy w ostateczny sposb nie przesdza. Decyduj stosunki

produkcji: musimy si wic przyjrze procesowi produkcji i stosunkom w jakie w tymprocesie wchodz ze sob klasa robotnicza, jako podstawowy twrca dochodu narodowego icentralna polityczna biurokracja, jako zbiorowy dysponent rodkw produkcji.Paca, produkt dodatkowy, wasnoKto wytwarza dochd narodowy i jak przedstawia si jego podzia? Wedug teoriimarksowskiej, dochd narodowy powstaje w sferze produkcji materialnej, tj. w przemyle,

budownictwie, czciowo w transporcie, w rolnictwie i rzemiole. W przemyle twrcdochodu narodowego jest tzw. robotnik czny czyli og pracownikw przygotowujcych,wykonujcych i zabezpieczajcych techniczny proces produkcji. A wic poza robotnikami

bezporednio i porednio produkcyjnymi, rwnie technologowie, konstruktorzy, projektanci,

inteligencja techniczna. Nie s natomiast pracownikami produkcyjnymi ludzie, ktrychfunkcja nie polega na zabezpieczeniu technicznego procesu wytwarzania, lecz nanadzorowaniu okrelonego ukadu stosunkw midzy ludmi zaangaowanymi w tym

procesie, czyli nadzorcy pracy najemnej, technokracja. Wprawdzie oni rwnie zabezpieczajprodukcj w tym sensie, w jakim zabezpiecza je antyczny dozorca niewolnikw, feudalnyrzdca folwarku paszczynianego, czy wspczesny dyrektor kapitalistycznej fabryki. Ichzadaniem jest jednak zabezpieczenie istniejcych stosunkw a nie samego materialnego

procesu wytwarzania. (Jest to oczywicie podzia abstrakcyjny, gdy na og nadzr ten penifunkcje zarwno techniczne jak i spoeczne, ale w dziaalnoci zawodowej majstra czy


5/60

przecitnego inyniera dominuje funkcja technicznego zabezpieczenia produkcji, za wdziaalnoci inyniera funkcja organizacyjna, tj. nadzorowanie ludzi i okrelonego ukadustosunkw produkcji w fabryce.)W rolnictwie pracownikami produkcyjnymi, czyli twrcami dochodu narodowego s chopiindywidualni, robotnicy PGR i nieliczni u nas chopi zrzeszeni w SpdzielniachProdukcyjnych, w miejskim sektorze drobnotowarowym rzemielnicy.

Ostatnio lansuje si tez, e marksowska koncepcja, ograniczajca wytwarzanie dochodunarodowego do sfery produkcji materialnej, jest przestarzaa dzi dochd narodowywytwarzaj wszyscy pracujcy. W szeroko pojtym sektorze usug (tj. poza sfer produkcjimaterialnej) zaspokaja si bowiem porednio potrzeby produkcji, spoycia i organizuje yciecaego spoeczestwa, czyli zaspokaja okrelonym nakadem pracy istotne potrzebyspoeczne.Takie rozumowanie byoby uprawnione tylko w takim spoeczestwie, w ktrym odbywa siekwiwalentna wymiana produkcji i usug. A wic pod warunkiem, e producent dbrmaterialnych otrzymuje z powrotem w postaci wiadczonych jemu, a nie komu innemu usug,rwnowarto tej czci produktu swej pracy, ktr oddaje on na utrzymanie szeroko pojtegosektora usug, a jednoczenie akumulacja podporzdkowana jest jego interesom. Jeli warunkite nie s spenione, to traktowanie wszelkiej pracy (a wic rwnie pracy policjanta,

prokuratora, oficera, hotelarza) jako pracy produkcyjnej skutecznie maskuje wyzysk. Caydochd narodowy, poza czci przeznaczon na akumulacj, mona by wwczas sprowadzido pac rnego rodzaju pracownikw, czyli do wynagrodzenia za prac produkcyjn". Wten sam sposb mona by zamaskowa fakt wyzysku we wspczesnym spoeczestwiekapitalistycznym; poza indywidualnym spoyciem dbr materialnych przez klaskapitalistw, ktre stanowi niewielki uamek produktu spoecznego, a nawet niewielk czdochodw tej klasy, cala reszta dochodu narodowego sprowadziaby si do pac i dochodw

producentw dbr materialnych, pac innych pracownikw, zatrudnionych bezporednioprzez kapitalistw lub przez pastwo, oraz funduszu akumulacji. Takie rozumowanie niemiaoby nic wsplnego z obiektywn analiz naukow, a wszystko z apologetyk.

Przyjmujemy takie kategorie rozumowania, ktre su analizie rzeczywistych sprzecznoci, anie ich ukrywaniu. Dlatego przyjmujemy za Marksem, e dochd narodowy jestuprzedmiotowion prac pracownikw produkcyjnych sektora produkcji materialnej,

podstaw akumulacji, oraz szeroko pojtych usug" jest materialny produkt wytworzony wtym sektorze: zatem tworzenie funduszu akumulacji, oraz wydatki na policj, wojsko, kultur,lecznictwo i tp. to wykorzystanie wytworzonego dochodu narodowego poza tymiusugami, za ktre robotnik paci z wasnej kieszeni, caa reszta utrzymywana jest znieopaconej czci pracy robotnika i chopa, czyli z produktu dodatkowego. Musimy zatem

przyjrze si podziaowi tego produktu, aby stwierdzi, w czym interesie wykorzystywane sjego poszczeglne czci.Podstawowe grupy wytwrcw dochodu narodowego w naszym kraju to robotnicy i chopiindywidualni. Jaki jest ich udzia w podziale produktu ich pracy?

Chopi indywidualni lokuj produkty swej pracy na rynku. Ale 75% produkcji gospodarstwchopskich jest zbywane za porednictwem pastwa, ktre nabywa te produkty po cenachprzecitnie o 40% niszych od rynkowych. Ponadto pastwo jako faktyczny monopolista narynku ksztatuje rynkowe ceny produktw rolnych w niekorzystnej dla chopa relacji do

produktw przemysowych. Spraw t na razie pomijamy. Wrcimy do niej przy analiziesytuacji w rolnictwie.Robotnicy uczestnicz w podziale dochodu narodowego w zakresie, ktry wyznacza przedewszystkim ich paca robocza. Czym jest w naszym kraju paca robocza i od czego zale jejrozmiary? Wedug szacunkw profesora Kaleckiego, przecitny realny dochd na robotnika


6/60

zatrudnionego, wykonujcego podobny, jak przed wojn rodzaj pracy by w 1960 roku ookoo 45% wyszy ni w roku 1937 (paca realna za t sam prac wzrosa w mniejszymstopniu, ze wzgldu na szybszy od wzrostu pacy wzrost konsumpcji zbiorowej, oraz wzrostdochodw z tytuu zaj zarobkowych poza prac podstawow). Powojenna statystykakosztw utrzymania nie uwzgldnia ukrytego wzrostu cen, a wic zania wzrost kosztwutrzymania. Przyjmujemy jednak, e szacunek prof. Kaleckiego jest w zasadzie trafny.

Wzrost wynagrodzenia za prac w okresie 1949-1960 przypada gwnie na lata 1956-59. Byto okres dla systemu nienormalny (kryzys polityczny, naruszenie monolityzmu Partii, strajki ipowszechne kolektywne dania podwyek pacy, krtki okres wietnoci Rad Robotniczych,wybieranych przez zaogi i do poowy 1958 roku niezalenych od aparatu partyjnego: aparatwadzy by stosunkowo saby, spoeczestwo stosunkowo silne). W takich warunkach, wcigu niespena 4 lat klasa robotnicza wywalczya podwyk pac realnych o 30% i uzyskaaco najmniej 3/4 z owego przyrostu dochodu realnego na zatrudnionego robotnika w

porwnaniu z rokiem 1937. W okresie 1949-1955 o istotnym wzrocie pacy realnej trudnomwi. Podobnie w okresie po roku 1959. Jak wynika z analizy budetw rodzinnych GUS wcigu ostatnich 4 lat (1960-63) realny dochd na gow w rodzinie robotnikw

przemysowych wzrs o 2,5%. Biorc pod uwag ukryty wzrost cen, nieuwzgldniony wstatystyce oficjalnej, naley przypuszcza, e stopa yciowa wikszoci rodzin robotniczych

przez ostatnie 4 lata nie tylko nie wzrosa, ale nawet nieco si obniya.Tymczasem, warto globalnej produkcji przemysowej w roku 1963 bya prawiedziewiciokrotnie wysza, ni w roku 1938 (i 1948), za dochd narodowy wzrs w latach1949-1963 przeszo dwu i p krotnie. Wzrost spoycia na gow by oczywicie w latach1949-60 wyszy ni skromny wzrost pacy realnej, a to wskutek wzrostu zatrudnienia. Jest to

jednak konsekwencj uprzemysowienia w kadym systemie. Tzw. stopa wyzysku nie zaleyod rozmiarw zatrudnienia tylko od stosunku wytworzonego produktu do rozmiarw pacyroboczej, czyli opaty za prac, tworzc ten produkt. Wzrost wytworzonego przez robotnikadochodu narodowego by niewspmiernie szybszy od skromnego wzrostu jego pacy realnej(po wikszej czci wywalczonej w cigu paru lat w warunkach dla systemu wyjtkowych).W latach 1960-62 produkcja czysta przemysu wzrosa o 20%, a paca robocza o niespena5%, jednoczenie ceny artykuw ywnociowych wg. oficjalnych statystyk wzrosy o 3, 4%w handlu uspoecznionym, o 7% w lokalach gastronomicznych i o 12% na targowiskach.Stopa yciowa rodzin robotniczych, jak ju widzielimy, nie wzrosa wcale.Polscy fizjologowie ywienia ustalili 4 normy spoycia. Norma A ledwo wystarczajca,niewskazana na duszy okres, przewiduje na osob dorosa, lekko pracujc fizycznie wokresie miesica 3000 g. misa. Wg. budetw rodzinnych GUS w 20% rodzin robotniczychspoycie misa nie osiga normy ledwie wystarczajcej, w granicach tej normy utrzymuje si34% rodzin, a powyej normy A, lecz wci jeszcze poniej normy B (dostatecznej) spoywa16% robotnikw. Spoycie warzyw, ryb, owocw, masa, jaj w rodzinach robotniczychksztatuje si na poziomie o wiele mniej korzystnym ni spoycie misa.Jak wynika z przeprowadzonych w 1957 bada nad pooeniem robotnikw w WarszawskiejFabryce Motocykli, 23% rodzin badanych robotnikw jadao miso na obiad l raz w tygodniu

lub rzadziej, za dalsze 25% rodzin spoywao obiad z misem dwa razy w tygodniu. Monaby przypuszcza, e dane sprzed. 7 lat s ju nieaktualne, ale spoycie misa i przetworw namieszkaca naszego kraju wynosio w 1957 roku rednio 43, 9 kg, a wic byo wysze ni w1960 (42, 5 kg) i niewiele nisze ni w roku 1962 (45, 8 kg).Podstaw minimum egzystencji jest nie tylko jedzenie, ale rwnie ubranie, mieszkanie,elementarne wygody i sprzty domowe. W 1957 roku przypadao rednio na jednego

badanego robotnika WFM 0, 51 garnituru wenianego, 1, 05 garnituru z materiawniskoprocentowych, 0, 8 oddzielnych spodni i 0, 6 oddzielnej marynarki. W grupie osb onajniszych dochodach (1.8% Kulanych) l garnitur weniany przypada na 5-ciu robotnikw.


7/60

Z odziey zimowej przypadao rednio na osob 0, 15 paszcza zimowego z weny, i 0, 12paszcza zimowego z materiaw niskoprocentowych, 0, 2 jesionki wenianej i 0, 5 jesionki zmateriaw niskoprocentowych. Mona by przypuszcza, e od tego czasu sytuacja znaczniesi poprawia. Ale rednia paca realna wzrosa w latach 1958-63 o okoo 12% wg. danychoficjalnych, a realna paca robotnicza wzrosa z pewnoci mniej od przecitnej oglnej (wlatach 1960-63 redni dochd realny ogu rodzin pracownikw przemysowych wzrs o 4,

5%, a rodzin robotniczych o 2,5%).W 10% badanych rodzin pracownikw WFM przypado poniej 3 m2 powierzchnimieszkalnej na osob, w dalszych 19% rodzin od 3-4 m2, a w 10% rodzin od 4-5 m2 i w 13%rodzin 5-6 m2. cznie 52% rodzin posiadao poniej 6 m2 powierzchni mieszkalnej naosob. Ciep wod biec posiadao w mieszkaniu 1% badanych rodzin, zimna wod

biec 46% rodzin. Ubikacje posiadao w domu mieszkalnym 25% rodzin, azienki 7%rodzin. Na jednego czonka badanych rodzin robotniczych przypadao rednio 0, 3 ka. 65%robotnikw WFM chorowao na przewleke choroby.Z danych GUS o budetach rodzin robotniczych wynika, e a do trzeciej grupy zamonoci(600-800 zotych miesicznie) wzrost zarobkw jest przeznaczony przecie wszystkim nazwikszenie spoycia misa i przetworw, mleka i jego przetworw, jaj, cukru, itp. artykuwywnociowych. Dopiero od trzeciej grupy dochodw wzwy wydatki na te artykuy rosn

wolniej, ni dochd rodziny, a wydatki na odzie, kultur, owiat i sport szybciej. Oznaczato, e w trzeciej grupie dochodw osignity zostaje ten poziom zaspokojenia najbardziejelementarnych potrzeb, ktry w rodzinach robotniczych uwaany jest za minimumegzystencji. Poniej tak okrelonego poziomu minimum egzystencji yje okoo 16-18%rodzin robotniczych, co w przyblieniu odpowiada Liczbie rodzin, w ktrych spoycie misanie osiga normy ledwie wystarczajcej.Minimum egzystencji dotyczy ludzi yjcych w spoeczestwie, a wic nie jest niezmienne.Jest spoecznie i historycznie uwarunkowane i na og ronie wraz z rozwojem przemysu,techniki i oglnego poziomu kultury danego spoeczestwa. Rozwijajcy si nowoczesny

przemys potrzebuje robotnika o rosncych kwalifikacjach i przygotowaniu oglnym, o corazwyszym poziomie kultury, a co za tym idzie o rosncych potrzebach osobistych zarwnoduchowych jak materialnych. Dzi minimum egzystencji robotnika w Polsce jest niewtpliwieznacznie wysze, ni byo w 1937 roku. Podobnie dzieje si zreszt w spoeczestwachkapitalistycznych: i w wikszoci krajw zachodnio-europejskich realny dochd nazatrudnionego robotnika wzrs w cigu ostatnich 25-30 lat na pewno nie mniej ni o 45%,ale paca robocza nie przestaa w skutek tego by tym czym bya wier wieku temu:odpowiednikiem historycznie uksztatowanego minimum egzystencji czyli cen siy roboczej.Jak wynika z analizy budetw rodzinnych GUS, rnice w wysokoci spoycia w rodzinachrobotniczych wynikaj nie z rozpitoci pacy roboczej, ale przecie wszystkim z rnic wliczebnoci rodziny i iloci pracujcych zarobkowo. Oznacza to, e obecnie przecitnawysoko pacy roboczej w naszym kraju nie pozwala 26% rodzin robotniczych osignminimum egzystencji z powodu liczebnoci tych rodzin, a dalszym 42/ rodzin pozwalautrzyma si na poziomie nieprzekraczajcym minimum egzystencji. Powyej minimum

egzystencji yj gwnie maestwa bezdzietne, oraz rodziny posiadajce jedno, najwyejdwoje dzieci na utrzymaniu (jeli oboje rodzice pracuj). Znaczy to, e paca robocza wnaszym kraju odpowiada historycznie uksztatowanemu minimum egzystencji. Inaczejmwic, paca robocza pozwala robotnikowi uczestniczy w podziale dochodu narodowegotylko o tyle, o ile jest to niezbdne aby y i wychowywa dzieci, czyli odtwarza wasn sirobocz i przygotowywa nowych robotnikw przemysu.Paca robocza jest wic tylko skadnikiem kosztw produkcji, tak samo niezbdnym jaknakady na surowce i maszyny.


8/60

Robotnik korzysta na og z mieszkania pastwowego, za ktre paci bardzo niewiele, a wicw znacznej czci uytkuje go bezpatnie, ale musi mieszka, aby mg y i produkowa, amieszkanie jego nie ma nic wsplnego z luksusem, a przewanie take nic wsplnego zelementarnymi wygodami. Jest skadnikiem jego minimum egzystencji, dostarczanym mu

poza jego pac.Robotnik korzysta z bezpatnego lecznictwa i z ulgi w zakupie lekw, ale musi by leczony,

aby mg utrzyma swoj zdolno do pracy. Obsuga lekarska za darmo, lekarstwa za zniks skadnikami jego minimum egzystencji. Gdyby zlikwidowano bezpatne lecznictwo,podwyszono komorne i wiadczenia do poziomu zapewniajcego rentowno budownictwa ikonserwacji budynkw mieszkalnych, paca robocza musiaaby wzrosn o tyle co wydatkirobotnika. Nieodpatne wiadczenia i usugi dla robotnikw s niezbdnym skadnikiem jegominimum egzystencji, dodatkiem do pacy roboczej niezbdnym jak sama paca, a wicskadnikiem kosztw produkcji.W stosunku do rozmiarw pacy roboczej, usugi te i wiadczenia s dodatkiemdrugorzdnym. Caa konsumpcja zbiorowa na gow ludnoci w Polsce wynosi bowiem okoo1200 zotych rocznie.Jak cz wytwarzanego przez robotnika produktu stanowi jego paca robocza? Oficjalnastatystyka daje obraz wypaczony z dwch powodw: l) ceny, w ktrych oblicza si produkcj

dziau A (produkcja rodkw produkcji) nie s cenami rzeczywistymi, lecz agregatami 5 sskalkulowane bardzo nisko w relacji z produkcj dziau B (produkcja pr2edmiotw spoycia),co faszywie powiksza udzia pracy roboczej w wytworzonym produkcie. 2) Sztuczniezanianie cen produktw rolniczych faszywie pomniejsza udzia rolnictwa w wytwarzaniudochodu narodowego, a powiksza udzia przemysu.Z koniecznoci jednak posuylimy si w naszym tekcie oficjaln statystyk, traktujcosignite wyniki tylko jako przyblion ilustracj rzeczywistoci.W roku 1952 produkcyjny pracownik przemysu wytworzy przecitnie produkt czystywartoci 51 tys. z., z czego w formie pacy roboczej otrzyma przecitnie 22932 z. Inaczejmwic, jedn trzeci dnia roboczego robotnik wytwarza minimum egzystencji dla siebie,

przez pozostae dwie trzecie produkt dodatkowy.Klasa robotnicza nie ma adnego wpywu na rozmiary produktu dodatkowego, jego podzia iwykorzystanie, gdy jak ju widzielimy, jest pozbawiona wpywu na decyzje wadzydysponujcej rodkami produkcji i samym produktem. Nie ona wyznacza rozmiary pacyroboczej zostaj jej one narzucone, podobnie jak normy (najczciej wraz z normami).Robotnicy nie maj prawa i moliwoci samoobrony ekonomicznej, gdy jak widzielimy s

pozbawieni organizacji, za skuteczna akcja strajkowa musi by zorganizowana. Wszelkaorganizacja (porozumienie robotnikw) majca na celu walk o pace jest nielegalna i jakotaka cigana przez aparat przemocy policj, prokuratur, sdy. Produkt dodatkowy jestzatem odbierany klasie robotniczej przemoc, w rozmiarach nie przez ni wyznaczonych iwykorzystywany poza zasigiem jej wpyww i moliwoci kontroli.

Na jakie cele jest przeznaczany produkt dodatkowy?Po pierwsze na akumulacj, czyli na rozszerzanie produkcji. Poniewa jednak robotnik

produkuje dla siebie tylko minimum egzystencji, cel produkcji nie jest jego klasowym celem.W istniejcym systemie wydatki na akumulacj su celowi, ktry jest dla robotnika obcy.Po drugie na utrzymanie aparatu przemocy wojska, policji politycznej, prokuratury,sdw, wizie. Aparat ten suy utrzymaniu istniejcych stosunkw ekonomiczno-spoecznych, w ktrych robotnik otrzymuje minimum egzystencji i oddaje dwie trzecie swego

produktu, jest pozbawiony wpywu na wadz i kontroli nad swoj prac i jej produktem, jestpozbawiony wasnych organizacji i moliwoci samoobrony. Temu samemu celowi suwydatki na Parti i kierowane przez ni organizacje, ktre dezorganizuj wszelkie prbyoporu i opozycji ze strony klasy robotniczej i organizuj j do posuszestwa wobec wadzy;


9/60

na dyrekcje, ktre pilnuj robotnikw, aby wytworzy jak najwikszy produkt dodatkowy inie uszczkn dla siebie ani zotwki ponad wyznaczone mu rozmiary pacy roboczej; naaparat propagandy, ktry gosi chwa istniejcego systemu i wyjania robotnikom, e, tak jak

jest, to jest najlepiej; na administracje, ktra jest narzdziem biurokracji w sprawowaniurzdw. S to wszystko cele wrogie klasie robotniczej, za przeznaczona na nie cz

produktu dodatkowego obraca si bezporednio przeciw robotnikowi jako policja, dyrekcja,

partia.Po trzecie z produktu dodatkowego pokrywa si wydatki w sektorach, ktrych funkcja napozr nie jest zwizana z klasow istot systemu (nauka, owiata, szkolnictwo wysze,kultura, suba zdrowia, usugi). Sektory te peni niewtpliwie funkcj oglnospoeczn, alefunkcj tak peni kultura, owiata, nauka, a take sama produkcja dbr materialnych wkadym spoeczestwie antagonistycznym nie tracc przez to bynajmniej charakteruklasowego. W omawianej grupie wydatkw mona wyodrbni nastpujce cele:

1. wydatki, suce porednio produkcji (cz nakadw na nauk, np. wiedzatechniczna, matematyczna itp., cz nakadw na szkolnictwo wszystkich szczebli ksztacenie siy roboczej itd.). Poniewa w istniejcym ukadzie stosunkwekonomicznych cel produkcji nie jest klasowym celem robotnika, wic suce

porednio temu celowi wydatki s tak samo obojtne, obce z punktu widzenia

klasowego interesu robotnika, jak akumulacja.2. Wydatki, suce porednio apologii istniejcych stosunkw spoecznych, i

zakorzenieniu w wiadomoci ludzi i uksztatowaniu odpowiednich norm yciazbiorowego. Naley tu po pierwsze cz wydatkw na nauk, literatur, film, sztuk.Podporzdkowanie interesom biurokracji tej czci inteligencji twrczej, ktrej zawdwie si z ksztatowaniem wiadomoci spoecznej, jest uatwiony przez faktmaterialnej zalenoci twrcw od wadz naukowych, ministerialnych,wydawniczych, przez czynnik polityczny (kierownicza rola partii w nauce i kulturze) i

przez czynnik przymusu istnienie cenzury. Pisarz, naukowiec, filmowiec moeprzejawi samodzielno w swej pracy zawodowej, zwizanej przecie zpublikacjami, tylko o tyle, o ile cenzura mu na to pozwoli. Wyznaczajc zaporednictwem cenzury, polityki kadrowej, wydawniczej, kulturalnej ramyzawodowej dziaalnoci rodowisk twrczych, biurokracja narzuca im funkcjeapologetyczn lub milczenie. Podobnemu celowi su czciowo nakady na owiat,nie tyle ze wzgldu na propagandowe czci programu szkolnego, ile ze wzgldu nastruktur i tradycyjny system pedagogiczny dzisiejszej szkoy, ktra wychowujemodzie zgodnie z normami ycia zbiorowego, cile odpowiadajcymi charakterowi

panujcych stosunkw spoecznych. Ta grupa wydatkw suy zatem umocnieniustosunkw spoecznych, w ktrych robotnik nie ma kontroli nad swoj prac i jej

produktem, oraz pozbawiony jest praw politycznych, a zatem obracana jest na celewrogie robotnikowi.

3. Wydatki na rnego rodzaju nieodpatne usugi i wiadczenia dla klasy robotniczej imasy pracownikw najemnych (przewaajca cz nakadw na sub zdrowia,

cz nakadw na gospodark komunaln obki, przedszkola, cz wydatkw naorganizacj wypoczynku i tp.). Jak ju widzielimy, wiadczenia te w nieodpatnejpostaci s przy obecnym poziomie pacy roboczej niezbdnym skadnikiemrobotniczego minimum egzystencji, a zatem z punktu widzenia organizatorw

produkcji s czci skadow kosztw produkcji, czyli nale w istocie do produktuniezbdnego, a nie do produktu dodatkowego.

Jest rzecz zrozumia, e robotnik nie moe otrzymywa rwnowartoci wytworzonegoprzez siebie produktu w formie pacy roboczej. Aby produkcja rozszerzaa si, musi by


10/60

wydzielony fundusz akumulacji, aby utrzyma niezbdne z punktu widzenia potrzebrobotnika i caego spoeczestwa sektory nieprodukcyjne (nauka, owiata, suba zdrowia iinne), cz wytworzonego produktu materialnego musi by przekazana do tych sektorw.Ale w istniejcym systemie robotnik otrzymuje w formie pacy, usug i wiadcze tylkominimum egzystencji; produkt dodatkowy jest mu odbierany przemoc (robotnik pozbawiony

jest wpywu na jego rozmiary i podzia, oraz wykorzystywany na cele obce lub wrogie

robotnikowi). Znaczy to, e robotnik jest wyzyskiwany: produkuje on minimum egzystencjidla siebie i ca potg pastwa przeciw sobie. Produkt jego wasnej pracy przeciwstawia musi jako sia obca i wroga, a wic nie naley do niego.Jeli produkt wytworzony przez robotnika nie naley do niego, to znaczy e jego praca,tworzca ten produkt, do niego nie naley. Dlaczego tak jest?Aby y, robotnik musi produkowa. Aby produkcja moga si odbywa musi nastpi

poczenie siy roboczej i rodkw produkcji. Robotnik dysponuje tylko swoj si robocz,nie dysponuje natomiast rodkami produkcji. Poczenie jego siy roboczej z cudzymirodkami produkcji moe wic nastpi tylko przez zetknicie si robotnika, jako posiadaczasiy roboczej, z wacicielami rodkw produkcji na rynku pracy. Robotnik jest zatemwyzyskiwany dlatego, e jest pozbawiony wasnoci rodkw produkcji: aby y musisprzedawa swoj si robocz. Od momentu, gdy dokona tego niezbdnego dla siebie aktu,

tj. sprzeda zdolno do wykonania okrelonej pracy w okrelonym czasie, praca ta i jejprodukt nie nale ju do niego, lecz do tego kto naby si robocz, tj. do wacicielarodkw produkcji i wyzyskiwacza.Komu w naszym kraju sprzedaje robotnik si robocz? Tym, ktrzy dysponuj rodkami

produkcji, czyli centralnej politycznej biurokracji. Z tego tytuu centralna politycznabiurokracja jest klas panujc: wada w sposb wyczny podstawowymi rodkamiprodukcji, nabywa si robocz klasy robotniczej, odbiera jej w drodze przymusuekonomicznego i przemocy produkt dodatkowy i wykorzystuje go w celach robotnikowiobcych i wrogich, tj. w celach umocnienia i rozszerzenia swojego panowania nad produkcj ispoeczestwem. To jest w naszym systemie dominujcy typ stosunkw wasnoci, podstawastosunkw produkcji i stosunkw spoecznych.Mwi si, e biurokracja nie moe by klas, skoro indywidualne dochody poszczeglnych

jej czonkw nie umywaj si do indywidualnych dochodw kapitalistw, skoro adenbiurokrata z osobna wzity nie wada niczym prcz swojej willi, samochodu i sekretarki,skoro wejcie w szeregi biurokracji odbywa si na drodze kariery politycznej, a niedziedziczenia rodzinnego i mona by wzgldnie atwo wyeliminowanym z biurokracji wskutek politycznych rozgrywek. To nieporozumienie. Wszystkie argumenty dowodz tylkorzeczy oczywistej: wasno biurokracji nie ma charakteru indywidualnego, lecz jest zbiorowwasnoci elity utosamiajcej si z pastwem. Akt ten okrela zasad wewntrznejorganizacji biurokracji, ale jej klasowy charakter nie zaley od jej wewntrznej organizacji iobyczajw, tylko od jej stosunku jako grupy do rodkw produkcji i do innych klasspoecznych (przede wszystkim do klasy robotniczej). Indywidualne dochody kapitalistw s

bez porwnania wysze, ni biurokratw. Ale kapitalici ze swych indywidualnych dochodw

czerpi fundusz akumulacji, opacaj nadzorcw pracy najemnej, oraz pracownikwobsugujcych ich osobicie oraz sucych umocnieniu ich znaczenia i wadzy; presti,znaczenie, wpywy, wadz polityczn zdobywaj dziki swym indywidualnym dochodom.Biurokracja ze swych dochodw indywidualnych pokrywa tylko cz swojej bezporedniejkonsumpcji osobistej, natomiast wszystko pozostae a wic fundusz akumulacji, funduszna opacanie niezliczonej czeredy ludzi, zabezpieczajcej jej panowanie, propagujcej system,nadzorujcej prac i robotnikw i td. czerpie z dochodu pastwowego, ktrym dysponuje wsposb wyczny. Ze wzgldu na ma liczebno klasy biurokracji, jej luksusowakonsumpcja pochania znikom cz produktu spoecznego, ale rwnie w kapitalizmie


11/60

osobista konsumpcja kapitalistw pochania nieznaczny uamek tego produktu. Nie na tympolega wyzysk: bezporednia konsumpcja osobista nie jest bowiem w adnym systemiesamodzielnym celem klasy panujcej. Zarwno przywilej wysokiej konsumpcji, jak prestiwadzy, w ogle wszystkie istniejce w spoeczestwie przywileje s wynikiem panowanianad produkcj. Std kada klasa panujca zmierza do utrzymania, utrwalenia i rozszerzeniaswego panowania nad produkcj i spoeczestwem; na ten cel wykorzystuje produkt

dodatkowy i temu celowi podporzdkowuje sam proces produkcji.

III. Klasowy cel produkcjiKada klasa panujca wyznacza cele produkcji spoecznej. Czyni to oczywicie we wasnymklasowym interesie, czyli w interesie umocnienia i rozszerzenia swego panowania nad

produkcj i spoeczestwem.Pozycja kapitalisty indywidualnego (spki akcyjnej, monopolu i tp.) w spoeczestwie zaleyod rozmiarw jego kapitau, podobnie jak pozycja, midzynarodowa caej klasy kapitalistwdanego kraju zaley od rozmiarw kapitau narodowego. Kapita jest bowiem wspczesnform panowania nad prac i jej produktem. Deniem kapitalisty jest wic przede wszystkimrozszerzanie czyli akumulacja posiadanego kapitau. Jest on w istocie rzeczy wyrazicielemswego kapitau i jego tendencji do formowania si.

Kapitalista nabywa na rynku wszystkie niezbdne do produkcji elementy: maszyny, surowce,si robocza. Musi wic zrealizowa na rynku cay wytworzony produkt. Dlatego celem

produkcji nie jest dla niego sam produkt dodatkowy w postaci fizycznej, ale maksymalnyzysk, czyli maksymalna rnica pomidzy caoci nakadw produkcyjnych (na maszyny,surowce i si robocz) a cen, uzyskan na rynku przy realizacji caego produktu.Pomidzy deniem do rozszerzania kapitau, tj. aparatu wytwrczego i samej produkcji, aniskim poziomem spoycia klasy robotniczej, okrelonym przez minimum egzystencji,zachodzi sprzeczno. Rodzi si ona w samym procesie wytwarzania (jak najmniej zapacirobotnikowi i zyska od niego jak najwiksz produkcj), a przejawia si na rynku jakodysproporcja midzy rosncymi rozmiarami kapitau i produktu spoecznego, a niskzdolnoci nabywcz mas. W kapitalizmie wolnokonkurencyjnym sprzeczno ta regulowana

bya przez cykliczne kryzysy realizacji; w kapitalizmie wspczesnym przez wahaniakoniunktury, w niektrych wypadkach przez zwolnienie tempa wzrostu, niski stopiewykorzystania mocy wytwrczych, zbrojenie i wydatki pastwowe, ktre do pewnego stopniauniezaleniaj produkcj od rynku, wreszcie przez wzrost spoycia tzw. klasy redniej i klasyrobotniczej, zorganizowanej w partie i Zwizki Zawodowe walczce o podwyszenie pac iwiadcze socjalnych. Jeli jednak statystyki wykazuj, e w dugich okresach czasu udzia

pracy i kapitau w podziale dochodu narodowego jest mniej wicej stay, nie znaczy to, e celprodukcji uleg zmianie. Maksymalny zysk pozostaje celem, za wzrost spoycia maspracujcych zem koniecznym ze wzgldw politycznych lub ekonomicznych.W naszym systemie nie ma kapitaw indywidualnych. Fabryki, huty, kopalnie, wraz z caich produkcj stanowi wasno pastwa. Poniewa jednak pastwo znajduje si w rkachcentralnej politycznej biurokracji zbiorowego dysponenta rodkw produkcji i

wyzyskiwacza klasy robotniczej, wic og rodkw produkcji i utrzymania przeksztaci siw jeden scentralizowany kapita" narodowy. Materialna potga biurokracji, zakres jejpanowania nad produkcj jej pozycja midzynarodowa (bardzo istotna dla klasy,zorganizowanej jako grupa utosamiajca si z pastwem) zaley od rozmiarw kapitaunarodowego. Biurokracja dy wic do rozszerzenia kapitau, do rozbudowy aparatu

produkcyjnego, akumulacji. Jest ona wyrazicielem kapitau narodowego i jego tendencji dopomnaania si, podobnie jak indywidualny kapitalista jest wyrazicielem swojego kapitau.


12/60

Jaki jest klasowy cel biurokracji, realizowany w samym procesie produkcji, czyli klasowy celprodukcji? Nie jest nim zysk przedsibiorstwa, tylko produkt dodatkowy w skali caejgospodarki narodowej. Dostarcza ona zarwno rodkw na akumulacj, jak i na wszelkienakady zwizane z utrzymaniem i umocnieniem klasowego panowania biurokracji. Wodrnieniu od kapitalisty, biurokracja nie potrzebuje realizowa na rynku produktudodatkowego, ani tej czci produktu globalnego, ktra odpowiada zuyciu kapitau staego.

Jest ona wacicielem wszystkich zakadw przemysowych i ich produkcji, nie potrzebujezatem sama od siebie nic kupowa. Jeli przekazanie stali z huty do fabryki metalowej, lubwgla z kopalni do huty rejestruje si jako zakup rodkw produkcji, to w rzeczywistoci jestto zwyka forma ewidencji przesunicia produktu w obrbie tej samej wasnoci, a nie

prawdziwy akt kupna sprzeday. Dowodem umowny charakter cen wewntrz sektorapastwowego: ceny s tylko narzdziem liczenia produktw, a wic relacje ich nie muszodpowiada relacjom wartoci.Jedynym elementem produkcji, ktrego biurokracja nie posiada, jest sia robocza. Biurokracjakupuje j blokiem na warunkach monopolistycznych (za wszystkimi zakadami kryje si tensam waciciel, wic robotnik stale wybiera" tego samego nabywc, ktry nie pozwala muzorganizowa si dla obrony jego ekonomicznych interesw), ale mimo wszystko kupuje jna rynku. Jest to prawdziwy akt kupna sprzeday i robotnikowi trzeba zapaci. Czym?

Oczywicie pienidzmi, widzielimy jednak, e banknoty nie maj dla niego tego znaczenia,co dla kapitalisty s po prostu rodkiem kontroli nad podziaem produktu, ktrym onadysponuje. Rozmiary pacy roboczej wyznaczaj po prostu ilo rodkw utrzymania,znajdujcych si w dyspozycji biurokracji i przekazywanych robotnikowi jako ekwiwalent

jego siy roboczej.W istocie biurokracja paci za si robocza okrelon iloci rodkw utrzymania, czyli

produkcj przemysu przedmiotw spoycia, budownictwem mieszka, szpitali, obkw napotrzeby robotnikw i pracownikw najemnych, oraz artykuami ywnociowymi. Wwarunkach indywidualnej wasnoci ziemi produkty rolne nie s wasnoci biurokracji i musiona naby je od producentw chopskich na rynku. I w tym wypadku mamy do czynienia zrynkiem monopolistycznym, na ktrym biurokracja ksztatuje ceny zbytu produkcji chopskiejw niekorzystnej relacji do cen artykuw przemysowych. Jest to jednak prawdziwy akt kupna

sprzeday i chopu trzeba zapaci. Czym? Znowu produkcj rodkw spoycia orazprzemysowymi rodkami, roli dla gospodarstwa chopskiego. ywno kupowana od chopa,jest skadnikiem robotniczego minimum egzystencji a zatem cena, pacona chopom, jestczci skadowa wydatkw na zakup siy roboczej do przemysu, budownictwa, transportu imiejskich sektorw nieprodukcyjnych. A zatem cena siy roboczej sprowadza si do

produkcji przedmiotw spoycia, budownictwa mieszka, obkw, szpitali itp., orazprodukcji przemysowych rodkw uprawy roli. Z grubsza biorc, jest to tzw. dzia B"(produkcja przedmiotw spoycia). Jak ju widzielimy, sia robocza jest jedynym elementem

procesu produkcji, ktrego biurokracja bezporednio nie posiada. Zakup siy roboczej, czyliprodukcja dziau B" jest wic z punktu widzenia biurokracji jedynym wydatkiem, ktrytrzeba ponie, aby produkcja si odbywaa i rodzi si produkt dodatkowy. Dc do

osignicia moliwie najwikszego produktu dodatkowego, biurokracja utrzymuje tenwydatek na moliwie najniszym poziomie. Produkcja dla celw spoycia jest z jejklasowego punktu widzenia zem koniecznym, produkcja dla produkcji celem.Rozpatrywana jako proces zachodzcy midzy czowiekiem a przyrod, czyli jako procesnaturalno-techniczny istniejcy w kadym spoeczestwie, produkcja nie moe by celemsama dla siebie. Jest zawsze produkcj dla spoycia. Jest ona bowiem wiadom dziaalnociwywoan przez potrzeb, za spoycie dbr materialnych odradza potrzeb.


13/60

Subiektywny, prywatny cel klasy panujcej (klasowy cel produkcji) moe by sprzeczny ztym oglnospoecznym sensem produkcji. Jest tak zarwno w kapitalizmie, jak w systemie

biurokratycznym, wskutek waciwego klasom panujcym denia do rozszerzenia produkcjiprzy jednoczesnym klasowym ograniczeniu podziau, a co za tym idzie ograniczeniuspoycia. W obu systemach sprzeczno ta ogranicza w ostatecznym rachunku sam

produkcj, ale nie odbywa si to w ten sam sposb.

Aby zrealizowa swoje cele, tj. maksymalny zysk i jego akumulacj, kapitalista musizrealizowa na rynku wytworzon warto. Jest mu obojtne, co produkuje, ale rynek musiwchon jego produkcj. Jest ona adresowana do odbiorcy rynkowego, a wic wostatecznym rachunku do konsumenta. Dlatego efektywny popyt okrelony przez poziomspoecznej konsumpcji, wyznacza moliwo realizacji rynkowej, a tym samym ograniczakapitalistyczn produkcj i akumulacj przez periodyczne kryzysy lub inne formy trudnocirealizacji.O tym, w jaki sposb niski poziom konsumpcji spoecznej ogranicza produkcj w systemie

biurokratycznym pisalimy w rozdziale o ekonomicznym kryzysie systemu, ktryzreferujemy dalej. W kadym razie nie odbywa si to poprzez mechanizm rynkowy. Celemklasowym biurokracji nie jest bowiem zysk i jego akumulacja, lecz produkt dodatkowy w

postaci fizycznej i rozszerzanie produkcji, czyli bezporednio produkcja dla produkcji. Na

rynek wchodzi w zasadzie tylko sia robocza i rodki jej utrzymania, nie wchodzi natomiastprodukt dodatkowy ani ta cz produktu, ktra suy odtworzeniu i rozszerzeniu kapitaustaego (maszyny, surowce, paliwa i tp.). Rynek nie reguluje produkcji, a wic niemoliwe scykliczne kryzysy koniunktury ani w ogle ograniczanie produkcji przez trudnoci realizacjirynkowej. Moliwe jest zatem przez stosunkowo dugi okres utrzymywanie niezwyklewysokiej akumulacji i niezwykle wysokiego tempa wzrostu produkcji przemysowej przyniskim spoyciu. Sprzeczno pomidzy klasowym celem produkcji a spoyciem wystpuje wtym systemie ju przed rozpoczciem cyklu produkcyjnego, przy ukadaniu planu. Zwykle w

planach gospodarczych zakada si moliwie wysoki poziom akumulacji, a wic moliwieniski poziom spoycia w dochodzie narodowym, a w zwizku z tym znacznie szybszy

przyrost produkcji dziau A", ni dziau B". Dysproporcja pogbia si i w toku realizacjiplanu: z reguy wykonanie planu inwestycyjnego bywa zagroone i z reguy wystpujetendencja do wykonania tego programu kosztem spoycia. W rezultacie udzia akumulacji

bywa zwykle wyszy od planowanego, za udzia spoycia niszy. Odpowiednio do tegowzrost produkcji dziau A" jest z reguy wyszy, ni zakadano za przyrost produkcji dziauB" niszy.Jest rzecz zrozumia, e mimo to wzrostowi dochodu narodowego towarzyszy na ogwzrost spoycia. Wynika on ze wzrostu zatrudnienia, oraz (w daleko mniejszym stopniu) z

podwyszenia minimum egzystencji. W pewnych okresach udzia spoycia w dochodzienarodowym moe by stay, lub nawet wzrasta (zwaszcza pod wpywem bezporedniegozagroenia politycznego ze strony klasy robotniczej). Nie znaczy to bynajmniej, e klasowycel produkcji ulega zmianie: biurokracja traktuje wzrost spoycia jako zo konieczne, produktdodatkowy pozostaje celem. Jak kade prawo ekonomiczne, produkcja dla produkcji i

rozdymanie akumulacji istnieje jako tendencja, a nie jako regua absolutna. Tendencja ta jestzreszt w dugich okresach wyranie uchwytna statystycznie. W roku 1949, ktry zuzasadnieniem mona przyj za punkt wyjcia (zakoczenie okresu odbudowy i ostateczneuksztatowanie si stosunkw ekonomicznych, spoecznych i politycznych, jako systemudyktatury biurokracji (udzia spoycia w dochodzie narodowym wynosi 85%, a udziaakumulacji 15%. W roku 1963 udzia spoycia wynosi 74, 6% za akumulacji 25,4%.Realizacja tej tendencji nie przebiegaa oczywicie rwnomiernie. W r. 1950 mia miejsceraptowny skok akumulacji z 15 do 20%, po czym a do roku 1954 wystpowa w zasadzie

jej powolny wzrost (w 1954 22, 4%), a wyjtkowo tylko w 1953 roku akumulacja


14/60

osigna nienotowany dotychczas poziom 27, 1% dochodu narodowego. W latach 1956-1957udzia akumulacji obniy si (w 1956 19, 7%, w 1957 21, 5%), po czym do roku 1959

proporcje spoycia i akumulacji byy mniej wicej stale. W r. 1960 nastpi ponowny skokakumulacji z 21, 9% na 24.2%, po czym utrzymuje si tendencja jej dalszego podwyszania.W latach 1961-1963 spoycie wzroso o 15% wedug danych oficjalnych, za akumulacja o 23%. Na oglne spoycie skada si obok konsumpcji indywidualnej rwnie to, co w

statystyce oficjalnej nazywa si pozostaym spoyciem", czyli og nakadw materialnychw sektorach nieprodukcyjnych od wojska i policji po obki i przedszkola. Udzia spoyciaindywidualnego w dochodzie narodowym wynosi w 1949 roku 77, 8%, a w 1963 r. 66,1%; jest to w cigu caego dwudziestolecia udzia najniszy, bo nawet w 1953 roku wynosion 66,9%. Naley przy tym pamita, e ceny rodkw produkcji, w ktrych liczy siakumulacja, maj u nas charakter umowny i s skalkulowane w stosunku do cen przedmiotwspoycia na niskim poziomie. Powoduje to faszywe obnienie udziau akumulacji i faszywe

podniesienie udziau spoycia w dochodzie narodowym. Jeli przyj poziom spoycia iakumulacji w 1949 roku za 100, to wskanik akumulacji dla roku 1963 wynosi okoo 361%, awskanik spoycia okoo 215%. Ograniczenie akumulacji w latach 1956 59 zbiega si zkryzysem politycznym, wzgldn saboci wadzy i naciskiem na pace. Poza tymwyjtkowym okresem mamy do czynienia od roku 1949 z prawie nieprzerwanym wzrostem

udziau akumulacji w dochodzie narodowym, a spadkiem udziau konsumpcji. W atach 1966 70, ze wzgldu na napity program inwestycyjny, nastpi musi dalsze przesunicie w tymsamym kierunku. Jak wida, tendencja produkcji dla produkcji" nie jest mitem tylkonamacalna rzeczywistoci. W rozwaaniach o klasowym celu produkcji pominlimyzupenie osobist konsumpcj biurokratw. Ze wzgldu na ma liczebno centralnej

politycznej biurokracji spoycie jej pochania tak znikom czstk produktu, e praktycznienie zaley od rozmiaru produkcji, a wic nie moe wpywa na jej cele. Ale biurokracjautrzymuje z produktu dodatkowego wielk armi urzdnikw, propagandystw, dyrektorw,

policjantw itp., sucych utrzymaniu i umocnieniu stosunkw produkcji i stosunkwspoecznych, na ktrych opiera si jej panowanie. Caa ta rzesza konsumuje swoj czdochodu narodowego, a znajduj si wrd niej grupy uprzywilejowane, o wysokim poziomiekonsumpcji. Najwiksze znaczenie ma niewtpliwie technokracja, ze wzgldu na zwizek jejfunkcji z procesem produkcji. Czy zatem celem produkcji nie jest take zaspokojenie potrzebaparatu, z warstw dyrektorsk przedsibiorstw przemysowych na czele, a wic jednakkonsumpcja grup uprzywilejowanych? Oznaczaoby to, e biurokracja nie jest waciwa klas

panujc, a tylko realizuje interesy uprzywilejowanych grup spoecznych, podobnie jak elitawadzy w krajach kapitalistycznych jest faktyczna reprezentacj polityczn wielkiej buruazjimonopolistycznej. Ale w warunkach kapitalizmu dzieje si tak dlatego, e kapita, wasno,

panowanie nad prac i jej produktem, czyli panowanie klasowe skupione jest w rkachmonopoli, a nie samej elity. W naszym systemie panowanie nad prac i jej produktem, kapitanarodowy, wasno skupiona jest wycznie w rkach centralnej politycznej biurokracji: pozani nie ma nikogo, kto by panowa nad produkcj i spoeczestwem. Technokracja niczym niewada, mimo udziau w decyzjach, realizuje tylko polecenia biurokracji i nadzoruje wyzysk

robotnika, bo za to jej pac. Biurokracja skonna jest nawet zapaci dobrze, dopucidyrektorw i kierownikw do przywilejw wysokiej konsumpcji, aby ich mocniej zwiza zesob i swoim systemem. Czyni to jednak we wasnym interesie, a nie czyimkolwiek innym.

Nie reprezentuje, tylko przekupuje technokratw. Z punktu widzenia robotnika wydatki nawysok konsumpcj dyrektorw nale do tej czci produktu dodatkowego, ktry

bezporednio przeciwstawia si robotnikowi.


15/60

Z punktu widzenia analizy ekonomicznej nale one do kategorii wydatkwnieprodukcyjnych, jako e su okrelonej klasowej organizacji produkcji, a nie samemumaterialnemu procesowi wytwarzania.

Z punktu widzenia biurokracji,stosunki produkcji, na ktrych opiera si jej panowaniestanowi jedyn moliw i jedyn dopuszczaln organizacj materialnego procesu

wytwarzania. W istocie zatem nie ma dla niej rnicy midzy wydatkami produkcyjnymi inieprodukcyjnymi. W ramach istniejcych stosunkw produkcji i panowania klasowego,policjanci, propagandyci i nadzorcy pracy najemnej s tak samo niezbdni dla zapewnieniaprocesu wytwarzania dbr materialnych, jak sami wytwrcy. Wysoka konsumpcja warstwydyrektorskiej jest wic z punktu widzenia klasy panujcej niezbdnym wydatkiem na

produkcj, a zatem nie jest celem.

Dopki warunki spoeczne i polityczne na to pozwalay, to jest do 1956 roku, biurokracjautrzymywaa pace i dochody nadzorcw pracy najemnej na stosunkowo niskim poziomie o wiele niszym od przedwojennego i znacznie niszym od obecnego.

Spoycie licznej rzeszy niszych urzdnikw po dzi dzie utrzymywane jest w granicach

robotniczego minimum egzystencji, mimo e su oni istniejcemu systemowi. Jeli bowiemmog mu suy za 1600 zotych, nie ma potrzeby paci im wicej. A zatem nie tylkokonsumpcja klasy robotniczej i masy nisko opacanych pracownikw, ale rwnie wysokakonsumpcja warstwy dyrektorskiej i innych grup uprzywilejowanych jest z punktu widzenia

biurokracji zem koniecznym, za celem sama produkcja. Technokracja suy oczywicierealizacji klasowego celu produkcji w charakterze patnego i kontrolowanego nadzorcy. Ale

jej wasny grupowy interes (produkcja dla wysokiej konsumpcji warstw uprzywilejowanych)nie tylko nie pokrywa si z celem biurokracji, lecz jest mu obcy i przeciwny. W tej mierze, w

jakiej technokracja znajdzie si poza kontrol i bdzie miaa moliwo przejawienia wasnejinicjatywy, bdzie ona dy do realizacji wasnego celu, sprzecznego z celem produkcjiwyznaczonym przez klas panujc. Ma to istotne znaczenie dla zrozumienia stosunkwzarzdzenia gospodarczego w systemie biurokratycznym. Caoksztat tych stosunkw, czylisystem zarzdzania nie jest bowiem niczym innym, jak organizacyjnym narzdziem realizacjiokrelonego celu produkcji. A zatem w spoeczestwie klasowym caoksztat stosunkwzarzdzania jest okrelony przez klasowy cel produkcji. Cel ten realizowany jest w procesie

produkcji przez robotnikw i nadzorcw ich pracy, tj. technokracj.

Jak ju widzielimy, interesem jednych i drugich jest konsumpcja, cho jej spoeczny imaterialny charakter jest zasadniczo rny; klasowy cel produkcji jest wic sprzeczny zwasnymi celami robotnikw i technokracji, zatem musi by zrealizowany wbrew ichnaturalnym deniom. Na tym polega gwne zadanie, okrelajce system zarzdzania: ma onzmusi zaogi robotnicze i dyrekcje przedsibiorstw do realizacji celw, wyznaczonych przez

biurokracj. Wynika std przede wszystkim konieczno ograniczenia do minimum pola

wasnej inicjatywy klasy robotniczej i technokracji. Tak wic dyrekcje przedsibiorstwpozbawione s moliwoci decydowania o najistotniejszych sprawach przedsibiorstwa.Wykonuj polecenia centrali i z jej ramienia nadzoruj robotnikw. Staraj si wic z koleizaog robotnicz pozbawi wasnej inicjatywy, aby zmusi j do realizacji obcegorobotnikowi celu produkcji. Decyzje o tym co, ile, jakimi metodami, z jakich surowcw i

jakim kosztem ma produkowa kady zakad przemysowy (og tych decyzji skada si na to,co nazywamy przedsibiorstwami) musz zapada centralnie. S one przekazywane

przedsibiorstwu w formie obowizujcych administracyjnych nakazw, tak zwanychwskanikw dyrektywnych. Na tym polega istota centralistycznego systemu zarzdzenia; jak


16/60

widzimy, jest on wyrazem panujcych stosunkw w produkcji. Czsto upatruje si przyczynobecnego kryzysu gospodarki w wadliwoci centralistycznego systemu zarzdzania i

postuluje si jego generaln zmian w drodze odgrnej reformy usprawniajcej.Rozumowanie to w pierwszej czci bierze skutek za przyczyn; za przekonanie, e wramach okrelonych stosunkw produkcji moliwa jest dowolna zmiana caoksztatustosunkw zarzdzania jest oczywist utopi. Sprbujmy rozway, czy zastpienie

centralistycznego systemu zarzdzania przez tzw. system zdecentralizowany jest dopogodzenia z charakterem panujcych w naszym kraju stosunkw produkcji. W systemiezdecentralizowanym przedsibiorstwo jest samorzdne, czyli staje si tym szczeblem, naktrym podejmuje si bezporednio decyzj podstawowe dla produkcji zakadu. Decyzje te

podejmuje oczywicie nie sam szczebel, tylko ludzie, to jest, to jest te grupy spoeczne, ktrena danym szczeblu maj monopol zarzdzania. Jeli wic przedsibiorstwo zostaousamodzielnione tzn., e rzdzi nim moe jedna z dwu zasadniczych grup, zczonych natym szczeblu wizi organizacji produkcyjnej: robotnicza zaoga lub dyrekcja.

A wic biorc pod uwag og przedsibiorstw, zarzdzanie gospodarcze w systemiezdecentralizowanym nalee moe albo do klasy robotniczej, albo do technokracji.

Demokracja robotnicza z natury rzeczy nie moe ograniczy si do szczebla przedsibiorstwa.Wwczas bowiem, gdy decyzje oglnogospodarcze i oglnopolityczne, czyli faktyczne

panowanie nad produktem dodatkowym i tworzc go praca nie nale do klasy robotniczej,rwnie udzia robotnikw w zarzdzaniu zakadem musi sta si fikcja. Samorzdnorobotniczej zaogi w przedsibiorstwie wymaga zatem penej demokracji robotniczej w

pastwie. W takich warunkach zorganizowana klasa robotnicza wyznacza bdzie celeprodukcji spoecznej kierujc si wasnym interesem, tj. interesem masy ludzi, yjcych dzina poziomie minimum egzystencji. Celem produkcji bdzie oczywicie spoycie szerokichmas. W sumie, oznacza to obalenie istniejcych stosunkw produkcji i stosunkwspoecznych, a wraz z nimi klasowego panowania biurokracji. Sytuacja bdzie z gruntuodmienna, jeli monopol decyzji (samodzielnych) w przedsibiorstwach nalee bdzie dodyrekcji i grup z nimi zwizanych, czyli do technokracji. Stosunki takie mog z powodzeniemistnie za fasad formalnego samorzdu robotniczego, jeli zachowany zostaje system jednejmonopolistycznej partii rzdzce'] (ktra nieuchronnie przeksztaca si w narzdzie dyktaturynaci klas robotnicza), oraz stary, policyjno-militarny aparat przemocy (policja polityczna iarmia regularna z istoty swej s narzdziami antyludowej dyktatury). System taki, istniejcyw dzisiejszej Jugosawii nie ma nic wsplnego z demokracj robotnicz. Klasa robotnicza jestw nim pozbawiona wpywu na rozmiary, podzia i wykorzystanie produktu dodatkowego,spoycie jej utrzymywane jest w granicach minimum egzystencji, a wiec jest wyzyskiwana iklasowy cel produkcji jest jej obcy. Ale to nie znaczy, e jest to ten sam cel, co w systemie

biurokratycznym.

W tzw. systemie zdecentralizowanym, przedsibiorstwo samo decyduje o swojej produkcji,

za realizacja planu centralnego odbywa si nie w drodze polece administracyjnych, tylkorodkami oddziaywania ekonomicznego (kluczowe inwestycje realizowane przez centrale,odpisy amortyzacyjne, kredyt i stopa procentowa, ewentualnie dotacje pastwowe i wpyw naksztatowanie si cen rynkowych).

Przedsibiorstwo nie moe by oceniane, jak w systemie centralistycznym, na podstawiewykonania wskanikw ustalonych odgrnie. A zatem jedynym kryterium oceny

przedsibiorstwa moe by ekonomiczny efekt jego dziaalnoci mierzony rentownoci czyli zysk, zrealizowany przy sprzeday produkcji. Znaczy to, e rozmiary, koszty, struktura i


17/60

jako produkcji musz by dostosowane do popytu, tak, aby nowo-wytworzona wartozostaa na rynku cakowicie zrealizowana.

Produkcja jest wic adresowana do odbiorcy rynkowego, czyli w ostatecznym rachunku dokonsumenta. Poniewa na rynek wchodz nie tylko przedmioty spoycia indywidualnego isia robocza, lecz take rodki produkcji, wic produkcja jest regulowana przez rynek. Co za

tym idzie, produkcja musi dostosowywa si do potrzeb konsumentw, wyraanych popytemrynkowym. Pastwo przez sw polityk ekonomiczn moe modyfikowa rynek, nie moejednak oderwa przedsibiorstwa od rynku, a wic odsun konsumenta od wpywu naprodukcj. Konsument wpywa na produkcj o tyle, o ile potrzeby jego wytwarzaj efektywnypopyt, czyli w zalenoci od siy nabywczej, jak rozporzdza. Std na struktur produkcjiwywiera istotny wpyw podzia dochodw w spoeczestwie. Podzia ten, a wic i struktura

produkcji bd oczywicie wyglday inaczej w systemie demokracji robotniczej, a inaczej wsystemie technokratycznym. Zawsze jednak popyt rynkowy wyraa bdzie potrzeby jakiegotypu konsumpcji.

A wic rwnie w systemie technokratycznym produkcja dla produkcji, czyli specyficznyklasowy cel biurokracji, nie moe by realizowany z nastpujcych powodw:

1. Produkcja jest zalena od rynku, a zatem jest ograniczona przez rozmiary i strukturkonsumpcji w sposb daleko bardziej bezporedni, ni w systemie centralistycznym.

2. Zarzdzajc przedsibiorstwami, technokracja wpywa na pierwotny podziadochodw w kierunku ich silnej rozpitoci. Jest to przy tym warstwa stosunkowoliczna i przeznacza (podobnie, jak pozostae grupy uprzywilejowane) cao swychwysokich dochodw indywidualnych na konsumpcj. Powstaje w znacznychrozmiarach popyt efektywny na przedmioty spoycia wysoko standartowego iluksusowego, oraz odpowiednie usugi, co oczywicie wywiera istotny wpyw na

produkcje.3. Przeksztacenie technokracji z prostych wykonawcw polece administracyjnych i

nadzorcw pracy najemnej w faktyczn wadz na szczeblu przedsibiorstwa od razupodnosi jej rang i znaczenie w pastwie. Ze wzgldu na sw funkcj spoeczn jestona warstw zorganizowan, i to zorganizowan dla zarzdzania produkcj. Trzebawic liczy si z ni take przy podejmowaniu decyzji oglnogospodarczych. W tensposb warstwa dyrektorska" uzyskuje moliwoci wpywu na decyzje oglno-gospodarcze, ktre w systemie centralistycznym stanowi monopol centralnej

politycznej biurokracji. W warunkach produkcji regulowanej potrzebami rynku iekonomicznym oddziaywaniem Pastwa, wpyw technokracji na podzia dochodw ina decyzje oglnogospodarcze rodzi tendencj produkcji dla konsumpcjiwysokostandartowej warstw uprzywilejowanych. (Jest rzecz charak terystyczn, ewystpujcy dzi w Jugosawii pd do inwestowania dotyczy gwnie przemysukonsumpcyjnego). A zatem tzw. system zdecentralizowany nie moe by w adnymrazie narzdziem realizacji klasowego celu produkcji, waciwego panowaniu

centralnej politycznej biurokracji. Rwnie w przypadku, gdy klasa robotnicza jestnadal pozbawiona kontroli nad sw prac i jej produktem, a wic wyzyskiwana, zazarzdzanie przedsibiorstwami skupione jest w rkach technokracji,zdecentralizowany system zarzdzania realizuje inny cel produkcji, a zatem inny jestrwnie skad i charakter klasy panujcej, inne stosunki produkcji. Co za tym idzie,generalna zmiana stosunkw zarzdzania moliwa jest tylko w poczeniu ze zmianistniejcych stosunkw produkcji, niemoliwa w ich ramach. Centralistyczny systemzarzdzania jest wyrazem panujcych stosunkw produkcji i jest z nimi nierozczniezwizany. Zatem te zjawiska ekonomiczne ktrych przyczyny upatruje si zwykle w


18/60

systemie wskanikw, bodcw, miernikw i tp., w rzeczywistoci wynikaj zestosunkw produkcji, czyli z samej istoty systemu ekonomicznego, a nie zniesprawnoci w jego funkcjonowaniu".

Wanie stosunki produkcji, w szczeglnoci klasowy cel produkcji, a nie rozpatrywany woderwaniu system zarzdzania, decyduj o tym, czy system spoeczno-ekonomiczny sprzyja

rozwojowi gospodarczemu, czy go hamuje. A wic w konsekwencji rwnie o tym jaktrwae s obecne stosunki spoeczne i oparte na nich klasowe panowanie biurokracji.

IV. Pochodzenie systemuWedug bardzo rozpowszechnionej opinii, istniejcy w dzisiejszej Polsce system zosta wraz z

jego pierwsz ekip rzdow przywieziony do kraju przez Armi Radzieck, nie mia wnarodowej glebie" adnego ekonomicznospoecznego podoa, a wic mg uksztatowa sitylko w warunkach braku suwerennoci. W ten sposb przyczyny uksztatowania si systemu

biurokratycznego zostaj odsunite poza granice Polski, a przyczyny tego, co dzieje si pozagranicami o wiele mniej interesuj zwolennikw tego pogldu. Interesuj ich skutki, czyliistniejcy stan rzeczy, przedstawiany jako polska racja stanu". W ten sposb ideologianacjonalistyczna wbrew pozorom sprzyja utrwaleniu stosunkw spoecznych, na ktrych

opiera si panowanie biurokracji.

Nie przeczymy, e warunki zewntrzne, w ktrych dokonao si obalenie kapitalizmu wnaszym kraju (sabo elementw autentycznej, samodzielnej rewolucji, rozstrzygajca rolaArmii Radzieckiej i cisa zaleno nowej wadzy od biurokracji radzieckiej, od dawnauksztatowanej w klas panujc, oraz sytuacja w midzynarodowym ruchu komunistycznym)skutecznie przypieszyy proces biurokratyzacji. Sdzimy jednak, e by on obiektywnieuwarunkowany przez poziom rozwoju gospodarczego i struktur ekonomiczno-spoecznzarwno Rosji carskiej, jak Polski midzywojennej, oraz znakomitej wikszoci krajwnaszego obozu, jak rwnie przez fakt ich wzgldnej izolacji midzynarodowej (wysokorozwinite potgi przemysowe pozostay kapitalistyczne). Byy to w momencie obaleniakapitalizmu kraje zacofane, o sabym przemyle, o wielkich nadwykach niewykorzystanejsiy roboczej w postaci bezrobocia w miastach i przede wszystkim przeludnienia na wsi, ogospodarce podporzdkowanej w ten lub inny sposb dominacji kapitau rozwinitych

przemysowo krajw imperialistycznych. W takim kraju tylko uprzemysowienie moeprzynie istotn popraw materialnych, spoecznych i kulturalnych warunkw bytu masludnoci wiejskiej i miejskiej, awans caego spoeczestwa. Uprzemysowienie jest wicinteresem oglnospoecznym, jest gwnym zadaniem stojcym przed now wadz, ktraobalia kapitalizm w interesie klasy robotniczej i zamierza rzdzi w jej imieniu.

Aparat wytwrczy w przemyle by szczupy, a co za tym idzie maa bya rwnie nadwykaekonomiczna, tj. rnica midzy biec produkcj a biec konsumpcj spoeczn materialna podstawa akumulacji. Na pomoc rozwinitych krajw kapitalistycznych nie mona

byo liczy, przeciwnie: mechanizm rynku wiatowego prowadzi do rozwijania eksportuywnoci i surowcw, podporzdkowywa gospodark kraju zacofanego dominujcemu narynku kapitaowi przemysowych potg imperialistycznych, a przez to hamowauprzemysowienie i uwiecznia zacofanie. Rozwj wymaga wic uniezalenienia si odmechanizmu kapitalistycznego rynku midzynarodowego; uprzemysowienie mogo byszybkie lub adne. Podstaw rozwoju byy wielkie rezerwy niewykorzystanej siy roboczej,uprzemysowienie odbywao si zatem z koniecznoci w drodze ich zatrudnienia i szybkiej

budowy nowych mocy wytwrczych (tzw. droga ekstensywna). Przy tym wzrostowizatrudnienia nie mg towarzyszy szybki wzrost spoycia, gdy zmniejszyoby to i tak


19/60

szczup nadwyk ekonomiczn, a przez to uniemoliwio szybk rozbudow aparatuprodukcyjnego, zatrudnienie wolnej siy roboczej, a wic zahamowaoby uprzemysowienie.Konieczny by maksymalny wzrost produkcji i zatrudnienie przy utrzymaniu spoycia namoliwie niskim w takich warunkach poziomie, maksymalizacja nadwyki ekonomicznej,czyli produkcja dla produkcji. Dopki nie zostay zbudowane podstawy przemysu, cel takiwyraa interes uprzemysowienia kraju, a wic produkcja dla produkcji na pewien czas

odpowiadaa wymogom rozwoju gospodarczego i interesowi oglnospoecznemu.

W toku uprzemysowienia nastpi masowy odpyw wolnej siy roboczej ze wsi dobudujcego si przemysu, szybki wzrost liczebny klasy robotniczej, inteligencji technicznej ihumanistycznej, gwatowna rozbudowa kadr technokracji. Jednoczenie jednak koniecznoograniczenia spoycia podyktowaa znaczn obnik zarobkw technokracji, inteligencji iurzdnikw w stosunku do okresu przedwojennego, ograniczenie pac robotniczych do bardzoniskiego poziomu, co stara, kadrowa klasa robotnicza poczua jako obnik pacy, oraz

polityk odbierania chopstwu nadwyek produktw rolnych ponad niezbdne potrzebygospodarstwa i rodziny. A wic oglnospoeczny interes uprzemysowienia kraju nie

pokrywa si z odrbnym interesem adnej z wymienionych klas i grup spoecznych z osobnawzitej. Naturalnym deniem kadej z nich chopw jako chopw, robotnikw jako

robotnikw, dyrektorw jako dyrektorw (a nie jako ludzi wieego awansu lubposiadajcych realn perspektyw poprawy bytu i pozycji w spoeczestwie poprzez awans)byo bowiem maksymalne zwikszenie dochodw indywidualnych i poprawa sytuacjimaterialnej i spoecznej wasnego rodowiska, a wic w kadym wypadku pewien typmaksymalizacji spoycia.

Natomiast warunki uprzemysowienia narzucay produkcj dla produkcji. Dla nowej wadzyindustrializacja bya racj bytu, zadaniem podstawowym. Zadanie to realizowaa ona wbrewodrbnym interesom klasowym pozostaych klas i warstw spoecznych, a wic w pewnymsensie przeciw nim. Przeciw pozbawionemu przemoc nadwyek i zagroonemukolektywnym wywaszczeniem chopstwu, przeciw klasie robotniczej, ktrej paceutrzymywano na moliwie najniszym poziomie, a nawet obniano, przeciw inteligencji itechnokracji. Skuteczna realizacja takiego uprzemysowienia wymagaa pozbawieniawszystkich tych klas i warstw spoecznych moliwoci formuowania swych odrbnychinteresw i walki o ich realizacj lub w ich obronie, wymagaa skupienia caoksztatu decyzji

politycznych i wadzy nad rodkami produkcji i produktem spoecznym w sposb wyczny wrkach elity nowej wadzy, wymagaa uniezalenienia produkcji od regulujcego wpywurynku i moliwie najdalej idcego ograniczenia pola wasnej inicjatywy klasy robotniczej,technokracji i chopstwa w dziedzinie ekonomicznej. A zatem wprowadzenia systemumonopartyjnego, pozbawienia wszelkich rodowisk spoecznych wasnej organizacji przezfaktyczne uprzemysowienie wszystkich organizacji, rozbudowy aparatu przemocy,skierowanego przeciw producentom zmonopolizowania rodkw informacji i propagandy wrkach wszechmocnej elity, likwidacji swobd twrczych, ustanowienia centralistycznego

systemu zarzdzania gospodark. Towarzyszy temu wszystkiemu masowy terror policyjny.W ten sposb elita monopolizujc w swym rku wadz polityczn, spoeczn, oraz wadznad procesem produkcji i podziaem produktu, czyli wasno, uczynia interesuprzemysowienia swym klasowym, niejako prywatnym interesem, uczynia produkcj dla

produkcji swym klasowym celem, rdem umocnienia i rozszerzenia swego panowania.Przeksztacia si wic w now klas panujc centraln polityczn biurokracj, za

pastwo, ktrym kierowaa przeksztacio si w ten sposb w pastwo klasowej dyktaturybiurokracji. Mona wic powiedzie, e charakter zada, uprzemysowienia kraju zacofanegopowoa do ycia biurokracj jako klas panujc, ktra zadania te moga zrealizowa, gdy


20/60

tylko ona swym klasowym interesem reprezentowaa interes industrializacji w takichwarunkach produkcj dla produkcji.

W tych warunkach stosunki produkcji, oparte na wasnoci biurokratycznej, zapewniayszybki rozwj gospodarczy, dziki czemu pozostae klasy i warstwy spoeczne miay wramach systemu biurokratycznego realne moliwoci poprawy bytu, perspektywy rozwoju i

szans awansu. Uprzemysowienie otwierao przed podstawow mas ludnoci krajuzacofanego drog do poprawy bytu poprzez masowe przechodzenie z klas i warstw niejsytuowanych materialnie, spoecznie i kulturalnie do klas i warstw wyej sytuowanych: zewsi w szeregi klasy robotniczej, z szeregw chopstwa i klasy robotniczej poprzezrozbudowujc si sie szkolnictwa wszystkich szczebli w szeregi inteligencji technicznej,urzdnikw, inteligencji humanistycznej, technokracji. Masowemu awansowi spoecznemu,likwidacji przeludnienia wsi i bezrobocia towarzyszy wzrost poziomu kulturalnego oguludnoci, rozwj lecznictwa, wiadcze spoecznych, owiaty i tp. Dziki temu, niezalenieod przemocy i terroru, biurokracja znajdowaa we wszystkich rodowiskach spoecznych

poparcie licznych entuzjastw. Wadza jej znajdowaa oparcie spoeczne, jej ideologowie ipropagandyci mogli skutecznie narzuca jej hegemoni caemu spoeczestwu, gdyprzeprowadzane przez ni uprzemysowienie oznaczao realizacj interesu

oglnospoecznego. Klasowe panowanie biurokracji opierao si wic na solidnej baziespoecznej, a zatem byo trwae tak dugo, jak dugo stosunki produkcji, a zwaszcza klasowycel produkcji, odpowiaday wymogom rozwoju gospodarczego. A wic dopki nie zostayzbudowane podstawy nowoczesnego przemysu.V. Ekonomiczny kryzys systemuWidzielimy,e klasowy cel biurokracji produkcja dla produkcji odpowiada interesomrozwoju gospodarczego w okresie pierwotnej industrializacji kraju zacofanego, tj. w okresie

budowy podstaw przemysu. Dugotrwao tego okresu zaley przede wszystkim od stopnianasycenia gospodarki przemysem u progu forsownej industrializacji. W Polsce zakoczenie

jego przypada na drug poow lat pidziesitych. W roku 1956 aparat produkcyjny wprzemyle by ju trzykrotnie wikszy, ni w roku 1949, a w roku 1960 przeszoczterokrotnie wikszy.

Rozpatrzmy teraz sytuacj, ktra powstaje, gdy po wykonaniu podstawowych zada tegookresu utrzymuje si klasowe panowanie biurokracji, a wraz z nim dotychczasowy klasowycel produkcji. Podstawy wielkiego przemysu zostay zbudowane; wysiek inwestycyjny lat

poprzednich przynis efekty w postaci gwatownego pomnoenia zasobu rodkw produkcji,ktry pozwoli zatrudni woln si robocza. Produkcja dla produkcji oznacza tendencj dotego, by w miar monoci cay przyrost produkcji przypada na dzia A", tj. przybiera

posta nowych rodkw produkcji. A zatem dalsze utrzymywanie tej tendencji w opisanychwarunkach ,,nasycenia przemysem" oznacza, e cay pomnoony zasb rodkw produkcji,

poza absolutnie niezbdnym i w miar moliwoci jak najmniejszym wzrostem spoycia,musi by zuytkowany na wytwarzanie nowych rodkw produkcji, czyli na dalsze

rozszerzanie aparatu wytwrczego. Innymi sowy, w parze ze zwielokrotnieniem zasoburodkw produkcji powinno i dalsze powikszanie udziau akumulacji w dochodzienarodowym.

Forsowna industrializacja kraju zacofanego nie moe odbywa si w warunkach rwnowagi.Nadwyka ekonomiczna jest bowiem szczupa i nie mona szybko budowa wszystkiegonaraz, z zachowaniem harmonijnych proporcji. Dysproporcje powstajce w toku szybkiejrozbudowy potencjau wytwrczego, stwarzaj konieczno dodatkowych inwestycji idodatkowo rozdymaj fundusz akumulacji. Zamy, e cay pomnoony przez


21/60

industrializacj aparat wytwrczy ma by w peni wykorzystany, czyli, e maja bystworzone warunki penego zastosowania wielokrotnie zwikszonego zasobu rodkw

produkcji. Przy utrzymywaniu tendencji produkcji dla produkcji wymagaoby to takwielkiego wzrostu akumulacji, e spoycie zostaoby w rezultacie zepchnite poniej

poziomu spoecznie niezbdnego. Naley przy tym pamita, e w parze z penymzatrudnieniem, rozwojem cywilizacji przemysowej i podniesieniem oglnego poziomu

kultury spoeczestwa rosn potrzeby konsumpcyjne, uwaane przeze za niezbdne.Zepchnicie spoycia poniej niezbdnego poziomu grozi w tych warunkach ekonomiczna,spoeczn i polityczn katastrof systemu. Jest wic niemoliwe. A wobec tego niemoliwe

jest wic rwnie takie podniesienie stopy akumulacji, ktre by stwarzao warunki penegowykorzystania pomnoonego zasobu rodkw produkcji.

W ten sposb rwnie w systemie biurokratycznym niski poziom konsumpcji spoecznejogranicza w ostatecznym rachunku sam produkcj. Nie odbywa si to poprzez trudnocirealizacji wytworzonej wartoci na rynku, lecz przez bezporednie ograniczenie samejreprodukcji rozszerzonej. Utrzymywanie produkcji jako celu produkcji po zbudowaniu

podstaw przemysu (czyli w warunkach nasycenia przemysem") rodzi sprzecznopomidzy em wytwrczym przemysu a niskim poziomem spoycia. Sprzeczno ta

powoduje niepene wykorzystanie zwikszonego zasobu rodkw produkcji, marnotrawstwonadwyki ekonomicznej i hamuje rozwj gospodarki. A wic staje si rdem kryzysu.

Najoglniej rzecz biorc, kryzys przejawia si w zahamowaniu tempa wzrostu gospodarczegomimo zwikszonych nakadw na rozszerzenie produkcji. W latach 1950-55 dochdnarodowy zwikszy si o 74%, a wic wzrasta o okoo 12% rednio rocznie. W latach 1956-60 dochd narodowy zwikszy si o 389, a wic wzrasta o okoo 7,5% rednio rocznie;naley jednak pamita, e towarzyszy temu pewien spadek stopy akumulacji w latach 1956-

59 w stosunku do okresu poprzedniego. Natomiast w picioleciu 1959-63 dochd narodowyzwikszy si o niecae 30%, czyli wzrasta o 5,2% rednio rocznie, przy jednoczesnym

wzrocie inwestycji w gospodarce narodowej o 53,4%, czyli 8,9% rednio rocznie, w tyminwestycji w przemyle o 60%, czyli o przeszo 10% rednio rocznie. Udzia akumulacji w

dochodzie narodowym w latach 1960-63 by wyszy nie tylko od okresu 1956-59, ale nawet

wyszy ni w okresie 1950-55; natomiast tempo wzrostu dochodu narodowego byo ponad

50% nisze, ni w okresie 6-cio atki, o okoo 40% nisze, ni w latach 1956-59 i o okoo 40%

nisze, ni zakadano w planie (wg. planu, rednioroczny wzrost dochodu narodowego mia

wynosi okoo 8% rednio rocznie). Oznacza to, e przy rosncych nakadach uzyskuje si

malejce przyrosty dochodu narodowego w czasie. Wzrost nakadw i spadek tempa rozwoju

wystpuje rwnie w innych krajach dyktatury biurokratycznej o podobnym udziale przemysu

w wytwarzaniu dochodu narodowego (Czechosowacja, NRD, Wgry, prawdopodobnie

rwnie ZSRR), co podkreli ostatnio w gonym artykule ekonomista czeski Josef Goldman.

W latach 1960-62 udzia kosztw materialnych w produkcie globalnym wzrs z 59,7% do61,9%, co oznacza w cyfrach absolutnych wzrost o 137,4 mld. z, za udzia dochodu

narodowego spad z 40,3% do 38,1%. W r. 1962 wytworzenie takiego samego dochodunarodowego, jak w roku 1960 wymaga kosztw materialnych wikszych o okoo 22 mld. z.Oznacza to wzrost nakadw na jednostk wytworzonego dochodu narodowego, czyli oglnyspadek efektywnoci.

Jakie czynniki powoduj bezporednio zahamowanie rozwoju gospodarczego i wzrost jegokosztw, oraz jakie s ich istotne rda?

1. W warunkach tendencji produkcji dla produkcji przy rozbudowanym potencjalewytwrczym hamujcy wpyw niskiego spoycia na wzrost gospodarczy przejawia si


22/60

najbardziej bezporednio w postaci tzw. bariery inflacyjnej. Szybkie tempo inwestycjii wzrost zatrudnienia powoduje wzrost nominalnego funduszu pac; w warunkach

produkcji dla produkcji dostawy przedmiotw spoycia na rynek nie pokrywajpopytu konsumpcyjnego, co pociga za sob droyzn i grozi spadkiem pacy realnejponiej poziomu spoecznie niezbdnego. Bariera inflacyjna wystpuje ju w obecnej5-latce, za w latach 1966-70, w zwizku z niezwykle napitym programem

inwestycyjnym, zjawisko to wystpi w znacznie ostrzejszej formie.2. Bariera surowcowa. tj. deficyt surowcw i paliw hamuje moliwoci rozwojuprzemysu przetwrczego i jest jedna z przyczyn niepenego wykorzystania mocywytwrczych. Jest to zjawisko techniczne pozornie nie zwizane ze stosunkami

produkcji. W rzeczywistoci jednak rdem wyjtkowo ostrego deficytu surowcw ipaliw s przede wszystkim dwa zjawiska nieodcznie zwizane z istniejcymsystemem. Po pierwsze sama tendencja produkcji dla produkcji oznacza, e wzrostgospodarczy przypada w miar monoci na tzw. dzia A". Tymczasem w tym dzialekoszty materiaowe i paliwowe s znacznie wysze, ni w dziale produkcji

przedmiotw spoycia. Zatem rozwijajc przede wszystkim i jednostronnie produkcjerodkw produkcji, powiksza si zuycie surowcw i paliw na jednostk przyrostudochodu narodowego, a wiec zwiksza si... kosztw materialnych i szybciej

wyczerpuje si baza surowcowa. Po drugie, z istniejcymi stosunkami produkcji wiesi, jak zobaczymy, ogromne marnotrawstwo surowcw i paliw. Wyroby naszego

przemysu maszynowego s 1,5 do 2,5 ra cisze od rednich wiatowych; zuyciewgla na jednostk produkcji jest w naszym przemyle o okoo 40% wysze odrednich wiatowych. Plany obniki kosztw materiaowych s realizowane w okoo50%. Przypiesza to wyczerpanie bazy materiaowo-paliwowej, a wic wystpienie

bariery surowcowej. W tych warunkach jedyn drog przezwycienia bariery stajasi inwestycje w przemys surowcw i paliw, a s to inwestycje wyjtkowo kosztownei dugotrwae. Okoo 45% realizo wanych obecnie inwestycji to inwestycjesurowcowe. Przyczynia si to do spadku tempa wzrostu dochodu narodowego przy

jednoczesnym wzrocie nakadw.3. Marnotrawstwo nadwyki ekonomicznej w postaci nadmiernego zuycia surowcw i

paliw, niewykorzystania mocy wytwrczych, oraz nadmiernego przyrostu zapasw, Omarnotrawstwie surowcowym ju pisalimy. Stopie wykorzystania mocywytwrczych w caym przemyle nie jest znany nikomu, a badania s tym trudniejsze,e przedsibiorstwa staraj si ukry rezerwy. W przemyle elektromaszynowymstopie wykorzystania mocy wytwrczych szacuje si na okoo 58%. Penewykorzystanie mocy produkcyjnych tylko w tej jednej gazi przemysu zwikszyobydochd narodowy o okoo 19 mld. z rocznie. Niewykorzystanie aparatu wytwrczego

jest zjawiskiem nagminnym; np. maszyny budowlane we wszystkich zjednoczeniachbudowlanych w kraju s wykorzystane w okoo 20%. Na nadmierny przyrost zapaswskada si tzw. ,,produkcja nietrafiona" (buble), na ktr nie ma zapotrzebowania, lubktra nie nadaje si do wykorzystania ze wzgldu na nisk jako. Koszty tej

produkcji s strat: nie powstaje z niej nowa warto, ani nie powikszy si iloprzedmiotw spoycia. W latach 1961-63 gospodarka narodowa stracia w ten sposbponad planowo okoo 21 mld. z. Ile niepotrzebnych zapasw mieci si w samymplanie nie wiadomo; w kadym razie przyrost zapasw i rezerw pochon w 1960r. 28,2 mld. z (7,4% dochodu narodowego), w 1961 r. 32,9 mld. z (8,1% dochodunarodowego) i w 1962 r. 21,4 mld. z (5,1% dochodu narodowego).

Wspln przyczyna niewykorzystywania mocy wytwrczych i powstawania zbdnychzapasw jest oglne nieprzystosowanie do potrzeb. Masowemu wytwarzaniu asortymentwnie znajdujcych zastosowania i odkadanych do pczniejcych magazynw towarzysz ostre


23/60

deficyty nie tylko surowcw, ale rwnie pewnych typw narzdzi, detali, podzespow, copowoduje liczne postoje, niewykorzystanie mocy produkcyjnych i powszechnnierytmiczno produkcji (nadrabianie planw pod koniec okresw sprawozdawczychkosztem nadmiernej pracy robotnika i obnienia jakoci wyrobw). Produkcja jestnieprzystosowana do potrzeb nie tylko pod wzgldem struktury asortymentowej, ale i podwzgldem jakoci. Okoo 15% kocowej produkcji lamp owietleniowych i okoo 30% lamp

radiowych nie nadaje si do wykorzystania z powodu zej jakoci. Ponadto niska jakowychodzcych do produkcji surowcw, narzdzi i detali przyczynia si do obnienia jakociwyrobw, oraz przypiesza zuycie rodkw produkcji, stajc si w ten sposb rdemdodatkowego marnotrawstwa. Trudno zsumowa nadmierne zuycie surowcw i paliw,niewykorzystane moce wytwrcze, niepotrzebne zapasy i szkody powstae wskutek niskiej

jakoci. Nie ulega jednak wtpliwoci, e cale to marnotrawstwo pochania wiele dziesitkwmiliardw zotych rocznie. W obliczu jego rozmiarw bledn wszystkie afery gospodarczerazem wzite.

1. Niewykorzystanie tzw. intensywnych czynnikw wzrostu gospodarczego, tj. wzrostuwydajnoci pracy poprzez modernizacj, postp techniczny, postp technologiczny(uszlachetnianie produktu, zmniejszenie kosztw surowca i tp.), oraz postporganizacyjny (wykrywanie i uruchamianie rezerw). Osigniecie stanu ,,nasycenia

przemysem" oznacza, e aparat wytwrczy zosta powikszony do rozmiarwzapewniajcych zatrudnienie wolnej siy roboczej przy danym poziomie wydajnoci

pracy w rolnictwie. Zatem dalszy rozwj nie moe ju odbywa si przez prosterozszerzanie aparatu wytwrczego i zatrudnianie rezerw siy roboczej, czyli drogekstensywna, lecz musi bazowa gwnie na czynnikach, powodujcych wzrostwydajnoci pracy, czyli na czynnikach intensywnych. Wg. informacji podanych

jesieni 1962 r. przez ministra handlu wewntrznego, zadania planu 5-cio letniego wdziedzinie wprowadzania nowych wyrobw byy wykonywane w 57%, zadania wdziedzinie mechanizacji w 44%, a zadania w dziedzinie automatyzacji w 28%,tendencja przedsibiorstw do ukrywania posiadanych rezerw jest powszechnie znana.Zaamanie si planw postpu technicznego i organizacyjnego, a wic planw wzrostuwydajnoci pracy w warunkach gdy rozwj nie moe ju jak dawniej opiera si naczynnikach ekstensywnych, przyczynia si do zahamowania wzrostu dochodunarodowego.

2. Bariera eksportowa tj. napicie bilansu patniczego handlu zagranicznego wywoaneprzez wzrost importu z krajw kapitalistycznych i niewydolno eksportowprzemysu przetwrczego. 18% produkcji przemysu maszynowego jest przeznaczonena eksport; z tego jednak eksport na rynki kapitalistyczne wynosi okoo 4%, w tymeksport do wysoko rozwinitych krajw zachodnich zaledwie l%, tymczasem obroty ztymi krajami stanowi okoo 39% ogu obrotw handlu zagranicznego, a bilans

patniczy jest na tym odcinku szczeglnie napity. Wie si to z niewykonywaniemprzez przemys planw produkcji eksportowej oraz z niskim poziomem technicznym ijakociowym wyrobw przemysu krajowego. Ze wzgldu na nisk jako oraz

nadmierny udzia kosztw surowcowych nie znajduj one nabywcw lub ssprzedawane w niekorzystnej relacji kosztw produkcji eksportowej do cennabywanych za granic towarw. Niedobory eksportu przemysowego ata siwzrostem eksportu surowcw, paliw i ywnoci, a jest to najmniej opacalny rodzajeksportu. W ten sposb zmniejsza si dochd narodowy do podziau, a jednoczeniezaostrza si krajowy deficyt surowcw i paliw (czyli barier surowcow), oraz deficytartykuw ywnociowych na rynku krajowym (czyli barier inflacyjn).


24/60

Wymienione w punktach 3, 4, 5 objawy kryzysu ekonomicznego wynikaj w istocie z tychsamych przyczyn, tote analizujemy je cznie. Przyczyny te upatruje si czsto w wadliwymfunkcjonowaniu gospodarki, w niedostatkach systemu bodcw, miernikw i wskanikw, wsystemie zarzdzania. Przedsibiorstwa s zainteresowane w wykonaniu wskanikwdyrektywnych, cilej mwic, wskanika podstawowego, w ktrym w naszej praktycegospodarczej jest ustalona w planie warto produkcji globalnej. Przy rygorystycznej

bankowej kontroli funduszu pac najatwiej osiga si wykonanie tego wskanika produkujcasortymenty, ktrych ceny ustalone s znacznie powyej kosztw i ktre odznaczaj siwysokim udziaem kosztw materiaowych a niskim udziaem pracy w produkcie kocowym.W zwizku z tym oszczdno surowcw, postp technologiczny, poprawa jakoci, sowemwszystko co powiksza udzia pracy w produkcie globalnym utrudnia wykonanie planu, awic godzi w interesy przedsibiorstwa. Dyrekcje staraj si produkowa to co zapewniaatwe wykonanie planu, a nie to, co potrzebne, staraj si ukry rezerwy, by uzyska zanionezadania planowe. Najatwiej wykona plan wwczas, gdy zosta on ustalony poniejmoliwoci produkcyjnych przedsibiorstwa (tj. bez uwzgldnienia rezerw), oraz produkujcgwnie te wyroby, ktrych ceny s ustalone znacznie powyej kosztw produkcji (ktrezatem zapewniaj wysok akumulacj) lub wybierajc takie asortymenty, w ktrych maymnakadem pracy osiga si wysok warto globaln, a wic asortymenty materiaochonne.

Poprawa jakoci, obnika kosztw materiaowych, postp technologiczny, sowem wszystko,co zwiksza udzia pracy, a zmniejsza warto surowca w produkcie kocowym, utrudniawykonanie ilociowego planu produkcji globalnej; modernizacja i usprawnienia

przeprowadzane z wasnych rodkw przedsibiorstwa gro przekroczeniem wskan

Documents

List Otwarty Do Partii