184
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRKÇENİN EĞİTİMİ VE ÖĞRETİMİ ANABİLİM DALI İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ DİL VE ANLATIM YANLIŞLARI Yüksek Lisans Tezi Mevlüt ESENGÜL Ankara–2006

İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

  • Upload
    others

  • View
    22

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

T.C.ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜTÜRKÇENİN EĞİTİMİ VE ÖĞRETİMİ

ANABİLİM DALI

İLKÖĞRETİM 8. SINIFTÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ

DİL VE ANLATIM YANLIŞLARI

Yüksek Lisans Tezi

Mevlüt ESENGÜL

Ankara–2006

Page 2: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

T.C.ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜTÜRKÇENİN EĞİTİMİ VE ÖĞRETİMİ

ANABİLİM DALI

İLKÖĞRETİM 8. SINIFTÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ

DİL VE ANLATIM YANLIŞLARI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Mevlüt ESENGÜL

Tez DanışmanıProf. Dr. Cahit KAVCAR

Ankara–2006

Page 3: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

T.C.ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜTÜRKÇENİN EĞİTİMİ VE ÖĞRETİMİ

ANABİLİM DALI

İLKÖĞRETİM 8. SINIFTÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ

DİL VE ANLATIM YANLIŞLARI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Cahit KAVCAR

Tez Jürisi Üyeleri

Ad ve Soyadı İmzası

Prof. Dr. Cahit KAVCAR …………………….

Prof. Dr. Sedat SEVER …………………….

Yrd. Doç. Dr. Canan KARABABA …………………….

………………………………… …………………….

Tez Sınavı Tarihi: 23.10.2006

-II-

Page 4: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ................................................................................................................ VIII

1. BÖLÜM: GİRİŞ………………………………………………………………………………………………………………………………… 1

1.1. TEZİN ADI..…………………………………………………………………………………………….………………………….. 2

1.2. TEZİN KONUSU……..………………………………………………………………….……………………………………. 2

1.3. TEZİN AMACI……………………………………………………………………………….……………………………………. 2

1.4. TEZİN ÖNEMİ..……………………………………………………………………………….………………………………….. 2

1.5. TEZİN YÖNTEM..……………………………………………………………………………….…………………………….. 4

1.5.1. Çalışma Evreni ve Örneklem…………………………………………….……………………… 4

1.5.2. Tezin Sınırlılıkları……………………………………………………………….………………………….. 4

1.5.3. Veri Toplama Teknikleri…………………………………………………….………………………… 4

2. BÖLÜM: KAVRAMSAL ÇERÇEVE………………………………..……………………………………………………… 5

2.1 GENEL ANLAMDA DİL……………………………………………………………….…………………………………. 6

2.1.1. Dil ve Önemi………………………………………………………………….…………………………………. 6

2.1.2. Dil-Düşünce İlişkisi………………………………………………………..………………………………. 7

2.1.3. Dil-Toplum İlişkisi……………………………………..…………………..………………………………. 9

2.1.4. İletişim Aracı Olarak Dil…………………………………………………….………………………… 10

2.1.5. Dil-Kültür İlişkisi……………………………………………..……………..………………………………. 11

2.1.6. Dili Doğru Kullanmak………………………………….…………………….………….……………… 12

2.1.6.1. Dili Doğru Kullanmanın Önemi………………………………………….. 12

2.1.6.2. Dili Doğru Kullanmanın Ölçüsü………………………………………….. 13

2.2. TÜRKÇE VE TÜRKÇE EĞİTİMİ…………………………………………………….……….………………… 15

2.2.1. Bugünkü Türkçe ve Anadili Bilincimiz…………………………….……………………. 15

2.2.2. Türkçe Eğitiminin Önemi ve İlköğretimde Türkçe Eğitimi……………. 17

2.2.3. Ders Kitaplarında Türkçe Eğitimi………………………………………………………..…. 20

2.2.4. Türkçenin Eğitiminde Sorunlar………………………………………………….……………… 22

2.3. DİL YANLIŞLARIYLA İLGİLİ BAŞLICA ÇALIŞMALAR……………………………………… 25

2.3.1. Dil Yanlışları, Ömer Asım AKSOY…………………………………………………….……… 26

2.3.2. Öğrenci Yanlışları, Kemal ATEŞ……………………………………………………….……… 27

-III-

Page 5: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

2.3.3. Anlatım Bozuklukları, Osman BOLULU……………………………………………..… 27

2.3.4. Dil Yanlışları, Yusuf ÇOTUKSÖKEN………………………………….………………..… 28

2.3.5. Anlatım Bozuklukları, Ali TÜRKSEVEN………………………………………….…… 28

2.3.6. Türkçe Off, Feyza HEPÇİLİNGİRLER……………………………………………..…… 29

2.3.7. Doğru Türkçe, Şiar YALÇIN…………………………………….………………………….…… 29

2.3.8. Öğretemediğimiz Türkçe, Kemal ATEŞ……………………………………………..… 30

2.3.9. Dedim Ahh, Feyza HEPÇİLİNGİRLER……………………………………….……..… 31

2.3.10. Zirve Dergisi……………………………………………………………………………………………….…… 31

2.3.11. Doğru Yazalım Doğru Konuşalım, Hamza ZÜLFİKAR…………………… 32

2.3.12. Türk Dili, Anadolu Üniversitesi…………………………………………………………….…… 32

2.3.13. Yazılı ve Sözlü Anlatım, Cahit KAVCAR, vd……………………………………….. 33

2.3.14. Türkçe Sorunları Kılavuzu, Necmiye ALPAY……………………………………… 34

2.3.15. Dilimiz, Dillerimiz, Necmiye ALPAY……………………………………………………….. 34

2.3.16. Türkçem Mahzun Ben Mahzun, Kemal ATEŞ……………………………………. 35

2.3.17. Yıldızların suya Döküldüğü, Feyza HEPÇİLİNGİRLER…………………. 35

2.3.18. Konuşamadığımız Türkçe Ve…, Hüseyin MOVİT……………………………… 35

2.3.19. Dilimde Tüy Bitti, Sevgi ÖZEL…………………………………………………………………… 36

2.3.20. Etkinliklerle Türkçe Öğretimi, Sedat SEVER, vd……………………………... 36

2.3.21. Tezler……………………………………………………………………………………………………………………. 37

3. BÖLÜM: DİL YANLIŞLARININ SINIFLANDIRILMASI…………………………………………………. 39

3.1. GEREKSİZ SÖZCÜK KULLANILMASI…………………………………….………..…………………… 40

3.1.1. Bir Sözcüğün Anlamı İçerisinde Bulunan Başka Bir Sözcük…….… 40

3.1.2. Aynı Anlama Gelen Ek ve Sözcüklerin Bir Arada Kullanılması….. 40

3.1.3. Gereksiz Yardımcı Eylem Kullanılması……………………………….………………… 40

3.1.4. Görevi Olmayan Bir Sözcüğün Kullanılması……………………………………… 41

3.1.5. Aynı Anlamdaki Sözcüklerin Bir Arada Kullanılması…………………...… 41

3.2. YANLIŞ SÖZCÜK KULLANILMASI………………………….………………………………………….…… 41

3.3. SÖZCÜĞÜN YANLIŞ YERDE KULLANILMASI……………………………….………………… 42

3.4. ETKEN EDİLGEN EYLEMLERİN BİR ARADA KULLANILMASI……………..… 43

-IV-

Page 6: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

3.5. EK YANLIŞLARI………………………………………………………………………………..…………………………….. 43

3.5.1. Ek Eksikliği………………………………………………………………………..…………………………….. 43

3.5.2. Yanlış Ek Kullanılması………………………….……………………………………………..….…… 44

3.5.3. Tekil-Çoğul Eklerinin Uyumsuz Kullanılması……………………………………… 44

3.6. ÖGE YANLIŞLARI…………………………………………………………………………...…………………………….. 44

3.6.1 Özne-Yüklem Uyumsuzluğu………………………….…………………………………….…… 45

3.6.1.1. Öznenin Niteliğinin Uymaması…………………………………………… 45

3.6.1.2. Öznenin Niceliğinin Uymaması…………………………………..……… 45

3.6.2. Özne Eksikliği …………………………………………………………………………...………………….. 45

3.6.3. Nesne Eksikliği…………………………………………………………………………...………………….. 46

3.6.4. Dolaylı Tümleç Eksikliği………………………….……………………………….….………….…… 46

3.6.5. Yüklem Yanlışları………………………….……………………………………..…….….………….…… 47

3.6.5.1. Yüklem ya da Ek Eylem Eksikliği………………………….…………… 47

3.6.5.2. Ortak Yüklem Kullanılması……………………………….…………………… 47

3.6.5.3. Yüklemin Anlamca Yanlış Olması………………….………………… 48

3.7. TAMLAMA YANLIŞLARI………………………….……………………………………..…….…..……..…….…… 48

3.7.1. İsim ve Sıfat Tamlamasının Karıştırılması…………………………….……………… 48

3.7.2. Tekil-Çoğul Uyumsuzluğu………………………….………………………….….………….…… 49

3.7.3. Ortak Tamlanan Yanlışı………………………….……………….…………….….………….…… 49

3.7.4. Sıfat Tamlaması Yanlışı………………………….………………….………….….………….…… 49

3.7.5. Tamlayan Eksikliği………………………….……………………………….…………..………….…… 49

3.7.6. Tamlamada Ek Yanlışı………………………….…………………………..….….………….…… 50

3.8. ANLAMLA İLGİLİ YANLIŞ KULLANIMLAR………………………….………………………………… 50

3.8.1. Mantık Yanlışları………………………….……………………………….…….………….………….…… 50

3.8.1.1. Önem Sırasına Uyulmaması……………………………….………………… 50

3.8.1.2. Yanlış Sözcük Seçimi………………………….………..………………………… 50

3.8.2. Karşılaştırma Yanlışları………………………….………………………..…….…..………….…… 50

3.8.3. Anlam Belirsizliği………………………….……………………………….…….………..………….…… 51

3.8.3.1. Öğelerin Yükleme Yanlış Bağlanması………………….…………. 51

-V-

Page 7: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

3.8.3.2. Tamlayan Eksikliği ………………………….………..…….……………………… 51

3.8.3.3. Noktalama Eksikliği………………………….………..…….……………………… 51

3.8.4. Çelişen İfadeler………………………….………………………..…….…..…………………….….…… 51

3.9. ÇEVİRİ YANLIŞLARI………………………….………………………..…….……………….……………….….…… 52

3.10. DEYİM YANLIŞLARI……………………………………………………………………..……..…….……………….. 53

3.10.1. Yanlış Deyim Kullanılması…………………………….…………….…………………………… 53

3.10.2. Deyimdeki Sözcüklerin Değiştirilmesi……………………………………………………. 53

3.10.3. Deyimlerin Yanlış Çevrilmesi…………………………………………..…….…………….…… 54

4. BÖLÜM: DERS KİTAPLARINDAKİ DİL YANLIŞLARI………………………………………….………. 55

Ders Kitaplarının Kısa Tanıtımı……………………….………........…..……..…………………………………….… 56

4.1. SÖZCÜK YANLIŞLARI………………………….………………………..…….……...……….………....….…… 58

4.1.1. Gereksiz Sözcük Kullanılması………………………….…..……..…….…………………. 58

4.1.2. Yanlış Sözcük Kullanılması………………………….…..……..…….………………….…….. 72

4.1.3. Sözcük Eksikliği………………………….………………………..…….……...……….…....….…… 85

4.1.4. Sözcüğün Yanlış Yerde Kullanılması…………………………….…………….………… 88

4.2. EK YANLIŞLARI………………………….………………………..…….…………..…………….……………….….…… 93

4.2.1. Yanlış Ek Kullanılması………………………….…..……..……………..………………….…….. 93

4.2.2. Gereksiz Ek Kullanılması………………………….…..……..……….………………….…….. 97

4.2.3. Ek Eksikliği…………………….………………………..…….…………..…………….……………….….… 102

4.2.4. Etken ve Edilgenlik Eki Alan Sözcüklerin Bir Cümlede Kullanılması………………………………………………………………………………………………………. 107

4.3 ÖGE YANLIŞLARI………………………….………………………..…….…………..……….……………….….…… 109

4.3.1. Öge Eksikliği………………………….………………………..…….…………..………………….….…… 109

4.3.1.1. Özne Eksiklikleri………………………….…..…….……….………………….…….. 109

4.3.1.2. Dolaylı Tümleç Eksikliği………………………………….……….…….………… 111

4.3.1.3. Nesne Eksikliği………………………….…..…….……….………..….……….…….. 113

4.3.1.4. Edat Tümleci Eksikliği…………………….……………….……….…….………… 116

4.3.2. Özne-Yüklem Uyumsuzluğu…………………….………….………….…………….………… 117

4.3.3. Yanlış Yüklem Kullanılması…………………….………….…………….…………….………… 121

-VI-

Page 8: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

4.3.4. İsim ve Fiil Cümlesinin Bir Arada Kullanılması……………………...…….….. 124

4.4. TAMLAMA YANLIŞLARI………………………….…..……..……….……………………….…………….…….. 126

4.4.1. Tamlayan Eksikliği………………………….…..…….……….……………….…..………….…….. 126

4.4.2. Tamlanan eksikliği………………………….…..…….……….…………………....………….…….. 133

4.4.3. Önad (Sıfat) tamlaması Yanlışları…………………….………………..………….………. 134

4.4.4. Ortak tamlanan Yanlışları…………………….………………..………….…………….………… 136

4.5. ANLAM YANLIŞLARI………………………….…..…….…………………….……………….…..………….…….. 140

4.5.1. Anlam Belirsizliği………………………….…..……….……….……………….…..………….…….. 140

4.5.2. Mantık Yanlışları………………………….…..…….…………….……………….…..………….…….. 147

4.5.3. Gereksiz Soru………………………….………………….……….……………….…..………….…….. 143

4.5.4. Gereksiz Ayrıntı………………………….…..…………….……….…………….…..………….…….. 151

4.6. DEYİM YANLIŞLARI………………………….…..…….…………………….……………….…....………….…….. 152

4.7. DİZGİ YANLIŞLARI………………………….…..…….…………………….……………….…....…………..…….. 156

SONUÇ VE ÖNERİLER………………………………..………….………………..………….……………………………..………… 160

Sonuç………………………………..………….………………..………….……………………………..……………………………………… 161

Öneriler………………………………..………….………………..………….……………………………..…………………………………… 167

ÖZET …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 169

ABSTRACT………………………………..………….………………..………….……………………………..…………………………………… 170

KAYNAKÇA………………………………..………….………………..………….……………………………..…………………………………… 171

-VII-

Page 9: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ÖNSÖZ

İletişimin çok önemli olduğu ve hızla arttığı bir çağda yaşıyoruz. Bu çağ,

teknolojinin de gelişmesiyle insanların her an her yerden haberdar olduğu, olup

bitenleri, nerede olursa olsun anında duyduğu bir çağ. İletişimin artması,

etkileşimi ve kültür alış verişini de hızlandırıyor. Bütün bunlar ‘dil’ ile sağlanıyor.

İletişimle dünya gitgide küçülürken, dünyanın en yaygın dillerinden olan

Türkçenin önemi, hem küresel hem yöresel anlamda artmaktadır. Ancak bu

gelişim, değişim ve ilerleyişe paralel olarak Türkçe yeterince incelenmemiş,

erken zamanlardan beri bütün yönleriyle ele alınıp ortaya konmamıştır.

İletişimini Türkçe ile sağlayan insanların bile yakın zamana kadar dilini yeterince

benimsediği, geliştirmeye çalıştığı ve ona sahip çıktığı söylenemez.

Ancak son yıllarda dilinin gücünü ve önemini anlayan ya da anlamaya

başlayan insanımızda dil duyarlılığıyla ilgili kıpırdanışların görüldüğü ortadadır.

Bir yandan yabancı dillerin saldırısına karşı çalışmalar yapılırken bir yandan da

anadilimiz olan Türkçenin okul çağlarından başlanarak daha iyi nasıl

öğretilebileceği ve benimsetilebileceği konusu gündemde yer tutmaktadır.

Türkçeyi sevdirmek ve benimsetmek, onu önce doğru öğretmekle

gerçekleşecektir. Anadilini iyi ve doğru öğrenen bireyler, onu benimseyecek ve

diline sahip çıkacaktır. Sahip çıkılan bir dil uluslararası alanda da biraz daha

saygınlık kazanacaktır. Dilin kazanacağı güç, ulusun kazanacağı güçten farklı

değildir.

Her şeyin temeli olan ve öğrenmenin de önemli kısmının gerçekleştiği

ilköğretim döneminde anadilimiz Türkçeyi daha doğru öğrenmenin ders

kitaplarıyla yakından ilgili olduğu herkesçe bilinmektedir. Ancak ders kitaplarında

kullanılan dilin ne kadar özenli kullanıldığı tartışılabilecek bir konudur.

En başta, ders kitaplarında kullanılan dilin Türkçeyi sevdirme, benimsetme

amacına yardımcı olamayacak düzeyde özensiz olduğunu düşünerek, ilköğretim

8. sınıf Türkçe ders kitaplarından üç tanesini inceledik. Ve dil duyarsızlığının

temelinin, televizyonlarda ya da gazetelerde yapılan yayınlardan önce ders

kitaplarında aranması gerektiği kanısına vardık. Çünkü ders kitapları dil ve

anlatım yanlışlarıyla doluydu. Bu kitaplar en az beş yıl okutuldu. Yanlışlar beş yıl

tekrar edildi. Üstelik bunlar Türkçe ders kitabıydı.

-VIII-

Page 10: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Türkçe derslerinin amacı bellidir. Ancak, bu amaca ulaşmak için neler

yapılıyor, hangi yol, nasıl izleniyor? Bunları araştırmak, bunların cevabını

bulmak eğitime katkı açısından daha önemli olacaktır. Bizim yaptığımız da bu

yanıta bir sayfa eklemektir.

Çalışmada dilin önemine, Türkçeye ve Türkçenin eğitimine ve dil

yanlışlarıyla ilgili çalışmalara kısaca değinilmiştir. En çok yapılan dil ve anlatım

yanlışları örneklerle açıklanmış, son bölümde ders kitaplarındaki yanlışlar

gruplandırılarak verilmiş, bunların yorumları yapılmış ve doğru biçimleri

gösterilmiştir.

Yapıcı, öğretici eleştirileri ve yönlendirmeleriyle bu çalışmayı

gerçekleştirmemde en büyük katkıyı sağlayan hocam Prof. Dr. Cahit KAVCAR'a

en içten teşekkürlerimi sunuyorum.

Bu çalışmayla, Türk dilinin doğru, güzel kullanılmasına ve öğretilmesine

küçük bir katkı sağlayabilirsem kendimi mutlu sayacağım.

Mevlüt ESENGÜL

Ankara, 2006

-IX-

Page 11: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

I. BÖLÜM

GİRİŞ

Page 12: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

BİRİNCİ BÖLÜM

GİRİŞ

1.1. TEZİN ADI

İlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları

1.2. TEZİN KONUSU

Bu çalışmanın konusu, ilköğretim sekizinci sınıf Türkçe ders kitaplarındaki dil ve

anlatım yanlışlarının belirlenip sınıflandırılması ve doğru biçimlerinin gösterilmesidir.

1.3. TEZİN AMACI

Bu çalışmanın amacı, ilköğretim düzeyindeki öğrencilere doğru Türkçeyi öğretmek

ve anadilini sevdirip onun en güzel şekilde yazılıp okunmasını sağlamak amacıyla

yazılan Türkçe ders kitaplarının anadili bilinci, duyarlılığı ve sevgisi kazandırmakta ne

kadar yeterli olduğu ya da olmadığını dili doğru kullanmak bakımından belirlemektir.

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulunun onayıyla ders kitabı olarak kabul

edilen ve beş yıl süreyle ilköğretim sekizinci sınıf öğrencilerine okutulan ders

kitaplarından üçü ele alınmış, bunların içerikleri, metinler ve metinleri işleyen sorular

taranmıştır. Bu taramada sözcük ve tümce düzeyindeki yapısal, anlamsal dil ve anlatım

yanlışlarının ortaya çıkarılması, gruplandırılması ve doğru biçimlerinin gösterilmesi bu

amaca yönelik olarak gerçekleştirilmiştir.

Diğer yandan genel anlamda Türkçe eğitimi ve öğretimi üzerinde durularak, dil

eğitimimizin niteliği konusunda saptamalarda bulunulmuş; bu bağlamda dil yanlışları

sorununa ne kadar zamandır hangi titizlikle eğildiğimiz belirlenmiş, bu konuda nelerin

yapılabileceği hakkında görüşler sunulmuştur. Türkçe duyarlılığının, anadili sevgisinin

gitgide azaldığına dair kaygıların arttığı bir dönemde, bu sorunun ana nedenlerinin ne

olduğuna küçük bir ışık tutulmaya çalışılmıştır.

1.4. TEZİN ÖNEMİ

Dil, insanla birlikte var olan, yaşamı boyunca insanın en çok gereksinim duyduğu

düşünme ve iletişim aracıdır. Kültürlerin oluşmasında, taşınmasında, iletişimin

sağlanmasında, anlaşmalarda, anlaşmazlıklarda başvurulan en önemli araç dildir.

Herkesin kendi anadilini ön planda tutması doğaldır. Bir bakıma anadili birey için

her şeydir; dolayısıyla önceliklidir. "İnsan yaşamında anadili önemli yer tutar; çünkü

-2-

Page 13: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

insan, hayatı boyunca bu dille konuşur, yazar, bilgi alır, duygu ve görüşlerini yazar,

eğitimi süresi boyunca da bu dille öğrenir, öğrendiklerini bu dille anlatır.

" (Göğüş,1993:6) Kişi başka dilleri öğrenebilmek için bile kendi anadilinin yardımına

ihtiyaç duyar.

Bu çalışmada anadilinin doğru konuşulup yazılması ve doğru bir anadili eğitiminin

ilköğretimdeki önemli bir ayağı olan Türkçe ders kitapları ele alınmıştır. Türkçe ders

kitaplarındaki dil ve anlatımın düzgün olmasının ilköğretim düzeyindeki öğrenciler için

önemi yadsınamaz. Yine Göğüş, bu konuyla ilgili şu yargıda bulunuyor: "Bu gün

incelemekte olduğumuz temel eğitim okullarında Türkçe eğitimi, anadili eğitiminin

başlıca ve en önemli evresidir... Denebilir ki insanların temel söz dağarcıkları bu

yaşlarda (7-14) oluşur. Sözcüklerin, terimlerin anlamları bu yaşlarda ne ölçüde duru,

dilin kullanımı ne ölçüde doğru olursa, insan kendi hayatı boyunca anadilini o ölçüde

iyi kullanır” (Göğüş, 1993:6).

Geleceğin demokratik toplumları özgür, rahat ve sağlam düşünen insanlarla

gerçekleşecektir. Sağlıklı bir düşünce ise ancak sağlıklı bir dilden geçer. Sağlıklı bir

dilin çeşitli etmenleri olabilir. Ancak bunların en önemlisi örgün eğitim kurumlarında

uygulanan Türkçe eğitimi ve öğretimidir. Dolayısıyla ilköğretimdeki Türkçe kitaplarının

dili önemlidir. Bu dil açık, sade, düzgün olmalıdır. Edebi niteliği olmayan, çalakalem

yazılmış yazılar ve metinlerle öğrencilere dil zevki kazandırılamaz. Toplumumuzun

birbirini anlayabilen insanlar haline gelmesi öncelikli bir durumdur. Birbirini

anlayabilen toplumlar da ancak dili doğru kullanabilen, söz dağarcığı gelişmiş, dil

yeteneği ve becerisi ileri düzeyde olan bireylerden oluşacaktır.

Geleceğin aydın toplumlarının bir özelliği de okuyan, okuduğunu anlayan,

anladıklarını başkalarına anlatan insanlardan oluşmasıdır. Bir toplulukta söz hakkı

isteyip düşüncelerini düzgünce aktarabilen insanlar kavga etmeye de ihtiyaç

duymayacaktır. Çünkü kaba kuvvet, söz gücünün yetmediği yerde başlar. Geleceğin

aydınlık insanları başkalarından duyduklarına değil, kendi okuyup araştırdıklarına,

kendi bilgisine güvenecektir. Ancak okumayı sürdürmenin, okuduğunu anlamanın yolu

da güzel bir dille yazılmış eserlerden geçmektedir.

Bir milleti ayakta tutan, bir milleti millet yapan en önemli unsurun dil olduğu

herkesçe bilinmektedir. Ayakta kalmak kimi milletler için önemli olabilir. Ama en

önemli kültür ögesi olan diline gereken önemi gösteren toplumların ve bireylerin

gündeminde ayakta kalmak değil; açılımlar ve atılımlar yapmak olmalıdır.

-3-

Page 14: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Özetle, Türkçe öğrenimi ilköğretim düzeyindeki öğrenciler için çok önemlidir.

Çünkü anadili konuşabilme becerisi, genellikle ilkokul çağlarının sonlarında büyük

ölçüde tamamlanmaktadır. Bu yaşlarda yerleşen yanlışların ileri yaşlarda düzeltilmesi

çok zor olmaktadır. Türkçe dersleri ve ders kitapları da bu açıdan önemlidir.

1.5. TEZİN YÖNTEMİ

Bu çalışma, tarama modelinde betimsel bir araştırmadır.

1.5.1.Çalışma Evreni ve Örneklem

Bu çalışmanın evrenini 1993 yılından itibaren beş yıl süreyle ilköğretim sekizinci

sınıfta okutulan Türkçe ders kitapları oluşturmaktadır. Bu kitapların tümü üzerinde

çalışma yapmak özellikle süre açısından sorun oluşturacağından sadece uygun görülen

üçü (Öner, vd., Yörük, vd., Özaltun, vd.) üzerinde durulacaktır. Bu durumda örneklem,

ilköğretim sekizinci sınıfta okutulan üç Türkçe ders kitabıdır.

1.5.2. Tezin Sınırlılıkları

Bu çalışma,

1. Milli Eğitim Bakanlığının ilköğretimde okutulmasına karar verdiği, sekizinci sınıf

düzeyindeki Türkçe ders kitapları arasından seçilen üç ders kitabı ile,

2. Dil yanlışlarıyla ilgili yapılmış başlıca çalışmalar ve bu çalışmalardan örnek

alıntılar ve

3. Ele alınan üç ders kitabının dil ve anlatım yanlışları açısından incelenip

değerlendirilmesiyle sınırlı tutulmuştur.

1.5.3. Veri Toplama Teknikleri

Milli Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu tarafından ilköğretim sekizinci sınıf

ders kitabı olarak okutulmasına izin verilen Türkçe kitaplarındaki bütün metinler

taranmıştır. Metinleri açıklayıcı sorular, öneriler, özetler incelenmiş ve tümceler dil

yanlışı açısından tek tek irdelenmiştir. Bunun yanında sözcükler de taranmış; kimi

zaman, yazımda görülen dikkat çekici yanlışlar belirlenerek bunların doğru kullanımı

gösterilmiştir.

Verilerin bu şekilde değerlendirilmesinde ölçü olarak yazım kılavuzları, Türkçe

sözlükler ve uzman görüşlerinin yanında, gerektiği yerlerde karşıt görüş ve düşünceler

de kaynak gösterilerek verilmiştir.

-4-

Page 15: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

II. BÖLÜM

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

GENEL ANLAMDA DİL

TÜRKÇE VE TÜRKÇE EĞİTİMİ

DİL YANLIŞLARIYLA İLGİLİ ÇALIŞMALAR

Page 16: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

İKİNCİ BÖLÜM

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

2.1. GENEL ANLAMDA DİL

Bu bölümde; dil, dilin önemi, dil-düşünce ilişkisi, dil-toplum ilişkisi, dilin iletişim

aracı olması, dil-kültür ilişkisi, dili doğru kullanmanın önemi ve ölçüsü üzerinde

durulacaktır.

2.1.1. Dil ve Önemi

“Dil insanlar arsında anlaşmayı sağlayan tabii bir vasıta; kendi kanunları içinde

yaşayan ve gelişen canlı bir varlık; milleti birleştiren ve koruyan ve onun ortak malı

olan sosyal bir müessese; seslerden örülmüş muazzam bir yapı; temeli bilinmeyen

zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar ve sözleşmeler sistemidir” (Ergin,1994:7). Dil,

doğal olarak sistemleşen en görkemli insan ürünüdür. İnsanlar dilden daha büyük ve

kapsamlı bir anlaşma paketi oluşturamaz.

Geniş anlamıyla dil; başkasına ifade etmek istediğimiz düşüncelerimizi, seziş ve

duygularımızı ortaya koyan bir şifredir. Bu şifreler ses şeklinde olabileceği gibi davranış

ya da işaretler biçiminde de olabilir.

Doğuşunun ve oluşum sürecinin nasıl gerçekleştiği konusunda bile kesin olarak bir

şey söylenemeyen bu sihirli araç, zamanla hangi evrelerden geçti de günümüzdeki

niteliğine ulaştı; bu gerçekten muazzam bir gelişim sürecidir. Bu süreç, her zaman

düşünürleri zorlamıştır. Çünkü bu süreçte toplumların özgeçmişi vardır; birebir

insanların çilesi, sevinci, mutlulukları ve yaşadıkları vardır. Dili zorlamalarla bir yerlere

götürmektense onu kendi halinde bırakıp anlamaya, çözümlemeye ve keşfetmeye

çalışmak aslında kendini ve benliğini anlamaya çalışmak olacaktır.

“Dil, toplu yaşamanın doğurduğu en önemli olay ve bu yaşamanın getirdiği en

yararlı araçtır. Öğretim ve öğrenimin anahtarı, bilgi aktarmanın ve biriktirmenin

biricik sağlayıcısıdır. Dil olmasaydı uygarlık olmazdı” (Aksoy, 1997:8). Dil olmasaydı

kültürler aktarılamaz, milletler oluşmaz, şehirler kurulmaz, teknoloji bugünkü düzeyine

asla ulaşamazdı.

“Dil, milletlerin tarihinden süzülerek gelen bir varlıktır. Kültürü oluşturan en temel

unsurdur. Dil insanlar arasında anlaşma vasıtası, nesillerin akrabalık bağı,

geçmişimizin bilgi, zevk ve tecrübelerinin taşıyıcısı, geleceğimizin ise teminatıdır”

(Göğüsger,1998:237). Elbette her millet diline gereken önemi verdiği sürece dil

-6-

Page 17: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

geleceğin teminatı olabilir. Dilini kaybeden toplumların millet oluşundan da söz

edilemez.

“Dil duygu ve düşünceyi insana aktaran bir vasıta olduğu için, insan topluluklarını

bir yığın ve kitle olmaktan kurtararak aralarında duygu ve düşünce birliği olan bir

cemiyet yani millet haline getirir” (Kaplan, 1985: 45). Bu yönüyle, “Dil, düşünce,

duygu ve isteklerin, bir toplumda ses ve anlam yönünden ortak olan ögeler ve

kurallardan yararlanılarak başkalarına aktarılmasını sağlayan, çok yönlü çok gelişmiş

bir dizgedir” (Aksan, 1979: 51).

Dil insanın kişiliğini ortaya koyar çoğu zaman. Konuşan insan kendini tanıtıyor,

demektir aynı zamanda. Susanların ise nasıl bir kişiliğe sahip olduğu pek belli olmaz.

Bu yüzden susanlara tedirginlikle yaklaşılır. "Biliyorsan konuş, ibret alsınlar;

bilmiyorsan sus, insan sansınlar." şeklindeki atasözümüz, dilin bir bakıma görüntü ve

algılanış üzerindeki etkisini de anlatır.

2.1.2. Dil- Düşünce İlişkisi

Dilin düşünceyle olan ilişkisi de kopmaz bir bağ gibidir. Zamanla birbirini etkileyen,

besleyen ve geliştiren iki ögedir dil ve düşünce. Dil, düşünmek için yapılmış mamur bir

yoldur. Nermi Uygur, dil ile düşüncenin ayrılmazlığını kendine özgü ifadesiyle şu

şekilde anlatmaktadır: "Dilsiz düşünemiyorum ben. Daha doğrusu şöyle diyeyim:

Sözcükler ortamından ötede hiçbir düşüncem yok. Dilim düşüncemi, düşüncem de dilimi

yoğuruyor. Bir ayrılmazlık var, dilimle düşüncem arasında. Bu arada çok kez dilim bana

kılavuzluk ediyor, düşünürken... Düşüncemin aktığı yol dilimin çizdiği yoldur" (Uygur,

1997:88-89).

Dil ve düşünce birbirinin hem yardımcısı hem de geliştiricisidir. Dilin kaynağı,

insanların düşünürlüğü ve aynı zamanda düşünceleridir. Dil doğduktan sonra da

düşüncelerin beslendiği bir kaynak olmuştur. Bilgilerimize, öğrendiklerimize, başkasına

ait düşüncelere, dil yoluyla sahip oluruz. Kendi düşüncelerimiz de soyut bir varlık olan

dilin yardımıyla oluşur, olgunlaşır. Adeta içimizden konuşarak, sessiz bir dil kullanarak

düşünür, yeni fikirler türetiriz. Ulaştığımız yeni düşünceleri yine dil şeklinde ortaya

koyar, onları başkalarına ulaştırırız. Böylece sürekli olarak düşünce dili, dil de

düşünceyi geliştirir durur. Görüldüğü gibi dil ile düşünce birbirini tamamlayan,

birbirinin yolunu açan ögelerdir. Dolayısıyla bunların ikisinden birinin üstün olduğunu

kanıtlamaya çalışmak da yersizdir.

-7-

Page 18: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

"Dil düşüncenin aynasıdır, dilsiz düşünülemez" (Özdemir,1973:241). Çünkü "Her

düşünce özü gereği bir sözdür. Düşünce etkinliği, kavramlardan kavram üretmedir.

Öğrenilen kavramlarla, bunların yeni bileşimleriyle yeni düşüncelere ulaşma işidir.

Düşünme, kavramlar ve o kavramların yerini tutan sözcüklerle yapılır. Bu nedenle

dilden soyut ya da dile dayanmayan bir düşünce olanaksızdır" (Sever, 1997:2).

Kavramların da düşünce boyutuyla anlam kazandığını unutmamak gerekir.

Düşünemeseydik kavramlar da olmazdı. “Genel olarak dildeki her sözcük,

yaşantılardan hareketle ulaşılmış olan bir soyutlamanın, bir kavramın ve her soyutlama

yani kavram da bir sözcüğün karşılığıdır. Sözcük ile anlamı, bir nesnenin iki yüzü

gibidir ve bunların ikisi bir bütün oluşturur. Sözcük, kavramın yerini tutar, sözcük

kavramı, kavram da sözcüğü çağrıştırır” (Özçelik, 1988:7).

Güzel ve temiz bir dil düşüncenin yolunu açar. "Dili doğru dürüst kullanamayan

insanın, doğru, mantıklı, kapsamlı düşündüğüne inanıyorsanız hemen vazgeçin. Ne

kadar konuşuyor, ne kadar yazıyor, nasıl anlatıyorsa, o kadardır o insan, daha fazla

değil. Düşünmeyi de biçimlendiren dildir çünkü. Hiç kimse dil olmadan düşünemez”

(Hepçilingirler, 1999: 43). Bu yüzden insan, ancak dili sayesinde insandır.

İnsanı diğer canlılardan ayıran en temel özelliği, düşünebilmesi ve düşündüğünü

ifade edebilmesidir. Bu özelliği, insanoğlunu diğer canlılardan ayırmakla kalmamış; onu

aynı zamanda diğer canlılar üzerinde hâkim kılmıştır. İnsan için bu derece önemli olan

düşünebilme özelliği, gerçek değerini dışa vurulduğunda kazanır. Dışa vurulmayan

düşünceler denizin dibindeki inciler gibidirler. Onlar değerli olmakla beraber

kullanılmadıkları için işe yaramazlar.

İnsanların düşüncelerini dışa vurmalarını dil sağlar. Dolayısıyla onlara değer

kazandırır ve gelişme olanağı sağlar. Bu anlamda dil de tıpkı düşünce gibi, insanın

ayrıcalık belgesidir. Dil düşüncenin yolunu açan bir anahtardır. Düşünce düzeyinde olup

da ses olarak karşılığı bulunmayan kavramlar, dış dünyaya açılamazlar. Bu yönüyle, var

olan dil ögeleriyle ifade edilemeyen düşünce birikimleri, dili zorlamaya başlar ve dilde

yeni imgeler oluşturma yoluna gider.

Öte yandan dil düşünceye açılım olanağı sağlar. ‘Dil düşüncenin evidir.’ biçiminde

ifade edilen bu gerçek, dil-düşünce ilişkisini en özlü ve kısa bir yolla bildirmektedir.

İnsan düşünen bir varlıktır. İnsanın düşüncesi dil aracılığıyla dışa vurulur. Bundan daha

da önemlisi düşünebilme özelliği de dile bağlıdır. İnsanoğlu, gerçek düşünceyi

bilebildiği kavramlar çerçevesinde üretebilir. Zihnimizde ses olarak karşılığı

bulunmayan kavramlar üzerinde gelişmiş düşünceler üretilemez.

-8-

Page 19: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Kısacası dil ile düşünce birbirini gerektiren; birisi olmadan diğeri olmayacak bir

bütünlüktür. “Dil düşüncenin hem anahtarı hem evidir” (Yaman,1998:7). Düşünce, dil

anahtarını kullanarak kapıları açar ve dilin koridorlarında dolaşarak varması gereken

yere varır.

2.1.3. Dil-Toplum İlişkisi

“Dil davranışı toplumsal davranışlardan biridir. Toplumları her ne kadar insanlar

oluştursa da sonuçta insan davranışı ancak kurumsal gelenekler içinde anlam kazanır.

Ortak toplumsal dizgeler bireyler tarafından özümsenir ve bireysel davranışları anlamlı

kılar. Ortak kültür, kişilerin aklını, duygularını, kimliklerini etkiler. Bu nedenledir ki

toplumsal olaylar ancak toplumu oluşturan, çevremizdeki dünyayı algılamamıza

yarayan ortak kurallar dizgesi olduğundan ve bu dizgeyi özümsediğimiz,

içselleştirdiğimiz için birbirimizle iletişim kurmamızı sağlar” (Saussure, 1974: XIII).

Şüphesiz dil bu iletişimin en önemli ögesidir.

Dil, bir milleti millet yapan önemli bir öge olduğu gibi, bir milleti ayakta tutan

milleti oluşturan bireylerde güven duygusu meydana getiren en önemli kazanımdır.

“Aynı dili konuşan ve dil birliği sağlanan toplumlarda, bireyler arasında köklü bir

yakınlık, sevgi ve saygı bağları oluşur. Bu bağlar toplum yaşayışı için çok önemli olan

güven duygusunun kaynağıdır. Yine biliyoruz ki birbirine güven duyan insanların

meydana getirdiği toplumlarda birlik, beraberlik ve ülke bütünlüğü kolay sağlanır”

(Kavcar ve Kantemir, 1986:8).

Güven duygusunun sağlandığı bir toplumda dil insanları birbirine yaklaştırır. Dil

sayesinde ortak duyuş ve düşünüş sağlanır. Aynı sözcüklerden aynı derecede etkilenen,

aynı anlamı çıkaran insanların ortak yönleri daha çoktur. Ortak yönlerin çokluğu

insanları birbirine benimseten en önemli unsurdur. Çünkü "Duygu ve düşünceler dil

aracılığıyla toplumsal etkileşim sürecinin bir ürünü durumuna gelebilir. O halde bir

toplumun dil, o toplumdaki bireylerin duygu ve düşünce evrenini de oluşturan bir

araçtır" (Sever, 1997:3). Bu nedenle toplumsal birlikteliğin sağlanmasında dil çok

önemlidir.

-9-

Page 20: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

2.1.4. İletişim Aracı Olarak Dil

Dil, düşünme ve iletişim aracıdır. Kişinin iletişim yeteneğini büyük ölçüde, onun,

iletişim aracı olan dili kullanabilme becerisi belirler. Çünkü dil bir öğrenme ve öğretme

aracıdır. Başka bir deyişle insanın var olduğu dünyayı anlama ve anlatma aracıdır...

Dil, toplumun bütün kültür birikimini, kültür dokusunu aktaran en etkili araçtır. Bir

ulusun bireylerini kaynaştıran duygu ve düşünce bağıdır. Aynı dili konuşan insanlar

arasındaki duygu ve düşünce birlikteliği ulus bilincinin oluşmasını sağlar, bu bilinci

pekiştirir.

“İnsanın duygu boyutunu işlemek, düşünce gücünü geliştirmek, onu yaşadığı

toplumsal ve kültürel ortamın bir parçası yapmak; her ulusun kendi dilini o ulusun

bireylerine etkilice öğretmesiyle yakından ilgilidir” (Sever,1997:XIII). Dilin iyi

öğrenilmesi, iyi konuşulması ve öğretilmesiyle bireylerin o dili özümsemesi insanların

birbiriyle daha kolay anlaşmasını sağlar. Kolay ve net anlaşabilen insanların başkaca

sorunları olsa da önemi az olur.

“Dil insanlar arasında karşılıklı haberleşme aracı olarak kullanılan; duygu,

düşünce ve isteklerin ses, şekil ve anlam bakımından her toplumun kendi değer

yargılarına göre şekillenmiş ortak kuralların yardımı ile başkalarına aktarılmasını

sağlayan, seslerden örülü, çok yönlü ve gelişmiş bir sistemdir” (Korkmaz,1992: 43).

Bu sistemin seslerden ve şekillerden oluşması da iletişime ayrı bir boyut kazandırır.

Konuşmasını bilmeyen ya da doğuştan sağır insanların başvurduğu iletişim sistemi de

elbette dildir.

“Dil, toplumun değerler sistemini, dünya görüşünü yapısında barındırır. Bireyin,

insan ve toplum değişkenlerinde iletişim ve etkileşim onun toplumsallaşma sürecinin bir

parçasıdır. Bu süreçte bireyin bilgilenmesini ve öğretmesini sağlayan araç da dildir”

(Sever,1997:2). Dilin iletişimde sahip olduğu bu önemli işlevler kültürle olan

bağıntısının da sağlam olmasını gerektirmektedir. ''Kelimeler dil içinde bağımsız, en

küçük anlamlı temel birlikler olmalarına rağmen, tarih kültür ve çağla bağlantıları

koparıldığı veya bağlantı kurulamadığı takdirde onlara yüklenen anlamlar ne kadar

estetik, gerekli, uygun olursa olsun sağlıklı iletişim sağlayamaz” (Türkeş-

Günay,1998:38).

Sağlıklı bir iletişim kurabilmek için sözcüklerin tarihi boyutları, kültürel derinlikleri

bilinmelidir. Bu bilince sahip olmak o dili konuşan herkesin görevidir. Çünkü millet

birbirini anlayan insanlar topluluğudur. Anlamak ve anlaşmak ise ortak dille

mümkündür. Sağlıklı bir iletişim, doğru ve anlaşılır bir dil temeline dayanır.

-10-

Page 21: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

"İnsanoğlunun, kendi cinsiyle kurmaya çalıştığı iletişim ağında tüm eksikliklerine

karşın dil, en yetkin araç olarak kabul edilmektedir" (Ergenç:1998: 115).

Diğer yandan, “Bir toplumda birliği bütünlüğü sağlayan da dildir" (Karahan,

1998:53). Ulus olarak geleceğe yürürken, bireyin ve toplumun özgüven duymasını

sağlayacak en önemli kültür ögesi olan dilin doğru ve bilinçli kullanılması

gerekmektedir.

2.1.5. Dil-Kültür İlişkisi

"Dil kültür kavramı içinde bulunan önemli bir ögedir. Başka bir deyişle dil, kültürün

bir aracıdır. Kültürlü olmak, bir yerde öğrenime dayandığı, öğrenimin de genel olarak

dille sağlandığı düşünülürse insanın yetişmesinde ve olgunlaşmasında dil, birinci

derecede rol oynar" (Zülfikar,1998:97).

“Kültür, bir toplumda geçerli olan ve gelenek halinde devam eden, her türlü dil,

duygu, düşünce, inanç, sanat ve yaşayış ögelerinin tümüdür... Kültür ne biçimde

tanımlanırsa tanımlansın, onu oluşturan ögeler söz konusu olduğunda ilk sıranın dile

verildiği görülmektedir. Kültür hiç kuşkusuz tarihsel bit süreçte oluşmuş ve geçmişten

sürüp gelen bir kalıttır (miras), ama tümüyle değişmez, kalıplaşmış değildir. Bu nedenle

de yeniden öğrenilip gelecek kuşaklara aktarılması gereken tarihsel ve toplumsal bir

kalıt demektir.

Böylece, kültürün ve onu oluşturan ögelerin öğrenilmesinde ve geleceğe

aktarılmasında da dile büyük bir gereksinim vardır. Yaşanılan hayatta bir kültürün

içeriğini ve niteliklerini kavrayabilmek için, onun dil yönünden dayandığı anlamlar

sisteminin bilinmesi gerekmektedir" (Turan, 1998:167). Buradan da anlaşılıyor ki dil,

düşüncelerin olduğu gibi kültürün de taşıyıcısıdır. Bu taşıma kişiler arası olduğu gibi

kitleler arası bir biçim sergilemektedir. Dilin her bir söz varlığında bir kültürün izleri,

etkileri, görünümleri vardır. Ancak kültürün de dile katkıları vardır.

Diğer yandan, geleneksel kültür, dili besleyen en önemli kültür varlıklarındandır.

Küçük el sanatlarından başlayıp ev hayatına, doğumdan ölüme kadar insanın içinde

yaşadığı kurumlar, törenler, örf ve adetler dilin kalıpları ile gelecek kuşaklara

aktarılabilir. Böylece bir kültür birikimi, millet benliğinin mirasları dil sayesinde

gelecek kuşaklarca anlam kazanacaktır.

Dil ve kültür birbirinden ayrılmaz bir bütün olarak kabul edilmelidir. Her ikisi de

birlikte gelişir; birinde üstün olan ulusun, ötekinde de üstün olması kaçınılmazdır.

Çünkü İnsanın düşünmesi ancak dil ile mümkündür. Dilde üstünlüğü olmayan bir

-11-

Page 22: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ulusun düşünceleri de kapalı, dar ve sınırlı kalır. Bu durum o ulusun bütün kültürü

üzerinde etkili olur. Bugün uluslararası konumda dilin üstünlük kazanması ayrıca önem

kazanmıştır.

Dilin işlenmiş, yaygınlaşmış ve kabul edilir oluşu, kültürü de beraberinde her yere

götürebilir. Aynı zamanda zengin ve akıcı bir dil, bir millet ya da birey için saygınlık

kazanma aracıdır. Köklü bir kültüre sahip olan toplumlar ya da bireylerin de diline önem

vermemesi düşünülemez. Asalet dil ile başlar. Kısacası, dil kültürün taşıyıcısı, kültür de

dilin besleyicisidir. Her ikisinin de gelişmişliği, düzgünlüğü ve sağlam oluşu birbirini

etkiler.

2.1.6. Dili Doğru Kullanmak

2.1.6.1. Dili Doğru Kullanmanın Önemi

Milattan önce altıncı yüzyılda ünlü Çin filozofu Konfüçyüs’e "Bir ülkeyi yönetmeye

çağrılsaydınız, yapacağınız ilk iş ne olurdu?" diye sormuşlar. Konfüçyüs bu soruya

şöyle yanıt vermiş:

"İşe önce dili düzeltmekle başlardım. Çünkü dil bozuk olursa, sözcükler düşünceyi

anlatamaz. Düşünceler iyi anlatılmazsa, yapılması gereken işler doğru yapılamaz.

Görevler gereği gibi yapılmazsa töre ve düzen bozulur. Töre ve düzen bozulursa adalet

yanlış yola sapar. Adalet yoldan çıkarsa, şaşkınlık içine düşen halk, ne yapacağını, işin

nereye varacağını bilemez. Bunun içindir ki hiçbir şey dil kadar önemli değildir"

(Hengirmen,1997:30).

"Türkçenin doğru, eksiksiz ve güzel kullanılması, bu dili kullanan bireyler ve toplum

olarak hepimizin görevidir. Evde, sokakta, okulda, bölgeler arasında, Türkçenin

kullanımının bir ölçüde ayrılık göstermesini yöresel ağızların etkisi nedeniyle doğal

karşılayabiliriz. Ancak bu ayrılıkların büyümesi, dilin yanlış ve eksik kullanımının

yaygınlaşması ciddi sorun oluşturmaktadır. Okulda ulusal resmi dilin tüm kurallarına

uygun bir öğretim verilmektedir. Dilin kurallarına uygun bir öğreti verilmesi ve

öğrenilmesi de esastır" (Özfırat,1998:147). Dilin en uygun en doğru biçimde

öğretilmesi ve öğrenilmesi ideal olan durumdur. Okullarda bu ideale ne kadar

yaklaşıldığı tartışılabilir. Ama gün geçtikçe dili doğru kullanımının önemi daha çok

anlaşılmaktadır. Bu konuda umutsuz olmamak gerekir.

Dili iyi kullanan kimseler toplum tarafından bir "üstünlük şanı" ile

ödüllendirilmişlerdir hep. Ya lider olmuşlar ya da bilge kabul edilmişlerdir. İdarecilik

konumuna gelen kimseler, dili iyi konuşmazlarsa toplumca alay konusu olmuşlardır.

-12-

Page 23: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Kimi zaman böyleleri hakkında mizah konusu olsun diye fıkralar türetilmiştir. Dilini iyi

kullananlara dikkat edilirse böyle kimseler mantığını da iyi kullanır. Dil düşüncenin

açtığı yolda aktığı için büyük ve önemli düşünceler iyi bir dille ifade edilebilir ancak.

Büyük düşünürler dile de hakimdir. Dilin olanaklarını rahatlıkla kullanabilirler. "Büyük"

olmanın şartı düzgün bir dilden geçmektedir.

“Kuşkusuz, açık, seçik yazma gereği, açık seçik düşünme zorunluluğunu da

beraberinde getirir. Çünkü dil, yalnızca anlaşma ve iletişim aracı değil aynı zamanda

düşünme aracıdır” (Kavcar,1994:186). Açık bir dil konuşan insanlar açık düşünceler

üretir. Açık düşünceler üretilen bir toplumda insanlar kolayca anlaşabilir. İnsanların

kolayca anlaşabildiği bir yerde başkaca bir sorun da söz konusu olamaz.

Özet olarak; “Millet birbirini anlayan insanlar topluluğudur. Anlamak ve anlaşmak

ise ortak dille mümkündür. Sağlıklı bir iletişim doğru ve anlaşılır bir dil temeline

dayanır. Bir toplumda birliği, bütünlüğünü sağlayan da dildir” (Karahan,1998: 53).

2.1.6.2. Dili Doğru Kullanmanın Ölçüsü

Türkçenin doğru kullanılması konusunun da tartışılabilir tarafları vardır elbette.

Türkçe için doğruluğun göreceli olduğunu söylemek mümkün. Kimilerinin doğru

saydığını bir başkası yanlış bulabiliyor. Doğrular birden fazla olunca kargaşa oluyor.

Peki, doğrunun ya da doğruların ölçütleri nelerdir?

"Türkçenin doğru kullanılması, öncelikle yapısal açıdan Türkçeye uygun

kullanımları; yanlış kullanılması ise, doğru kullanımlardan sapmaları anlatır”

(İmer,1998:42).

Dili doğru ya da yanlış kullanmanın ölçütlerinin belirlenmesi gerektiği gibi; bu

durumun hangi alanları kapsadığı ya da ilgilendirdiği de ortaya konmalıdır. Bununla

ilgili olarak, Ö. Asım Aksoy, şöyle demektedir: "Dilin her düzeyinde doğru ve yanlış

kullanımlarla karşılaşabiliriz. ‘Dil Yanlışları’ adı altında sözü edilen yanlışların

sözdizim, biçimbilim, sesbilim, söz varlığı, biçembilim, deyimbilim, gibi dilin pek çok

düzeyini kapsadığı görülmektedir" (Aksoy, 1980: 15-183).

Dilin doğru veya yanlış kullanılması, yazı ve konuşma dilinde görülmektedir.

Konuşma dilinde doğruluk ölçüsünün sınırları çok daha geniştir. Dilin yapısal olarak

doğru kullanılması bir ölçüttür ancak özellikle konuşma dilinde yeterli değildir. Bu

durumda daha geniş kapsamlı bir ölçüt arayışına girenlerin vardıkları sonuç, standart

dilin en geniş ölçüt oluşudur. Standart dilden sapmalar anlatım bozukluklarını meydana

-13-

Page 24: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

getirir. Ancak standart dilin normlarının genişliğini de göz önünde bulundurursak dil

yanlışı açısından yapısal ve anlamsal doğruluklar yine önemini koruyacaktır.

“Bilindiği gibi aynı dil içinde farklı değişkeler bulunmaktadır. Bir başka deyişle bir

dilsel toplulukta ölçünlü dil yanında çeşitli bölgesel ve toplumsal değişkeler de

konuşulmaktadır. Ancak her toplumda ölçünlü dil tüm değişkeleri birleştirir. Herkes,

herhangi bir devlet dairesinde yazdığı dilekçesinde ölçünlü dili kullanır. Onunla

öğrenim görür. Kitle iletişim araçlarında, kurum ve kuruluşlarda da hem yazılan hem

de konuşulan biçimleriyle ölçünlü dilin normları "doğru", ondan sapmalar "yanlış"

olarak nitelenir” (İmer, 1998: 43-44).

Sonuçta, standart dilin yapısal ölçütleri ve anlam bakımından bütünlük sağlayan

kullanımlar, dili doğru kullanmanın ölçüsü olarak kabul görmektedir.

-14-

Page 25: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

2.2. TÜRKÇE VE TÜRKÇE EĞİTİMİ

Bu bölümde Türkçenin bugünkü durumu, anadili bilincimiz, Türkçe eğitiminin

önemi, ilköğretimde Türkçe eğitimi, ders kitaplarındaki Türkçe eğitimi ve Türkçenin

eğitimindeki sorunlar üzerinde durulacaktır.

2.2.1. Bugünkü Türkçe ve Anadili Bilincimiz

Bir dil, onu kullanan ulusun ve bireylerin yaşayış biçiminin, kültürünün, dünya

görüşünün, daha öncelerde yaşadığı değişimlerin ve diğer toplumlarla ve uluslarla

kurduğu ilişkilerin temel kaynağıdır. Ama bütün bunların yanı sıra her dilin kendine

özgü bir ''dünyayı anlayış ve anlatış biçimi '' vardır. Bu biçim, dilin söz varlığının,

anlam açısından incelenmesiyle belirlenebilir. Dildeki benzetmeler, mecazlar, deyim ve

atasözleri incelendiğinde o milletin nitelikleri kendiliğinden belirir. Nitekim dilin

hücrelerine inildiğinde anlamlı daha küçük yapıtların olduğu fark edilecektir.

“Bu benim anadilim bir denizdir; derinliğiyle gözün erişmeyeceği derinliğiyle,

sınırsız gücü, güzellikleriyle... Dibinde gün görmemiş inciler yatar; üstünde bin bir

rengin çalkantısı var” (Aksan, 1990:9).

Dilimize önem verilmesi gerektiğini bize en iyi anlatanların başında Atatürk gelir.

Bunu, 1931 yılında Afet İnan’a dikte ettirdiği aşağıdaki sözleri bu açıdan dikkat

çekicidir:

“Türk milletinin dili Türkçedir. Türk Dili dünyada en güzel ve en zengin ve en kolay

olabilecek bir dildir. Onun için her Türk dilini çok sever ve yükseltmek için çalışır. Bir

de Türk Dili Türk Milleti için mukaddes bir hazinedir. Çünkü Türk milleti geçirdiği

nihayetsiz badireler içinde ahlâkının, ananelerinin (geleneklerini), hatıralarının,

menfaatlerinin, elhâsıl bugün kendi milliyetini yapan her şeyin dili sayesinde muhafaza

olunduğunu görüyor. Türk Dili, Türk Milletinin kalbidir, zihnidir”(1929) (Kültür ve

Toplumsal Alanda Gerçekleştirilen İnkılâp Hareketleri, Hacettepe Üniversitesi, Atatürk

İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Ders İçerikleri, Bahar Dönemi 5. Hafta Notları).

Her dilde olduğu gibi Türkçenin de her sözcüğünde geçmişiyle ilgili bir öykü ya da

birikim bulunabilir. Dolayısıyla dil, onu yapanların karakterlerinin işlendiği sağlam bir

yapıttır. Bu yönüyle Türk dili Türk ulusunun mukaddes bir hazinesidir. Çünkü dilde

değerler vardır, inançlar vardır, sevgi vardır, bağlılıklar vardır, savaşlar, barışlar,

hasretler, vuslatlar vardır. Atatürk’ün belirtmesiyle Türk dili Türk ulusunun aynı

zamanda hem kalbidir hem zihnidir. Şöyle de denebilir: Zihin ne kadar hızlı ve gelişmiş

-15-

Page 26: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

bir işlemciyse; kalp duyguları ne kadar barındırıyorsa dil o kadar zihnimiz ve

kalbimizdir.

Atatürk bu, ilişkiye değinerek 1930'da şöyle söylemiştir: ''Milli duygu ile dil

arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olması, milli duygunun

gelişmesinde başlıca etkendir. Türk dili, dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil,

bilinçle işlensin. Ülkesini, yüksek bağımsızlığını korumasını bilen Türk milleti, dilini de

yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır. Dil, ulus olmanın ve kültürün en başta

gelen ögeleri arasında yer alır" (Kavcar, 1994:183). ‘Türkçenin konuşulduğu her yer

vatandır.’ anlayışı da böyle bir benimseyişin ürünü olsa gerek.

“Pek çoğumuzun Türkçe konusuna duyarlı olduğunu biliyoruz. İnsanlar yanlış

yapmak istemiyorlar; ama yanlış yapmamak için ellerinde ne var? Edinmedikleri bir

bilgiden yararlanmaları elbette söz konusu değil. Nerede öğretiliyor Türkçe? Örgün

öğretim içinde yeterli bir Türkçe bilgisi, bilinci, sevgisi veriliyor mu? Hayır. Türkçe

konusunda aydınlanmamış olmak bir yana, dil bilinci iyice bulanıklaşıyor; ayrıca

sürekli olarak bunlar tartışıldığına göre Türkçenin bundan başka ve daha ciddi bir

sorunu olmadığı güç kazanıyor.

Türkçe, yalnızca içine giren yabancı sözcüklerden ibaret değil ki! Türkçeye özen

göstermek, yabancı sözcük kullanmamak ya da kullanıldığında bunları doğru yazıp

söylemeye dikkat etmek değil. Türkçenin özel yapısı, kendine özgü kuralları var mıdır?

Varsa bunlar nelerdir?” (Hepçilingirler,1999:Önsöz). Bunlar belirlenmelidir.

Türk ulusunun her bireyi Türkçeyi doğru konuşmak, dil bilincine sahip olmak

zorundadır. Ama bu yolun güçlüklerle dolu olduğu görülüyor.

“Bu güne kadar hiçbir çılgın, Türk milletine zincir vuramamıştır, ama tarih uzun,

belki sonsuz bir süreçtir. Ve kuşkusuz bizim de en büyük hazinemiz ve bir yerde

bağımsızlığımızın teminatı, dilimizdir. Ama ne yazık ki bu hazinemiz günden güne değer

kaybetmektedir. Türkçeye özen gösterenlerin, onu doğru ve güzel konuşan ve yazanların

sayısı gittikçe azalmaktadır” (Yalçın, 1997:7). Bu kötü gidişi durdurmak ancak

anadilimize toplu ve bilinçli bir yönelişle engellenebilir.

“Anadili sevgisi ve ona özen gösterme yetisi, aile içinde ve özellikle ilköğretim

çağında aşılanır bireylere. Bütün sevgiler gibi dil sevgisi de, bilgi ile anlam kazanır ve

tamamlanır” (Gürpınar,1998:217). Ama bu gerçekleşmediği gibi yaygın eğitimde de

anadili eğitimi ve öğretimine yönelik programlar yapılmıyor. “Türkçenin kötü

kullanılıyor olması, bütün işlerin kötüye gidiyor olmasından bağımsız mı? Üstüne

titrediğimiz bir anadilimiz olsaydı, başkaca sahip olduklarımızın da üstüne titremez

-16-

Page 27: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

miydik?” (Hepçilindirler,1999:35). Gerçekten de her şeyin başı dildir. Ona sahip

çıkılırsa diğer değerlerimiz de kaybolmayacaktır. Diline önem veren bir insanın ya da

ulusun değer vermediği başka bir şey olamaz.

2.2.2. Türkçe Eğitiminin Önemi ve İlköğretimde Türkçe Eğitimi

Dil, hem bir iletişim aracı, hem düşüncenin üretilmesinde ve aktarılmasında önemli

bir araç hem de toplumsal kültürü içinde barındırması yönüyle bir hazine, bir

zenginliktir. Bu hazinenin her zaman keşfedilmesine ve değerinin anlaşılmasına

gereksinim vardır. İnsanlar beşikten mezara kadar dilin açtığı yolda yürürler. Herkes ona

hem ihtiyaç duyar hem de onunla yükselir. Bu dili kullanan insanların, ondan

yararlananların biraz çaba göstermesi gerekmektedir. Bu çaba, doğumdan ölüme kadar

sürecek olan, sürmesi gereken dil eğitimidir.

Dil eğitimi önce ailede başlar. Bu nedenle her aile ortamı, istemese de çocuğunun ilk

dil okuludur. Bu okul bir bakıma ömür boyu yürünecek bir yolun kurallarının bilmeden

öğretildiği bir ortamdır. İzleri uzun sürecek bir eğitimdir bu. Bizim çalışmamız ise en az

bunun kadar önemli olan, örgün eğitim çerçevesinde verilmek istenen dil eğitimiyle

ilgilidir.

“Ülkemizde Türkçemizin öğretimi, örgün eğitim içinde, ilkokulda başlamaktadır.

İlkokul, ilk okuma ve yazma öğretimi ile temel dil becerileri olan dinleme, konuşma,

okuma, yazma'nın temel düzeyde kazandırılmasının ve çocuklarda anadili sevgisi ve

bilincinin uyandırılmasının amaçlandığı ilk eğitim basamağıdır. Bundan dolayı,

ilkokulda Türkçe öğretimi büyük önem taşır” (Kavcar vd. 1998:X).

Dil eğitimi, aileden sonra ikinci aşamada örgün eğitim kurumlarında bilinçli bir

şekilde yapılmaktadır. Bu eğitim ders kitapları ve öğretmenler yoluyla Türkçeyi

konuşan ve Türk vatandaşı olan herkese verilmektedir.

Bizim incelediğimiz ders kitaplarından birinde Türkçe eğitimiyle ilgili şöyle

denilmektedir: "Temel Eğitim Okulları Türkçe Eğitim Programı"na göre hazırlanan bu

Türkçe kitabı, öncelikle öğrencilerin anlama ve anlatma yeteneğini geliştirmeyi

amaçlamıştır. Ayrıca öğrencilere Türk dilini sevdirmek, okuma alışkanlığı ve zevki

kazandırmak, onların milli duygularını güçlendirmek, yapıcı, yaratıcı ve yararlı

olmalarını sağlamak da bu kitabın amaçları arasındadır” (Yörük,vd. 1996:IX). Bireyin

gerçek anlamda düşünmeye başladığı yıllar ilköğretim yıllarına rastlamaktadır. Bunun

gibi iletişimin de ve en somut biçimde gerçekleşmeye başlaması gerektiği evre de bu

evredir.

-17-

Page 28: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

“Dil eğitiminin temel amacı, kişilerin düşünme ve iletişim becerilerinin

geliştirilmesidir. Dille iletişimin bir yönünü anlatma, öteki yönünü anlama oluşturur. Bu

nedenle bütün ülkelerin eğitim sistemlerinde, dil eğitimine, özellikle ve öncelikle anadili

eğitimine büyük önem verilir. Yetişmekte olanlara dilin çok iyi bir şekilde öğretilmesi

için çalışılır. Çünkü dil, kültürün temel ögesidir ve insanları birbirine yaklaştıran en

güçlü araçtır” (Kavcar, 1998:5-18).

Özellikle ilköğretim öğrencileri, anadillerinin her yönden geliştirilmesi ve

pekiştirilmesi gereken bir dönemdedir. “Bu da, öğrenci, okuduğu her metinde düzgün ve

düzenli dil kullanımıyla karşılaşırsa sağlanabilir ancak” (Ozil, Tapan, 1991:11). Bozuk

bir Türkçe, kötü bir dil, bulanık tümceler, gelişme çağındaki bir öğrenci için düşüncede,

duyguda ve iletişimde olumsuz sonuçlara neden olacaktır. Öğrenci, yüklemi öznesine

uymayan bir tümcenin ne ifade ettiğini anlayamayacaktır. Yanlış yerde kullanılmış bir

sözcük için yanlış bir anlam verecektir. Aynı anlama gelen sözcüklerin arka arkaya bir

tümcede verilmesini bir sanat, bir dil süsü sanacaktır.

Yetişme çağında bireylerin evrene bakış açısını belirleyecek olan da dildir. Bir başka

deyişle "Anadili, bireylerin evrene bakış açısını belirlediği gibi onların düşünce

çevresinin de hem oluşturucusu hem de değişkenidir" (Özdemir, 1983:21). Dilin

düşünceyi, düşüncenin bütün bir geleceği ilgilendirdiği, etkilediği hatta kucakladığı bir

ortam ve dönemde dil, özenli ve düzgün öğrenilmelidir.

Gittikçe karmaşıklaşan ve hızla değişen dünyamız, nesnel düşünebilen, doğru

anlayan ve doğru anlatan yaratıcı insanların yetiştirilmesini gerekli kılmaktadır. Bu da

verimli ve etkili bir anadili öğretimi ile gerçekleşebilir ancak. Anadili öğretiminin ve

eğitiminin eğitim sürecimizin en önemli alanlarından biri olmasının temel nedeni de

budur. Türkçenin dışındaki diğer eğitim alanlarında, yine Türkçenin kullanıldığını

düşünürsek, o alanlardaki başarının da büyük ölçüde okuma, yazma ve anlamada

edinilen beceriler ölçüsünde sağlanabileceği göz önünde tutulmalıdır.

Ülkemizde anadili eğitimi ne yazık ki henüz olması gereken bir düzeyde değildir.

İlköğretimden yüksek öğrenime dek öğretim programlarında Türkçe derslerine yer

verilmesine karşın, anadili olarak Türkçenin yetersiz ve yanlış kullanıldığı öteden beri

gözlemlenen ve sıkça dile getirilen bir gerçektir. Bu durum Türkçe öğretiminde kimi

aksamaların ve çözüm bekleyen sorunların olduğunu da göstermektedir.

“Kuşkusuz, Türkçe öğretiminin sorunlarından söz edildiğinde uygulamayı belirleyen

ve etkileyen değişik ögelerin irdelenmesi gerekir. Bu bağlamda kullanılan ders

kitaplarının incelenmesi de büyük önem taşır. Gerçekten de öğretim sürecinin diğer

-18-

Page 29: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ögeleri olan öğretici ve öğrenciyi isteklendiren, yani olumlu yönde etkileyen ya da

tersine verimsiz çalışmalara götüren en önemli etkenlerden biri de kullanılan ders

kitaplarıdır. Bu nedenle, ders kitapları, çağın yeniliklerine açık, öğretim ortamının

koşullarını, yöneldiği öğrenci kitlesinin ilgi ve gereksinimlerini göz önünde tutan bir

anlayışla oluşturulmalıdır" (Polat,1983:16). Ders kitaplarının içeriği, teknik görünümü,

dili, bu gereksinimler çerçevesinde düzenlenmelidir.

İlköğretimde Türkçe eğitiminin amaçları maddeler halinde belirtilmiştir. Bunlar:

a) Görüp izlediklerini, dinlediklerini, okuduklarını tam ve doğru olarak

anlama gücü kazandırmak,

b) Duygu, düşünce ve isteklerini, görüp izlediklerini, okuyup incelediklerini,

tasarladıklarını söz veya yazı ile güzel ve etkili bir biçimde anlatmak,

c) Türk dilini sevdirmek, Türkçeyi bilinçli ve özenli kullanmaya yöneltmek,

d) Dinleme, okuma alışkanlık ve zevkini kazandırmak, estetik duygularının

gelişmesinde yardımcı olmak,

e) Kelime dağarcığını zenginleştirmek,

f) Milli duygu ve coşkularını güçlendirmek,

g) Türk ve dünya kültürü yoluyla Türk kültürünü tanıtmak,

h) Bilimsel, eleştirici, doğru, yapıcı ve yaratıcı düşünme yollarını

kazandırmaktır.

Görüldüğü gibi okullarda öğrencilere verilecek Türkçe eğitiminin amaçları

belirlenmiştir. Bu amaca göre kitaplar hazırlanacak, kitapların ve kitaplardaki parçaların

dili bu amaca hizmet edecek nitelikte olacaktır. Örneğin "görüp izlediklerini,

dinlediklerini, okuduklarını tam ve doğru olarak anlama gücü kazandırmak" ancak etkili

bir Türkçe eğitimi ve doğru bir dille sağlanabilir. Dil duyarlılığı taşımayan bireyler, yine

duyarsız çevrede yetişenler olacaktır.

Duygu, düşünce ve isteklerini, görüp izlediklerini, okuyup incelediklerini,

tasarladıklarını güzel ve etkili bir biçimde anlatmanın yolu da Türkçeyi doğru ve güzel

kullanmaktan geçer.

Özellikle Türk dilini sevdirmek, Türkçeyi bilinçli ve özenli kullanmaya yöneltmek

zorlu bir süreçtir. Bunun nasıl sağlanacağı daha çok tartışılmalı ve bir sonuca

ulaşılmalıdır. Ders kitapları gerçekten bu amacı gözetiyor mu, bu irdelenmelidir.

Çalışmalarımız, bu konuya kısmen ışık tutmuştur.

Türkçe eğitimi için en önemli araçlar olan ders kitapları, bu eğitimi hangi yollarla

nasıl vermektedir? Şimdiye kadar çok başarılı olunamadığı anlaşılan bu hedefte ders

-19-

Page 30: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

kitapları nasıl yardımcı olmaktadır? Konular nasıl seçilmekte, nasıl izlenmekte, dil ve

anlatım özellikleri ve amaçları nasıl belirlenmektedir? Bu soruların sorulması ve

yanıtlanması gerekir.

2.2.3. Ders Kitaplarında Türkçe Eğitimi

Ele aldığımız örnek bir Türkçe ders kitabında (Yörük, vd.) Türkçe eğitimiyle,

kitaplardaki metinlerle, dil ve anlatımla, dil bilgisiyle ve dersin işlenişiyle ilgili olarak

şöyle denilmektedir:

"Türkçe eğitiminin ana araç gereci metinlerdir. Bu nedenle metinlerin seçimine özel

bir önem verilmiştir. Kitaba alınan metinlerde şu nitelikler aranmıştır:

a) Öğrencilerin yaş ve sınıf düzeylerine uygun olması,

b) Açık, sade ve yaşayan bir dille yazılmış olması,

c) Öğrencileri okumaya özendirici nitelik taşıması,

d) Diğer derslerle ilgi kurmaya uygun olması,

e) Türkçe programının öngördüğü davranışlarını kazandırıcı olması,

f) Atatürk ilke ve inkılâplarını benimsetici olması,

g) Öğrencilerdeki yurt, millet ve bayrak sevgisini güçlendirici olması..." (Yörük, vd.

1996:IX).

Dil ve anlatım

"Bu bölümde bir yandan metnin ya da yazarının anlatım özellikleri sezdirilirken, öte

yandan Türk dilinin güzellikleri, incelikleri gösterilmiştir. Böylece öğrencinin Türk

dilini sevmesi, kurallarını sezmesi sağlanmaya çalışılmıştır.

Bu bölümde yapılan çalışmalar hem metnin daha iyi kavranmasına hem de

öğrencilerin Türkçeyi daha iyi kullanmalarına yardımcı olacaktır" (Yörük, vd. 1996:

XI).

Dil Bilgisi

“Dilbilgisi çalışmalarında konular belli bir bütünlük içinde bir zincirin halkaları

gibi birbirine bağlanarak işlenmiştir.

Bütün çalışmalarda "tümce" temel alınmıştır.

Üzerinde çalışılan tümceler veya gösterilen örnekler, işlenen metinlerden seçilmiş,

böylece dil bilgisi çalışmalarıyla metin kaynaştırılmıştır.

-20-

Page 31: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Dilbilgisi çalışmalarında, öğrencilerin, güzel Türkçemizin kurallarını, inceliklerini

sezip kavramları giderek ‘doğru anlama’ ve ‘doğru anlatma’ yollarını öğrenmeleri

amaçlanmıştır. Şunu da belirtelim ki dil bilgisi çalışmalarının bir amacı da öğrencilerde

dil bilinci ve dil sevgisi uyandırarak onlarla anadili arasında kopmaz bir bağ

kurulmasını sağlamaktır” (Yörük, vd. 1996:XII).

Sözlü ve Yazılı Anlatım Çalışması

“Bu bölümde yapılan çalışmalar, incelemeler parçadaki olay ve düşünceleri

tamamlar niteliktedir.

Sorular düzenlenirken yine metinden yola çıkılmış, dersin akışı ve bütünlüğü

içerisinde güzel ve doğru yazı yazma ve konuşma gücünün geliştirilmesine çalışılmıştır.

Diğer bölümlerde ve bu bölümde zaman zaman tartışma soruları düzenlenerek

sınıftaki her öğrencinin derse katılımı sağlanmaya çalışılmıştır. Bu yolla da öğrencilerin

sözlü ve yazılı anlatım gücünün geliştirilmesine yardımcı olunmuştur” (Yörük, vd.

1996:XII).

“Sonuç olarak, bütün bunlarla Türk milli eğitiminin ve Türkçe eğitiminin öngördüğü

amaçlar gerçekleştirilmeye çalışılmıştır” (Yörük, vd.1996: XII).

İlköğretim 8. sınıf Türkçe ders kitaplarından birinde, metinlerin işlenişi, dil ve

anlatım özellikleri, dil bilgisi kurallarının işlenişiyle ilgili verdiğimiz bu kısımlar

Türkiye'de Türkçe eğitimiyle ilgili ipucu vermektedir. Ancak konuların işlenişine,

parçaların dil özelliklerine bakılınca, amaç niteliği taşıyan yukarıda sayılan özelliklerin

göz ardı edildiği görülecektir.

Dil uzaktan uzağa ne öğrenilir ne de sevilebilir. Konuşarak, yazarak, okuyarak,

dinleyerek ve ona onun kurallarına yakın düşerek deneysel olarak öğrenilir ancak.

Türkçe ders kitapları, öğrencilerce sıranın gözüne atılıp unutulacak önemsiz bir nesne

olarak algılanmamalıdır. Eğitimciler o kitapları, içindeki şiirleri, yazıları çocukların

tekrar tekrar okumak isteyecekleri bir dil bahçesi durumuna getirmek zorundadırlar.

"Dil kuralları, öğretim kurumlarında öğretilir. Ancak, düzenli ve sağlıklı yazı

yazabilmek için kuralları öğrenmiş olmak yetmez. Bu bilgilere, uygulamalarla işlerlik

ve canlılık kazandırılması gerekir.

Yeterince dil eğitimi almadıkları halde düzenli ve sağlıklı yazı yazan kişiler de

vardır. Bu, dil kurallarını öğrenmenin gerekmediğine kanıt olarak gösterilemez. Çünkü

dil kuralları, yanız dil öğrenimi görerek değil, düzenli yazıları okuyarak, dolaylı yoldan

-21-

Page 32: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ve kural bilmeden de öğrenilebilir" (Aksoy,1997:8). Ama bu durum okuldaki Türkçe

eğitiminin önemini azaltmaz.

“Bir insanın yetişmesinde, zihni bakımdan gelişmesinde anadili öğrenimi çok

önemlidir. Çünkü insan dille düşünür ve dil aracılığıyla hisseder. Dilin iyi öğrenilmesi

ve güzel kullanılması için onun sevilmesi gerekir. Bu da o dille yazılmış güzel metinleri

çok okumak, onları iyi anlamak ve doğru incelemekle gerçekleşir. Okunan metinlerin

doğru, iyi anlaşılıp yorumlanması, çocukluk ve gençlik yıllarında kazanılır” (Aktaş,

vd.1996:9). Küçük yaşlarda bu bilince ulaşan bireylerin ileriki yaşlarda dil sorunu;

anlayamama, anlaşılmama sorunu olmayacaktır.

2.2.4. Türkçenin Eğitiminde Sorunlar

Türkçenin eğitimi ve öğretimindeki sorunlar, Türkiye'de en önemli sorunlardandır.

Bunlar çok değişiklik göstermektedir. Uzantıları pek fazladır. Sebepleri çoktur. Bu

temel sorun çözülürse insanlar da birbirini anlamaya başlayacak ve belki bütün

sorunların çözülmesi birbirine bağlı olarak söz konusu olacaktır.

"İlköğretimde Türkçe dersleri, lisede ise Türk Dili ve Edebiyatı dersleri Türkçenin

kurallarının, doğru kullanımının öğretilmesi açısından büyük önem taşımaktadır.

Okuma yazma sevgisi dilin doğru ve eksiksiz kullanımının niçin gerekli olduğu, dil

bilinci bu çağlarda verilir. Ancak sosyal çevreyle bütünleştirilemeyen eğitim-

öğretimden, istendik sonuçlar alınamıyor” (Özfırat, 1998:148). Bunun nedenleri

üzerinde durulmalıdır. Dili iyi kullanmak bir duyarlılık konusu olmalıdır. Türkçeyi

doğru öğrenme süreci, zorla değil; bir gereklilik olarak algılanmalıdır.

Eğitim kurumlarında her düzeydeki eğiticiler belli bir ön kabulle dil eğitimine

yaklaşmakta; eğitilmeye ihtiyacı olanların ise çoğu zaman neyi ne kadar bilmesi ve

uygulaması gerektiğinin farkında olmadığı gözlemlenmektedir. “Her Türk öğrencinin

doğal olarak Türk dilini yeterince bildiği farz edilerek okullardaki Türkçe eğitimi

angarya olarak kabul edilmektedir. Kompozisyon dersleri ise ‘Tanrı vergisi yetenekle

başarılabilir, yeteneği olmayanlar için yapılacak bir şey yoktur.’ inancıyla

değerlendirilmiş ve değerlendirilmektedir” (Türkeş, Günay,1998:38).

Görüldüğü gibi okullardaki Türkçe eğitiminde de çeşitli sorunlar söz konusudur.

Sadece kompozisyon ve dersler değil sınavlar için de olumlu bir yargı ortaya koymak

zor. "Türkiye okullarında eğitim düzeyi yeterli olsa bile, ilk ve orta öğretimde

uygulanan sınav yöntemleriyle gerçekten entelektüel bireyler değil, ancak kitap

okumamayı bir övünç vesilesi yapabilecek sığlıkta tuhaf insanlar yetişebilir"

-22-

Page 33: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

(İnce,1998:263). Çünkü bir şey sevdirilme, benimsetme yoluyla değil de, zorla

yaptırılırsa, insanlar her zorunluluktan kaçtığı gibi bundan da kaçmanın yolunu dili

sevmemek olarak görür.

Ayrıca kimi yazım şekillerinin sık sık değiştiği, yazım kılavuzlarının

karşılaştırılması halinde kolayca anlaşılabiliyor. Bu durum belirsizlik doğuruyor.

Yayınevleri hangi kurala göre düzeltme yapacaklarına karar veremiyor. Kimi yazarların

dil ve yazım kurallarını önemsememesi durumunda sorunun daha da büyüdüğü

söylenebilir.

Türkçenin eğitiminde ders kitabı sorunu bizim çalışmamızın ana konusunu da

oluşturan önemli bir durum. Ders kitaplarına, edebiyatçı ve yazarların eserlerinden

seçilip alınan yazılarda dil yanlışları görmek de mümkün. Bu sorunun kökenleri biraz

eskilere dayanabilir: "Yüzyıllardan beri yazı dilimizi, Türkçeyi sevmeyen, beğenmeyen,

bayağı sayan yazarlar kurmuşlardır. Halkın konuşmasıyla ilgilenmemişler, halkın

kullandığı sözlerden de tümce yapılarından da kaçmışlar, cansız bir dil

uydurmuşlardır" (Ataç,1971:180).

Diğer taraftan dilin kurtarılmasına yönelik çabalar sadece bu sorunun çatısıyla ilgili

olmamalıdır. Dilimize bir şekilde girmiş yabancı sözcüklere Türkçe karşılıklar bulmak

elbette gerekli ama "Türkçeye daha derinden daha kökten bir saldırı var. Bu, Türkçeyi

kirletmekten çok çürüten, kendi özelliklerini unutturan bir saldırı. Yüzyılların birikimi

deyimlere, atasözlerine kadar ulaşıyor, söz dizimi kurallarını bozuyor, dilin özgün

yapısını yok etmeye yöneliyor" (Hepçilingirler, 1999:73). Bu sorunun bilincinde olarak,

bütün bu saldırılara karşı bir savunma yapılacaksa bu, çok yönlü bir savunma olmalı.

“Dil bir köşede cam fanus içinde muhafaza ettiğimiz bir nesne değildir. Dili

insanlar; zekâsı, eğitim seviyesi, alışkanlığı, yaratılışı, ruh hali aile yapısı birbirine

benzemeyen insanlar kullanır. Bundan dolayı bütün dillerde olduğu gibi Türkçenin de

her dönemde sorunları olmuştur; bugün de sorunları vardır. Dil sorunlarının azlığı ve

çokluğu, boyutu ve mahiyeti eğitim niteliğine, kalitesine ve başka faktörlere bağlı

olarak dönemlere göre değişmektedir.

Dilimizin öğretilmesi konusunda gösterilmesi gereken hassasiyetin de gösterilmediği

ve özellikle orta öğrenimde bu özene dikkat edilmediği eklenince ortaya günümüzde hiç

arzu edilmeyen tablolar çıktı” (İsen,1998: 51-53). İletişim kurmamızın temel ögesi olan

konuşma ve yazma alanları için Türkçeyi yeterli ölçüde doğru kullanmadığımız ve

edebiyatımızı okumadığımız konusunda herkes hemfikirdir. Herkesin ortak dileği ve

amacının, Türkçenin doğru ve estetik kullanılması olduğu da bir gerçektir. Bunu nasıl

-23-

Page 34: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

başaracağımız konusunda ortak bir anlayışa varılması gerekmektedir. Ama kuşkusuz her

şey eğitimle olacaktır.

Türkçe eğitiminin önemi herkes tarafından biliniyor. İlköğretim okullarında Türkçe

derslerinin önemi büyüktür. Ancak Türkiye’de olan sorunlar; sınıfların kalabalığı,

teknolojinin azlığı, birtakım olanaklardan yoksun oluşumuz… öğretmeni etkiliyor,

dersin verimliliğini düşürüyor. Altmış kişilik bir sınıfta kırk dakikalık bir Türkçe

dersiyle aksanı bozuk bir öğrencinin konuşması kolayca düzeltilemiyor. Dolayısıyla bu

durum, Türkçe derslerinde istenilen sonucun alınamamasının önemli nedenlerinden

birisi oluyor.

"Biraz cesaret ve kararlılıkla temiz, değer yargıları yerli yerine oturtulmuş bir

toplumla önce ulusal kimlik, ulusal bağımsızlık kavramlarından yola çıkılarak, ulusal

dilin, anadilimin, Türkçemin önemi, zenginliği, güzelliği yeniden düzenlenecek ve asla

ödün verilmeyecek bir Milli Eğitim politikasıyla yasalaştırılmalıdır. Okullarımızdan

başlayarak Türkçe sevdirilecektir” (Çelik,1998: 203). Çünkü Türkçe sevgisi olmadan

Türkçe eğitimi olmaz. Sağlıklı bir Türkçe eğitimi oluşmadan hiçbir dersin eğitimi

istenilen düzeyde yapılamaz.

-24-

Page 35: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

2.3. DİL YANLIŞLARIYLA İLGİLİ BAŞLICA ÇALIŞMALAR

Bir dilin her zaman çeşitli sorunları olmuştur. Bu sorunlar; yabancı dillerin

kuşatması, dilin yetersiz oluşu, sözcük dağarcığının yetersizliği, yapısal açıdan

gelişememiş olması vs. olabilir. Ama o dili konuşan insanların kendi diline sahip

çıkmaması, özensiz, yanlış kullanması da önemli bir sorundur.

Bu kısımda konuyla ilgili yayımlanmış olan yapıtlara yer verdik. Amacımız, konuya

tarihsel boyutta kısaca bir göz atmaktır. Dil adına gösterilen ilk tepkiler ya da yapılan

eleştiriler, tam bir dil bilinci ve Türkçeye sahip çıkma konusunda yeterli olamamıştır.

Dilin yapısal anlamda bozulmaya başladığı, özensiz kullanımlarla yozlaştırıldığı

anlaşıldıkça bu konuda ortaya konan eserlerde -özellikle son dönemde- ciddi bir artış

olmuştur.

Dile gereğince sahip çıkamamak bugüne ait bir sorun değildir. Türkçenin önemi her

dönemde vurgulanmıştır. Daha XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut, Türkçeyi Araplara

öğretebilmek için bir sözlük yazmıştır: Divanü Lugati't-Türk. Daha sonra Ali Şir Nevai

Türkçenin de Farsça kadar güçlü bir dil olduğunu gösterebilmek için bir çalışma

yapmıştır: Muhakemetü'l-Lugateyn. Karamanoğlu Mehmet Bey'in de13 Mayıs 1277’de;

"Bugünden sonra divanda, dergâhta, bargâhta, mecliste ve meydanda Türkçeden başka

dil kullanılmayacaktır." (http://karaman.meb.gov.tr/mehmetbey.htm) şeklinde kanun

çıkarması dil duyarlılığının bir simgesidir.

Ancak dili yanlış kullanmakla ilgili ilk tartışmaların Tanzimat’tan sonra başladığını

görüyoruz. Ama bu tartışmalar belli kişiler arasında ve bir sözcüğün nasıl yazılacağı

gibi ayrıntılar üzerinde gerçekleşmiştir (Örnek, Muallim Naci ile Recaizade Mahmud

Ekrem arasındaki tartışmalar; Akyüz, 1986:181). Cumhuriyet döneminde yine bir dil

duyarlılığının olduğunu görüyoruz. Bu dönemde Türkçenin sade ve düzgün

kullanılabilmesi için Nurullah Ataç, büyük çabalar sarf etmiştir.

Türkçenin yanlış kullanımlarına örnekler veren, bunları kıyasıya eleştiren, tümcelerin

doğru kullanımlarını gösteren, kimi yanlışlara ad koyan ilk etkili isim Nurullah Ataç'tır.

Ataç'ın Sözden Söze, Günlerin Getirdiği, Diyelim-Söz Arasında, Günce (Varlık

Yayınları) Dergilerde ve Okuruma Mektuplar gibi eserlerinde bu konuda yeterince

örnekler verdiğini, açıklamalarda ve eleştirilerde bulunduğunu görüyoruz. Örneğin, aynı

anlama gelen saygı ve hürmet sözcüklerinin peş peşe kullanılmasını şöyle

değerlendiriyor Ataç:

-25-

Page 36: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

"Bugünlerde bir gazete 'saygı ve hürmet' diye yazmış. Ben okumam o gazeteyi (...)

Ama yalnız bu gazete mi bunu yapan? Dil değişmesini istemeyenlerin çoğu, belki de

hepsi böyle yazıyorlar. Kullandıkları sözlerin anlamını bilmiyorlar, o sözlerin anlamı

üzerinde durmuyorlar da onun için. (...) saygı ve hürmetin bir anlama geldiğini

düşünüp yalnız birini kullanmak, ne dediğini bilen, bir şey söylemek için konuşan

insanın işidir" (Ataç, Dergilerde-1980: 249).

Görüldüğü gibi Ataç, günümüzde de çokça yapılan bir dil yanlışından söz etmektedir.

Bunların 'aynı anlama gelen sözcükler' olduğunu belirtmektedir. Ama Ataç'ın bu

konuda, ileri düzeyde, sistematik bir çalışması olmamıştır. Diğer pek çok yazar gibi,

yazılarının üslûbu ve konuyu ele alış tarzı bir gazeteci üslûbudur. Yapılan yanlışların

Ataç'ı sinirlendirdiği, bu nedenle de öznel bir dil kullandığı görülür. Ancak Ataç "dil

duyarlılığı" konusunda önemli bir kapıyı aralamıştır.

Bu dönemlerde Orhan Veli gibi isimlerin de kısmen bu konulara değindiğini

görüyoruz. Ama Ataç'tan sonra 'dil yanlışları' konusuna ciddi bir biçimde eğilen en

önemli kişi, Ömer Asım Aksoy’dur. Aksoy, 'Dil Yanlışları' adlı kitabıyla adeta bu alanda

bir çığır açmıştır. Şimdi Aksoy ve sonrasında bu konuda yapılan çalışmalardan kısaca

söz edeceğiz:

2.3.1. Dil Yanlışları, Ömer Asım Aksoy (Adam yayınları, İstanbul, 1980)

İlk basımı Türk Dil Kurumu tarafından 1980 yılında gerçekleştirilen ve 360 sayfadan

oluşan yapıtta iki bin sözün eleştirisi yapılmıştır.

Aksoy, bu yapıtı pek çoklarının yaptığı gibi televizyondan, radyodan, gazetelerden ya

da kitaplardan... vs. dinledikleriyle, okuduklarıyla oluşturmuştur. Sözlerini aldığı

kimseler, genellikle siyasiler, yazarlar ya da sunuculardır. Ama dikkat çekilen bu yanlış

kullanımlar günlük yaşamda hemen hemen her kesimden insanın yaptığı yanlışlardır.

Dil yanlışlarının gruplandırılmasını, sistemli bir şekilde örneklerle açıklanmasını ilk

gerçekleştiren kişi, Ömer Asım Aksoy'dur. Onun bu çalışması kendinden sonra yapılan

pek çok çalışmaya örnek olmuştur. Üniversiteye giriş sınavlarında çok defa Aksoy'un bu

yapıtından tümceler alınmış ve "anlatım bozukluğu" sorusu olarak sorulmuştur. Pek çok

üniversiteye hazırlık dergisi ve kitabı, sınavlardaki bu soruların türüne ve niteliklerine

bakarak yeni gruplandırmalar, yeni örnekler geliştirmiştir. Ancak hiçbiri Aksoy'un 'Dil

Yanlışları' adlı çalışmasından çok farklı ya da daha kapsamlı değildir.

Aksoy dil yanlışlarını "Türkçe Yanlışları" ve "Osmanlıca Yanlışları" olmak üzere iki

kısma ayırmıştır. Ancak Osmanlıca Yanlışları kısmındaki yanlış kullanımlar gitgide

-26-

Page 37: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

önemini yitirmektedir. Çünkü Osmanlıcayla belirtilmek istenen sözcükler günlük dilden

her gün biraz daha eksilmektedir.

Dil Yanlışları adlı yapıtın birinci bölümünde 'Türkçe Yanlışları' adıyla şu yanlışlara

yer verilmiştir: yapıları yanlış olan sözcükler, birbiri ile karıştırılan sözcükler, okuma,

yazma, söyleme yanlışları, yazım yanlışlıkları, yanlış anlamda kullanılan sözcükler,

gereksiz sözcükler, yinelemeler, gereksiz yardımcı eylemler, çelişen sözcükler, tamlama

yanlışları, özne yanlışları, tümleç yanlışları, yüklem yanlışları, yanlış yerde bulunan

sözcükler, çeviri kokan sözcükler, bozuk anlatımlar, özentiler, atasözlerinde yanlışlar,

deyimlerde yanlışlar.

Bu alanda gelinen son noktaya göre bu gruplamada da eksik görülen taraflar olabilir.

Örneğin, adlandırmalarda kimi zaman öznel davranıldığı; 'özentiler' ve 'çeviri kokan

sözcükler' gibi adlandırmaların ne kadar genel kabul gördüğü tartışılabilir. Bunun

yanında örneğin, 'ek yanlışları' şeklinde bir başlığın bulunmaması ya da 'yazım

yanlışları'nın anlatım bozukluğu olup olmadığı ele alınabilir konular arasındadır.

2.3.2. Öğrenci Yanlışları, Kemal Ateş (Türk Dili adlı kitap, sayfa 111-123, Ankara,

1990)

Kemal Ateş, öğrencilerin yaptığı dil yanlışlarıyla ve anlatım yetersizlikleriyle ilgili

bir gruplandırmayı örneklerle birlikte şu şekilde yapmıştır:

Tekrar yanlışları, eş anlamlı sözcükler, kavramları bilmemek, tekillik-çoğulluk,

zamanların yanlış kullanımı, gereksiz sözcükler, deyimler, tutarsız tümceler, tamlama

yanlışları, dilde tutarsızlık, şey, genel kültür eksikliği, "ve" bağlacı, sesçe benzeşen

sözcükler.

Ateş, bu başlıklar altında karşılaştığı dil yanlışlarından örnekler vermiş, bunların

doğru biçimlerini göstermiş ve çalışmanın sonunda da bir uygulama sayfası

hazırlamıştır.

2.3.3. Anlatım Bozuklukları, Osman Bolulu (Türk Dili Dergisi, Sayı 477, s.44–48,

Eylül, 1991)

Daha çok üniversiteye giriş sınavlarında çıkan sorular örnek alınarak yazılan

makalede şu başlıklar bir iki örnekle açıklanmıştır: gereksiz sözcük kullanmak, sözcük

sıralamasında yanlışlık, aynı kavramı karşılayan sözcüklerin bir arada kullanılması,

aynı anlamı içeren sözcük ve eklerin üst üste kullanılması, sözcük seçiminde yanlışlık,

sözcük çekiminde yanlışlık, sözcük eksikliği, sıfatı yanlış yere koşmak, anlamsal ve

-27-

Page 38: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

mantıksal tutarsızlık, noktalama yanlışlığı, özne yüklem uyumsuzluğu, yüklem

uyuşmazlığı, eylem çatısı bakımından uyumsuzluk, öge eksikliği.

"Türkçe düşünmedikçe Türkçe bilim yapılamaz. Türkçe düşünmenin ön koşulu,

Türkçe konuşmak, yazmaktır. Türkçe söyleyebilmek için de doğru, iyi tümce kurmayı

bilmek gerekir." diyen Bolulu, konuyu bilimsel bir tarzda ve üniversiteye hazırlık

dergilerindeki mantıkla ele almış ve örneklerle açıklamıştır.

2.3.4. Dil Yanlışları, Yusuf Çotuksöken, (Varlık Dergisi, Sayı: 1039, 1040,

1041,1045, Nisan, Mayıs, Haziran, Ekim, 1994,)

Yusuf Çotuksöken'in Varlık Dergisinde "Dil Yanlışları" başlığıyla dizi halinde yazılar

yazdığı görülüyor. Ancak bu ad altında çıkan bu yazıların çoğu anlatım

bozukluklarından çok yazım yanlışlarıyla ilgilidir. Örneğin, Nisan sayısında "hakem,

rakip, makam... gibi sözcüklerin sesletim özelliklerinden söz ediyor. Mayıs’ta, yine

"alâka, ikametgâh, mizah, rakam, Hacettepe" sözcüklerinin okunuş özelliklerini

anlatıyor.

Haziran sayısında "laik, lakap, meydan, miting, lider, inkılâp" sözcüklerinin okunuş

özelliklerini anlatan yazar aynı yılın Ekim ayında "seksi, defile, resmigeçit, mokasen,

panorama, pantolon, promosyon, sözcüklerinin söyleniş, okunuş biçimlerinden söz

etmektedir.

Görüldüğü gibi yazar, "dil yanlışları" başlığı altında anlatım bozukluklarından çok

yazım yanlışlarını ele almaktadır. Yazım yanlışı olarak da sadece sözcüklerin

telaffuzunu, uzun ya da kısa okunuşunu tartışmaktadır.

2.3.5. Anlatım Bozuklukları, Ali Türkseven (Çağdaş Türk Dili Dergisi, Sayı: 90,

s.12-16, , Eylül, 1995)

Ali Türkseven, daha önce Öğretmen Dünyası dergisinde (Temmuz, 1992) dil

yanlışlarıyla ilgili bir çalışma yayımlamıştı. Ama bu, sadece televizyondaki dil

yanlışlarıydı. Yazar, bu makalede eleştiri alanını biraz daha genişletmiş görünüyor.

Yazıya, dil konusunda yazılar yazan Şiar Yalçın'ın bir yanlışını eleştirmekle başlayan

Türkseven, "Yazarlar" başlığı altında Halide Edib’i, Sevgi Özel'i, Zülfü Livaneli'yi,

Oktay Akbal’ı... vs. yazılarındaki dil yanlışlarından dolayı eleştirmiş.

Türkseven, politikacılardan, reklâmlardan, filmlerden, haberlerden, çeşitli dil

yanlışlarına örnekler vererek, yanlış kullanımların doğrusunu göstermiş, ancak bunları

-28-

Page 39: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

belli bir başlık altında gruplama yoluna gitmemiştir. Makalenin sonunda "Sonuç ve

Öneriler" başlığı altında yazar şöyle demektedir:

“Günlük konuşmalarda kimi anlatım bozuklukları anlayışla karşılanabilir. Ancak bir

politikacının, devlet adamının demeçleri, günlük konuşmalardan değildir. Devlet

adamları ve politikacılar iletişim aracı olan dili iyi bilmek ve o dille iyi konuşmak

zorundadırlar.

Reklâm metinlerinin, sinemaların ve haberlerin dili de önemlidir. Çünkü televizyon,

radyo ve gazeteler aracılığıyla kitlelere ulaşan haberler ve reklâmların etkisi

yadsınamaz. Reklâmların, sinemaların ve haberlerin de yazılı bir metni olduğu için

buralarda bir dil yanlışı yapılması hoş görülemez.

Türkçenin doğru bir biçimde konuşulması ve yazılması konusunda hepimize görev

düşüyor. Anlaşmak istiyorsak bu görevi yüklenmek zorundayız”.

2.3.6. Türkçe Off, Feyza Hepçilingirler (Remzi Kitabevi, İstanbul,1997)

231 sayfadan oluşan kitabın 'içindekiler' kısmında dil yanlışlarına ait bilimsel

başlıklara arada bir rastlanmaktadır. Sonda da örneklerin alındığı kişi isimleri dizin

halinde verilmiştir.

Değişik kurumlarda öğretmenlik yapan Hepçilingirler'in bu eğitimci özelliği, üstü

kapalı biçimde yazdıklarına yansıyor. Ancak, bu yapıt rahat bir anlatım, zaman zaman

eleştirel, kimi zaman da alaycı bir dil taşıyor.

Hepçilingirler'in Türkçe Off'ta araya serpiştirdiği dil yanlışlarıyla ilgili 'Mantık

yanlışları','Tamlama yanlışları' gibi başlıklar var. Ancak siyasilerin dil yanlışlarını,

televizyondaki dil yanlışlarını fazlaca dikkate alan yazar adı belirtilmemiş pek çok

yanlış türüne de değiniyor. Örneğin: "Buradaki amacımız batı standardına Türkiye'deki

terör olayını çekmek" tümcesindeki yanlışı yazar: "Demek standart dışı terör

yapılıyormuş." şeklinde eleştiriyor; burada ne tür bir dil yanlışı yapıldığını, yanlışın

adını, tümcenin düzgün söylenişini belirtmiyor. Zaten bu yanlış belli bir ‘sınıflandırılmış

başlık’ altında da değil.

Sonuç olarak, Hepçilingirler'in kaleme aldığı Türkçe Off adlı yapıt bir anlamda

gazeteci diliyle yazılmış ama çok dikkat çekici yanlışlara değinen bir kitaptır.

2.3.7. Doğru Türkçe, Şiar Yalçın (Metis Yayınları, İstanbul, 1998)

Şiar Yalçın'ın, ilk basımı 1998'in ocak ayında yapılan "Doğru Türkçe" adlı yapıtı,

232 sayfadan oluşmaktadır.

-29-

Page 40: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yapıtın bilimsel ölçüler çerçevesinde oluşmadığı anlaşılmaktadır. Bu bağlamda,

kitapta 'içindekiler' kısmı da yoktur. Ancak sonda 'sözcük dizini' verilmiş olması

okuyucuya kısmen kolaylık sağlıyor.

Eser öznel bir dille yazılmış. Kişisel görüşler, düşünceler kimi öykü biçiminde, kimi

deneme şeklinde işlenmiş.

Kitabın tümünden şu sonuç çıkıyor. Yazar, daha çok sözcüklerle ilgilenmiş, yabancı

dillerden dilimize eskiden girmiş olan ya da yeni yeni girmekte olan sözcükleri çokça

ele almıştır. Onların o dile göre doğru şeklini doğru kabul etmiş; bunun yanında

eylemleri ve yardımcı eylemleri de epey irdelemiştir. Kendine göre yanlış kullanımları

eleştirmiş; kimi zaman ek yanlışlarına kimi zaman da tümce düzeyinde anlam

yanlışlarına da değinmiştir.

Ara sıra yazım yanlışlarına da değinen yazarın herhangi bir gruplamaya gitmediği

görülüyor. Yazar, düzeltmek istediği anlatım ya da sözcük yanlışlarını kendi anılarının

ya da öyküsünün bir parçası olarak vermiştir.

2.3.8. Öğretemediğimiz Türkçe, Kemal Ateş (Cumhuriyet Kitapları, 1999)

Radyo ve televizyonlardaki dil yanlışlarından dergi ve gazetelerdeki yanlış

kullanımlara, siyasilerin dil gaflarından ders kitaplarındaki anlatım bozukluklarına

kadar pek çok yanlıştan örnekler vermiş Ateş. Nurullah Ataç'tan da alıntılar yaparak

eseri zengin hale getirmiş. Kimi zaman öğretici bir dil kullansa da daha çok dili yanlış

kullananları alaylı bir dille eleştiriyor; nerde bir yanlışa rastladıysa o konuda

açıklamalar ya da alıntı ve örnekler veriyor.

Ateş'in 118 sayfalık bu yapıtında değindiği başlıca dil yanlışları şunlardır:

Eş anlamlı sözcükler, eski sözcükler, sözcük seçimi, gereksiz ögeler, tamlama

yanlışları, eylem zamanları, ekler, eylemler, yardımcı eylemler, deyimler, mecazlar,

bağlaçlar, edatlar, tekrar yanlışları, bozuk uzun, karışık tümceler, tekillik-çoğulluk,

yakın anlamlı sözcükler, çeviri yanlışları, eksiltili anlatım, moda sözcükler, zamirler,

söyleyiş (telaffuz) yanlışları, sesçe benzeşen sözcükler

Görüldüğü gibi burada ele alınan konular çok kapsamlı bir çalışma değildir. Bütün

yanlış kullanımlar ele alınmamıştır. Bunlar bir gruplandırma değildir. Belli bir sıraya

göre de dizilmemiştir. Buna bağlı olarak buradaki gruplandırmaların sistemleştirilmesi

durumunda kimilerinin gereksiz olduğu anlaşılacaktır. Örneğin: 'sözcük seçimi' başlığı

altında 'eş anlamlı sözcükler', 'sesçe benzeşen sözcükler', 'moda sözcükler' ...vs. gibi

yanlışlar da sıralanabilir. 'Ekler' başlığı altında 'tekillik-çoğulluk' yanlışları da verilebilir.

-30-

Page 41: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Ya da 'eylemler' başlığı altında 'eylem zamanları' ve 'yardımcı eylemler' ile ilgili dil

yanlışları birlikte verilebilir.

Sonuç olarak Ateş'in Öğretemediğimiz Türkçe adlı çalışması, dil yanlışları üzerine

günlük hayatta karşılaşılan, yadırganacak özellikteki dil ve anlatım yanlışlarının eleştirel

bir tarzda, örnekler halinde verilmesidir.

2.3.9. Dedim Ahh, Feyza Hepçilingirler (Remzi Kitabevi, İstanbul, 1999)

Hepçilingirler'in ikinci kitabı olan "Dedim Ahh!" dil yanlışları konusunda birinci

kitabından çok farklı değildir. Daha çekici bir dil kullanmayı uygun gören yazar rahat

bir dille denemeler yazmış ama genel anlamda kültürel konulara değindiği kadar dile,

dil yanlışlarına da değinmiştir.

Hepçilingirler, bu ikinci kitabında da çok değişik dil konularına değinmiştir. Çeviri

yanlışlarından televizyondaki yarışma programlarında kullanılan dile kadar; kadın

dergilerinde kullanılan isimlerden ‘uyak kazaları’na kadar pek çok dil sorununu

irdelemektedir.

2.3.10. Zirve dergisi (Sayı 30-31,İstanbul, 2000)

Dil yanlışları konusunu en sistematik biçimde ele alan eserler üniversiteye hazırlık

dergileri ve kitaplarıdır. Çünkü bunları hazırlayanlar, konuyu öğrenciye en kolay

yöntemlerle vermenin çabası içindedir. Ancak bu eserlerde üniversiteye giriş

sınavlarında çıkan soru tip ve türleri dikkate alınarak bir bakış açısı oluşmuştur. Dil

yanlışlarını genel anlamda ele aldıkları söylenemez; genellikle bu tür dergilerdeki

bilgiler, üniversitelere ya da liselere giriş sınavlarındaki sorulardan yola çıkılarak

hazırlanmış, amacı öğrencilere bilgi vermek olan açıklamalardan ibarettir.

Bu dergilerden örnek olarak seçtiğimiz Zirve dergisi, konuyu, "Anlatım

Bozuklukları" adıyla şu şekilde ele almıştır:

A) Tümcenin Anlamıyla İlgili Bozukluklar:

Sözcüğün yanlış anlamda kullanılması, birbiriyle çelişen ifadelerin bulunması,

tümcede belirsizlik bulunması, gereksiz sözcük kullanılması, sözcüğün yanlış yerde

kullanılması, sözcüğün yanlış eyleme bağlanması, deyimin yanlış anlamda kullanılması,

tümcede mantık hatasının bulunması.

B) Tümcenin Yapısıyla İlgili Bozukluklar:

Tamlama yanlışlarının bulunması, ek eksikliğinin bulunması, tamlayan eksikliğinin

bulunması, özneyle yüklem arasında tekillik çoğulluk açısından uyumsuzluk bulunması,

-31-

Page 42: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

özneyle yüklem arasında olumluluk olumsuzluk uyumsuzluğunun bulunması, etken -

edilgen fiillerin bir arada kullanılması, öge eksikliğinin bulunması, isim tümcelerinde

ek fiilin ortak kullanılması, eylem eksikliğinin bulunması, ek fazlalığının bulunması.

Dergide, üniversiteye giriş sınavlarında çıkan sorulardan örnekler alınarak ve yeni

örnekler oluşturularak konu açıklanmıştır. Bu nedenle konunun işlenişi yönüyle,

dergiler, bilimsel olarak yeterli olmasa da herkese hitap eden bir başvuru kaynağıdır.

Üniversiteye hazırlık için yazılan dergi ve kitaplarda birbirine yakın bir

gruplandırmanın olduğu görülmektedir. Konuyu ele alış şekli ve örnekler biçim ve öz

bakımından çok yakın özellikler gösterir.

2.3.11. Doğru Yazalım Doğru Konuşalım, Hamza Zülfikar (Türk Dili dergisinin

çeşitli sayılarında; Örneğin, Aralık 1999, Sayı: 576; Ocak 2000, Sayı 577; Mart 2000,

Sayı:579; Nisan 2000, Sayı 580… )

Doğru Yazalım Doğru Konuşalım başlığı altında, Prof. Dr. Hamza Zülfikar,

çoğunlukla yabancı kökenli sözcüklerin Türkçe karşılığı olduğu halde kullanılmasına

karşı çıkmaktadır. Örneğin, (Aralık 1999) edebiyat akımlarının isimleri olan 'Realizm,

Sürrealizm, Egzistansiyalizm,...' ya da dil bilgisi terimleri olan, 'akuzatif, datif...' gibi

sözcüklere karşı çıkmaktadır. Çünkü bunların çoğunun karşılığı dilimizde vardır.

Değişik yazım yanlışlarından söz eden yazar, arada bir anlatım bozukluklarına da

değiniyor. Örneğin; "Karımı alkol ve kokainden dövdüm." tümcesindeki belirsizliğe

değiniyor. Doğrusunun, "Kokain alıp içki içtiğim için karımı dövüyordum." şeklinde

olduğunu belirtiyor.

Zülfikar, aynı derginin 577. sayısında anlatım bozukluğu olarak şu tümceye yer

vermektedir: "Atatürk Spor Salonunun girişine her kongrede rastlanan manzara hakim.

Sucuk, köfte, ciğer, kebap satıcılarının sesleri içerideki delegeden daha canlı." Yazar bu

tümcedeki karşılaştırma yanlışını açıklıyor ve doğrusunun nasıl olması gerektiğini

belirtiyor.

Görüldüğü gibi, Hamza Zülfikar, Türk Dili dergisindeki 'Doğru Yazalım, Doğru

Konuşalım' başlıklı dizi makalelerinde genellikle sözcüklerin doğru sesletimi ile ilgili

bilgiler vermiştir. Arada bir dil ve anlatım yanlışlarına da değinmiştir.

2.3.12. Türk Dili, Anadolu Üniversitesi (Eskişehir, 2004)

Türk Dilinin her yönden değerlendirildiği ve incelendiği bu kitabın Anadolu

Üniversitesi tarafından Ekim 2004’te ikinci basımı gerçekleştirilmiştir. Kitabın yazarları

-32-

Page 43: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

arasında, Prof. Dr. Aysu ATA, Prof. Dr. Mustafa CANPOLAT, Prof. Dr. Doğan AKSAN,

Prof. Dr. Cahit KAVCAR, Prof. Dr. Olcay ÖNERTOY gibi önemli isimler vardır.

Bu kitabın bizim konumuzla ilgili kısmı, Okt. Necip Hatiboğlu’nun hazırladığı 8. ve

9. Ünitelerdir. (Sayfa: 121- 147)

Burada Anlatım Bozuklukları sözcük ve tümce yanlışları olarak iki başlık altında ve

iki ayrı ünite olarak ele alınmıştır. Buradaki gruplamalar kısaca şöyledir:

Sözcük Yanlışları:

Yapıları yanlış olan sözcükler, birbirleriyle karıştırılan sözcükler, yanlış anlamda

kullanılan sözcükler, gereksiz sözcükler, tekrarlar, gereksiz yardımcı eylemler, çelişen

sözler.

Tümce Yanlışları:

Mantık yanlışları, çeviriyi andıran sözler, tümce ögeleriyle ilgili yanlışlar (tamlama

yanlışları, özne yanlışları, tümleç yanlışları, yüklem yanlışları, yanlış yerde bulunan

ögeler).

Dikkat edilirse bu çalışmadaki gruplamaların Ömer Asım Aksoy’un gruplamasındaki

başlıklar ile neredeyse aynı olduğu görülüyor. Ancak konuların anlatımında ve

örneklerde biraz zenginleştirme söz konusu. Bir de ünitelerin sonunda konuyu

pekiştirici test soruları verilmiş. Eser, bu yönüyle de ilgi duyanlar için bir kaynak

sayılabilir.

2.3.13. Yazılı ve Sözlü Anlatım, Cahit Kavcar, Ferhan Oğuzkan, Özlem Aksoy

(Anı Yayıncılık, 5. Baskı, Ankara, 2004)

Daha önce Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 3. sınıf öğrencileri için 1987

yılında “Türk Dili III” adıyla basılan bu kitap, yeniden düzenlenip zenginleştirilerek ve

güncellenerek Anı Yayıncılık tarafından 2004 yılında basılmıştır.

Kitabın yazarları, Prof. Dr. Cahit KAVCAR, Dr. Ferhan OĞUZKAN ve Özlem

AKSOY’dur. Üniversitelerdeki ilgili bölümler ve öğretmenler için kaynak kitap olarak

hazırlanan eser, genel anlamda dilleri ve Türkçenin dünya dilleri arasındaki yerini,

kompozisyon ve ilkelerini, anlatım bozukluklarını, noktalama işaretlerini, yazım

kurallarını anlatım türlerini, karşılıklı konuşma ve toplu tartışma kurallarını ve

çeşitlerini örneklerle anlatmaktadır.

Anlatım bozuklukları, kitapta 3. ünite olarak Özlem AKSOY tarafından

hazırlanmıştır. Dil yanlışları, “sözcük yanlışları” ve “tümce yanlışları” olarak iki ana

başlık altında toplanmıştır:

-33-

Page 44: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

A) Sözcük Yanlışları:

Yapıları yanlış olan sözcükler, birbiriyle karıştırılan sözcükler, yanlış anlamda

kullanılan sözcükler, gereksiz sözcükler, gereksiz tekrarlar, gereksiz yardımcı eylemler,

çelişen sözler.

B) Tümce Yanlışları:

Mantık yanlışları, çeviriyi andıran sözler, cümle ögeleriyle ilgili yanlışlar, tamlama

yanlışları, özne yanlışları, tümleç yanlışları, yüklem yanlışları, yanlış yerde bulunan

ögeler.

2.3.14. Türkçe Sorunları Kılavuzu, Necmiye Alpay (Metis Yayınları, Gözden

Geçirilmiş 2. Baskı, İstanbul, 2004)

Türkçe Sorunları Kılavuzu, adlı yapıt, uzun süre çevirmenlik yapmış olan Nemciye

Alpay’ın, karşılaştığı dille ilgili sorunlar ve çözümler üzerine notlar tutarak ve bu

alandaki otoritelerden yararlanarak oluşturduğu bir kılavuz kitaptır. Kitabın ana konusu,

sözcüklerin yazımıyla ilgili sorunlu durumların tecrübe ve kaynakların ışığında

düzeltildiği kısımdır. Bir de kitapta, İngilizceden çeviri yapacak olan ancak her iki dilin

inceliklerine yeterince vâkıf olamayan çevirmenlere ışık tutacak önemli kısımlar

bulunmaktadır.

Kitabın sunuşunda şöyle denilmektedir: “Türkçe Sorunları Kılavuzu’nda Türkçe

konuşup yazanların karşılaştığı güncel sorunlar ele alınıyor. Yazım (imlâ) sorunları,

söyleyiş (telaffuz) sorunları, yerinde kullanılmayan terim ve kavramlar, tümce

yapılarındaki yaygın sorunlar vb. Kuşkusuz, çözüm önerileriyle birlikte.”

2.3.15. Dilimiz, Dillerimiz, Necmiye Alpay (Metis Yayınları, İstanbul, 2004)

Dilimiz, Dillerimiz, yazar Nemciye ALPAY’ın dil ile ilgili ‘uygulama üzerine

yazılar’ıdır. Başta Radikal Kitap olmak üzere çeşitli yerlerde yayımlanan yazılarını,

yaptığı konuşmaları gözden geçirerek bir araya getirdiği eseridir.

Bu kitapta, sıkça yapılan dil hataları, ‘kafa karıştıran’ konular, yazım sorunları ve

anadili konularında yazarın eleştirel ve açıklayıcı yazıları bulunmaktadır.

Yazar kendisini ‘dil yanlışı yazarı’ olarak görmemekte, dil sorunlarını yazdığını

söylemektedir. Yazar öyle düşünse de kitapta, konuyla ilgilenenler için bakış açısı

kazandıracak değinimlerin olduğunu belirtmek gerekir.

-34-

Page 45: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

2.3.16. Türkçem Mahzun Ben Mahzun, Kemal Ateş (İmge Kitabevi, Ankara,

2005)

Daha çok yayın araçlarında yazı ve konuşmalarda görülen dil yanlışlarının ele

alındığı, denemelerden oluşan kitap, Kemal ATEŞ’in İmge Kitabevi tarafından basılan

bir eseridir.

Kitaptaki ilk bölüm, “basındaki dil yanlışları” adıyla, belli başlı 12 gazetenin günlük

yazılarının tek tek incelenmesiyle oluşmuştur. İkinci bölümde, “Türkçenin güncel

sorunları”; 3. bölümde, “yazı ve dil devrimi”; 4. bölümde, “liselerde Osmanlıca

dersleri” ana başlıklı yazılar, biraz da eleştirel bir dille denemeler halinde kaleme

alınmıştır.

Alanında tecrübeli bir kalem olan Dr. Kemal ATEŞ’in “Türkçem mahzun ben

mahzun” deyişinin en önemli nedeni, Türkçenin her alanda, bazen de kasıtlı olarak,

ikinci plana itilmesidir.

2.3.17. Yıldızların Suya Döküldüğü, Feyza Hepçilingirler (Everest Yayınları,

İstanbul, 2005)

Yazar Feyza Hepçilingirler’in Türkçe Günlüklerinden oluşan ve Everest Yayınları

tarafından yayımlanan bir eser. Yazar güncelerinde, Türkçe duyarlılığını, değişik

durumlar ve olaylar karşısındaki duygu ve düşüncelerini, kimi zaman tepkilerini ve

yanıtlarını kaleme alıyor.

Türkçe duyarlılığının günceler şeklinde eserleştirilmesi pek alışılmış bir durum

değildir. Neden Türkçe günlükleri? sorusuna yazar kendisi cevap veriyor. “Çünkü

Türkçeyi sürekli olarak gündemde tutma, anımsatma, unutturmama çabasına, günlük

türünün yaşamı yansıtan sıcaklığı çok denk düşmekte.”

Kitapla ilgili yayınevinin notu da şöyle: “Türkçenin değerini, zenginliğini ve tadını

yitirmemesi için düşünen, çalışan, yazan Hepçilingirler, yaşamdan ve edebiyattan

örnekler taşıyor okurlarına. Bu nedenle bu kitap kuru bir edebiyat ve dil dersi vermek

yerine, bir edebiyatçının canlı gözlemlerinin, kıvrak kaleminin tadını taşıyor.”

-35-

Page 46: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

2.3.18. Konuşamadığımız Türkçe Ve…, Hüseyin Movit (Avcıol Basım Yayın,

İstanbul, 2005)

Konuşamadığımız Türkçe Ve… Bu kitap, Hüseyin Movit’in Günaydın, Gözcü,

Bizim Gazete, Yeniçağ ve diğer bazı dergilerdeki yazılarından derlenmiştir,

Hüseyin Movit arkadaşlarıyla birlikte “Türkçe Gönüllüleri-Dil İzleme Grubu” adında

bir gönüllüler grubu oluşturarak televizyonlardaki ve gazetelerdeki günlük yazıları,

haberleri, sunuşları ve konuşmaları tek tek inceler. Buldukları dil yanlışlarıyla ilgili

sorumlu kişilere mektup yazarak, telefon ederek ya da faks yollayarak yanlışların

giderilmesine ve dil duyarlılığının artmasına çalışırlar.

Konuşamadığımız Türkçe Ve… adlı kitap da bu çalışmaların bir ürünü olarak ortaya

çıkmıştır. Bu bakımdan kitap, günlük gazete, dergi ve televizyonlardaki dil

yanlışlarından oluşan örnekleri içermektedir.

2.3.19. Dilimde Tüy Bitti, Sevgi Özel (Çınar Yayınları, İstanbul, 2006)

Dilin yozlaşması karşısında olanca gücüyle savaşım veren yazar Sevgi Özel, bu

konudaki yazılarını Dilimde Tüy Bitti adlı eserde toplamış.

Bu eserde, sık sık “2000’lerin Türkiyesinde Nece Konuşuluyor?” başlığıyla

günümüzde karşılaşılan dil yanlışları eleştirel bir dille ele alınıyor. Bunun yanında

yazar: “Büyük Devrimciye Sesleniş” başlığıyla yine ara ara Atatürk’e seslenerek onun

büyük ideallerini, büyük başlangıçlarını anımsatıyor, aynı kararlılık ve cesaretle

geleceğe yürüyüp yürüyemediğimizi sorguluyor, bu gidişe engel olan girişimleri

eleştiriyor.

Daha önce de ‘Dil Kiri El Kiri’ adlı yapıtıyla bu alandaki varlığını yineleyen Sevgi

Özel: “Asla yalnız değiliz, asla azınlıkta değiliz! Ulusal ve evrensel değerleri bilgiyle,

sanatla harmanlayarak büyüteceğimiz Türk devriminden de Türkçeden de asla

vazgeçmeyiz! İşte bu nedenle uzattığım eli tutmanızı bekliyorum.” şeklindeki çağrısıyla

kararlılığını ortaya koyuyor.

2.3.20. Etkinliklerle Türkçe Öğretimi, Sedat Sever, vd., (Morpa Yay., İstanbul,

2006)

Türkçe öğretiminde klasik yöntemlerden uzaklaşarak, daha eğlenceli yöntemlerle

daha kalıcı beceriler kazandırmaya yönelik hazırlanan bu kitap, özellikle öğretmenlerin

yeni müfredat programında çok yararlanabileceği bir kaynak eser.

-36-

Page 47: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Dil bilinci ve duyarlılığı kazandırmayı da önemseyen kitabın içeriği ve amacıyla

ilgili olarak şöyle denilmektedir: “Türkçe öğretiminin ana amacı öğrencilere bilgi

vermek değil; dinleme, konuşma, okuma ve yazmadan oluşan temel dil becerilerini

kazandırmaktır.

Bu becerilerin kazandırılabilmesi için öğrencilerin sürece etkin katılımı

sağlanmalıdır. Bu nedenle Türkçe derslerinin, öğrencilerin seveceği türden etkinlik ve

uygulamalarla zenginleştirilmesi gerekir.

Zevk aldığı etkinliklere isteyerek katılan öğrencilerin dil becerilerinin gelişmesinin

yanında dil bilinci ve duyarlığı kazanmaları da beklenir.

‘Etkinliklerle Türkçe Öğretimi’ adlı çalışma bu anlayışla hazırlamıştır.”

2.3.21. Tezler

Bu kısımda kısaca sözünü edeceğimiz tez çalışmalarının kimileri ders kitaplarıyla

ilgili, ancak ders kitaplarındaki dil yanlışlarıyla doğrudan ilgili değil; kimileri de dil

yanlışlarıyla ilgilidir, ancak ders kitaplarıyla çok ilgili değildir.

1. Modern Ölçünlü Türkçeden Sapmalar Radyo ve Televizyon Dili

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde, Bekir Savaş tarafından

hazırlanan bu doktora tezinin danışmanı Doç. Dr. Oya Külebi. 1998 yılında yapılmış ve

271 sayfadan oluşuyor. Çalışma, 73639 numarayla YÖK Tez Merkezinde de

bulunmaktadır.

2. İlköğretim 6. Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Metin Altı Soruları Üzerine

Bir İnceleme

Ferhat Ensar tarafından Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsünde hazırlanan

bu yüksek lisans tezi 2002 yılında tamamlanmış olup 185 sayfadan oluşmaktadır.

137542 numaralı tez YÖK Tez Merkezinde de bulunmaktadır. Danışmanı Doç. Dr.

Murat Özbay’dır.

3. İstanbul`da Seçilen İlköğretim Okullarının Altıncı Sınıf Türkçe Derslerinde

Tespit Edilen Yazılı Anlatım Bozuklukları ve Öneriler

YÖK Tez Merkezinde 130360 no’lu tez olan bu çalışmayı Mine Uça Marmara

Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsünde hazırlamış. Ancak adından da anlaşılacağı

gibi Türkçe derslerinde öğrencilerin yaptıkları dil yanlışlarıyla ilgili tespitlerden söz

-37-

Page 48: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

edilmektedir. 2003 yılında 118 sayfa olarak hazırlanmış olan yüksek lisans tezinin

danışmanı Yrd. Doç. Dr. Mustafa Okan Baba.

4. Ankara Merkez Ortaokullarındaki Üçüncü Sınıf Öğrencilerin Yazılı Anlatım

Becerileri Üzerine Bir Araştırma

Murat Özbay tarafından Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde hazırlanan

bu doktora tezi 275 sayfadan oluşmakta. 1995 yılında tamamlanan doktora tezi dil

yanlışlarıyla doğrudan ilgili değil. YÖK Tez Merkezinde 41062 numaralı tez olan bu

çalışmanın danışmanı Prof.Dr. Abdurrahman Güzel.

5. Yazılı Anlatım Sınavlarında Yapılan Hata Türleri ve Bunların Dil Öğrenim

Düzeylerine Göre Değişimi

YÖK Tez Merkezinde 101640 numaralı tez olarak geçen bu yüksek lisans tezi,

Nurettin Çalışkan tarafından Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsünde

hazırlanmış. 98 sayfandan oluşan tezin tamamlanma yılı 2001, danışmanı Y.Doç.

Dr. Şeyda Ülsever.

Tezde, yazılı sınavlarında öğrencilerin yaptığı hatalardan ve bunların dil öğrenme

düzeyi ile olan ilişkisinden söz edilmektedir.

6. İlköğretim 4. ve 5. Sınıf Öğrencilerinin Yazılı Anlatım Becerilerinin

İncelenmesi ve Bilgisayar Destekli Yazılı Anlatım

YÖK Tez Merkezinde 102382 numaralı bu yüksek lisans tezi, 2000 yılında, Özgür

Şimşek tarafından Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsünde hazırlanmıştır.

156 sayfadan oluşmaktadır. Danışmanları, Prof. Dr. Ayla Oktay ve Yrd.Doç. Dr. Murat

Aşıcı’dır.

7. Kasım 1993-Haziran 1994 Tarihleri Arası Türk Basınında Görülen Dil

Yanlışları

Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Yıldıray Süt tarafından hazırlanan bu

yüksek lisans tezi, 41100 numarayla YÖK Tez Merkezinde bulunmaktadır. Sayfa sayısı,

116, tez yılı 1995; tez danışmanı, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kiremit’tir.

Bu çalışma, adından da anlaşılacağı gibi, basındaki anlatım bozukluklarını

işlemektedir.

-38-

Page 49: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

III. BÖLÜM

DİL YANLIŞLARININ

SINIFLANDIRILMASI

Page 50: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DİL YANLIŞLARININ SINIFLANDIRILMASI

Bu kısımda belli başlı dil yanlışları örneklerle açıklanmış ve bu konu üzerinde

çalışmaları olan otorite kişilerin ve kaynakların gruplamaları verilmiştir.

İlköğretim Türkçe ders kitaplarında gördüğümüz dil yanlışları bu örnekler ve ölçütler

çerçevesinde değerlendirilmiş ve gruplamaya alınmıştır. Burada alınanların dışında da

yanlışlar bulunabilir elbette. Ancak yaygın olan yanlışların hepsine burada yer vermeye

çalıştık.

Bu bölümde, dil yanlışlarının bulunduğu ve genellikle alıntı olan örnek tümceler sağa

yatık (italik) ve tırnak içerisinde; diğer alıntılar ise düz ve tırnak içerisindedir.

3.1. GEREKSİZ SÖZCÜK KULLANILMASI

Bu grupta, bir sözcüğün anlamı içerisinde bulunan başka bir sözcüğü kullanmak,

aynı anlama gelen ek ve sözcüklerin bir arada kullanılması, gereksiz yardımcı eylem

kullanılması, görevi olmayan bir sözcüğün kullanılması, aynı anlamdaki sözcüklerin bir

arada kullanılması gibi sözcük yanlışları söz konusudur.

3.1.1. Bir Sözcüğün Anlamı İçerisinde Bulunan Başka Bir Sözcük

Bir tümcede sözcüğün gereksiz yere kullanılmasının değişik nedenleri vardır.

Bunlardan biri, ‘Bir sözün anlamı içinde bulunan başka bir sözü kullanmak’tır. Örneğin;

"Konuştuklarınıza ister istemez kulak misafiri oldum." tümcesinde kulak misafiri olmak,

zaten "ister istemez duymak" anlamındadır. Dolayısıyla "kulak misafiri olmak"

deyimiyle birlikte "ister istemez" demeye gerek yoktur.

3.1.2. Aynı Anlama Gelen Ek ve Sözcüklerin Bir Arada Kullanılması

Aynı anlama gelen ek ve sözcüklerin bir arada kullanılması da gereksiz sözcük

kullanımı demektir. "Bu kitabı almamamın nedeni işime yaramamasındandır."

tümcesinde olduğu gibi "nedeni" sözcüğü ile "-dan" eki aynı görevdedir.

3.1.3. Gereksiz Yardımcı Eylem Kullanılması

Bazen de gereksiz yardımcı eylem kullanılması söz konusudur. Örneğin; oto

sürücülerini uyarmak için kullanılan "duraklama yapma" anonsu sadece "duraklamayın"

şeklinde kullanılabilir. "Biz uğradığımız haksızlıklardan bir an önce kurtulmayı umut

-40-

Page 51: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ediyoruz" (Aksoy,1997:125), tümcesinde yüklem "umut ediyoruz" yerine "umuyoruz"

olmalıdır.

3.1.4. Görevi Olmayan Bir Sözcüğün Kullanılması

Bazen de tümcede görevi olmayan bir sözcüğün gereksiz yere kullanıldığı görülür.

"Partideki mevcut ikilik büyüyor" (Olgun,1992:10), tümcesinde ‘mevcut’ sözcüğünü

kullanmaya gerek yoktur. "İki kardeşten en küçüğü daha yaramazdı." tümcesinde "en"

sözcüğüne gerek yoktur.

3.1.5. Aynı Anlamdaki Sözcüklerin Bir Arada Kullanılması

Gereksiz sözcük, başlığında ele alınması gereken bir diğer yanlış da aynı anlama

gelen iki sözcüğün bir tümcede uygunsuz biçimde arka arkaya kullanılmasıdır. “İyi bir

tümcede gereksiz sözcük bulunmaz. Bunu şöyle anlayabiliriz: Bir sözcüğü attığımızda

tümcenin anlam ve anlatımında bir daralma oluyorsa o sözcük gerekli; olmuyorsa

gereksizdir” (Öğrenci Seçme Sınavı,1981).

Aynı anlama gelen ve gereksiz yere sıkça kullanılan sözcüklerin başlıcaları; sağlıklı-

sıhhatli, öğüt-nasihat, neşeli-sevinçli, kaygı-endişe, sonbahar-güz, peşinde-arkasında,

hürriyet-özgürlük, istiklâl-bağımsızlık, saygı-hürmet, devre-dönem, yayın-neşriyat, güç-

müşkül, teşekkür-şükran, sanıyorum-olsa gerekir, çetin-zor, ancak-şu kadar var ki,

elverişli-müsait, merhamet-acıma, taşıt-araç, tahrip-yıkıntı... gibi sözcüklerdir.

"Büyük bir özlemle, büyük bir hasretle merhaba! " (Türkseven, Temmuz,1992),

tümcesinde özlem ile hasret aynı anlamda sözcüklerdir.

"Göstericilerin taşıt araçlarını tahrip ettikleri ileri sürülüyor" (Aksoy,1997: 113),

Bu tümcede taşıt ile araç sözcükleri aynı anlamdadır. Bunlardan birinin

kullanılmaması gerekir.

3.2. YANLIŞ SÖZCÜK KULLANILMASI

Bazı sözcüklerin anlamları birbiriyle karıştırılabilir. Bu sözcüklerin ya anlam ya da

şekil bakımından birbirine yakın sözcükler olduğu görülür. Bunlar aynı sözcük sanılarak

karıştırılır.

Birbiriyle karıştırılan bu sözcüklerin başlıcaları; öğretim-öğrenim, bağımlı-bağlı,

görülüyor-görünüyor, azımsamak-küçümsemek, tepki-karşılama, çarpıtmak-

çarptırmak... gibi sözcüklerdir. Örneğin; "Öğrenci sayısının kalabalık olması bu sonucu

-41-

Page 52: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

doğuruyor" (Öğrenci Yerleştirme Sınavı,1997), tümcesinde "kalabalık" sözcüğü yerine

"kabarık" veya "çok" gibi sözcüklerin kullanılması daha uygun olacaktır.

"Yunanistan'ın Ermenileri desteklemesini Kıbrıs sorunu ile açıklamak olasıdır"

(Aksoy,1997:32). Bu tümcede "olasıdır" sözcüğü yanlış kullanılmıştır. Bunun yerine

"olanaklıdır" sözcüğünün kullanılması gerekir.

“Her sözcüğün bir ya da birkaç anlamı vardır. Yazarın anlam inceliklerini iyi tartması

ve belirtmek istediği düşünceyi eksiksiz karşılayacak sözcüğü dikkatle seçmesi gerekir.

Anlamları birbirine yakın olan sözcükler vardır. Bunlardan rast gele biri alınmamalı,

anlatılmak istenene en uygun olanı kullanılmalıdır” (Aksoy,1997:73). Örneğin: "Onu

her türlü girişimden çekinmeyen bir insan olarak tanırım." tümcesindeki "her türlü"

tamlaması yanlış kullanılmıştır. Bunun yerine "hiçbir" sözcüğünün kullanılması gerekir.

3.3. SÖZCÜĞÜN YANLIŞ YERDE KULLANILMASI

Bazen tümcede bir sözcüğün anlamı doğrudur, ancak bulunduğu yer doğru değildir.

(Zirve,1997, Sayı:23). “Sözcüklerin tümce içinde bulunmaları gereken yerden başka bir

yerde bulunması, okuyanı tedirgin etmekle kalmaz, anlamın kimileyin bulanık, karanlık

olmasına, kimileyin iki türlü belirmesine yol açar. Kimileyin amaçlananın dışında bir

anlamın ortaya çıkması ya da sözün hiç anlaşılmaması sonucunu doğurur. Sözcükler

tümceye öyle yerleştirilmelidir ki her sözcüğün yeri bulunabileceği yerlerin en uygunu

olsun” (Aksoy,1997:187). Örneğin: "İzinsiz inşaata girilmez" yazılı tabelayı çok

görmüşüzdür. Buradan inşaatın izinsiz olduğu gibi bir anlam ortaya çıkmaktadır. Oysa

"İnşaata izinsiz girilmez" yazılsaydı böyle bir yanlış anlam çıkmazdı.

Hakkında pek çok tartışma yapılan "devlet eski bakanı" tamlamasında da "eski"

sözcüğü yanlış yerde kullanılmıştır. "Türkçede sözcükler arasındaki ilişkiler eklerle

kurulur. İki sözcük arasındaki ilişki ekle belirlenmişse araya başka sözcükler girebilir;

ama ilişki eksiz kurulmuşsa araya başka sözcük girmez. Belirtisiz nesne ile yüklem

böyledir. Belirtisiz ad tamlaması da böyledir" (Hepçilingirler,1999:25). Buna göre "eski

soba borusu" yerine "soba eski borusu" demek ne kadar yanlışsa "devlet eski bakanı"

demek de o kadar yanlıştır.

"Yorgun işten geldiğinden onunla pek konuşamıyorum.” tümcesi, "İşten yorgun

geldiğinden..” şeklinde olmalıdır.

"Kötü bir düşünce verimi olan dil devrimini kökünden yıkma” tümcesi, yanlış

anlaşılmaya açık bir tümcedir. Burada dil devrimi mi kötü bir düşünce verimidir; dil

-42-

Page 53: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

devrimini kökünden yıkma mı? Bunun belirginleştirilmesi için sözcüklerin yeri doğru

seçilmelidir.

3.4. ETKEN EDİLGEN EYLEMLERİN BİR ARADA KULLANILMASI

Tümcede ögeleri ortak olarak kullanılan etken ve edilgen eylemlerin bir arada

kullanılması yanlıştır. Örneğin; "Evden çıktıktan sonra biraz yürünüp arabaya binildi"

(Zirve,1997, Sayı:24). Bu tümcede "çıkmak" eylemi etken "yürünmek" ve "binilmek"

eylemleri ise edilgen çatılıdır. Bunların ortak ögelerle kullanılması bir anlatım yanlışıdır.

"Her ne kadar şehir dışına taşınmışsa bile beklenen rahatlığa kavuşulamamıştır"

(Öğrenci Yerleştirme Sınavı,1990). Bu tümce bu yanlışı göstermek açısından güzel bir

örnektir. Tümcedeki "taşınmışsa" eylemi etken; "beklenen" ve "kavuşulamamıştır"

eylemleri (ya da eylemsi) ise edilgendir. Bunların bir tümcede kullanılması yanlıştır.

3.5. EK YANLIŞLARI

Ek yanlışlarının başlıcaları, ek eksikliği, yanlış ek kullanılması, tekil-çoğul eklerinin

uyumsuz kullanılmasıdır. Bu ek yanlışlarından herhangi birinin bir tümcede bulunması

anlatım bozukluğuna yol açar.

3.5.1. Ek Eksikliği

Tümcede eklerin eksik kullanılması tümcenin anlatımını bozar. Bu ek herhangi bir ek

olabilir. Örneğin tamlayan görevinde kullanılması gereken bir sözcüğün ilgi ekini

almamış olması anlatım bozukluğuna neden olur.

"Okuma sevgisi konusunda çocuklar, en çok anne ve babalarını örnek aldıkları

unutulmamalıdır" (Zirve,1997,Sayı: 24).

Bu tümcede "aldıkları" sözcüğündeki iyelik ekinin "çocuklar" sözcüğüne

bağlanması gerekir. Bunun için "çocuklar" sözcüğüne ilgi eki (-ın) eklenmelidir.

"İptal edilen seçim tartışması gündemdeki yerini koruyor" (Hepçilingirler,

1999:109). Bu tümcede "seçimin tartışması" şeklinde belirtili isim tamlaması

oluşturulmalıdır. Çünkü iptal edilen, seçim tartışması değildir; seçimdir. Burada da

‘seçim-in’ şeklinde ilgi eki getirilmesi yanlışı giderir.

"Yeni sözcükler yaratmak için her ulus, dilinin sunduğu olanaklardan yararlanma

yoluna gitmesi gerekir" (Öğrenci Seçme Sınavı,1992). Bu tümcede tamlayan ilgi eki

kullanılmadığı için özne ile yüklem arasında uyumsuzluk oluşmuştur. Bu tümce,"ulus"

sözcüğüne "-un" ilgi eki getirilerek düzeltilmelidir.

-43-

Page 54: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

3.5.2. Yanlış Ek Kullanılması

Bir tümcede yanlış ek kullanılması da anlatımı bozar. Bu yanlış, ek seçiminde doğru

seçimin yapılmamış olmasından kaynaklanır. Örneğin; "Onun asıl kızdığı, senin onlarla

sürekli tartıştığındır." tümcesinde "tartıştığındır" sözcüğündeki sıfat fiil eki olan "-dık"

eki yanlıştır. Bunun yerine isim fiil eki "-ma" getirilerek sözcük "tartışmandır" şeklinde

kullanılmalıdır.

"Vergilerin yeni sisteme göre toplanacağını sağlayacaklar" (Öğrenci Seçme

Sınavı,1988). Bu tümcedeki "toplanacağını" sözcüğü "toplanmasını" şeklinde

düzeltilmelidir. Anlatımı bozan yine yanlış seçilmiş bir ekin kullanılmış olmasıdır.

3.5.3. Tekil-Çoğul Eklerinin Uyumsuz Kullanılması

Tekil-çoğul ekleri arasında bir uyumsuzluğun bulunması da anlatımı bozar. Örneğin;

özne birinci tekil ve ikinci tekilden oluşuyorsa (ben, sen) yüklem birinci çoğul eki

almalıdır. "Ben ve sen bu kasabaya daha önce geldik." tümcesinde olduğu gibi... Özne,

"ben ve o" ise yüklem yine birinci çoğul olur. "Ben ve o burada yoktuk." tümcesi gibi.

Öznesi insan olan tümcelerin yüklemi çoğul eki alabilir. Ancak özne insan dışı

varlıklardan oluşuyorsa yüklemde çoğul eki (-ler,-lar) kullanılamaz. Örneğin, "Kuşlar

uçuyorlar.” denemez. "Kuşlar uçuyor.” şeklinde tekil bir kullanım doğru olur. Aksi

durumda çoğul eki gereksiz kullanılmış olur. Bu, yanlıştır.

"Bu tür duygular gözlerimi yaşartırlar” (Öğrenci Seçme Sınavı,1983).

"Çocuk felcinden korunmak amacıyla altı milyonun üzerinde çocuk aşılandılar”

(Öğrenci Yerleştirme Sınavı,1997).

Bu tümcelerdeki yüklem görevinde bulunan sözcüklerde çoğul eki kullanılmaması

gerektiği halde kullanılmıştır.

3.6. ÖGE YANLIŞLARI

Bir tümceyi meydana getiren temel ve yardımcı ögeler (unsurlar) vardır. Bu ögelerin

uyumsuz ya da eksik kullanılması durumunda anlatım yanlışları oluşur. Bu kısımda

özne-yüklem uyumsuzluğu, özne eksikliği, nesne eksikliği, dolaylı tümleç eksikliği ve

yüklem yanlışları ele alınmıştır.

-44-

Page 55: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

3.6.1. Özne Yüklem Uyumsuzluğu

Sayıları bakımından ve bazen de niteliği yönüyle özne ve yüklemlerin uyumlu

olmadığı kullanımlar karşımıza çıkmaktadır.

3.6.1.1.Öznenin Niteliğinin Uymaması

Özne ile yüklem arasındaki uyumsuzluk bazen öznenin anlamından kaynaklanır.

"Kitapların sayısı önceden belirtilmiş, buna rağmen eksik gönderilmiş" (Zirve, 1997,

Sayı:24). İlk tümcede "kitapların sayısı" öznedir. Ancak bu özne ikinci tümcenin

yüklemi olan "gönderilmiş" sözcüğü için kullanılamaz. İkinci tümceye bu özne anlamca

uymamaktadır.

"Bu tür dergilerin sayısı gittikçe azalıyor, okunmaz oluyor” (Öğrenci Seçme

Sınavı,1988). Gittikçe azalan ‘bu tür dergilerin sayısı’dır. Ancak okunmaz olan ‘Bu tür

dergilerin sayısı’ değildir. Yani birinci tümcenin öznesi, yüklemlerin her ikisi için de

uyumlu değildir.

3.6.1.2. Öznenin Niceliğinin Uymaması

Özne ile yüklem arasındaki başka bir uyumsuzluk konusu da olumluluk

olumsuzluktur. Türkçede buna göre yüklemin de olumlu olumsuz çekimlenmesi gerekir.

Örneğin; "Herkes sınıfta beklesin, dışarı çıkmasın" tümcesinde "beklesin" yüklemi

için "herkes" öznesi uygundur. Ancak "dışarı çıkmasın" yüklemi için "herkes" değil

"hiç kimse" öznesinin kullanılması gerekir.

"Hiçbirinizi ben çağırmadım, o çağırdı." tümcesinde de "hiçbirinizi o çağırdı"

şeklinde bir kullanım ortaya çıkmaktadır.

"Hiçbiri -Ali Suavi'den başka- ülkede bir ayaklanmayı düşünmemiş, padişaha

bağlılığı kutsal bir görev saymıştır” (Öğrenci Seçme Sınavı, 1982). Bu sıralı tümcenin

ilk kısmı için "hiçbiri" öznesi doğrudur. Ancak bu özne "padişaha bağlılığı kutsal bir

vazife saymıştır.” kısmı için kullanılamaz. Burası için "herkes" gibi olumlu bir özne

kullanılmalıdır.

3.6.2. Özne Eksikliği

Tümcede kullanılması gereken bir ögenin bulunmaması anlatım bozukluğuna yol

açar. Öznenin eksik kullanılması genellikle sıralı-bağlı ve bileşik tümcelerin birinde

görülür.

-45-

Page 56: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

"Sanığa yumruk atan ve ağlayan şoföre engel olunarak odadan çıkarıldı" (Aksoy,

1997: 144).

"Özleşme ve sadeleştirmenin dilimizi fakirleştirdiği şöyle dursun, tam tersine

zenginleştirmektedir" (Aksoy, 1997:145).

"Memlekette bulanıklık yok bugün, tersine alaca karanlıktan sıyrılmış durumda"

(MEF, Türkçe, 1996:156).

Bu tümcelerin ikinci kısmında gerekli olduğu halde özne kullanılmamıştır.

3.6.3. Nesne Eksikliği

Kullanılması gerekli olduğu halde nesnenin kullanılmaması da anlatım bozukluğuna

yol açar.

"Bir sorunun üzerinde enine boyuna düşünmeyi, anlamak için çaba harcamayı

öğrenmemişler" (MEF, Türkçe, 1996:157).

Bu tümcenin ikinci kısmında nesne eksiktir. Bu nesne "bir soruyu" tamlaması

olabilir.

"Kitaplarına ismini yazdı, güzelce dolabına yerleştirdi" (Zirve,1997, Sayı:24).

Tümcenin ikinci kısmında, "Kitaplarını güzelce dolabına yerleştirdi." denmelidir.

"Çoğu zaman biçimsel özellikler üzerinde durur az da olsa geliştirmeye çalışırız"

(Öğrenci Seçme Sınavı, 1985).

Bu tümcede geliştirilmeye çalışılan şeyin ne olduğu, yani nesne belirtilmelidir.

"Buna ancak okurlar karar verir, uygular." tümcesinde "uygular" yüklemi için nesne

gerekmektedir.

"Parasını alıyoruz; ona hizmet etmeli, ona itibar göstermeli, hor görmemeli, güler

yüz göstermeliyiz" (Aksoy, 1997:153). tümcesindeki "hor görmemeli" eylemi "onu"

nesnesi ile birlikte kullanılmalıdır.

"Görevimiz sana geçmişini unutturmak; yurduna, ulusuna faydalı bir insan

yapmaktır" (Hepçilingirler, 1999:111). Burada da ikinci tümceye "seni" nesnesi

gerekmektedir.

3.6.4. Dolaylı Tümleç Eksikliği

Sıralı ya da birleşik tümcelerde dolaylı tümleci gerektiren eylemler ya da eylemsiler

kullanılabilir. Bu durumda bu ögenin kullanılmamış olması anlatım bozukluğuna yol

açar.

-46-

Page 57: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

"Kendi benzerini döven, söven, türlü işkenceler uygulayan adam ruhsal bir bunalım

sonu yapıyor bunu" (Aksoy,1997:152). Bu tümcedeki "sövmek" ve "işkence uygulamak"

eylemsileri dolaylı tümleç gerektirmektedir.

"Düşman kenti bombalamış, ama girememiş, ele geçirememiş, çekip gitmiş"

(Aksoy,1997:154). Tümcedeki "girememiş" eylemi dolaylı tümleç gerektirmektedir.

"Kardeşini yolda gördü ve bir şeyler söyledi" (Sınav Dergisi, Türkçe,1997:327). Bu

tümcedeki "söyledi" eylemi için "ona" dolaylı tümleci getirilmelidir.

"Geçen yıllar bize ne getirdi ne götürdü, hiç düşündük mü?" (Sınav Dergisi,

Türkçe,1997:327). Tümcedeki "ne götürdü" sorusunun başına "bizden" dolaylı tümleci

getirilmelidir.

3.6.5. Yüklem yanlışları

Yüklem yanlışları da birkaç değişik şekilde karşımıza çıkar. Kimi zaman yüklem

kullanılmamasından, kimi zaman ek-fiil eksikliğinden, bazen ad ve eylem tümcelerine

ortak yüklem kullanılmasından; bazen de kullanılan yüklemin anlam bakımından

tümceye uymamasından kaynaklanan yanlışlar görülür.

3.6.5.1. Yüklem Ya da Ek-Eylem Eksikliği

Birleşik, sıralı ve bağlı tümcelerde tümcelerin birindeki yüklem eksikliği ya da ek

eylem eksikliği anlatım bozukluğuna yol açar.

"Yoksul görünümlü biriydi bu. Boyu kısa, bedeni de pek biçimli değildi" (Öğrenci

Seçme Sınavı, 1986). Bu tümcede ek eylem eksikliği söz konusudur. "Boyu kısa"

şeklinde belirtilen yargıya "idi" ek eylemi getirilmelidir.

"Oturdukları ev biraz küçük, şehir merkezine de pek yakın değildi" (Zirve,1997,

Sayı:24). Bu tümcede de "değildi" olumsuzluk edatı da sanki "küçük" yüklemi için de

kullanılmış gibi bir anlam çıkmaktadır. Oysa "küçük" sözcüğü "küçüktü” şeklinde

ekeylem ile kullanılsa bu yanlış düzeltilmiş olur.

3.6.5.2. Ortak Yüklem Kullanılması

Kimi tümcelerde farklı anlamlardaki sözcüklerin ya da ögelerin ortak bir yükleme

bağlanması anlatımı bozar. Örneğin: "O her zaman arkadaşlarını ikinci plana, kendisini

ise birinci plana çıkarırdı." tümcesinde "çıkarmak" yüklemi her iki durum için de

kullanılamaz.

-47-

Page 58: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

"Bu davranışlarıyla grubumuza yarar mı sağlıyor zarar mı belli değil." tümcesinde

"sağlamak" eylemi ortak kullanılamaz.

Ya da; "Beline kemer, ayağına ayakkabı, sırtına ceket giyip çıktı." tümcesinde kemer

giyilemeyeceği için "giymek" ortak eylemsisi yanlıştır.

3.6.5.3. Yüklemin Anlamca Yanlış Olması

Bazen de olumlu durumlardan söz eden tümceler için olumsuz yüklemin kullanılması

ya da olumsuz durumlardan söz eden tümcelerde olumlu bir yüklemin kullanılması

anlatımı bozar. Örneğin: "Bu ilaçlar onun hemen iyileşmesine neden oldu." tümcesinde

"neden oldu" yerine "sağladı" yüklemi kullanılmalıdır. Çünkü "neden olmak" olumsuz

anlam taşır; iyileşme ise olumlu bir durumdur.

"Dikkatsiz davranması türlü zararlara uğramasını sağladı." tümcesinde de "sağladı"

eylemi olumlu anlam taşıdığı için tümcede kullanılamaz.

3.7. TAMLAMA YANLIŞLARI

Tamlama yanlışları, isim ve sıfat tamlamasının karıştırılması, tekil-çoğul

uyumsuzluğu, ortak tamlanan yanlışı, sıfat tamlaması yanlışı, tamlayan eksikliği,

tamlamada ek yanlışı gibi durumlarda görülür.

3.7.1. İsim ve Sıfat Tamlamasının Karıştırılması

Ad ya da önad (sıfat) tamlamaları sözcük öbekleridir. Tümce içindeki kimi sözcükler

kendi içinde bir küme oluşturur. Tamlamalar, deyimler, ikilemeler birer sözcük öbeğidir.

Tamlamalarda tamlayan ya da tamlananın alması gereken eklerin yerli yerinde

olmaması çokça görülen anlatım yanlışlarındandır. Örneğin: "Türkçe sözcüklerinin baş

harfi..." (Ateş,1999:56). Buradaki "Türkçe sözcük" şeklindeki kullanım doğrudur.

Çünkü bu bir sıfat tamlamasıdır. "Türkçe sözcükleri" ise isim tamlaması gibi

kullanılmıştır. Bu yanlıştır.

"Cihan Sokak, Karanfil Sokak, Hanımeli Sokak, Konur Sokak" (Ataç,1971:177-

178), şeklindeki adlandırmalar da yanlıştır. Buradaki birinci sözcükler sıfatmış gibi

kullanılmıştır. Oysa bunlar isimdir ve isim tamlaması oluşturur. "İzmir Cadde", "Atatürk

Bulvar" gibi kullanımlar nasıl yanlış olacaksa bu sokak isimlerinin de bu şekilde

kullanılması yanlıştır. Bunların; "Cihan Sokağı, Karanfil Sokağı... " şeklinde

kullanılması gerekir.

-48-

Page 59: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

3.7.2. Tekil-Çoğul Uyumsuzluğu

Tamlamalarda tekil çoğul uyumsuzluğu da anlatımı bozar. "Kat’iyyen, evet, hayır

kelimesini kullanmayacaksınız" (Türkseven, Temmuz,1992). Bu tümcede iki kelimeden

söz edildiğine göre "kelimeleri" denmelidir.

3.7.3. Ortak Tamlanan Yanlışı

“Sıfat ve isim tamlamalarının aynı tamlanana bağlanması anlatım bozukluğuna yol

açar. Çünkü isim tamlamalarında tamlanan, iyelik eki aldığı halde sıfat tamlamalarında

tamlanan bu eki almaz. Dolayısıyla tamlananlar niteliği farklı olduğundan ortak

kullanılamaz” (Zirve,1997,sayı 24).

"Bu derste belgisiz ve soru zamirlerini işledik" (MEF, Türkçe,1996:155). Bu tümcede

"belgisiz" ve "soru" sözcükleri "zamirleri" sözcüğünün tamlayanıdır. Ancak "soru

zamirleri" tamlaması doğru; "belgisiz zamirleri" tamlaması yanlıştır. Çünkü ikincisi

sıfat tamlamasıdır. Sıfat tamlamalarının tamlananı iyelik eki almaz.

"Şehrimizde çeşitli kültürel ve sanat etkinlikleri gerçekleştirildi" (Öğrenci Seçme

Sınavı, 1991). "Sanat etkinlikleri" doğrudur, ama "kültürel etkinlikleri" yanlıştır.

3.7.4. Sıfat Tamlaması Yanlışı

Türkçede sıfatlar çoğul anlam taşıyorsa nitelediği ya da belirttiği isimler tekil olur.

Bu özellik genellikle belgisiz sıfatlarda görülür. Örneğin: "Onun için zevkine ve keyfine

düşkün ne kadar memurlar varsa, hep burasını ister, buraya yerleşirdi" (Öğrenci

Yerleştirme Sınavı,1984). Bu tümcedeki "ne kadar" sıfatı çoğul anlamı taşır. Buna göre

"memurlar" sözcüğünün tekil olması gerekir.

3.7.5. Tamlayan Eksikliği

Bir tümcede herhangi bir öge olarak kullanılan bir söz, başka bir sözün tamlayanı

olarak kullanılabilir. Bu durumda tamlayan olarak o ögeyi karşılayan bir zamir tümcede

bulunmalıdır.

"Öğrenciyi düşünmeye ve yaratıcı olmaya yönelten ve herhangi bir konu üzerinde

eleştiri yapmasını sağlayan bir anlayış eğitim sistemimize henüz yerleşmedi" (Öğrenci

Seçme Sınavı, 1997).

"Eleştiri yapmasını" şeklindeki tamlananın iyelik eki almış bir tamlayana ihtiyacı

vardır. Bu tamlayan,"öğrencinin" sözcüğü olabilir.

-49-

Page 60: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

3.7.6. Tamlamada Ek Yanlışı

Bazen de tamlayan ve tamlanan arsında kişi ekleri uyumsuzluğu olabilir: "Adalet,

eşimin de benim de kardeşim gibidir" (Hepçilingirler, 1988:110). Bu tümcede "eşimin

kardeşim" şeklinde bir tamlama çıkıyor. Bu, "eşimin kardeşi" şeklinde olmalıdır.

3.8. ANLAMLA İLGİLİ YANLIŞ KULLANIMLAR

Mantıksız kullanımlar, karşılaştırmalardaki yanlışlar, anlam belirsizliği ve çelişkili

ifadeler anlamca yanlış sayılan anlatım bozukluklarıdır.

3.8.1. Mantık Yanlışları

Mantık yanlışları da birkaç değişik şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bunlar, önem

sırasına uyulmaması ve yanlış sözcük seçimi olabilir.

3.8.1.1. Önem Sırasına Uyulmaması

Kimi tümcelerde mantığa uymayan kullanımlar söz konusudur. Bu yanlış, bazı

durumların önem sırasına uyulmaması olabilir. Örneğin: "O değil yarın, bugün bile

hastaneden taburcu olamaz." Bu tümcenin doğrusu; "O değil bugün, yarın bile

hastaneden çıkamaz." olmalıdır.

"Beyin zarı iltihapları iyi tedavi edilmezse ölüme, hatta sara nöbetlerine yol

açabilir" (Öğrenci Seçme Sınavı,1990). Bu tümcede sara nöbetleri ölümden daha

tehlikeliymiş gibi kullanılmıştır.

3.8.1.2. Yanlış Sözcük seçimi

Yanlış sözcük seçiminden kaynaklanan mantık yanlışları da olabilir. Örneğin:

"Önümüzdeki haftanın önemli programlarından bazılarını sizlere hatırlatmaya çalıştık

sayın dinleyiciler" (Öğrenci Seçme Sınavı,1987). Önümüzdeki haftanın programları

henüz izlenmediği için hatırlanamaz ama tanıtılabilir.

3.8.2. Karşılaştırma Yanlışları

“Karşılaştırmada anlamlı tümcelerin kimisinin birden fazla anlama gelebilecek

şekilde yorumlanması anlatım bozukluğuna yol açar” (Sınav, Türkçe, 1997:329).

"Top oynamayı babasından daha çok seviyor." tümcesinde top oynamakla babasını

karşılaştırır gibi bir durum söz konusudur. Oysa karşılaştırılması gereken sevgilerdir.

-50-

Page 61: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

3.8.3. Anlam Belirsizliği

Ögelerin yükleme yanlış bağlanması, tamlayan eksikliği ya da noktalama eksikliği

durumunda tümcenin anlamında belirsizlik görülür.

3.8.3.1. Ögelerin Yükleme Yanlış Bağlanması

Tümce ögelerinden birinin, yükleme, kurallara uygun olarak bağlanmaması tümcede

anlatılmak istenenin belli olmamasına neden olur.

"Ama günlükte o gün olan olaylar, gördüğümüz farklılıklar bunlardan bahsederiz"

(Ateş, 1999:79). Görüldüğü gibi bu tümcede ne denmek istendiği belli değildir.

3.8.3.2. Tamlayan Eksikliği

Bazen tamlayan görevinde kullanılması gereken sözcüğün bulunmaması anlam

belirsizliğine yol açar. Örneğin: "Geldiğini pencereden gördüm." Bu tümcede kimin

geldiği belli değildir. Bunun tamlayanı "onun" ya da "senin" adılları olabilir.

"Yarışmada birinci olduğuna sevindim" (Öğrenci Yerleştirme Sınavı,1991).

yarışmada kimin birinci olduğu belli değildir.

3.8.3.3. Noktalama Eksikliği

Anlam belirsizliği bazen noktalama işaretlerinin yerinde ve yeterince

kullanılmamasından kaynaklanır. Örnek: "O ihtiyar adama baktı" (Sınav Dergisi,

Türkçe, 1997:328). Bu tümcede "bakma" fiilini yapan “O” adılı mı “o ihtiyar” mı;

yoksa bir başkası "o ihtiyar adama" mı baktı? Bunun belirlenmesi virgül işareti ile

olabilir.

"Genç saçlarına ak düşmemiş, şiirimize, hikâyeciliğimize taptaze bir hava getiren

isimlerdi bu saydıklarım" (Öğrenci Yerleştirme Sınavı, 1982). Bu tümceye göre "genç

saçlar" şeklinde bir tamlama çıkmaktadır. Oysa "genç" sözcüğünden sonra virgül

kullanılmalıdır. Çünkü bu ayrı bir sıfattır.

3.8.4. Çelişen İfadeler

Tümcede birbiriyle anlamca çelişen ifadelerin bulunması anlatımda bozukluğa yol

açar. Bu çelişme genellikle kesinlik ve olasılık ifade eden sözcüklerin bir tümcede

kullanılmasından kaynaklanır. Örneğin: "Eminim bu kitabı benden önce okudu galiba."

tümcesinde "eminim" sözcüğü ile "galiba" sözcüğü çelişmektedir. Aynı tümcede bu

şekilde kullanılamazlar.

-51-

Page 62: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

"Elbette onunla birlikte gitmiş olabilirler" (Öğrenci Seçme Sınavı,1996). Bu

tümcede de "elbette" sözcüğü kesinlik ifade ederken, "olabilirler" sözcüğü olasılık

bildirmektedir.

"Bundan aşağı yukarı tam bir sene evvel..." (Aksoy, 1997:130), tümcesinde ise

"aşağı yukarı" ile "tam" sözcükleri çelişmektedir.

3.9. ÇEVİRİ YANLIŞLARI

“Diller arasındaki etkileşim bazen kelime sınırını aşarak kelime gruplarına ve

cümlelere kadar uzanır. Bazı kelime grupları ve deyimler kaynak dilden hedef dile

kaynak dildeki yapısıyla ve kelime kelime aktarılır. Oysa aynı fikri anlatmak için hedef

dilde başka ifade kalıpları, başka deyimler vardır. Dolayısıyla hedef dilin deyim ve ifade

kalıpları dikkate alınmadan yapılan bu tür çeviriler yanlış sayılır ve dil biliminde

bunlara kalka adı verilir. Gerçi bazı kalkaların zamanla dile yerleştiği de olur; ancak ana

dildeki ifade imkânlarını kullanmak ve kalkalardan kaçınmak esastır. Aksi hâlde bugün

olduğu gibi çeviri Türkçesi denilen, dilimizin yapısına aykırı anlatımlar etrafı sarar.

Daha çok yabancı film ve dizilerde rastlanan bu tür yanlışlar, ana dilini yeterince

bilmemekten veya acele tercümeden kaynaklanmaktadır. Bunların önüne geçmek için

radyo ve televizyonların daha yüksek ücretle iyi çevirmenler çalıştırmaları ve onlara

daha fazla vakit tanımaları gerekir.” (http://www.rtuk.gov.tr)

“Çeviri yaparken de herhangi bir konu üzerinde yazarken de Türkçe düşünmenin

temel ilke olduğunu unutmamalıdır. Yabancı sözcüklerin, kalıplaşmış sözlerin ve

tümcelerin yüzeydeki, görünürdeki biçimlerini özleştirmekle iş bitmez; bunların öz

kavramını karşılayan Türkçe sözcükler, kalıplar, biçimler aranıp bulunmalıdır. Böyle

yapılmazsa dilimizin yadırgadığı, çeviri kokan bir ‘çeviri Türkçe’ ortaya çıkar” (Aksoy,

1997:90). “Bu sabah bir banyo aldım.”, “Çay alır mısınız?”, “Üç gün var ki sizi

bekliyorum.” sözleri gibi.

“Çeviri dilinin çevrilen dilden bağımsız bir kuruluşu, kendine özgü sözcükleri ve

kuralları olduğunu gözden yitirmemeli. Çeviri, ilk dilin dile getirdiğine yabancı

kalmamakla birlikte kendi dil ortamının gereklerine de uymak zorundadır” (Uygur,

1997:37).

Konuyla ilgili olarak; “http://www.rtuk.gov.tr” internet adresinden “Araştırmalar,

Radyo ve TV'de Türkçenin Kullanımı” başlığı altındaki bazı örneklerden verelim:

“Şu andan itibaren telefon alacağız bol bol.”. etv, Günlük, 16.06.1999, 18.17.

Doğrusu: Şu andan itibaren bize sık sık telefon edilecek.

-52-

Page 63: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yukarıdaki yapı, to have a lot of phone calls kalıbının tercümesidir.

“Umarım bize iyi haberler getirmiştir.”. ctv, Film, 01.06.1999, 12.21.

Doğrusu: İnşallah bize iyi haberler getirmiştir.

“Sanırım anladım.”. ctv, Dizi, 06.06.1999, 22.00.

Doğrusu: Galiba anladım / Anladığımı sanıyorum.

3.10. DEYİM YANLIŞLARI

Tümce içerisinde tümcenin anlamıyla bağdaşmayan yanlış deyim kullanılması, bir

deyimdeki sözcüklerin değiştirilmesi ya da çeviri eserlerde deyimlerin yanlış çevrilmesi

başlıca deyim yanlışlarıdır.

3.10.1. Yanlış Deyim Kullanılması

Deyimin tümcedeki anlama uygun olmaması, sözcüklerin değiştirilmesi anlatım

bozukluğuna yol açar. Örneğin: "Öyle sevinmişti ki burnundan soluyordu." Bu tümcede

kullanılan "burnundan solumak" deyimi öfkelenmek anlamında kullanıldığı için buraya

uygun değildir.

"Türk okuru için durum yukarıda anlatılanlardan uzun uzadıya farklı bir özellik

taşımaz" (Öğrenci Yerleştirme Sınavı, 1983). "Uzun uzadıya" deyimi "inceden inceye"

anlamı taşır. Oysa tümcede gerekli olan sözcük "tamamen" anlamı taşımalıdır.

"Bu sınavı başarabilmek için bütün zorlukları gözden çıkardım" (Zirve,1997,

Sayı:23). Bu tümcede de "gözden çıkarmak" deyimi yerine "göze almak" deyimi

kullanılmalıdır.

"Geçenlerde ailelerini görmek gibi masum bir vesile ile izinli olarak memlekete

gelen iki eski Milli Birlik üyesini bir siyasi hareketin lideri imişçesine ta hudut

boylarından karşılayarak türlü türlü pozlarla fotoğraflarını çekenler ve yakası

açılmadık bir sürü sualler yağmuruna tutanlar..." Bu tümcedeki "yakası açılmadık"

deyimi açık saçık sözlerin ve küfürlerin sıfatı olarak kullanılır. Dolayısıyla tümceye

uygun değildir.

"...Parti iktidarı milletin bu çok haklı itirazına göz yummuş, kulak tıkamıştır”

(Aksoy,1997:229). "Göz yummak" deyimi bir kusuru görmezden gelmek anlamında

kullanılır. Ancak "kulak tıkamak" deyimi yerinde kullanılmıştır.

-53-

Page 64: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

3.10.2. Deyimdeki Sözcüklerin Değiştirilmesi

Deyimlerle ilgili yapılan yanlışların en yaygını deyimi oluşturan sözcüklerin

değiştirilmesidir. Oysa deyimler kalıplaşmış söz öbekleri olduğu için değiştirilemez.

Değiştirilirse anlatım bozuk olur.

"Halkın tepesinde boza pişiren sermaye sınıfı zorbalığı açık seçikken,... gücünü nasıl

koruyabiliyor?" (Aksoy,1997:222). Burada kullanılması gereken deyim, "tepesinde

boza pişirmek" değil; "ensesinde boza pişirmek"tir.

"Dil evvela kulaktan öğrenilir. Çocuk etrafında konuşanlara kulak asarak

kelimelerin telaffuzunu beller” (Aksoy,1997:223). "Kulak asmak", şeklinde bir deyim

yoktur. Bunun doğrusu "kulak asmamak"tır. Ancak o da anlamı bakımından bu tümceye

uymaz. "Ağzından bal damlayan" yerine "Ağzından bal çıkaran" denmesi, "Kol kırılır

yen içinde kalır." yerine "Kol kırılır yen kalır" (Ateş,1999:70), denmesi ya da "temas

kurmak" birleşik fiili yerine "kontak kurmak" deyiminin çıkarılması deyimlerin

değiştirilmesine birkaç örnektir

3.10.3. Deyimlerin Yanlış Çevrilmesi

Bazen çeviri eserlerde deyimler yanlış kullanılır. "Şafak söktü" deyimi yerine "Şafak

göründü" denmesi gibi... "İçini ısıtmak" deyimi yerine "içini kızdırmak" denmesi, yine

örneklerdeki: "Kaybolup da başıma iş açma." tümcesinin "Bir de sen kaybolma başıma.

" şeklinde kullanılması bu tür yanlışlardandır.

-54-

Page 65: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

IV. BÖLÜM

DERS KİTAPLARINDAKİ

DİL YANLIŞLARI

Page 66: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

DERS KİTAPLARINDAKİ DİL YANLIŞLARI

İlköğretim sekizinci sınıf Türkçe ders kitaplarından çıkardığımız dil yanlışlarını

başlıca altı grupta topladık. Bunlar, sözcük yanlışları, ek yanlışları, öge yanlışları,

tamlama yanlışları, anlam yanlışları, deyim yanlışları ve dizgi yanlışlarıdır. Ayrıca bu

yanlışlar da genellikle alt gruplara ayrılmıştır.

Bu kısımda yaptığımız gruplamalar, sadece incelediğimiz ders kitaplarındaki dil

yanlışlarından oluşmaktadır. Genel anlamda başka dil yanlışları da vardır. Bunlar bir

önceki bölümde kısaca gösterilmiştir.

İçerisinde belirgin bir şekilde, farklı farklı birden fazla dil yanlışı olan tümceleri ilgili

bölümlerde başka bakış açısıyla tekrar ele aldık, değerlendirdik.

Kitaplardaki yanlış tümceleri kalın ve sağa yatık (italik) harflerle yazdık. Yanlış

tümce eğer, parça içerisinde geçiyorsa parçayı ve yazarını belirttik.

Bizim açımızdan önemli olan dil yanlışının bu kitapta var olması ve bunun

belirlenmesidir. Parçanın yazarlarına ait dil yanlışlarını bu bakış açısıyla ele aldık ve

değerlendirdik. Ortada bir yanlış var ise, bu kime ait olursa olsun, bize göre yanlıştır.

Çünkü henüz ilköğretim çağındaki öğrenciler hiç farkında olmadan o dil yanlışını

zihnine yerleştirecek ve dili bozuk kullanacaktır. Bunun okuma parçasında olması belki

daha kalıcı ve daha zararlı olacaktır.

Yanlış tümcelerin geçtiği yer, kitabın yazarlarından ilkinin soy ismi, kitabın basıldığı

yıl ve sayfa numarasından oluşan bir kısaltmayla belirtilmiştir. Kaynak gösterirken

kullanılan ‘vd.’ kısaltması, başka yazarların da var olduğunu gösteren ‘ve diğerleri’

anlamındadır.

Ders Kitaplarının Kısa Tanıtımı

Kitaplardaki dil yanlışlarına geçmeden önce ele aldığımız ve taradığımız ders

kitaplarını kısaca tanıtalım:

Türkçe Ders Kitabı –I (Öner, vd.)

Adı: Ortaokullar İçin Türkçe Ders Kitabı

Sınıf: 8

Yazarları: Sakin ÖNER, İskender PALA, Rekin ERTEM

Yayınevi: Servet Basım- Yayın

Basıldığı Yer ve Yıl: Eskişehir, 1993

-56-

Page 67: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Bu kitap, Milli Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 28.08.1992 tarihinde

250 sayılı kararı ile 1992–1993 öğretim yılından itibaren beş yıl süreyle ders kitabı

olarak kabul edilmiştir. Bu karar, ayrıca 9 Kasım 1992 tarih ve 2370 sayılı Tebliğler

dergisinde yayınlanmıştır.

Türkçe Ders Kitabı –II (Yörük, vd.)

Adı: İlköğretim Türkçe Ders Kitabı

Sınıf: 8

Yazarları: Yaşar YÖRÜK, Ali İhsan MIHÇI ve Salih BAŞER

Yayınevi: Serhat Yayın

Basıldığı Yer ve Yıl: İstanbul, 1996

Bu kitap da Talim ve Terbiye Kurulunun 11.05.1994 tarih ve 362 sayılı kararı ile

1994–95 öğretim yılından itibaren beş yıl süreyle ders kitabı olarak kabul edilmiştir.

Türkçe Ders Kitabı –III (Özaltun, vd.)

Adı: Ortaokullar İçin Türkçe Ders Kitabı

Sınıf: 8

Yazarları: Celal ÖZALTUN, Selahattin ASLAN ve Veysi YILDIRIM

Yayınevi: Başarı Yayımcılık

Basıldığı Yer ve Yıl: İstanbul, 1995

Bu kitap, Talim ve Terbiye Kurulunun 02.03.1994 tarihli ve 148 sayılı kararıyla

1994–95 öğretim yılından itibaren beş yıl süreyle ders kitabı olarak kabul edilmiştir.

-57-

Page 68: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

4.1. SÖZCÜK YANLIŞLARI

Sözcük düzeyinde oluşan dil yanlışları bu grupta ele alınmıştır. İncelediğimiz Türkçe

ders kitaplarındaki başlıca sözcük yanlışları: gereksiz sözcük kullanılması, yanlış sözcük

kullanılması, sözcük eksikliği ve sözcüğün yanlış yerde kullanılmasıdır.

4.1.1.Gereksiz Sözcük Kullanımı

Bu kısımda bir tümce içerisinde gereksiz yere kullanılan sözcüklerin neden olduğu

dil yanlışları ele alınmıştır. Gereksiz sözcük kullanımı birkaç değişik şekilde olabilir:

Bir tümcede aynı anlama gelen sözcüklerin kullanılması, bir sözcük veya sözcük

grubunun başka sözcüklerin sahip olduğu anlamı kapsaması halinde bunların yan yana

kullanılması bu gruptan dil yanlışları oluşturur.

Gereksiz Sözcük: 1

İleri sürülen fikir ve görüşlerin makalede olduğu gibi ispatlanması yoluna

gidilmiş midir? (Öner, vd. 1993: 19).

Yazar, konu üzerinde ileri sürdüğü fikirlerini ve görüşlerini kendisi özgürce

mi açıklamaktadır, yoksa… (Öner, vd. 1993: 19).

AÇIKLAMA:

Yukarıdaki tümcelerde "fikir" ve "görüş" sözcükleri aynı anlamda kullanılan

sözcüklerdir. Aynı anlama gelen sözcüklerin bu şekilde bir arada kullanılması anlatım

bozukluğuna yol açmaktadır. Bunlardan birinin atılmasıyla tümce düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

“Yazar, konu üzerinde ileri sürdüğü görüşlerini kendisi özgürce mi

açıklamaktadır, yoksa…”

“İleri sürülen görüşlerin makalede olduğu gibi ispatlanması yoluna gidilmiş

midir?”

Gereksiz Sözcük: 2

Yazının ana fikrini birkaç cümle halinde özetleyiniz (Öner, vd. 1993: 26).

AÇIKLAMA:

Anafikir kavramıyla zaten “Bir parçada esas vurgulanmak istenen düşünce ya da

yazarın okuyucusuna vermek istediği mesaj” anlaşılmaktadır (Komisyon, Anadolu ve

Fen liselerine Haz. Türkçe, Anafen Yayınları, İstanbul, 2000). Anafikrin ayrıca

-58-

Page 69: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

özetlenmesi olmaz. Üstelik birkaç cümle halinde özetleyiniz, şeklinde bir kullanıma hiç

gerek yoktur.

DOĞRUSU:

“Yazının anafikrini belirtiniz.”

“Anlatılmak isteneni birkaç tümceyle yazınız.” ya da

“Parçada anlatılmak isteneni özetleyiniz.”

Gereksiz Sözcük: 3

Parçanın giriş, gelişme ve sonuç bölümlerini belirleyerek her bölümde

anlatılanları kısaca özetleyiniz (Öner, vd. 1993: 36).

AÇIKLAMA:

Özetin kısası da uzunu da olabilir. Ancak, ders kitaplarındaki parçalar zaten uzun

değildir. Ayrıca yukarıda istenen, parçanın giriş, gelişme ya da sonuç bölümlerinden her

birinin ayrı ayrı özetidir. Bu özetin uzun olması olanaklı değildir. Bu durumda "kısaca"

demeye gerek yoktur. Çünkü "kısaca" sözcüğünün anlamı bir bakıma "özet"

sözcüğünde vardır.

DOĞRUSU:

“Parçanın giriş, gelişme ve sonuç bölümlerini belirleyerek bu bölümlerde

anlatılanları özetleyiniz.”

Gereksiz Sözcük: 4

Son defa olarak karanlıkta iki ayaklı birer pamuk yumağından ibaret olan sarı

gagalı yavrularını çağırdı (Öner, vd. 1993: 41).

(Halikarnas Balıkçısı, Gözünü Kaybeden Kuş)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede kullanılan "olarak" sözcüğü gereksiz yere kullanılmıştır; tümceden

"olarak" sözcüğü atılsa da aynı anlam verilmektedir.

Burada olduğu gibi; gereksiz sözcüklerin kullanılması ya da tümce içerisinde başka

bir sözcükte anlamı bulunan sözcüklerin kullanılması anlatım bozukluğuna yol

açmaktadır.

DOĞRUSU:

"Son defa, karanlıkta iki ayaklı birer pamuk yumağından ibaret olan sarı gagalı

yavrularını çağırdı."

-59-

Page 70: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Gereksiz Sözcük: 5

Yılkı Atı'nda okuduğunuz parçada hayatının bir bölümünü izlediğiniz atın başına

gelenler türlü yönleriyle anlatılmıştır (Yörük, vd. 1996:105).

AÇIKLAMA:

Tümcede "Yılkı Atında" sözü gereksiz kullanılmıştır. Yılkı Atı, Abbas Sayar’ın

eserinin adıdır. Kitaptaki parçanın ismi Yaşama Kavgası’dır. Ancak biz bu parçayı Yılkı

Atı’ndan değil; Türkçe kitabından okumaktayız. Dolayısıyla, ‘okuduğunuz parçada’

sözünden önce ayrıca ‘Yılkı Atı’nda ifadesi kullanılmamalıdır.

Buradaki "hayatının bir bölümünü izlediğiniz" kısmı anlam bakımından

uygunsuzluğu nedeniyle tümceden çıkarılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Okuduğunuz parçada atın başına gelenler türlü yönleriyle anlatılmıştır.”

Gereksiz Sözcük: 6

İlim: Ele aldığı konuyu deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararlanarak

yasalar çıkarmaya çalışan bilgi, bilim (Yörük, vd. 1996: 251).

AÇIKLAMA:

"Ele aldığı konuyu" nesnesi herhangi bir eyleme ya da eylemsiye bağlanmadığı için

ortada kalmıştır. Dolayısıyla bu kısım gereksiz kullanılmıştır ya da yüklemi olmadığı

için yüklem eksikliği söz konusudur.

DOĞRUSU:

"İlim, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararlanarak yasalar çıkarmaya

çalışan bilgidir."

Gereksiz Sözcük: 7

Bugüne kadar geçen hayatınızda okul arkadaşlarınızdan ve çevrenizdeki

insanlardan tembellikten zarar görenler var mı? (Öner, vd. 1993: 95).

AÇIKLAMA:

Tümce, “Hayatınızda, okul arkadaşlarınızdan ve çevrenizdeki insanlardan

tembellikten zarar görenler oldu mu?” şeklinde ifade edilse zaten şimdiye kadar geçen

hayat anlaşılır. Bunun için ayrıca “Bu güne kadar geçen hayatınızda...” demeye gerek

yoktur. Ya da ‘hayatınızda’ sözcüğü de tümceden çıkarılabilir.

Yüklem olarak ‘var mı’ yerine ‘oldu mu’ sözcüğü daha uygun düşmektedir. Ancak

bu, önemli bir hata olmadığından ilgili bölümde ele almadık.

-60-

Page 71: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

“Şimdiye kadar, okul arkadaşlarınızdan ve çevrenizdeki insanlardan tembellikten

zarar görenler oldu mu?”

Gereksiz Sözcük: 8

Fıkra, güncel birtakım konularda yazarın o konudaki görüşünü ortaya koymak

için yazılır (Öner, vd. 1993: 232).

AÇIKLAMA:

Tümcede, "o konudaki" sözcük grubunun kullanılmasına gerek yoktur. Çünkü bu

gönderme, tümcedeki "güncel birtakım konularda" kısmını karşılamaktadır. Kısa bir

tümcede buna gerek yoktur. Bu kısım tümceden atılarak tümce şu şekilde olmalıdır:

"Fıkra, güncel birtakım konularda yazarın görüşünü ortaya koymak için yazılır.”

Ancak burada, fıkranın yazar tarafından değil de başkası tarafından yazıldığı

şeklinde bir anlam çıkmaktadır. Bu hatanın da giderilmesi için tümcenin biraz daha

değiştirilmesi gerekmektedir.

DOĞRUSU:

"Fıkra, yazarın, güncel birtakım konularda görüşünü ortaya koymak için kaleme

aldığı yazılardır.”

Gereksiz Sözcük: 9

Önemli olarak belirtilmek istenen düşünce ve duygu yükleme yakın olarak

yazıldığı gibi; kelimelerin yeri değiştirilmeden de istenilen vurgu yoluyla anlatılır

(Özaltun, vd. 1995: 16).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede iki tane ‘olarak’ sözcüğü kullanılmıştır. Birinci "olarak" eylemsisi

kullanıma uygun değildir. Bunun yerine ortaç eki olan "-dık,-dik" ekinin kullanıldığı bir

sözcük (olduğu) daha doğru olabilir. Çünkü burada "düşünce ve duygunun önemi"

vurgulanmak isteniyor. İkinci "olarak" sözcüğüne ise hiç gerek yoktur.

Burada olduğu gibi bir tümcede iki kere "olarak" sözcüğünün kullanılmış olması

anlatımı bozmaktadır.

DOĞRUSU:

“Önemli olduğu belirtilmek istenen düşünce ve duygu, yükleme yakın yazıldığı gibi;

kelimelerin yeri değiştirilmeden de istenilen, vurgu yoluyla anlatılır.”

-61-

Page 72: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Gereksiz Sözcük: 10

Bu baskıya, zora sürekli bir şekilde tepki göstermek zorunluğu ile

karşılaşmalarıdır (Özaltun, vd. 1995:224).

(Halis Özgü, Okul ve Meslek Seçimi)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede değişik anlam belirsizlikleri vardır. Ancak burada sadece gereksiz

sözcükten söz edeceğiz. Buradaki gereksiz kullanım "bir şekilde" ifadesidir. Bunu

tümceden çıkarmak gerekmektedir.

DOĞRUSU:

"(Onların başarısızlık nedeni) bu baskıya sürekli tepki göstermek zorunda

kalmalarıdır.”

Gereksiz Sözcük: 11

Birinci örnek cümledeki "-idi" eki ve ikinci cümledeki "-tir" eki ek fiil eki olduğu

için vurgu almaz (Özaltun, vd. 1995: 13).

AÇIKLAMA:

Ek-fiil eki şeklinde bir kullanım gereksiz sözcük kullanıldığı için yanlıştır. Ayrıca "ek

eki" demenin de yanlışlığı ortadadır. Ek-fiil dediğimiz; "idi, imiş, ise" ekleri zaten ek-

fiildir, ek-fiil ekleri değildir. Bu tümcedeki "eki" tamlananı atılmalıdır.

DOĞRUSU:

Birinci örnek tümcedeki "-idi" eki ve ikinci tümcedeki "-tir", ek-fiil olduğu için vurgu

almaz."

Gereksiz Sözcük: 12

....Cümlelerinde parasız ve bedava kelimeleri anlamları aynı olan eş anlamlı

kelimelerdir (Özaltun, vd. 1995: 21).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede kullanılan "anlamları aynı olan" ile "eş anlamlı" ifadelerinin belirtmek

istediği anlam aynıdır. Dolayısıyla bunlardan birine gerek yoktur. Terim olarak ‘eş

anlamlı’ ifadesinin tümcede geçmesi isteniyorsa bu, ayraç (parantez) içerisinde de

verilebilir.

DOĞRUSU:

"...Tümcelerinde, parasız ve bedava kelimeleri anlamları aynı olan sözcüklerdir."

-62-

Page 73: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Gereksiz Sözcük: 13

Dünyadaki her şeye üzüntülü ve kederli bir bakış açısıyla bakmak... (Özaltun, vd.

1995: 28).

AÇIKLAMA:

"Üzüntülü" ile "kederli" aynı anlama gelen sözcüklerdir. Bunlardan birinin tümceden

çıkarılması gerekmektedir.

DOĞRUSU:

"Dünyadaki her şeye üzüntülü bir bakış açısıyla bakmak"

Gereksiz Sözcük: 14

"Cumhuriyetin yurdumuza kazandırdıklarını" anlatan düşüncelerinizi ortaya

koyan bir konuşma hazırlayıp sınıfa sununuz (Özaltun, vd. 1995: 53).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede "anlatan" eylemsisiyle "düşüncelerinizi ortaya koyan" söz gurubu aynı

anlama gelmektedir. Bu tümceden "düşüncelerinizi ortaya koyan" kısmı çıkarılmalıdır.

Çünkü birbirinin anlamını içeren sözcük ya da sözcük grupları yan yana kullanılırsa

anlatım bozukluğuna yol açar.

DOĞRUSU:

"Cumhuriyetin yurdumuza kazandırdıklarını anlatan bir konuşma hazırlayıp sınıfa

sununuz."

Gereksiz Sözcük: 15

Şiir hece ölçüsüyle yazılmış, fakat üç bölümden oluştuğu için her bölümde üç

değişik ölçü kullanılmış (Özaltun, vd. 1995: 65).

AÇIKLAMA:

Şiirin tümünde üç değişik ölçü kullanılmıştır. Her bölümde üç değişik ölçü

kullanılmamış; sadece bir bölümde bir ölçü kullanılmıştır. Anlatılmak istenen; şiirde üç

değişik ölçünün kullanıldığı ya da üç bölümden oluşan şiirin her bölümünde ayrı

ölçünün kullanıldığıdır. Ama "her bölümde üç değişik ölçü" denince bir bölüm

içerisinde üç tane farklı ölçünün kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Tümce, "değişik" sözcüğünden önceki "üç" sözcüğü atılarak kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Şiir, hece ölçüsüyle yazılmış, fakat üç bölümden oluştuğu için her bölümde değişik

ölçü kullanılmış.”

-63-

Page 74: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Gereksiz Sözcük: 16

Bu küçük yaratığın ruhundaki büyüklük ve mertlik beni daha o dakikada

kavramıştı. Ondan sonra aramızda o gün geçtikçe derinleşen bir dostluk başladı

(Özaltun, vd. 1995: 72).

(H.N.Zorlutuna, Selim)

AÇIKLAMA:

Tümcedeki "o" sözcüğünün hangi, görevde ve anlamda kullanıldığı belli değildir.

Sıfat olarak düşünürsek tümcedeki durumu itibariyle "o gün" şeklinde kullanmaya gerek

yoktur. Hatta "gün geçtikçe..." şeklinde kalıplaşan söz öbeğinin uyumunu bozmaktadır.

"o" sözcüğü "dostluk" sözcüğünü karşılamak üzere zamir olarak da kullanılamaz.

Çünkü zaten dostluk sözcüğü kullanılmıştır. Sonuç olarak; "o" zamiri atılarak tümce

daha belirgin bir şekilde kullanılabilir.

DOĞRUSU:

“Bu küçük yaratığın ruhundaki büyüklük ve mertlik beni daha o dakikada

kavramıştı. Ondan sonra aramızda, gün geçtikçe derinleşen bir dostluk başladı.”

Gereksiz Sözcük: 17

Planın sonunda tavsiye ve önerileriniz varsa belirtiniz (Özaltun, vd. 1995: 82).

AÇIKLAMA:

Tavsiye ve öneri sözcükleri aynı anlama gelmektedir. Bu sözcüklerden biri tümceden

çıkarılarak tümce düzgün duruma getirilebilir.

DOĞRUSU:

"Planın sonunda önerileriniz varsa belirtiniz."

Gereksiz Sözcük: 18

Kitap en gerçek bir dosttur (Özaltun, vd. 1995:139).

(H.Ali Yücel, Okumak)

AÇIKLAMA:

"Gerçek" sözcüğünün bu tümcede kullanıldığı gibi derecelendirilmesi yanlıştır.

Çünkü gerçeğin biraz'ı olmayacağı gibi en’i de olmaz. Dolayısıyla bu tümcede "gerçek"

sözcüğü zaten vurgu için yapılmıştır. Ayrıca "en" sözcüğüne gerek yoktur. “Kitap bir

dosttur”, desek anlatmak istediğimiz düşünce verilmiş olur. “Kitap gerçek bir dosttur”

dersek bu düşünceyi ayrıca vurgulamış oluruz.

-64-

Page 75: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

“Kitap gerçek bir dosttur”

Gereksiz Sözcük: 19

Bizde böyle ortak seyahat organizasyonları; otokar gibi ucuz pratik ve rahat taşıt

vasıtaları, acentalar ve rehberler yoktur (Özaltun, vd. 1995:153).

(Peyami Safa, Tatilde Seyahat)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede aynı anlama gelen iki sözcük ile bir tamlama oluşturulmuştur: ‘taşıt

vasıtaları’. "Taşıt" ile "vasıta" zaten aynı anlamdadır. "taşıt taşıtları" ya da "vasıta

vasıtaları" gibi bir kullanım mümkün değilse "taşıt vasıtaları" şeklinde bir kullanım da

söz konusu olamaz.

DOĞRUSU:

"Bizde böyle ortak seyahat organizasyonları; otokar gibi ucuz, pratik ve rahat

taşıtlar, acenteler ve rehberler yoktur."

Gereksiz Sözcük: 20

Gündüzden beri, bütün parti toplantısı süresince karşıki millet bahçesinde,

meclisin kendi bahçesinde toplaşmış bekleşenlerin çoğu, dinleyiciler localarını

hıncahınç doldurdu… (Özaltun, vd.1995: 36).

(R.E.Ünaydın, Müthiş Gece)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede ‘bütün’ sözcüğünü kullanmaya gerek yoktur. Hatta kullanılması birden

çok toplantı anlamı vermektedir. Oysa bir toplantı söz konusudur. Bu sözcük tümceden

çıkarılmalıdır.

(Yanlış sözcük ve gereksiz ek kullanımı, ilgili bölümlerde açıklanmıştır.)

DOĞRUSU:

“Gündüzden beri, parti toplantısı süresince karşıki millet bahçesinde, meclisin kendi

bahçesinde toplanmış bekleşenlerin çoğu, dinleyici localarını hıncahınç doldurdu.”

Gereksiz Sözcük: 21

ağız ve gönül birliği etmek: Bir konuda anlaşarak aynı biçimde söz ve duygu

birliği etmek (Yörük, vd. 1996: 246).

-65-

Page 76: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Anlaşarak söz ve duygu birliği etmek zaten "aynı biçimde" olur. Aynı biçimde

olmazsa ona "birlik etmek" denemez. Dolayısıyla "aynı biçimde" şeklindeki sözcük

grubu gereksizdir, tümceden çıkarılmalıdır.

DOĞRUSU:

“ağız ve gönül birliği etmek: Bir konuda anlaşarak söz ve duygu birliği etmek”

Gereksiz Sözcük: 22

Milliyetçilik, her şeyden önce, tarihsel bir insan grubunun kendi benliğine ve öz

değerlerine dönmesi, bunları araması demektir (Yörük, vd. 1996:238).

AÇIKLAMA:

Tümcedeki ‘bunları araması’ ifadesine gerek yoktur. Çünkü ‘kendi benliğine ve öz

değerlerine dönmesi’ sözü zaten bu anlamı kapsamaktadır. Buna göre gereksiz kısımlar

tümceden çıkarılmalıdır.

(Bu tümcedeki mantık yanlışı, ‘anlam yanlışları’ ile ilgili bölümde incelenmiştir.)

DOĞRUSU:

“Milliyetçilik, her şeyden önce, tarihi kökenleri olan bir insan topluluğunun, kendi

benliğine ve öz değerlerine dönmesi demektir.”

Gereksiz Sözcük: 23

Acele ve telaşının fazlalığından güçlükle soluk almak (Yörük, vd. 1996: 156).

AÇIKLAMA:

Somut ve soyut şeylerin ‘fazla’ sözcüğü ile kullanılması dilimizde olanaklıdır.

Ancak acelenin fazlalığı ya da telaşın fazlalığı gibi bir kullanım dilimize uygun

değildir. Fazla acele etmek ya da fazla telaş etmek şeklinde bir kullanım dilimizde

vardır ama bu, eylemin derecelendirilmesiyle ilgili bir durumdur. Tümceden,

"fazlalığından" sözcüğü çıkarılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Acelesinden ve telaşından güçlükle soluk alıyor."

Gereksiz Sözcük: 24

O, Türk askerinin kahramanca savaştığını gördükçe millete olan güven duygusu

ve vatan sevgisi arttı, çoğaldı (Özaltun, vd. 1995: 40).

(İlbeyi Laçin, Atatürkçülük)

-66-

Page 77: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Tümcedeki "artmak" ile "çoğalmak" eylemleri aynı anlamdadır. Bunlardan birine

gerek yoktur.

DOĞRUSU:

"O, Türk askerinin kahramanca savaştığını gördükçe onun millete olan güven

duygusu ve vatan sevgisi arttı."

Gereksiz Sözcük: 25

Arınmak: 1)Temizlenmek 2)Katışıksız arı duruma gelmek (Yörük,vd. 1996:246).

AÇIKLAMA:

"Katışıksız" ile "arı" aynı anlama gelen sözcüklerdir. Bu sözcüklerden birinin

çıkarılması anlatım bozukluğunu giderir. Buna göre tanımda; "Katışıksız duruma

gelmek" şeklinde kısaltma yapılabilir.

Yukarıdaki tanımın 2. maddesinden “katışıksız arı” şeklinde bir öbekleme de elde

edilebilir. Bu, sözlük kısmı olduğu için iki sözcüğün de kullanılması istenirse -en

azından- ‘katışıksız’ ile ‘arı’ sözcüklerinin arasında virgül kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

Arınmak: 1)Temizlenmek 2)Katışıksız duruma gelmek.

Gereksiz Sözcük: 26

Hariciye: (Parçada) Hastahanelerde ameliyatı veya tedaviyi gerektiren

hastalıklarla ilgilenen bölüm (Yörük, vd. 1996: 250).

AÇIKLAMA:

"Ameliyat" zaten bir tedavi yöntemidir. Tedaviyi gerektirmeyen hasatlıklar yoktur.

Hastahanelerde de tedaviyi gerektirmeyen hasatlıklarla ilgilenen bölümler yoktur. Buna

göre tümcenin "veya tedaviyi gerektiren" kısmı çıkarılmalıdır.

(TDK’nın güncel -internet- Türkçe Sözlüğünde hariciye şöyle tanımlanmaktadır:

“Ameliyatı gerektiren hastalıklarla ilgilenen hekimlik kolu. Hastanelerde bu

hastalıklarla ilgilenen bölüm”)

DOĞRUSU:

“Hariciye: (Parçada) Hastahanelerde ameliyat gerektiren hastalıklarla ilgilenen

bölüm.”

-67-

Page 78: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Gereksiz Sözcük: 27

Özetle, kişisel görüş ve düşünceler katılmalıdır (Yörük, vd. 1996: 40).

AÇIKLAMA:

Tümcede geçen “görüş” sözcüğü ile “düşünce” sözcüğü aynı anlamdadır. Bir

tümcede aynı anlama gelen iki sözcüğü kullanmak gereksizdir. Bu tümce aynı

anlamdaki sözcüklerden biri atılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Özetle, kişisel düşünceler katılmalıdır.”

Gereksiz Sözcük: 28

Duygu ve düşüncelerin birbiriyle böyle ilişki ve bağlantı içinde anlatılmasına

anlatımda birlik diyoruz (Yörük, vd. 1996: 15).

AÇIKLAMA:

Tümcedeki “ilişki" ve "bağlantı” sözcükleri aynı anlamda kullanılmıştır. Bunlardan

biri gereksizdir ve tümceden çıkarılmalıdır. Dolayısıyla örneğin, ‘bağlantı’ sözcüğü

atılarak ve “içinde” sözcüğü de değiştirilerek daha uygun bir tümce elde edilecektir.

DOĞRUSU:

“Duygu ve düşüncelerin birbiriyle ilişkili bir şekilde anlatılmasına anlatımda birlik

diyoruz.”

Gereksiz Sözcük: 29

Öğretmenlerinize karşı ne gibi görev ve sorumluluklarımızın olduğunu; onlardan

hangi davranışları beklediğinizi açıklayıp sıralayarak yazınızı geliştirebilirsiniz

(Yörük, vd. 1996: 81).

AÇIKLAMA:

"Görev" ile "sorumluluk" tümcede aynı anlamda kullanılmış sözcüklerdir.

Dolayısıyla birinin kullanılması, anlatılmak istenen düşüncede bir eksiklik meydana

getirmez. Buna göre aynı anlama gelen bu sözcüklerin biri atılarak gereksiz kullanım

giderilmelidir.

DOĞRUSU:

"Öğretmenlerinize karşı ne gibi sorumluluklarımızın olduğunu; onlardan hangi

davranışları beklediğinizi açıklayıp sıralayarak yazınızı geliştirebilirsiniz."

-68-

Page 79: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Gereksiz Sözcük: 30

Ben kimseyi cezalandırmak istemem. Bana gösteriniz ki siz de iyi ve temiz kalpli

çocuklarsınız (Yörük, vd. 1996: 81).

(Edmondo de Amicis, Öğretmenimiz)

AÇIKLAMA:

Türkçede ‘ki’ bağlacının, kullanıldığı yerlerde ya bir açıklayıcı görevi vardır, ya da

bu bağlaç karşıt bir durum beklentisi oluşturur. ‘Bana gösteriniz ki’ bağlantısından sonra

‘ben de bileyim’ gibi bir ifade beklentisine giriliyor. Ancak, tümcede "ki" bağlacı bu

şekilde kullanılmamıştır; gereksizdir.

DOĞRUSU:

"Siz de iyi ve temiz kalpli çocuklar olduğunuzu bana gösteriniz"

Gereksiz Sözcük: 31

Birbirlerine karşılıklı sevgi, saygı gösterdikleri için… (Yörük,vd. 1996:154).

AÇIKLAMA:

Birbirlerine sevgi ve saygı gösterme işi zaten karşılıklı olan bir şeydir. Dolayısıyla

‘karşılıklı’ sözcünün kullanılmasına gerek yoktur.

DOĞRUSU:

“Birbirlerine sevgi, saygı gösterdikleri için…”

Gereksiz Sözcük: 32

Babasıyla birlikte Ankara'nın bir otelinde kalıyor (Yörük, vd. 1996: 157).

AÇIKLAMA:

"Babasıyla" sözcüğündeki "-la" (ile) eki, zaten "birlikte" anlamı vermektedir.

Dolayısıyla Bu tümcede "birlikte" sözcüğünü kullanmaya gerek yoktur. Ayrıca, tümce;

"Ankara'nın bir otelinde" değil de; "Ankara'da bir otelde" şeklinde kullanılsa daha

doğru bir kullanım elde edilecektir.

DOĞRUSU:

“Babasıyla Ankara'da bir otelde kalıyor.”

Gereksiz Sözcük: 33

Gidenlerden ikisi şehit oldu ve gerçekten onları bir daha göremedik (Yörük,vd.

1996:184).

(H.Veldet Velidedeoğlu, Şehit ve Gazi Öğrenciler)

-69-

Page 80: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Gidenlerden ikisi şehit olduysa artık onları görmek için bir beklentiye girmek

gerekmez. Onları bir daha görememenin "gerçekten" veya "yalancıktan" olan bir şekli

yoktur. Bunun için "gerçekten" sözcüğü gereksizdir, kullanılmamalıdır.

DOĞRUSU:

"Gidenlerden ikisi şehit oldu ve onları bir daha göremedik."

Gereksiz Sözcük: 34

"Okula gitmemiş" sayılanların gittikleri bir büyük okul var: Hayat okulu.

Bitirecek başka okula gitme imkânını bulamamışlarımız arasında kimileri, hayat

okulunda neler öğrenmiyorlar? Ahmet Efendi, işte bu okuldan diplomalı (Yörük, vd.

1996: 93).

(S. L. Meray, Ahmet Efendi)

AÇIKLAMA:

"Bitirecek başka okula gitme imkânı " sözü sade ve anlaşılır bir ifade değildir. Bu

tümcede "bitirecek" sözcüğüne hiç gerek yoktur. Daha anlaşılır bir ifade için burada,

‘bitirecek, başka, arasında’ sözcükleri tümceden çıkarılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Okula gitmemiş" sayılanların gittikleri bir büyük okul var: Hayat okulu. Bir okula

gitme imkânı bulamayanlardan kimileri, hayat okulunda neler öğrenmiyorlar? Ahmet

Efendi, işte bu okuldan diplomalı."

Gereksiz Sözcük: 35

Türkler atı doğrudan doğruya kendilerine ehlileştirmişler ve tarihleri boyunca

heryerde at yetiştirilmesi, bakımı ve binicilikte ön safda gelen bir soy sayılmışlardır

(Öner, vd. 1993:205).

(Faruk Sümer, Türklerde At ve Binicilik)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede birden fazla yanlış yapılmıştır. Örneğin “doğrudan doğruya”

ikilemesini ve ‘kendilerine’ adılını kullanmaya gerek yoktur.

Burada yazım yanlışları da vardır: Tümcedeki “safda” şeklindeki kullanım yanlıştır.

Çünkü “saf” sözcüğündeki “f” sesi sert bir ünsüzdür. Sert ünsüzle biten sözcüklerden

sonra gelen ve ünsüzle başlayan ekler de sert ünsüzle başlar. Buna göre bu sözcük

‘safda’ değil, ‘safta’ şeklinde kullanılmalıdır.

-70-

Page 81: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Ayrıca, ‘heryerde’ tamlamasının da bitişik yazılması yanlıştır; ‘her yerde’ şeklinde

ayrı olması gerekir.

DOĞRUSU:

“Türkler atı ehlileştirmişler ve tarihleri boyunca her yerde at yetiştirilmesi, bakımı

ve ata binicilikte ön safta gelen bir soy olmuşlardır.”

Gereksiz Sözcük: 36

Mısralardaki koyu renkle belirtilen hecelerin diğer hecelerden baskılı ve belirgin

olarak okunduğunu görüyoruz (Özaltun, vd. 1995: 12).

AÇIKLAMA:

Tümcede ‘belirgin’ ve ‘baskılı’ sözcükleri aynı anlamda kullanılmak istenmiştir. Bu

sözcüklerden biri tümceden çıkarılmalı; ayrıca, burada ‘olarak’ sözcüğünün

kullanılmasına da gerek yoktur.

DOĞRUSU:

"Mısralardaki koyu renkle belirtilen hecelerin diğer hecelerden (daha) belirgin

okunduğunu görüyoruz."

Gereksiz Sözcük: 37

Tasavvufa göre kalp, Allah'ın evi olarak kabul edildiğinden, gönül kırmanın

günah olduğu, bu sebeple de gönül almanın kutsallığından bahsedilir (Özaltun, vd.

1995: 96).

AÇIKLAMA:

Burada ‘bu sebeple’ bağlacını kullanmaya gerek yoktur. Çünkü ‘gönül almanın

kutsallığı’nın nedeni, tam olarak, ‘gönül kırmanın günah olması’ değildir. Tümceden

‘olarak’ sözcüğü de gerekmediği halde kullanılmıştır. Bu sözcüğün de çıkarılması

uygun olur.

(Bu tümcede ek eksikliği de vardır; ilgili bölümde açıklanmıştır.)

DOĞRUSU:

“(Şiirde), tasavvufa göre kalp, Allah'ın evi kabul edildiğinden, gönül kırmanın günah

olduğundan; gönül almanın da kutsallığından bahsedilir.”

Gereksiz Sözcük: 38

Tanzimat, Türk milletinin yüzyıllar boyunca içinde bulunduğu İslâm kültür

çerçevesinden çıkıp batı kültürüne yönelmesi halidir (Yörük, vd. 1996: 238).

-71-

Page 82: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki tamlama yanlışı ilgili bölümde gösterilmiştir. Burada belirtmek

istediğimiz ise tümcenin sonundaki "halidir" sözcüğünün gereksiz oluşudur. Bu

kullanım Türkçedeki akıcılığı bozmaktadır. Bu sözcükteki ek-eylem, önceki sözcüğe

eklenmelidir.

DOĞRUSU:

"Tanzimat, Türk milletinin yüzyıllar boyunca içinde bulunduğu İslâm kültürü

çerçevesinden çıkıp batı kültürüne yönelmesidir."

4.1.2. Yanlış Sözcük Kullanılması

Bu kısımda bir sözcüğün başka bir sözcükle karıştırıldığı durumlar çokça görülür. Bu

hatanın sebebi genellikle, birazcık ses benzerliği olan ama anlamca çok farklı başka bir

sözcüğün kullanılmış olmasıdır.

Bir de kimi sözcükler vardır ki ses bakımından çağrıştırmasa bile o tümcede

kullanılan diğer varlık ya da nesnelerle uyumsuz kalır; anlama ters düşer… Böyle

sözcüklerin de kullanılması durumunda anlatım bozulur.

Bu bölümde kullanılmaması gerektiği halde kullanılan veya başka sözcüklerle

karıştırılan bu tip yanlış sözcükleri inceleyeceğiz.

Yanlış Sözcük: 1

Hayfa: Görürüm ki yüzüme pek dikkatli bakıyorsunuz. Kaç yaşında zannedersiniz

beni?

Rıhleti: Efendim nihayet yirmi altı, yirmi yedi olmalı.

Hayfa: Ha ha ha ha ha! Tamam doksan yaşını geçtim.

Rıhleti: Hay? Doksan mı? (Öner, vd. 1993: 174).

(A.Vefik Paşa, Allah'a Emanet)

AÇIKLAMA:

Bu karşılıklı konuşmada geçen ‘tamam’ sözcüğü onaylama anlamında değildir.

Çünkü bunu gerektiren bir durum yoktur. Burada kullanılmak istenen, ‘tam’

sözcüğüdür. Çünkü ortada şaşırtıcı bir durum vardır; o da kişinin hiç göstermediği

halde, doksan yaşını bulmuş ve geçmiş olmasıdır.

DOĞRUSU:

“Ha ha ha ha ha! Tam doksan yaşını geçtim.”

-72-

Page 83: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yanlış Sözcük: 2

Yazarımız şairimiz bölümünde ise, metnin yazar veya şairinin ana hatlarıyla

tanıtılmasına çalışılmıştır (Öner, vd. 1993:8).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede “ana hatlarıyla” tamlamasının kullanılması uygun değildir. Çünkü

tanıtılan şairdir, yazardır. Bir yazarın ya da şairin ana hatlarıyla tanıtılması olmaz. Bir

eserin ana hatları tanıtılır, bir konunun, bir durumun ana hatlarıyla tanıtılması

anlaşılabilir; ama şairin ana hatlarıyla tanıtılması olmaz. Bu tümcede kullanılan “ana

hatlarıyla” söz öbeği yerine ‘kısaca’ veya ‘özetle’ gibi belirteçler kullanılabilir.

DOĞRUSU:

"Yazarımız şairimiz bölümünde ise metnin yazar veya şairinin kısaca tanıtılmasına

çalışılmıştır."

Yanlış Sözcük: 3

Öğreneceklerimiz:

1. Güzel ahlâk, 2. Toplumların ahlâk anlayışı, 3. Özlü sözler, 4. Cümlede

olumluluk olumsuzluk, 5. Tırnak işareti (Öner, vd. 1993: 34).

AÇIKLAMA:

Buradaki sıralamaya bakarak güzel ahlâkı, toplumların ahlâk anlayışını ve özlü

sözleri öğrenmekle bir dilbilgisi kuralı olan tümcede olumluluğu, olumsuzluğu ve

tırnak işaretini öğrenmenin aynı şey olduğu anlaşılmaktadır. Oysa bunlar aynı

sınıflandırmaya alınacak maddeler değildir. Çünkü tümcede olumluluk olumsuzluk

öğrenilebilir, tırnak işareti de öğretmen tarafından öğretilebilir. Ama güzel ahlâk ve

ahlâk anlayışı öğretmenin anlatmasıyla öğrenilmez; hayatta görerek yaşayarak

öğrenilir.

‘Öğreneceklerimiz’ başlığı altında toplanan ancak aynı şekilde öğrenilemeyecek

olan maddelerin sıralandığı yanlış kullanımlar, bu kitapta, 13, 23, 48, 53, 161, 186.

sayfalarda geçmektedir. Örneğin, sayfa 53’te Öğreneceklerimiz başlığı altında “1.

Gözlem, 2. İnsanoğlunun öğrenme isteği, 3. Günlük (Günce ), 4. Fiilimsiler”

maddeleri bulunmaktadır. Buradaki ‘İnsanoğlunun öğrenme isteği’ni diğerleriyle aynı

kategoride saymak doğru olmaz.

DOĞRUSU:

‘Öğreneceklerimiz’ başlığı yerine, ‘Konu Başlıkları’ ‘Konular’ ‘Göreceğimiz

konular’ “İşlenecek konular” ve benzer ifadeleri öneriyoruz.

-73-

Page 84: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yanlış Sözcük: 4

Yazarın anlatım özelliklerini belirtiniz (Öner, vd. 1993: 19).

AÇIKLAMA:

Bir yazının anlatımı, anlatım özellikleri olabilir. Ama yazarın anlatımı değil, anlatışı

olabilir. Çünkü yazara ait olan ancak bir eylemin adı olabilir. "anlatış" bir eylem adıdır

ama "anlatım" bir eylem adı değildir. Buna göre, bu tümcede, yanlış sözcük

kullanımından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır.

DOĞRUSU:

“Yazarın anlatış özelliklerini belirtiniz”

Yanlış Sözcük: 5

Hukuk öğrenimi yaptı (Öner, vd. 1993: 20).

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki "yaptı" sözcüğü uygun düşmemektedir. Bunun yerine "gördü"

denilmelidir. Örneğin, ‘eğitim’ yapılır. Ama bu, eğitimi verenler tarafından yapılır.

Eğitilen ise ‘eğitim almıştır’ veya ‘eğitim görmüştür’. ‘Öğrenim’ yapılmaz, görülür.

DOĞRUSU:

“Hukuk öğrenimi gördü.”

Yanlış Sözcük: 6

Seyirci; kültürüyle, zevkiyle, alışkanlığı ve takdiriyle tiyatroya tenkitte bulunursa,

bunun seyirciye rehberlik etmekte az çok bir rolü olması tabidir (Özaltun, vd. 1995:

125).

(S.Esat Siyavuşgil, Tiyatro ve Seyirci)

AÇIKLAMA:

Seyirci, tiyatroya tenkitte bulunursa tiyatroya, tiyatronun yönetmenine ve teknik

kadrosuna, oyuncularına ya da tiyatro yazarına rehberlik etmiş olur; seyirciye değil.

Buna göre tümcedeki ikinci ‘seyirci’ sözcüğünün yerine ‘tiyatroya’ sözcüğünün

kullanılması gerekmektedir.

DOĞRUSU:

"Seyirci; kültürüyle, zevkiyle, alışkanlığı ve takdiriyle tiyatroya tenkitte bulunursa,

bunun tiyatroya rehberlik etmekte az çok bir rolünün olması tabidir."

-74-

Page 85: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yanlış Sözcük: 7

Üçüncü bölümde, Mustafa Kemal'in ilerici ve çağdaş düşüncelerde, işlerde

yaşadığı... (Yörük, vd. 1996: 60).

AÇIKLAMA:

Mustafa Kemal'in ilerici ve çağdaş düşüncelerde yaşaması onun manevi anlamda

yaşaması demektir. Ama M. Kemal'in ‘işlerde yaşaması’ şeklindeki bir kullanım Türkçe

açısından uygunsuzdur. Ancak, Mustafa Kemal’in hedeflediği çağdaşlığı

yakalayabilmek için gerekli işler hakkıyla yapılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Üçüncü bölümde, Mustafa Kemal'in ilerici ve çağdaş düşüncelerde yaşadığı..”.

Yanlış Sözcük: 8

Birçok yazar artık çocuğu konu almakta, çocuklar için şiir, roman, hikâye gibi

edebiyat ürünleri yanında bilimsel yayınlar yapmaktadır (Öner, vd. 1993: 25).

AÇIKLAMA:

‘Birçok yazarın çocuğu konu alması’ anlaşılabilir ama ‘birçok yazarın bilimsel yayın

yapması’ şeklindeki kullanım uygun değildir. Çünkü yazar yazı yazar, yayın yapmaz.

Yayını yayın evleri, matbaalar, ya da basın-yayın araçları yapabilir. Tümcede "yayınlar

yapmaktadır" yerine "yazılar yazmaktadır." şeklinde değişiklik yapılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Birçok yazar, artık çocuğu konu almakta, çocuklar için şiir, roman, hikâye gibi

edebiyat ürünleri yanında bilimsel yazılar yazmaktadır."

Yanlış Sözcük: 9

Cami, medrese ve türbe gezmelerini yeterli bularak eski Kayseri evlerini görmek

istedim (Yörük, vd. 1996:235).

AÇIKLAMA:

"Gezmeleri yeterli bulmak" ya da "...türbe gezmeleri" gibi bir kullanımın çok uygun

olmadığı açıktır. Çünkü belirtisiz isim tamlamaları genellikle bir kavram ya da nesne adı

oluşturmak için kullanılır. "Türbe gezmeleri" diye bir kavram oluşturmak ise mümkün

değildir.

DOĞRUSU:

"Cami, medrese ve türbeleri gezmeyi yeterli bularak eski Kayseri evlerini görmek

istedim."

-75-

Page 86: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yanlış Sözcük: 10

“İnsan bence kendime düşman aramamalı; insanın düşmanı yine düşmandır.”

cümlesini bir paragraf halinde açıklayınız (Öner, vd. 1993: 47).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede bir sözcük yanlış kullanılmıştır; yüklem olan “düşmandır” sözcüğünün

yerine "insandır" sözcüğünün kullanılması gerekir. Bu şekilde düzeltmezsek anlamca

yanlış bir söz kullanmış oluruz. Burada ayrıca ‘kendine’ sözcüğü ‘kendime’ şeklinde

yanlış yazılmıştır. Bu durum dizgi yanlışlarında gösterilmiştir.

DOĞRUSU:

"İnsan bence kendine düşman aramamalı; insanın düşmanı yine insandır. ya da

"İnsan bence kendine düşman aramamalı; insanın düşmanı yine kendisidir.”

Yanlış Sözcük: 11

Ağu: Organizmaya girince kimyasal etkisiyle fizyolojik görevleri bozan ve...

(Yörük, vd. 1996:246).

AÇIKLAMA:

"Görevin" bozulması" şeklinde bir kullanım yanlıştır. Görev bozulmaz, yapı bozulur.

Buna göre görev sözcüğü yanlış kullanılmıştır.

DOĞRUSU:

"Organizmaya girince, kimyasal etkisiyle fizyolojik yapıyı bozan ..."

Yanlış Sözcük: 12

Meşrutiyette, Baytar Müdür-i Umûmisi Abdullah'ı, Ziraat Nazırı, derecesini

indirerek başka yere kaldırdı (Öner, vd.1993: 228).

(M.Cemal Kuntay, Mektep Arkadaşının Çocukları)

AÇIKLAMA:

Bu tümcenin sonundaki ‘kaldırdı’ sözcüğü yanlıştır. Bunun yerine ‘atadı’

sözcüğünün kullanılması uygun olur. Atamak: Birini bir göreve getirmek, tayin etmek,

anlamındadır; kaldırmak ise çok uzak bir mecaz anlam kazanarak bu anlamı

karşılayabilir. (Türkçe Sözlük, TDK)

(Bu tümcedeki diğer hatalar ilgili bölümlerde açıklanmıştır.)

-76-

Page 87: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

"Meşrutiyette, ziraat nazırı, Baytar Müdür-i Umumisi Abdullah'ın derecesini

indirerek onu başka bir yere atadı."

Yanlış Sözcük: 13

...Haydi, gel, önce Zeus’a adaklar ada. Sonra da sana tatlı şarap vereyim, iyi gelir,

içini kızdırır (Öner, vd. 1993:109).

(C. Üster, İlyada çevirisi, "Yiğit Hektor")

AÇIKLAMA:

“Kızdırmak” sözcüğü, Türkçemizde “sinirlendirmek” ya da bir nesneyi aşırı derece

ısıda tutmak suretiyle ısıtmak anlamında kullanılır. Ama Türkçede “içini kızdırmak”

şeklinde bir deyim ya da bir kullanım yoktur. Aslında söylenmek istenen ‘içini

ısıtmak’tır. Burada ısıtmak, hissedilebilecek bir ısı oluşturmak anlamında kullanılır.

Oysa kızdırmak, bir nesne için geçerli olup elle tutulamayacak derecede ısıtmaktır.

İnsanın içinin (iç organlarının) elle tutulmayacak kadar kızması söz konusu olamaz.

Bu bir çeviri yazıdır ve çeviri yaparken her iki dilin inceliklerini de çok iyi bilmenin

gerekliliği böyle örneklerde ortaya çıkıyor.

DOĞRUSU:

"Haydi, gel, önce Zeus’a adaklar ada. Sonra da sana tatlı şarap vereyim, iyi gelir,

içini ısıtır."

Yanlış Sözcük: 14

Ama Andromahe’nin yanaklarından yaşlar boşanıyordu (Öner, vd. 1993:109).

(C. Üster, İlyada çevirisi, "Yiğit Hektor")

AÇIKLAMA:

Bilindiği gibi yaşların boşandığı yerler yanaklar değildir, gözlerdir. O yaşların adı da

zaten gözyaşıdır. Boşandığı yer gözlerin alt kapaklarının içe bakan uç kısımlarıdır. Bu

yaşlar yanaklardan boşansaydı adı gözyaşı değil “yanak yaşı” olurdu.

Gözden boşanan yaşlar (gözyaşları) ancak yanaklardan sızabilir ya da akabilir. Buna

göre, gerekli yere doğru sözcük getirilerek tümce düzeltilmelidir. Ancak bu tümce için

birkaç değişik kullanım öneriyoruz:

DOĞRUSU:

“Ama Andromahe’nin yanaklarından yaşlar süzülüyordu.” veya

“Ama Andromahe’nin gözlerinden yaşlar boşanıyordu.”

-77-

Page 88: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yanlış Sözcük: 15

Destan türünde bir parçadan alınmış bir parça okudunuz (Öner, vd. 1993:110).

AÇIKLAMA:

Anlamı ve yazılışı aynı olan iki sözcüğün bir tümcede kullanılması tümcedeki

söyleyiş uyumunu ve akışını bozmakta, kulağı tırmalamaktadır. Bu tümcede kullanılan

“parçadan alınmış bir parça” sözü de böyledir. Anlam bakımından da bunun doğru

olduğu söylenemez. Bu yanlışı düzeltmek için birinci “parçadan” sözcüğünün yerine

"yazıdan" sözcüğü kullanılabilir. Buna göre tümce: “Destan türünde bir yazıdan

alınmış bir parça okudunuz.” şeklinde olabilir. Ancak burada da arka arkaya ‘bir’ ‘bir’

sözcükleri kullanılmıştır.

DOĞRUSU:

“(Yiğit Hektor adlı) destandan alınmış bir yazı okudunuz.”

Yanlış Sözcük: 16

Düşman ileride kara bulut gibi geliyordu (Öner, vd. 1993:143).

(A. Hikmet Müftüoğlu, Cepheden Mektup)

AÇIKLAMA:

Bu tümcenin düzgün duruma getirilmesi için iki türlü düzeltme yapılabilir: Yüklem

olarak ‘geliyordu’ sözcüğü kullanılmak istenirse; ‘ileride’ sözcüğündeki durum ekinin,

ayrılma eki (-den) olması gerekir. Tümceyi ek değiştirmeden düzeltmek gerekirse bu

durumda yüklemin değişmesi gerekir. Yüklem olarak ‘görünüyordu’ eylemi

kullanılabilir.

DOĞRUSU:

“Düşman ilerde kara bulut gibi görünüyordu” ya da

"Düşman ileriden kara bulut gibi geliyordu."

Yanlış Sözcük: 17

Atatürk'ün hizmetini basit, fakat temiz ruhlu, fedakâr bir Türk genci yapıyordu.

Bu delikanlının babası gizli gizli ve sık geliyor; oğluna:... (Öner, vd. 1993: 32).

(E.Ekrem Talu, Vatan Elden Giderse)

AÇIKLAMA:

Tümcedeki ''gizli gizli ve sık geliyor'' şeklindeki kullanım dil ve söyleyiş

bakımından uygun düşmemektedir. Bunu doğru bir biçimde kullanılabilmesi için,

ikilemenin değişmesi gerekmektedir.

-78-

Page 89: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

“Atatürk'ün hizmetini basit, fakat temiz ruhlu, fedakâr bir Türk genci yapıyordu. Bu

delikanlının babası sık sık ve gizlice geliyor; oğluna:... ''

Yanlış Sözcük: 18

İnce bir noktayı anlatmak için saatlerce yorulur; bu genç başı, bir gonca gibi

özenli parmaklarla açmaya çalışır (Öner, vd. 1993: 163).

(H.Z. Uşaklıgil, Acı Hayat Kadehinin Zehirli Suyu)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede birden fazla yanlış söz konusudur: Bu kısımla ilgili olanı; “yorulur”

sözcüğüdür. ‘Saatlerce yorulur’ değil; ‘saatlerce uğraşır’ ifadesinin kullanılması

gerekir. Çünkü insan saatlerce uğraştıktan sonra yorulur; saatlerce yorulmak olmaz.

Burada, ‘yorulur’ sözcüğünün yerine ‘uğraşır’ sözcüğü kullanılmalıdır.

Bir de “bu genç başı bir gonca gibi özenli parmaklarla açmaya çalışır.” İfadesinde

anlam bakımından belirsizlik vardır. Bu durum, anlam yanlışları kısmında ele

alınacaktır.

DOĞRUSU:

“İnce bir noktayı anlatmak için saatlerce uğraşır; bir gonca gibi olan bu genç başı,

özenli parmaklarla açmaya çalışır.”

Yanlış Sözcük: 19

“Acı hayat kadehinin zehirli suyunu içmek” ne demektir. Neden bu cümleye

şairane sıfatı verilmiştir? (Öner, vd. 1993:163).

AÇIKLAMA:

Şairane:“1. Şaire yakışır biçimde, şair gibi, 2. Şair niteliği taşıyan.”anlamında bir

sözcüktür; (Türkçe Sözlük, TDK). Buna göre şair gibi olan bir insan olabilir ya da bir

sözün söyleniş tarzı, biçimi, şair gibi, şairane olabilir. Bir tümcenin şair gibi olmasına

olanak yoktur. Bu tümcedeki söz de şairane söylenmiş, yani şairce, şair gibi söylenmiş

olabilir. Şairane sıfatı yazara ait ya da söyleyiş tarzıyla ilgili olması gerektiği için

tümce düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

“Acı hayat kadehinin zehirli suyunu içmek ne demektir? Neden bu tümce şairâne

söylenmiştir?”

-79-

Page 90: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yanlış Sözcük: 20

Hayfa: Ne duyuyorsunuz, neniz var?

Rıhleti: Aralıkta ağır baş ağrısı olur (Öner, vd. 1993:175).

(A.Vefik Paşa, Allah'a Emanet)

AÇIKLAMA:

Yabancı dilden Türkçeye çevrilen bu eserde pek çok çeviri yanlışı yapılmıştır. Bu

tümcede “aralıkta” sözcüğü böyle bir yanlışın sonucudur. Bilindiği gibi, “aralık”

sözcüğü 1) iki şey arasındaki açıklık, 2) Sıra, vakit, 3) Uygun, elverişli durum, fırsat, 4)

evin iki bölümü arasındaki dar geçit, 5) Yılın 31 gün süren son ayı (Türkçe Sözlük,

TDK) anlamlarında kullanılmaktadır. Burada söylenmek istenen ise ‘arada bir’

ifadesidir.

DOĞRUSU:

"Arada bir ağır baş ağrısı olur."

Yanlış Sözcük: 21

Gayet nefis eşyaya meraklı birisinin evinde vaktiyle fil dişiyle bağadan yapma bir

kutucuk gördümdü. Bu kutu küçücük ebadı ortasında âdeta harikalar saklı durabilen

bir müze gibiydi (Öner, vd. 1993: 221).

(F. Ahmet Aykaç, Ahmet Haşim ve Piyalesi)

AÇIKLAMA:

Yukarıdaki ikinci tümcede kimi sözcüklerin yanlış kullanılmasından kaynaklanan

anlatım bozukluğu söz konusudur. Burada ‘ortasında’ sözcüğü yerine ‘içerisinde’

sözcüğü; ‘durabilen’ sözcüğü yerine de ‘olan’ sözcüğü kullanılmalıdır. Noktalama

yanlışları ve diğer eksikler giderilerek tümce düzeltilmelidir.

(Her ne kadar sadeleştirilse de, bu ve benzeri metinlerde, yaklaşık seksen ya da yüz

yıl önceki süslü ancak anlaşılması güç Türkçe dikkatimizi çekiyor.)

DOĞRUSU:

“Bu kutu, küçücük boyutuna (ebadı) karşın, âdeta, içerisinde harikalar saklı olan

bir müze gibiydi.”

Yanlış Sözcük: 22

Çevremize uyumlu olmak ve belli toplum kurallarını uygulamak sizce önemli

midir? Neden? (Öner, vd. 1993:188).

-80-

Page 91: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu soru öğrencilere sorulmuştur. İlköğretim düzeyindeki öğrenciler toplum

kurallarını ya da başka kuralları uygulamakla görevli değildir; onlar kurallara uymakla

yükümlüdür. Buna göre “kuralları uygulamak” şeklindeki kullanım da yanlıştır. Çünkü

‘kural uygulamak’ yöneticilerin ya da sorumlu kişilerin görevidir.

DOĞRUSU:

“Çevremize uyumlu olmak ve belli toplum kurallarına uymak sizce önemli midir?”

Yanlış Sözcük: 23

Fakat artık bitkindi. Gecenin karanlığında sesi sendeliyordu. Sesi dindikçe de

kanatları sarkıyordu (Öner, vd. 1993: 41).

(Halikarnas Balıkçısı, Gözünü Kaybeden Kuş)

AÇIKLAMA:

‘Sendelemek’, dengesini kaybetmek, düşeyazmak, anlamında bir sözcüktür ve görsel

özelliği olan bir eylemdir. Parçada ‘kısılmak’ sözcüğü yerine kullanılmıştır. Dilimizde

benzer durumlarda ‘sesi titremek’ ifadesi de kullanılır. (Ancak şiir dilinde imge

oluşturmak için ‘sesi sendeliyordu’ gibi kullanımlar olabilir.) ‘Dindikçe’ sözcüğü de

‘kısıldıkça, azaldıkça’ anlamında kullanılmıştır.

DOĞRUSU:

“Gecenin karanlığında sesi kısılıyordu. Sesi kısıldıkça da kanatları sarkıyordu.”

Yanlış Sözcük: 24

Günce, tarih belirterek günü gününe tutulan notlar toplamı, anı ise

hatırlamalardan, belge ve birtakım bilgilerden yararlanılarak yazılan yazı türüdür

(Öner, vd. 1993:234).

AÇIKLAMA:

Belge ve bilgiler bir birikimin adıdır. Bunlardan yararlanılması olanaklıdır. Ama

"hatırlama" bir eylemin adıdır. Bir eylemden yararlanılması çok uygun düşmemektedir.

Bu doğrultuda, "hatırlamalardan yararlanma" şeklinde bir kullanım doğru değildir.

Bunun yerine "hatıralardan yararlanma" denebilir. Parçada sözü edilen de zaten odur.

DOĞRUSU:

“Günce, tarih belirterek günü gününe tutulan notlar toplamı; anı ise hatıralardan,

belgelerden ve bilgilerden yararlanarak yazılan yazı türüdür.”

-81-

Page 92: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yanlış Sözcük: 25

Tasavvuf şairi olan Yunus, eserlerinde Allah sevgisini ve ona ulaşamamanın

özlemini işler (Özaltun, vd. 1995:97).

AÇIKLAMA:

Tasavvuf anlayışına göre "Allah'a ulaşma özlemini" anlayabiliriz. Ancak "Allah'a

ulaşamamanın özlemi" olmaz. Allah’a ulaşamamak tasavvuf yolunda gidenler için

ancak bir üzüntü nedeni olabilir. Buna göre yanlış sözcük düzeltilerek, hatta ‘ulaşma’

sözcüğü de çıkarılarak tümcedeki anlatım yanlışı giderilmelidir.

DOĞRUSU:

"Tasavvuf şairi olan Yunus, eserlerinde Allah sevgisini ve özlemini işler."

Yanlış Sözcük: 26

Çünkü hakikatı bilmeden yapılan işlerde, yanılma payı her zaman mümkündü.

Oysa bir milletin kaderini değiştirecek olan insan hataya düşmemeliydi (Özaltun, vd.

1995: 187).

(İlbeyi laçin, Atatürkçülük)

AÇIKLAMA:

‘Mümkün’ sözcüğü ‘muhtemel, olabilir, olası’ (Türkçe Sözlük, TDK) anlamındadır.

Bu durumda ortaya çıkan, ‘yanılma payı muhtemeldir.’ ifadesi yerine ‘yanılma payı

vardır.’ denmelidir. Ya da ‘Yanılma olasılığı vardır, yanılma ihtimali vardır.’ ifadeleri de

yanlış olmaz.

DOĞRUSU:

"Çünkü hakikati bilmeden yapılan işlerde, yanılma payı her zaman vardır." ya da

"Çünkü hakikati bilmeden yapılan işlerde, yanılma olasılığı her zaman vardır."

Yanlış Sözcük:27

Gündüzden beri, bütün parti toplantısı süresince karşıki millet bahçesinde,

meclisin kendi bahçesinde toplaşmış bekleşenlerin çoğu, dinleyiciler localarını

hıncahınç doldurdu… (Özaltun, vd.1995: 36).

(R.E.Ünaydın, Müthiş Gece)

AÇIKLAMA:

Yukarıda geçen "toplaşmak" sözcüğü, zamanla yuvarlaklaşıp top halini almak,

anlamındadır. Oysa meclisin kendi bahçesinde bekleşenlerin bu hali alması, diye bir şey

düşünülemez. Tümcede kullanılan "toplaşmış" sözcüğünde sadece bir ses yanlışlığı

-82-

Page 93: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

vardır. Ama bu, anlamı çok değiştirmektedir. "Toplaşmış" sözcüğündeki ‘ş’ sesi yerine

‘n’ dönüşlülük ekinin getirilmesi gerekmektedir. "toplanmak" bir araya gelmek

demektir.

(Bu tümcedeki gereksiz ek kullanımıyla ilgili yanlış, ilgili bölümde açıklanmıştır.)

DOĞRUSU:

"Gündüzden beri, bütün parti toplantısı süresince karşıki millet bahçesinde, meclisin

kendi bahçesinde toplanmış bekleşenlerin çoğu, dinleyici localarını hıncahınç

doldurdu…”

Yanlış Sözcük: 28

Mısralardaki koyu renklerle belirtilen hecelerin diğer hecelerden baskılı ve

belirgin olarak okunduğunu görüyoruz (Özaltun, vd. 1995: 12).

AÇIKLAMA:

Tümcede kullanılan "baskı" sözcüğü psikolojik baskıyı, sıkıyönetimi çağrıştırıyor.

Ayrıca verilmek istenen "vurgulu" ya da belirgin" gibi anlamları tam olarak

karşılamıyor. Dolayısıyla "baskılı" sözcüğü burada yanlış kullanılmıştır.

Bu yanlışı düzeltebilmek için "baskılı" yerine "baskın" sözcüğü kullanılabilir. Baskın

sözcüğünün anlamları içerisinde ‘herhangi bir yönden üstün olma (Güncel -İnternet-

Türkçe Sözlük, TDK) da var. Burada "vurgulu" veya sadece ‘belirgin’ sözcüğü de

kullanılabilir.

DOĞRUSU:

“Mısralardaki koyu renklerle belirtilen hecelerin diğer hecelerden daha belirgin

(baskın, vurgulu) okunduğunu görüyoruz.”

Yanlış Sözcük: 29

Yılkı Atı'nda okuduğunuz parçada hayatının bir bölümünü izlediğiniz atın başına

gelenler türlü yönleriyle anlatılmıştır (Yörük, vd. 1996:105).

AÇIKLAMA:

İzlemek, bir şeyi görerek takip etmek, seyretmek (Türkçe Sözlük, TDK) anlamında

kullanılan bir sözcüktür. Bu parçada yılkı atının başına gelen bir olay vardır. Ancak bu

olay yazı ile aktarıldığı için ‘izlemek’ söz konusu değildir. Bu sözcüğün yerine

‘anlattığımız’ ya da ‘aktardığımız’ sözcüğü kullanılabilirdi. Tümcede geçen "hayat"

sözcüğü de hayvanlar için kullanılan bir sözcük değil; insanlar için kullanılan bir

sözcüktür. Tümceden, "hayatının bir bölümünü izlediğiniz" kısmı çıkarılabilir.

-83-

Page 94: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

“Okuduğunuz parçada atın başına gelenler türlü yönleriyle anlatılmıştır.”

Yanlış Sözcük: 30

Buna göre, bu eserde bir yılkı atının baş kişi seçildiğini söyleyebiliriz (Yörük, vd.

1996:105).

AÇIKLAMA:

Bilindiği gibi "kişi" sözcüğü ile "insan" anlatılmak istenir. İnsanların hayatını vs,

konu alan bir romanda ‘başkişi’den söz etmek doğru olabilir. Ancak bir attan söz

ediliyorsa onun için "kişi" demek yanlış olur. Bunun yerine başkahraman denmelidir.

DOĞRUSU:

“Buna göre, bu eserde bir yılkı atının başkahraman seçildiğini söyleyebiliriz.”

Yanlış Sözcük: 31

-Hanımefendi, size göre hava hoş; ama ben çakşır derdindeyim! diye çıkıştım.

Çünkü Nasrettin Hoca'nın çakşır, yani şalvar fıkrası, benim araba sürerken çektiğim

ölüm kalım sıkıntısını çok iyi canlandıracaktı. Hikâyeyi bilmiyorlarmış, anlattım

(Yörük, vd. 1996:126).

(Şükrü Kurgan, Nasrettin Hoca ve Günlük Yaşantımız)

AÇIKLAMA:

Yazar, zaten canlı olarak yaşamakta olduğu bir durum sırasında, o durumu

anımsatacak bir fıkra anlatmıştır. Canlı olan bir şey ayrıca canlandırılamaz. Ancak

yazarın araba sürme macerası, hocanın fıkrasını canlandırmış ya da hatırlatmış olabilir.

Bu tümcede "canlandıracaktı" sözcüğü yerine "anlatacaktı" sözcüğü kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“…Çünkü Nasrettin Hoca'nın çakşır, yani şalvar fıkrası, benim araba sürerken

çektiğim ölüm kalım sıkıntısını çok iyi anlatacaktı.”

Yanlış Sözcük: 32

Yaz sandıracak kadar güneşli ve ışıklı bir günde bütünüyle karla örtülü. Tepesine

doğru azıcık bulutlara sarınmış (Yörük, vd. 1996:235).

(Nahit Sırrı Örik, Kayseri)

-84-

Page 95: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Burada "sandıracak" sözcüğü söyleyişteki uyumu bozmaktadır. Bu sözcük yerine

"yazı hatırlatacak kadar..." ya da "yazı aratmayacak kadar..." dense daha uygun

olacaktır.

Ayrıca "güneşli" ve "ışıklı" sözcükleri anlamca birbirini kapsamaktadır. ‘güneşli bir

gün’ün ışıksız olması düşünülemez. Dolayısıyla "ışıklı" sözcüğünün kullanılmasına

gerek yoktur.

DOĞRUSU:

“Yazı hatırlatacak kadar güneşli bir günde, bütünüyle kara örtülü.” ya da:

“Yazı aratmayacak kadar güneşli bir günde, bütünüyle kara örtülü.”

5.1.3. Sözcük Eksikliği

Bir tümcede gereksiz bir sözcüğün kullanılması ne kadar anlatımı bozuyorsa,

kullanılması gerektiği halde kullanılmayan bir sözcüğün eksikliği de anlatımı bozar. Bu

kısımda, gerektiği halde kullanılmayan bu tür sözcüklerin varlığını ortaya koymaya

çalışacağız.

Bu sözcükler genellikle bir tümce ögesinin tamamı değil de bir kısmını oluşturduğu

için tam olarak öge eksikliğine girmediğinden bunları ögelerle ilgili başlık altına

almadık.

Eksik Sözcük: 1

Mesela top oyunu vücutta hasıl olan taşlarla böbrek hastalarına,... iyi gelir (Öner,

vd. 1993:17).

(Francis Bacon, Okumak)

AÇIKLAMA:

Bu tümcenin bu şekliyle, verilmek istenen anlam tam olarak karşılanmamaktadır.

Burada “taşlarla” sözcüğündeki ‘-la’ vasıta durumu ekine gerek yoktur. Bunun yanına

bir yüklem getirilerek yan tümcecik oluşturulmalıdır; bu da ‘dökerek’ eylemsisi olabilir.

Tümce, gerekli düzeltmeler yapılarak kullanılmazsa, yukarıda geçtiği gibi, top

oyununun vücuttaki taşlarla böbrek hastalarını iyileştirmesi söz konusu olmaz.

DOĞRUSU:

“Mesela top oyunu, vücutta hasıl olan taşları dökerek böbrek hastalarına,...iyi gelir.

-85-

Page 96: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Eksik Sözcük: 2

Bu sekiz on yaşlarında tahmin edilebilen bir oğlan çocuğu; kendisinden iki kat

daha ağır bir çuvalı yüklenmiş, eline de pabuçlarını almış bize doğru yaklaştı (Öner,

vd. 1993:153).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede sözcük eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu söz

konusudur. Bu sözcük de “yaşlarında” sözcüğünden sonra getirilmesi gereken “olduğu”

eylemsisidir.

Ayrıca “bu” sözcüğünün adıl olarak kullanıldığını belirtmek için ‘bu’ sözcüğünden

sonra ve ‘pabuçlarını almış’ ifadesinden sonra virgül (,) işareti; bir de ‘çocuğu’

sözcüğüne ek-eylem getirilmelidir.

‘Bu’ sözcüğü, adıl olduğu için ve karışıklığa meydan vermemek için, virgül

işaretiyle ayrılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Bu, sekiz on yaşlarında olduğu tahmin edilebilen bir oğlan çocuğuydu;

kendisinden iki kat daha ağır bir çuvalı yüklenmiş, eline de pabuçlarını almış bize

doğru yaklaştı.”

Eksik Sözcük: 3

Karşılaştığı insanlar onun deliliğini anlarlar, alay ederler ve bazen de dayak yer

(Özaltun, vd. 1995: 86).

(Cervantes, Aslanlar Şövalyesi)

AÇIKLAMA:

Parçada sözü edilen, Don Kişot’tur. Don Kişot, karşılaştığı her şeyi, hayal ettiği hain

kişilere benzetir ve onlarla savaşmaya kalkışır. Tümcedeki "Bazen de dayak yer" ifadesi

de don Kişot için geçerlidir. Ama tümcenin öznesi ‘karşılaştığı insanlar’dır. Oysa

"dayak yiyen" karşılaştığı insanlar değil, (Don Kişot’un) kendisidir. Bunun düzeltilmesi

için sondaki yükleme uygun bir öznenin (Don Kişot) getirilmesi ve tümceye ‘karşılaştığı

insanlardan’ anlamında ‘onlardan’ adılının eklenmesi gerekir. Bu yapılmazsa tümcede

anlatım bozukluğu olur.

DOĞRUSU:

"Karşılaştığı insanlar onun deliliğini anlarlar, onunla alay ederler ve bazen de Don

Kişot, onlardan dayak yer."

-86-

Page 97: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Eksik Sözcük: 4

Bilim, tabiat gerçeklerini, ferdi ve toplumu inceleyerek, insanların yaradılışlarına

uygun ve en doğru yaşama yolunu, bunun uygulanmasını ve araçlarını belirlemelidir

(Yörük, vd. 1996:114).

(Emin Arat, Atatürk'ün Ekonomi Anlayışı)

AÇIKLAMA:

Bilim, tabiat gerçeklerini, ferdi ve toplumu inceleyerek, insanların yaradılışına uygun

ve en doğru yaşama yolunu ve araçlarını belirleyebilir. Ancak bilim, ‘en doğru yaşama

yolunun uygulanması’nı belirlemez. Bu, sözcük eksikliğinden kaynaklanmış bir

yanlıştır. Tümcede geçen ‘bunun uygulanmasını’ ifadesinin biraz değiştirilerek ve buna

bir sözcük eklenerek; "bunun uygulama biçimini " şeklinde olması gerekir.

Ayrıca ‘doğru’ sözcüğünün ‘en’ belirteciyle vurgulandığı yerde, ‘uygun’ sözcüğünün

de vurgulanması doğru olur.

DOĞRUSU:

“Bilim, tabiat gerçeklerini, ferdi ve toplumu inceleyerek, insanların yaratılışlarına

en uygun ve en doğru yaşama yolunu, bunun uygulama biçimini ve araçlarını

belirlemelidir.”

Eksik Sözcük: 5

Ne yazık ki, vücudun bitkini, zekânın olgunluk zamanına rastlar (Yörük, vd.

1996: 201).

AÇIKLAMA:

"Vücudun bitkini" sözü "bitkin, yorgun bir vücut" anlamındadır. Oysa tümcede

anlatılmak istenen bu değildir. Zekânın olgunluk dönemine rastlayan, vücudun bitkinlik

dönemidir. Önemli olan bir anlık bir bitkinlik değil dönemsel olan, yani yaşlılığın

getirdiği bir kısım yetersizlik belirtilerinin görülmeye başladığı süreçtir. Buna göre

tümceye ‘dönem’ sözcüğü eklenmelidir.

DOĞRUSU:

"Ne yazık ki, vücudun bitkinlik dönemi, zekânın olgunluk zamanına rastlar."

Eksik Sözcük: 6

Öğreneceklerimiz: 1. Yurt ve bayrak sevgisi 2. Şehitlik düşüncesi, … 5. Nesre

çevirmek (Öner,vd. 1993:13).

-87-

Page 98: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Son maddede nesre çevrilecek olan şey belirtilmemiştir. Nesre çevrilecek olan şey

şiirdir. Ancak bunu ilköğretim düzeyindeki öğrencilere sunarken ‘şiiri düzyazıya

çevirmek’ şeklinde ifade etmek daha doğru olacaktır. Çünkü ‘nazım ve nesir’

kavramları henüz öğrencinin bilgi dağarcığında tam şekillenmemişken hem açık

ifadeler kullanılmaz hem de terimlere çok yer verilirse algılama ve öğrenme güçleşir.

Buna göre maddeye şiiri sözcüğü eklenmelidir.

DOĞRUSU:

“Şiiri nesre çevirmek” ya da “Şiiri düzyazıya çevirmek”

4.1.4. Sözcüğün Yanlış Yerde Kullanılması

Bir sözcük, tümce içerisinde, gerektiği yerde kullanılmamışsa verilmek istenen

anlam değişir, anlatım bozulur. Kimi zaman hiç ilgisi olmayan başka anlamlara da

gelebilir. Bu nedenle Türkçede her sözcüğün yerinde kullanılması gerekir.

Yeri Yanlış Sözcük: 1

Atatürk ilkelerini öğrenerek birer cümle halinde anlamlarını yazınız (Öner, vd.

1993: 10).

AÇIKLAMA:

Burada sözcüklerin yeri değiştirilerek, belirteç görevindeki kısımlar yükleme yakın

olmalıdır. Bu yapılmaz ise "birer tümce halinde anlamlar" biçiminde bir kullanım

ortaya çıkmaktadır. Bu bir anlatım yanlışıdır.

DOĞRUSU:

“Atatürk ilkelerini öğrenerek bunların anlamlarını birer tümce halinde yazınız.”

Yeri Yanlış Sözcük: 2

Meşrutiyette, Baytar Müdür-i Umumisi Abdullah'ı, Ziraat Nazırı, derecesini

indirerek başka yere kaldırdı (Öner, vd.1993: 228).

(M.Cemal Kuntay, Mektep Arkadaşının Çocukları)

AÇIKLAMA:

Aslında tümcede ögelerin uygun yerde kullanılmamasından kaynaklanan, tamlayan

eki kullanılmamasından ve yüklemin uygun olmamasından kaynaklanan yanlışlar söz

konusudur. Buradaki "ziraat nazırı" öznesi başta kullanılmalı,

(Tümcedeki yukarıda belirttiğimiz diğer yanlışlar ilgili bölümlerde açıklanmıştır.)

-88-

Page 99: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

"Meşrutiyette, ziraat nazırı, Baytar Müdür-i Umumisi Abdullah'ın derecesini

indirerek onu başka bir yere atadı."

Yeri Yanlış Sözcük: 3

Çünkü böyle başkasının süzgecinden geçmiş kitaplar, imbikten süzülmüş adi su

gibi yavan olur (Öner, vd. 1993: 17).

(Francis Bacon, Okumak)

AÇIKLAMA:

Tümcede ‘böyle’ sıfatı yanlış yerde kullanılmıştır. Tümceye bakarak bunun ‘böyle

başkası’ şeklinde, başkası sözcüğünü belirttiği anlaşılıyor. Oysa bu sözcük kitaplar

ismini nitelemektedir. Bu yanlışı düzeltmek için böyle sözcüğü yerinden alınıp

‘kitaplar’ sözcüğünün önüne getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Çünkü başkasının süzgecinden geçmiş böyle kitaplar, imbikten süzülmüş adi su

gibi yavan olur.”

Yeri Yanlış Sözcük: 4

Okuduğunuz parçada, eski Yunanlıların tarih öncesi döneme ait başlarından

geçen bazı olaylar, inançları, Tanrılar, Tanrıçalar anlatılıyor (Öner, vd. 1993:110).

AÇIKLAMA:

Sıfat görevindeki bir söz öbeğinin yanlış yerde kullanılmasından ya da

noktalamanın yerinde yapılmamasından dolayı “Yunanlıların tarih öncesi döneme ait

başları” gibi bir anlam çıkmaktadır. Bunun düzeltilebilmesi için “Eski Yunanlıların

başlarından geçen, tarih öncesi bazı olaylar” şeklinde sözcüklerin yeri

değiştirilmelidir. Bu yapılmasa bile en azından “tarih öncesi döneme ait” ten sonra

virgül (,) getirilmelidir.

Bu tümcedeki tanrılar, tanrıçalar sözcükleri özel isim olmadığından, bunların

büyük harfle başlaması gerekmez. Bunlardan birinin adı yazılsaydı büyük harfle

başlaması gerekirdi; örnek: Zeus.

DOĞRUSU:

“Okuduğunuz parçada, eski Yunanlıların inançları, başlarından geçen, tarih öncesi

döneme ait bazı olaylar, tanrılar, tanrıçalar anlatılıyor.”

-89-

Page 100: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yeri Yanlış Sözcük: 5

Gayet nefis eşyaya meraklı birisinin evinde vaktiyle fil dişiyle bağadan yapma bir

kutucuk gördümdü (Öner, vd. 1993: 221).

(F. Ahmet Aykaç, Ahmet Haşim ve Piyalesi)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede "gayet" sözcüğü yanlış yerde kullanılmıştır. Çünkü "gayet" sözcüğünün

"nefis eşya" tamlamasının derecelendiricisi olarak kullanılması pek uygun değildir.

Tümcedeki "gayet" sözcüğü "meraklı" sıfatından önce getirilerek kullanılsa daha doğru

olacaktır. Ayrıca, "Bu tümcedeki "gördümdü" yüklemi "görmüştüm" şeklinde kullanılsa

dilimizin yaygın olan kullanımına daha uyumlu olacaktır.

DOĞRUSU:

"Nefis eşyaya gayet meraklı birisinin evinde vaktiyle fildişiyle bağadan yapma bir

kutucuk görmüştüm.”

Yeri Yanlış Sözcük: 6

En ön sırada sınıfında parça parça bir yazlık gömlekle büzülmüş oturan çelimsiz,

renksiz bir küçüğün kemikten omuzcağınıza elimi koydum (Özaltun, vd. 1995: 71).

(H.N.Zorlutuna, Selim)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede "sınıfında" sözcüğü yanlış yerde kullanılmıştır. Bu tümceye en azından

‘sınıfında’ sözcüğü başa alınarak "Sınıfında, en ön sırada ..." şeklinde başlanabilirdi.

Çünkü sınıf sözcüğü mutlaka kullanılacaksa bu ‘ön sırada’ sözünden önce

kullanılmalıdır. Çünkü sınıf sırayı kapsar ve ondan önce gelir.

"Omuzcağınıza" sözcüğündeki yazılış hatası dizgi yanlışları kısmında anlatılmıştır.

DOĞRUSU:

“Sınıfında en ön sırada, parça parça bir yazlık gömlekle, büzülmüş oturan çelimsiz,

renksiz bir küçüğün kemikten omuzcağızına elimi koydum.”

Yeri Yanlış Sözcük: 7

Gazi, kürsüden ağır ağır alkışlar arasında indi (Özaltun, vd. 1995: 39).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede kullanılan "ağır ağır" ikilemesinin yeri yanlıştır. Buradaki kullanımıyla

ele alacak olursak, "ağır ağır alkışlar" şeklindeki kullanımda ikileme, sıfat görevindedir,

"alkışlar" isminin niteleyenidir. Ama gerçekte ağır ağır alkış olmaz. Olsa bile bu

-90-

Page 101: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

tümcede bu anlamda kullanılması uygun değildir. Oysa bu tümcede anlatılmak istenen

“alkışlar arasında ağır ağır inmek”tir. Buna göre "ağır ağır" ikilemesi sıfat olarak değil

"inmek" eyleminin durum belirteci olarak kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Gazi, kürsüden, alkışlar arasında ağır ağır indi."

Yeri Yanlış Sözcük: 8

Hikâyeden o zamanki memleketin durumu hakkında neler öğreniyoruz? (Özaltun,

vd. 1995:194).

AÇIKLAMA:

Tümcede sözü edilen memleket aynı memlekettir. "O zamanki memleket, şimdiki

memleket" şeklinde bir nitelendirme yanlış olur. Anlatılmak istenen, "memleketin o

zamanki durumu"dur. "O zamanki" sıfatı yanlış yerde kullanılmıştır.

DOĞRUSU:

"Hikâyeden, memleketin o zamanki durumu hakkında neler öğreniyoruz"

Yeri Yanlış Sözcük: 9

Böyle yurduna, ulusuna ve insanlığa hizmet etmiş kişilerin ailesi, çocukluğu,

yetişmesi, kişiliği ve eserleri üzerine bilgi veren yazılara biyografi denildiğini

hatırlayınız (Yörük, vd. 1996: 49).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede ‘böyle’ sözcüğü ‘yurt’ isminin niteleyeni gibi gözükmektedir. Oysa

‘böyle’ sözcüğünün yeri, “böyle hizmet etmiş” şeklinde fiilin yanıdır. Çünkü bu sözcük

belirteçtir ve hizmet etmek eylemini azlık çokluk bakımından ya da işaret yoluyla

göstermektedir. Ayrıca burada ‘denildiği’ yerine ‘dendiği’ kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Yurduna, ulusuna ve insanlığa böyle hizmet etmiş kişilerin ailesi, çocukluğu,

yetişmesi, kişiliği ve eserleri üzerine bilgi veren yazılara biyografi dendiğini

hatırlayınız.”

Yeri Yanlış Sözcük: 10

Yavrularının yuvasını bağrından yolduğu tüylerle döşemişti. Son defa olarak

karanlıkta iki ayaklı birer pamuk yumağından ibaret olan sarı gagalı yavrularını

çağırdı (Öner, vd. 1993: 41).

-91-

Page 102: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

(Halikarnas Balıkçısı, Gözünü Kaybeden Kuş)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede kullanılan "son defa" belirteci, bağlı olduğu eylemle arasına fazla

sözcük girdiğinden ve noktalamada da eksiklik olduğu için biraz açıkta kalmıştır. Bu da

anlamayı güçleştirmektedir. Bu ifadenin yeri değiştirilerek tümce düzeltilmelidir.

(Buradaki gereksiz sözcük kullanımıyla ilgili açıklama ilgili bölümde yapılmıştır.)

DOĞRUSU:

"Karanlıkta iki ayaklı birer pamuk yumağından ibaret olan sarı gagalı yavrularını

son defa çağırdı."

-92-

Page 103: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

4.2. EK YANLIŞLARI

Türkçede yanlış ek kullanımıyla ilgili pek çok örneğe rastlanmaktadır. Çünkü

sondan eklemeli bir dil olduğu için, Türkçe, haliyle çok sayıda eke sahiptir. Hatta bu

yönüyle, sınırsız sayıda sözcük üretebilme gücüne sahiptir.

Türkçe ders kitaplarının incelenmesinde ortaya koyduğumuz başlıca ek yanlışları

şunlardır: yanlış ek kullanılması, gereksiz ek kullanılması, ek eksikliği, etken ve

edilgenlik eklerini alan sözcüklerin bir tümcede kullanılması…

Şimdi bu başlıklarda topladığımız dil yanlışlarını inceleyelim.

4.2.1. Yanlış Ek Kullanılması

Bilindiği gibi, Türkçede yapım ekleri yeni sözcükler türetirken çekim ekleri de

sözcüklerin tümce içerisinde anlamlı bir biçimde kullanılmasını sağlar. Çekim eklerinin

bu çok önemli görevlerinin yanında kullanımları da özen gerektirir. Dil yanlışlarının

çoğu, bu durumun göz ardı edilmesinden kaynaklanır.

Yanlış ek kullanımı, genellikle bir ekin görevini başka eklerin yerine getirdiği

düşüncesiyle ortaya çıkar. Başka şekillerde de ek yanlışı oluşabilir. Yanlış ek

kullanımıyla ilgili bulgularımız şunlardır:

Yanlış Ek: 1

Seyirci ile sahne edebiyatı, sanatkârla idare, sanatkârla edebiyat ve seyirci

arasında o kadar hayati konular mevcuttur ki, nazariyenin kısırlığı içine

saplanmaksızın, uzaktan hüküm vermeye ve çare göstermeye gelmez (Özaltun, vd.

1995: 187).

(S.Esat Siyavuşgil, Tiyatro ve Seyirci)

AÇIKLAMA:

Nazariye, Pratik (uygulamalı) olmayan görüş; TDK’nın Türkçe Sözlüğüne göre;

kuram, teori demektir. Tümcede tiyatrodaki asli ögelerin önemi ve arasındaki

ilişkilerden sonra ‘nazariyenin kısırlığı içine saplanmaksızın’ ifadesi gelince ‘çare ve

çözümler aranmalıdır’ şeklinde tümcenin sürdürülmesi beklenirken; ‘uzaktan hüküm

vermeye ve çare göstermeye gelmez’ şeklinde anlam ve yapı bakımından tezat oluşturan

bir ifade geliyor.

Ancak, tümcedeki hatalı kullanım bir eki değiştirerek de giderilebilir; bu da

‘saplanmaksızın’ sözcüğünün ‘saplanarak’ olmasıyla mümkündür.

-93-

Page 104: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

“Seyirci ile sahne edebiyatı, sanatkârla idare, sanatkârla edebiyat ve seyirci

arasında o kadar hayati konular mevcuttur ki, nazariyenin kısırlığı içine saplanarak,

uzaktan hüküm vermeye ve çare göstermeye gelmez.”

Yanlış Ek: 2

Efendim, sizin gibi bir meşhur hastayı görmeyi pek isterdim. Şöhretiniz her

yerlere yayılıp beni bu meraka düşürdü. Size geldim (Öner, vd. 1993: 174).

(A.Vefik Paşa, Allah'a Emanet)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede “yayılıp” sözcüğündeki ek yanlıştır. Sözcükteki “-ıp –ip” bağ-fiil ekinin

bu şekilde kullanılması Türkçeye uygun düşmemektedir; bunun yerine ‘-dığı’ eki

getirilmelidir. Yapılan ek yanlışlığı giderilerek ve ilgili bölümlerde açıklanan diğer

anlatım bozuklukları da giderilerek tümce düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

“Efendim, sizin gibi bir meşhur hastayı görmeyi pek isterdim. Şöhretiniz her yere

yayıldığı için ben de merak ettim. Size geldim.”

Yanlış Ek: 3

Avcı Süleyman, şafaktan beri elde çifte, önde köpek, kıyı kıyı taban tepiyordu. Tan

yeri uyanırken, keklikler derelerden, yamaçlardan cak cacak cak ederek yeni doğan

günü, bütün kuşlar böceklerle, çalıları, dağları, taşları ve denizleri selâmlıyorlardı

(Öner, vd. 1993: 40).

(Halikarnas Balıkçısı, Gözünü Kaybeden Kuş)

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki "selamlıyorlardı" sözcüğü belirtme durum eki almış bir nesne

gerektirmektedir. Bu nesne kullanılmıştır; "yeni doğan günü, çalıları, dağları, taşları ve

denizleri" sözcükleri selamlıyorlardı yükleminin nesnesidir. Ancak belirtme durum eki

alan bu nesnelerin arasına "bütün kuşlar böceklerle" şeklinde vasıta ekiyle kullanılmış

söz grubunun getirilmesi yanlıştır. Bunların da belirtme durumu eki alması gerekir.

Ayrıca; öznesi insan dışı varlık olan tümcelerde, özne tekil de olsa çoğul da olsa

yüklem tekil olmalıdır. Dolayısıyla ‘selamlıyorlardı’ değil; ‘selamlıyordu’ sözcüğü

kullanılmalıdır.

-94-

Page 105: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Keklikler, diğer nesneleri, kuşlarla ve böceklerle birlikte selamlıyorlarsa tümcede

kimi ekler ve sözcüklerin yeri yine değiştirilmelidir: “Tan yeri uyanırken, keklikler

derelerden, yamaçlardan cak cacak cak ederek bütün kuşlarla ve böceklerle birlikte,

yeni doğan günü, çalıları, dağları, taşları ve denizleri selamlıyordu.” (Ancak bu

şekilde anlamlandırılmak istendiği olasılığı zayıftır. Çünkü cak cacak cak ederek

selamlama söz konusudur. Bu da kekliklere ait bir sestir; böceklere vs. değil.)

DOĞRUSU:

“Tan yeri uyanırken, keklikler derelerden, yamaçlardan cak cacak cak ederek yeni

doğan günü, bütün kuşları, böcekleri, çalıları, dağları taşları ve denizleri

selamlıyordu.”

Yanlış Ek: 4

Hayfa: Görürüm ki yüzüme pek dikkatli bakıyorsunuz. Kaç yaşında zannedersiniz

beni?

Rıhleti: Efendim nihayet yirmi altı, yirmi yedi olmalı.

Hayfa: Ha ha ha ha ha! Tamam doksan yaşını geçtim.

Rıhleti: Hay? Doksan mı? (Öner, vd. 1993: 174).

(A.Vefik Paşa, Allah'a Emanet)

AÇIKLAMA:

Kimi yerlerde kişi kendi yaşını söylerken ‘yaşını’ şeklinde ifade etmesi yaygın bir

yanlıştır. Doğru olan ‘yaş-ım’dır. Yukarıdaki diyalogda da Hayfa birinci kişi olarak;

‘yaşımı’ demelidir.

(Bu tümcedeki yanlış sözcük kullanımı ilgili bölümde açıklanmıştır.)

DOĞRUSU:

“Hayfa: Ha ha ha ha ha! Tam doksan yaşımı geçtim.”

Yanlış Ek: 5

Jimnastik öğretmeni:

-Selim fevkalade bir çocuk, lastik gibi vücudu var! derdi. Benim inancıma göre de

Selim asıl Türkçe derslerimde "harikulâde bir kabiliyet"ti (Özaltun, vd. 1995: 72).

(H.N.Zorlutuna, Selim)

AÇIKLAMA:

Yazar Türkçe derslerine kendisinin öğretmen olarak girdiğini ifade edebilmek için

"Türkçe derslerim" şeklinde bir tamlama kullanmıştır. "Türkçe dersler-i"

-95-

Page 106: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

tamlamasındaki "-i" eki zaten üçüncü tekil iyelik ekidir; "dersler" sözcüğünü "Türkçe"

sözcüğüne bağlar. Bu iyelik ekinin üzerine ikinci bir iyelik ekinin (-m) getirilmesi

yanlıştır. Bilindiği gibi Türkçede birden fazla iyelik eki bir sözcükte üst üste olmaz.

Yazar mutlaka öğretmen olduğunu belirtmek istiyorsa tümceyi aşağıdaki gibi

kullanılabilirdi:

DOĞRUSU:

“Türkçe derslerine girdiğim Selim, benim inancıma göre de asıl Türkçe’de

harikulade bir kabiliyetti.”

Yanlış Ek: 6

Zararıma da olsa eleştirmeciye uysal davranmalıyız (Özaltun, vd. 1995: 112).

AÇIKLAMA:

Tümcedeki "davranmalıyız" yüklemi I. çoğul kişiye göre (yani çoğul anlamda)

çekimlenmiştir. Tümcedeki kişi eki alan diğer sözcük ve ögelerin de yüklemle uyumlu

olması gerekir. Bu tümcedeki yanlışın düzeltilmesi için ya "zararıma" sözcüğü

"zararımıza" şeklinde değiştirilmeli, ya da "davranmalıyız" eylemi "davranmalıyım"

şeklinde kullanılmalıdır. Kitaptaki anlam bütünlüğü de korunarak tümce düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

"Zararımıza da olsa eleştirmeciye uysal davranmalıyız."

Yanlış Ek: 7

O kadar ki ustam ve babam bile, bana karşı davranışlarını tamamiyle değiştirmek

ihtiyacını duymuşlardı; beni artık dövmüyorlar, saygı gösteriyorlardı (Öner, vd. 1993:

30).

(Mehmet Aydın, Ahmet Mithat Efendinin Çocukluğu)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede öge yanlışının yanında yanlış ek kullanılması söz konusudur. Bu da

‘ihtiyacını’ sözcüğündeki belirtme durumu ekidir. Bunun yanında ‘değiştirmek’

sözcüğündeki mastar eki ‘-mek’ yerine ‘-me’ eki kullanılırsa daha akıcı bir Türkçe

karşımıza çıkacaktır. Ayrıca, ‘tamamiyle’ sözcüğü ‘tamamıyla’ şeklinde değiştirilerek

ve de ilk yüklemdeki zaman ekinin de sona alınmasıyla yanlışlar giderilmiş olacaktır.

DOĞRUSU:

“O kadar ki ustam ve babam bile bana karşı davranışlarını tamamıyla değiştirme

ihtiyacı duymuşlar; beni artık dövmüyorlar, bana saygı gösteriyorlardı.”

-96-

Page 107: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Yanlış Ek: 8

Atatürk İstanbul'da bulunduğu sırada, hakikatı aramış, bulmuş, doğruluğuna

emin olduktan sonra da, milletin kaderine el koymak ve millete de hakikatleri

anlatmak, benimsetmek üzere Samsun’a çıkmıştır (Özaltun, vd. 1995: 187).

(İlbeyi Laçin, Atatürkçülük)

AÇIKLAMA:

"Doğruluğuna emin olmak" kullanımı dilimize pek uygun düşmemektedir. Emin

olmak eylemi dolaylı tümleç olarak "-den" hal eki gerektirmektedir. Bu ifadenin

"Doğruluğundan emin olmak" şeklindeki kullanımı doğrudur.

DOĞRUSU:

“Atatürk İstanbul'da bulunduğu sırada, hakikatı aramış, bulmuş, bunun

doğruluğundan emin olduktan sonra da, milletin kaderine el koymak ve millete de

hakikatleri anlatmak, benimsetmek üzere Samsun’a çıkmıştır.”

Yanlış Ek: 9

Acele ve telaşının fazlalığından güçlükle soluk almak (Yörük, vd. 1996:156).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede "acele" ve "telaş" sözcükleri aynı iyelik ekini alamaz. Birincisi "-si",

diğeri "-i" eki alıyor. Dolayısıyla "telaşı" sözcüğündeki iyelik ekinin ortak kullanılması

da uygun düşmüyor.

DOĞRUSU:

“Acelesinden ve telaşından güçlükle soluk alıyor.”

4.2.2. Gereksiz Ek Kullanılması

Bir tümcede anlam bütünlüğü içerisinde kimi sözcüklere gereksiz ekler eklenirse

anlatım bozulur. Gereksiz ekler kimi zaman bir sözcüğün taşıdığı anlamı içerdiğinden

kimi zaman da anlamı belirsizleştirdiğinden vb. dilde yanlışlar oluşturur. Bu kısımda,

incelediğimiz ders kitaplarında gereksiz ek kullanımıyla ilgili yanlışları açıklamaya

çalışacağız.

Gereksiz Ek: 1

Şiirlerde, devrik cümle biçimindeki mısralardaki ögelerin yer değiştirilerek kurallı

cümleler haline getirilmesine nesre çevirmek denir (Öner, vd. 1993: 16).

-97-

Page 108: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu tümcede sıfat yapan “-ki” ekinin arka arkaya kullanılması anlatımı bozmuştur.

Bunun yanında tamlayanın eksik kullanılması da söz konusudur.

DOĞRUSU:

“Şiirlerde devrik tümce biçimindeki mısraları oluşturan ögelerin yerleri

değiştirilerek bu mısraların kurallı tümceler haline getirilmesine nesre çevirme denir.”

Gereksiz Ek: 2

Gündüzden beri, bütün parti toplantısı süresince karşıki millet bahçesinde,

meclisin kendi bahçesinde toplaşmış bekleşenlerin çoğu, dinleyiciler localarını

hıncahınç doldurdu… (Özaltun, vd.1995: 36).

(R.E.Ünaydın, Müthiş Gece)

AÇIKLAMA:

Yukarıda hıncahınç doldurulan ‘dinleyici locaları’dır. Bu tamlamanın ‘dinleyiciler

locaları’ şeklinde kullanılması yanlış olur. ‘dinleyiciler’ sözcüğündeki ‘-ler’ çoğul eki

gereksiz kullanılmıştır.

(Buradaki yanlış ve gereksiz sözcük kullanımları ilgili bölümlerde açıklanmıştır.)

DOĞRUSU:

“Gündüzden beri, parti toplantısı süresince karşıki millet bahçesinde, meclisin kendi

bahçesinde toplanmış bekleşenlerin çoğu, dinleyici localarını hıncahınç doldurdu…”

Gereksiz Ek: 3

Her insan başarılı olmak ister. İster, çünkü başarıları ölçüsünde daha iyi şartlar

içinde yaşamak, başka bir deyişle her an daha yeterli ve tam bir kendisi olmak yokluk

karşısında daha iyi direnmek imkânını bulur (Özaltun, vd. 1995: 223).

(H.Özgü, Okul ve Meslek Seçimi)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede ‘başarıları’ sözcüğündeki çoğul eki gereksiz yere kullanılmıştır. Bu

kullanım ‘her insan’ öznesine de uymamaktadır. Buradaki çoğul eki (-lar-ı) atılmalı ve

gerekli iyelik eki (-sı) kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Her insan başarılı olmak ister. İster, çünkü başarısı ölçüsünde daha iyi şartlar

içinde yaşamak, başka bir deyişle her an daha yeterli ve tam bir kendisi olmak yokluk

karşısında daha iyi direnmek imkânını bulur.”

-98-

Page 109: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Gereksiz Ek: 4

Sen ki, abartmadan, gururdan hoşlanmazsın, sen ki yalnız tükenmeyen hız,

dinmeyen coşkunlukla ve sarsılmayan vefa ararsın (Öner, vd. 1993: 99).

(R.E.Ünaydın'ın, O Kimse ile Kıyaslanmaz)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede vasıta eki de denen ‘-la’ eki gereksiz kullanılmıştır. Zaten bağlaç

görevinde kullanıldığı için başka bağlaca gerek yoktur. Dolayısıyla “coşkunlukla”

sözcüğündeki ‘-la’ eki ya da hemen sonra kullanılan ‘ve’ bağlacı atılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Sen ki abartmadan, gururdan hoşlanmazsın. Sen ki yalnız tükenmeyen hız,

dinmeyen coşkunluk ve sarsılmayan vefa ararsın."

Gereksiz Ek: 5

İşte baba, dileğin kabul olundu (Öner, vd. 1993: 144).

(A.H. Müftüoğlu, Cepheden Mektup)

AÇIKLAMA:

Tümcenin yüklemi içerisinde kullanılan “olundu” eyleminin edilgen olmasına gerek

yoktur. Bu eylemin “oldu” şeklinde kullanılması yeterli hatta daha doğrudur.

Ayrıca tümcede ‘İşte baba’ hitabından sonra virgül (,) kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“İşte baba, dileğin kabul oldu.”

Gereksiz Ek: 6

Kültür işlerimiz üzerine, ulusça gönüllerimizin titrediğini bilirsiniz. Bu işlerin

başında da, Türk tarihini, doğru temelleri üstüne kurmak; öz Türk diline değeri olan

genişliği vermek için candan çalışmakta olduğunu söylemeliyim (Öner,vd.1993:191).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede gereksiz kullanılan iki ek atılırsa anlatım düzelecektir. Bunlardan

birincisi “temelleri” sözcüğündeki iyelik eki (-i); ikincisi “çalışmakta” sözcüğündeki

bulunma hali ekidir (-ta). Buradaki gereksiz ekler atılarak tümce düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

“Kültür işlerimiz üzerine, ulusça gönüllerimizin titrediğini bilirsiniz. Bu işlerin

başında da, Türk tarihini, doğru temeller üstüne kurmak; öz Türk diline değeri olan

genişliği vermek için candan çalışmak geldiğini söylemeliyim.”

-99-

Page 110: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Gereksiz Ek: 7

"Yurtta barış dünyada barış" Onun ideali idi. İnsanların mutluluğunu, sürekli ve

güvenli bir barışta görmekte idi (Özaltun, vd. 1995: 77).

(İlbeyi Laçin, Atatürkçülük)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede öge eksikliğinin yanında gereksiz ek kullanılması söz konusudur.

Burada ikinci tümcedeki öge yanlışı düzeltilip ‘görmekte’ sözcüğündeki gereksiz "-te"

hal eki atılarak tümce doğu kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Yurtta barış, dünyada barış onun ideali idi. Onun ideali, insanların mutluluğunu

sürekli ve güvenli bir barışta görmek idi."

Gereksiz Ek: 8

Yazarın kendi kendisiyle konuşurcasına bir ifadesiyle yazdığı böyle düşünce

yazılarına "deneme" adı verilir (Özaltun, vd. 1995: 111).

AÇIKLAMA:

Bu ifadenin yazara ait olduğunu belirtmek için ‘ifadesiyle’ sözcüğüne iyelik ekinin

(-si) getirilmesine gerek yoktur. Tümcedeki "yazarın" tamlayanı "yazdığı" tamlananına

bağlanmaktadır. Dolayısıyla iyelik eki almış başka bir tamlanana gerek yoktur.

DOĞRUSU:

"Yazarın kendi kendisiyle konuşurcasına bir ifadeyle yazdığı böyle düşünce

yazılarına deneme adı verilir."

Gereksiz Ek: 9

Yurt, üzerinde yaşanılan toprak parçası demektir (Yörük, vd. 1996: 14).

AÇIKLAMA:

Tümcede geçen "yaşanılan" sözcüğünün kökü yaşa(-mak)tır. Buna eklenen "-n" eki

de zaten edilgenlik anlamı katmaktadır. İkinci bir edilgenlik eki (-l) kullanmaya gerek

yoktur. Hatta bunun kullanılması sesteki uyumu bozmaktadır. Burada, "yaşanılan"

sözcüğü "yaşanan" şeklinde kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Yurt, üzerinde yaşanan toprak parçası demektir.”

-100-

Page 111: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Gereksiz Ek: 10

Okuduğunuz parçada geçen... kelimelerinin anlamlarını bulunuz. Bunları birer

cümlede de kullanınız (Yörük, vd. 1996: 233).

AÇIKLAMA:

"Bir de bunu yapınız." anlamı katsın, düşüncesiyle kullanılmış olan "de" bağlacına

bu tümcede gerek yoktur. Kaldı ki verilmek istenen anlamı içermemekte, ayrıca "-de"

hal ekinden sonra kullanıldığı için söyleyişteki uyumu ve akıcılığı bozmaktadır.

DOĞRUSU:

"Okuduğunuz parçada geçen... kelimelerinin anlamını bulunuz. Bunları birer

tümcede kullanınız."

Gereksiz Ek: 11

Okuduğunuz manzum yazıda geçen ölmüşler, doğmuşum, çimmişim fiilleri birer

geçişsiz fiildir. Niçin? Bu fiilleri öldürmüşler, doğurmuşum, çimdirmişim

biçimlerinde söylersek birer geçişli fiil yapmış olur muyuz? Niçin? (Yörük, vd. 1996:

17).

AÇIKLAMA:

Tümcede, eylemlerin çoğul olduğu, "Bu fiilleri" sözünden ve sayılan üç tane

eylemden zaten anlaşılmaktadır; ayrıca "biçimlerinde" şeklinde bir çoğul sözcüğe gerek

yoktur. Bu sözcüğün “biçiminde” şeklinde kullanılması yeterlidir. “-ler” çoğul eki

gereksiz olmakla birlikte tümcedeki uyumu da bozmaktadır.

DOĞRUSU:

“Okuduğunuz manzum yazıda geçen ölmüşler, doğmuşum, çimmişim fiilleri birer

geçişsiz fiildir. Bunlar niçin geçişsiz fiildir? Bu fiilleri öldürmüşler, doğurmuşum,

çimdirmişim biçiminde söylersek birer geçişli fiil yapmış olur muyuz?”

Gereksiz Ek: 12

Atatürk ve kurtuluş savaşı ile ilgili epik şiirler bulunuz. Bunlardan birini seçme

şiirler defterinize yazarak sınıfta arkadaşlarınıza okuyunuz (Yörük, vd. 1996: 101).

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki ‘seçme şiirler defteriniz’ ifadesinde, yanlış tamlamanın yanında

gereksiz ek kullanılmıştır. ‘defter-i-n-iz ‘ sözcüğünde iki tane iyelik eki vardır. Bu

şekildeki bir kullanım yanlıştır. Bu ek yanlışını gidererek tamlamayı "seçme şiirler

defteri" şeklinde değiştirirsek doğru olacaktır.

-101-

Page 112: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

“Atatürk ve kurtuluş savaşı ile ilgili epik şiirler bulunuz. Bunlardan birini seçme

şiirler defterine yazarak sınıfta arkadaşlarınıza okuyunuz.”

4.2.3. Ek Eksikliği

Tümce içerisinde bir sözcüğe eklenmesi gerektiği halde eklenmeyen ya da uyumsuz

başka eklerle o ihtiyacın karşılanmaya çalışıldığı durumlarda ek eksikliği nedeniyle bir

dil yanlışı yapılmış olur. İncelediğimiz ders kitaplarında ortaya çıkardığımız ek

eksikliği ile ilgili yanlışları, aşağıda açıklamaya çalıştık.

Ek Eksikliği: 1

Bilgisayarın hayatı hangi yönlerden kolaylaştırdığı ve faydalarını araştırınız

(Öner, vd. 1993: 75).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede ek eksikliği söz konusudur: “Bilgisayarın hayatı hangi yönlerden

kolaylaştırdığı-nı araştırınız.” şeklinde, ‘kolaylaştırdığı’ sözcüğüne belirtme durumu

eki eklenerek kullanılmalıdır. Çünkü ‘araştırınız’ eylemi bu eki gerektirmektedir.

DOĞRUSU:

“Bilgisayarın hayatı hangi yönlerden kolaylaştırdığını ve faydalarını araştırınız.”

Ek Eksikliği: 2

Yazar, konu üzerinde ileri sürdüğü fikirlerini ve görüşlerini kendisi özgürce mi

açıklamaktadır, yoksa başkalarının fikirleri ve örneklerle mi açıklamaktadır? (Öner,

vd. 1993: 19).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede bir ekin eksik kullanılmasından kaynaklanan belirsizlik ve bozukluk

söz konusudur. Tümcedeki “başkalarının” tamlayanının bağlandığı “fikirleri” tamlananı

doğrudur. Ama “ve örnekleri” denmesi gereken yerde “ve örnekler” denmiştir. Bir de

burada "ile" (-le eki de olabilir) edatının kullanılması gerekmektedir, ama

kullanılmamıştır. Bu eksiklik belirsizliğe neden olmaktadır.

DOĞRUSU:

"Yazar, konu üzerinde ileri sürdüğü fikirlerini ve görüşlerini kendisi özgürce mi

açıklamaktadır, yoksa başkalarının fikirleri ve örnekleriyle mi açıklamaktadır?"

-102-

Page 113: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Ek Eksikliği: 3

Herkesin bir uğraşı olduğu için (Yörük, vd. 1996: 154).

AÇIKLAMA:

"Uğraş-" sözcüğü bu şekliyle emir kipinde eylem olarak kullanılmaktadır. Bu sözcük

uğraş-mak eyleminden "uğraş-ı" şeklinde "-ı" yapım eki alarak adlaşmış ve bu şekilde

kalıplaşmıştır. Tümcede "herkesin" sözcüğü tamlayan görevinde kullanılmış ancak

"uğraşı" tamlananına "sı" iyelik eki getirilmemiştir.

DOĞRUSU:

"Herkesin bir uğraşısı olduğu için"

Ek Eksikliği: 4

Hayfa: - Efendim beni af buyurursunuz, sizi beklettim.

Rıhleti: - Doğrusu birader, şaşacak şey (Öner, vd. 1993: 174).

(A. Vefik Paşa, Allah’a Emanet)

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki ‘şaşacak’ sözcüğünde ek eksikliği söz konusudur. Bu sözcüğün

edilgen kullanılması gerekir.

Ayrıca, ‘af buyurursunuz’ sözündeki geniş zaman kipi yerine ‘affediniz’ şeklinde

dilek-istek anlamında emir kipi kullanılsa daha doğru olur.

DOĞRUSU:

“Hayfa: - Efendim beni affediniz, sizi beklettim.

Rıhleti: - Doğrusu birader, şaşılacak şey.”

Ek Eksikliği: 5

Atatürk’ün kültür konusu ve güzel sanatlara verdiği önem, daha cumhuriyetin

bile ilan edilmediği günlerde, 1 Mart 1923 de... (Öner, vd. 1993: 165).

(Milletin Hayat Damarlarından Biri: Güzel Sanatlar)

AÇIKLAMA:

Buradaki ‘kültür konusu’ tamlamasına yönelme durumu eki (-a) getirilmelidir.

Tümce: ”Atatürk’ün kültür konusuna… verdiği önem” şeklinde devam etmelidir.

Ayrıca noktalama eksikliğinden kaynaklanan bir belirsizlik söz konusudur. Buradaki

kullanıma göre “Atatürk’ün kültür konusu” şeklinde bir tamlama ortaya çıkıyor. Oysa

tamlama: ”Atatürk’ün... verdiği önem” şeklinde bağlanmaktadır. Bu belirsizliği

giderebilmek için “Atatürk’ün” sözcüğünden sonra virgül getirilmelidir.

-103-

Page 114: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Bu tümcede yazım yanlışlığı da vardır. Doğrusu; "1 Mart 1923 de" değil; "1 Mart

1923'te" şeklinde olmalıdır.

DOĞRUSU:

“Atatürk’ün, kültür konusuna ve güzel sanatlara verdiği önem daha cumhuriyetin

bile ilan edilmediği günlerde,1 Mart 1923’te...”

Ek Eksikliği: 6

Yukarıdaki cümlelerin her birinde ikişer yüklem vardır. Birincisinde “kaçınmağı”

ikincisinde “güzelleşme” fiilimsi; birincisinde “beceremem” ikincisinde “olacaktı”

fiilleri kullanılmıştır (Öner, vd. 1993: 189).

AÇIKLAMA:

Burada sıralı olan iki tümcenin aynı yükleme bağlanması yanlıştır. "Birincisinde

‘beceremem’ ikincisinde ‘olacaktı’ fiilleri kullanılmıştır." tümcesi doğrudur.

Ancak “Birincisinde ‘kaçınmağı’ ikincisinde ‘güzelleşme’ fiilimsi kullanılmıştır.”

şeklinde bir tümce yanlıştır. Bunu düzeltmek için ya "fiilimsi" sözcüğüne “-si” iyelik

eki getirilmeli ya da diğer tümceye ek eylem almış ad soylu bir yüklem getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Yukarıdaki tümcelerin her birinde ikişer yüklem vardır. Birincisinde “kaçınmağı”,

ikincisinde “güzelleşme” eylemsisi; birincisinde “beceremem”, ikincisinde “olacaktı”

fiilleri kullanılmıştır.”

Ek Eksikliği: 7

Anne ise evin manevi mimarıdır. Aynı zamanda ailenin yemek, çamaşır, temizlik,

giyim gibi çeşitli ihtiyaçları karşılar (Öner, vd. 1993: 202).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede değişik yanlışlar söz konusudur. Ancak bunlar ilgili kısımlarda

incelenmiştir. Burada ele alacağımız ek eksikliğidir. Tümcede, “anne, ailenin...

ihtiyaçları karşılar.” şeklinde bir kullanım vardır. Görüldüğü gibi tümcedeki “karşılar”

eylemi belirtili nesne gerektirmektedir; ‘ihtiyaçları’ sözcüğüne “-n-ı” belirtme durumu

eki getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Anne ise evin manevi mimarıdır. Aynı zamanda ailenin yemek, çamaşır, temizlik,

giyim gibi çeşitli ihtiyaçlarını karşılar.”

-104-

Page 115: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Ek Eksikliği: 8

Bu cümlede bulunan isim ve isim takımlarını bulunuz (Öner, vd. 1993: 231).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede "isim" sözcüğü, görüldüğü gibi ince ünlülerle yazılıp okunan bir

sözcüktür. Haliyle buna eklenecek olan çoğul ekinin de ince olması gerekir; "takım"

sözcüğü ise kalın ünlülere sahip bir sözcüktür. Tümcede olduğu gibi, ona eklenen çoğul

eki de "-lar" şeklinde kalındır. Bu tümcede "takımlar" sözcüğündeki çoğul eki "isim"

sözcüğü için de geçerli sayılmıştır. Ama ses farklılığından bu şekildeki kullanım uygun

değildir. Buna göre tümcedeki "isim" sözcüğüne "-ler" eki eklenerek sözcük ‘isimleri’

şeklinde kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Bu tümcede bulunan isimleri ve isim takımlarını bulunuz."

Ek Eksikliği: 9

Anne, baba ve kardeşlerini sevdiği için... (Yörük, vd. 1996: 154).

AÇIKLAMA:

Virgülle sıralanan aynı görevdeki sözcüklerin sonuncusuna getirilen ek önceki

sözcüklerin tümüne getirilmiş gibidir. Türkçe bu açıdan kolaylık sağlayan bir dildir.

Ancak bu ekin, önceki sözcüklerin tümüne uygun düşmesi gerekir.

Anne, baba ve kardeşler sözcüklerinin hepsi nesnedir. Ancak "kardeş" sözcüğüne

getirilen "-lerini" eki, önceki sözcüklere uymaz. Bir kişi için "annelerini, babalarını…

sevdiği için" diyemeyiz. O kişinin birden çok annesi, babası olamaz. Buna göre anne ve

baba sözcüklerine iyelik eki(-si) ve belirtme durumu eki (-n-i) getirilmelidir.

DOĞRUSU:

"Annesini babasını ve kardeşlerini sevdiği için…"

Ek Eksikliği: 10

Seyirci; kültürüyle, zevkiyle, alışkanlığı ve takdiriyle tiyatroya tenkitte bulunursa,

bunun seyirciye rehberlik etmekte az çok bir rolü olması tabidir (Özaltun,vd.1995:125).(S.Esat Siyavuşgil, Tiyatro ve Seyirci)

AÇIKLAMA:

Tümcedeki "bunun... rolü olması" şeklindeki bir tamlama, uygunsuzdur. Çünkü

tamlanan görevindeki "olması" sözcüğü ilgi eki alan bir tamlayan gerektirmektedir.

Buna göre "rolü" sözcüğü ilgi eki alarak "rolü-nün" şeklinde olmalıdır.

-105-

Page 116: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

"Seyirci; kültürüyle, zevkiyle, alışkanlığı ve takdiriyle tiyatroya tenkitte bulunursa,

bunun tiyatroya rehberlik etmekte az çok bir rolünün olması tabidir."

Ek Eksikliği: 11

Dolambaçlı sokakların yüksek duvarları ardına gizlenmiş ve içlerindeki görkemi

kestirilmesi bütünüyle olanaksız birçok ev ve konak gördük (Yörük, vd. 1996: 235).

(N.Sırrı Örik, Kayseri)

AÇIKLAMA:

İyelik eki almış tamlanan görevindeki bir sözcük, bir tamlayan almışsa, bu sözcük

ilgi eki (tamlayan eki) alır. Belirtme hal ekiyle tamlama kurulmaz. Buna göre "görkemi

kestirilmesi" şeklinde bir tamlama olmaz. Buradaki tamlayana "-in" ilgi eki getirilerek

sözcük ‘görkem-in’ biçiminde olmalıdır.

DOĞRUSU:

“Dolambaçlı sokakların yüksek duvarları ardına gizlenmiş ve içlerindeki görkemin

kestirilmesi bütünüyle olanaksız birçok ev ve konak gördük.”

Ek Eksikliği: 12

Tasavvufa göre kalp, Allah'ın evi olarak kabul edildiğinden, gönül kırmanın

günah olduğu, bu sebeple de gönül almanın kutsallığından bahsedilir (Özaltun,vd.

1995:96).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede ya "-den" durum eki eksikliği ya da yüklem uyumsuzluğu söz

konusudur. "...gönül kırmanın günah olduğu, gönül almanın kutsallığı dile getirilir."

dense yüklem uyumu sağlanmış olur. Ya da "...gönül kırmanın günah olduğundan,

gönül almanın kutsallığından bahsedilir." dense ek uyumsuzluğu giderilmiş olur. Ayrıca

bu tümcede dolaylı tümleç eksikliği göze çarpmaktadır. Buna göre ‘nerede bahsedilir?

’sorusunun cevabı aranmalıdır. Bu cevap da: ‘Yunus’un şiirlerinde’ söz öbeğidir.

Ek eksikliği ve diğer hatalar giderilerek tümce düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

“Tasavvufa göre kalp, Allah'ın evi kabul edildiğinden, (şiirde) gönül kırmanın günah

olduğundan; gönül almanın kutsallığından bahsedilir. (ya da söz edilir).”

-106-

Page 117: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Ek Eksikliği: 13

Ne gibi yeteneklere ve becerilere sahip olduğunuzu; gelecekte düşündüğünüz

mesleğin ne olmasını istediğini söyleyiniz (Özaltun, vd. 1995: 161).

(Bruna Nardini, Leonardo Da Vinci)

AÇIKLAMA:

Tümcedeki "istediğini" sözcüğünde ek eksikliği söz konusudur. Bu sözcük üçüncü

tekil kişiye göre çekimlenmiştir. Oysa sözü edilen, yanıt verecek olan kişi (ikinci tekil

ya da) ikinci çoğul kişidir. Dolayısıyla ikinci çoğul kişi ekinin (istediğ-iniz-i) getirilmesi

gerekir.

Burada "düşündüğünüz" sözcüğü de yanlış kullanılmıştır. ‘Gelecekte düşünülen’

değil; ‘şu an düşünülen gelecekteki meslek’ten söz edilmektedir.

DOĞRUSU:

"Ne gibi yeteneklere ve becerilere sahip olduğunuzu, gelecekte mesleğinizin ne

olmasını istediğinizi söyleyiniz."

Ek Eksikliği: 14

Asker az olmakla kıyamet mi kopar? (Yörük, vd. 1996: 45).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede eklerden kaynaklanan bir yanlışın olduğu görülmektedir. “Asker az

olmak” şeklinde bir kullanım mantıksal olarak da hatalıdır. Bu yanlışı düzeltmek için

asker sözcüğüne ilgi eki (-in); olmak sözcüğüne de iyelik eki (-sı) getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Askerin az olmasıyla kıyamet mi kopar?”

4.2.4. Etken ve Edilgenlik Ekleri Alan Sözcüklerin Bir Tümcede Kullanılması

Buradaki dil yanlışı etkenlik ve edilgenlik eklerini alan sözcüklerin bir tümcede

kullanılmasıyla oluşur. Bu tür hataların düzeltilmesi için sözcüklerin ya hepsi etken; ya

da hepsi edilgen yapılması; diğer eylem ya da sözcüklerin de buna uydurulması gerekir.

Etken ve Edilgenlik Ekleri:1

Tiyatrolar sahnede oynayarak hem göze, hem kulağa hitap edebildiği gibi,

radyoda canlandırılmak suretiyle sadece kulağa hitap edenleri de vardır (Öner,vd.

1993:115).

-107-

Page 118: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu tümcede birden çok yanlış vardır. "Tiyatrolar sahnede oynayarak" şeklinde bir

kullanım yanlıştır. Çünkü tiyatro oynamaz, oynanır. Yani bu eylemsinin edilgen olması

gerekir. Diğer taraftan “radyoda canlandırılmak suretiyle” derken “canlandırılmak”

eylemsisi edilgendir. Bu tümceyi düzeltmek için sondaki bazı sözcükler de atılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Tiyatrolar sahnede oynanarak hem göze hem de kulağa hitap edebildiği gibi,

radyoda canlandırılmak suretiyle sadece kulağa da hitap edebilir.”

Etken ve Edilgenlik Ekleri:2

Yani bazı kitaplardan yalnız birtakım parçalar okunur; bazıları baştanbaşa, ama

inceden inceye incelenmeden, aracılarla yani başkalarının onlardan çıkardıkları

parçaları okur (Öner, vd. 1993: 17).

(Francis Bacon, Okumak)

AÇIKLAMA:

Bu tümcenin eylemlerinde kimi zaman etkenlik eki, kimi zaman da edilgenlik eki

kullanılmıştır: ‘okunur’ edilgen, ‘incelenmeden’ edilgen; ancak ‘okur’ eylemi etkendir.

Bir tümce içerisinde eylemlerin hem etken hem edilgen kullanılması -gerekli özneler de

ortada yoksa- yanlıştır. Tümcenin tamamı ya etken ya da edilgen olmalıdır.

DOĞRUSU:

“Yani bazı kitaplardan yalnız birtakım parçalar okunur; bazıları baştanbaşa, ama

inceden inceye incelenmeden, aracılarla, yani başkalarının onlardan çıkardıkları

parçalar okunur.”

-108-

Page 119: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

4.3. ÖGE YANLIŞLARI

Bu kısımda tümce ögeleriyle ilgili yanlışlar ele alınmıştır. Bunlar; öge eksikliği,

özne-yüklem uyumsuzluğu, yanlış yüklem kullanılması ve isim ve fiil tümcesinin bir

arada kullanılmasıdır.

Öge yanlışları, bu yanlışların gösterilmesi ve düzeltilmesiyle ilgili çalışmalar,

Türkçenin teknik bakımdan öneminin daha da belirginleştiği kısımlardır. Çünkü önemli

bir ögenin gerektiği yerde kullanılmaması, özne ile yüklemin birbirine uymaması ya da

yüklem diye ilgisiz bir sözcüğün yargıyı karşılamak üzere kullanılmasının ifadeyi ne

kadar bozduğu ve dili anlaşılmaz duruma getirdiği, bu kısımda görülecektir.

4.3.1.Öge Eksikliği

Bir tümcede kullanılması gerektiği halde kullanılmayan ögelerin oluşturduğu dil

yanlışları bu kısımda ele alınmıştır. Bunların başlıcaları: özne eksikliği, yüklem

eksikliği, dolaylı tümleç eksikliği, nesne eksikliği, edat tümleci eksikliği’dir.

4.3.1.1. Özne Eksiklikleri

Bilindiği gibi özne, bir tümcede işi yapan ya da o işin gerçekleşmesiyle doğrudan

ilişkili olan ögedir. Bu ögenin kimi yerlerde kullanımı zorunludur. Çünkü

kullanılmazsa anlam karışıklığına ve anlatım bozukluğuna yol açar. Bu kısımda özne

eksikliğiyle ilgili yanlışlar incelenmiştir.

Özne Eksikliği: 1

“Türklerde at ve binicilik” konulu bir araştırma yazısı okudunuz. Seçilen bir

konunun bilimsel kaynaklara dayalı olarak bütün yönleriyle tanıtıldığı yazılardır

(Öner, vd. 1993: 207).

AÇIKLAMA:

"Seçilen bir konunun bilimsel kaynaklara dayalı olarak bütün yönleriyle tanıtıldığı

yazılardır." tümcesi bir yüklemdir. Ancak bunun öznesi de gereklidir. Bir yüklemle

tanımlanan "şey" nedir? Bunu, önceki tümcede de bulamıyoruz. Çünkü bir önceki

tümcenin öznesi "siz" dir. "Siz" adılının ikinci tümceye özne olamayacağı kesindir.

DOĞRUSU:

“Türklerde at ve binicilik” konulu bir araştırma yazısı okudunuz. Araştırma yazısı,

seçilen bir konunun bilimsel kaynaklara dayalı olarak bütün yönleriyle tanıtıldığı

yazılardır.”

-109-

Page 120: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Özne Eksikliği: 2

Şekip’e göre, en büyük medeniyet Avrupa medeniyetidir. Terbiyesi, davranışları,

ahlâkı, her şeyiyle Avrupalıdır ve Müslümanlığa, Türklüğe, kısaca bize ait olan her

şeye düşmanlık hisleriyle doludur (Öner, vd. 1993: 214).

(Beşir Ayvazoğlu, Eve Dönen Adam)

AÇIKLAMA:

İlk tümceye bağlı olan diğer tümcelerde özne eksikliği söz konusudur. İlk tümcenin

öznesi "en büyük medeniyet" şeklindeki söz öbeğidir. Diğer tümcelerde özne yoktur.

Ancak bu tümcelere özne gereklidir. Bu özne "Şekip" olarak düşünülmüş; ikinci ve

üçüncü tümcenin yüklemleri ilk tümcedeki "Şekip" sözcüğünü özne olarak almıştır.

Ancak bu sözcük ilk tümcede özne görevinde değildir.

DOĞRUSU:

"Şekip’e göre, en büyük medeniyet Avrupa medeniyetidir. Şekip, terbiyesi,

davranışları, her şeyiyle Avrupalıdır ve Müslümanlığa, Türklüğe, kısaca bize ait olan

her şeye düşmanlık hisleriyle doludur. "

Özne Eksikliği: 3

Belgeler ve anılar gösteriyor ki, öğrencilik ve gençlik yıllarında Namık Kemal’in,

Tevfik Fikret'in vatan ve özgürlükle ilgili şiirleri Atatürk'ü etkilemiştir; Mehmet

Emin’in, Ziya Gökalp'in Türk milliyetçiliğini ve yurt sorunlarını sade bir dille

anlatan eserlerini de ilgiyle okumuştur (Öner, vd. 1993: 218).

(Ben Şiir ve Edebiyatı Severim, adlı parçadan)

AÇIKLAMA:

Buradaki Mehmet Emin diyerek başlayan ikinci tümcede özne eksikliği söz

konusudur. Özne olarak "Atatürk" sözcüğü düşünülmüş ve bu bir önceki tümcede

kullanıldığı için "tekrar kullanmaya gerek yok, nasıl olsa anlaşılır." sanılmıştır. Ama

‘Atatürk’ sözcüğü önceki tümcede nesne olarak kullanılmıştır. Dolayısıyla öznesi

olmayan bir sonraki tümcenin öznesi olarak kullanılamaz.

DOĞRUSU:

“Belgeler ve anılar gösteriyor ki öğrencilik ve gençlik yıllarında Namık Kemal’in,

Tevfik Fikret'in vatan ve özgürlükle ilgili şiirleri Atatürk'ü etkilemiştir. Atatürk, Mehmet

Emin’in, Ziya Gökalp'in Türk milliyetçiliğini ve yurt sorunlarını sade bir dille anlatan

eserlerini de ilgiyle okumuştur.”

-110-

Page 121: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Özne Eksikliği: 4

"Yurtta barış dünyada barış" Onun ideali idi. İnsanların mutluluğunu, sürekli ve

güvenli bir barışta görmekte idi (Özaltun, vd. 1995: 77).

AÇIKLAMA:

İkinci tümcede sözü edilenin ne olduğu, insanların mutluluğunu, sürekli ve güvenli

bir barışta görmekte olan nedir; bu belli değildir. Yani ikinci tümcede özne eksiktir.

Burada ilk tümcenin öznesi de kullanılamaz. Kullanılırsa, tümce; "Yurtta barış, dünyada

barış, insanların mutluluğunu sürekli ve güvenli bir barışta görmekte idi." şeklinde olur

ve anlamsız olur. Bu tümce, ikinci tümceye özne getirilerek ve gereksiz durum eki

atılarak düzeltilebilir.

DOĞRUSU:

"Yurtta barış, dünyada barış onun ideali idi. Onun ideali, insanların mutluluğunu

sürekli ve güvenli bir barışta görmek idi."

Özne Eksikliği: 5

Yukarıdaki cümlelerde kurallı birleşik fiiller tezlik anlamı taşıyorlar. Birinci fiile

"vermek" fiilinin eklenmesiyle oluşurlar (Özaltun, vd. 1995: 107).

AÇIKLAMA:

Yukarıda sıralı bir tümce kullanılmış, ancak birinci tümcenin öznesi ikinci tümceye

uymamaktadır. İkinci tümceye ‘tezlik fiilleri’ öznesi getirilerek hata düzeltilebilir.

Ayrıca öznesi insan dışı varlık olan tümcelerde yüklemin tekil olması gerekir. Buradaki

‘oluşurlar’ eyleminin çoğul olması da anlatımı bozar.

DOĞRUSU:

"Yukarıdaki tümcelerde kurallı birleşik fiiller tezlik anlamı taşımaktadır. Tezlik

fiilleri, birinci fiile ‘vermek’ fiilinin eklenmesiyle yapılır."

4.3.1.2. Dolaylı Tümleç Eksiklikleri

Dolaylı tümleç gerektiren durumlar değişik şekillerde ortaya çıkabilir. Ancak en çok

görüleni; arka arkaya kullanılan sıralı tümcelerde, genellikle bir önceki tümcede dolaylı

tümleç olarak kullanılmayan bir varlığın ya da kavramın sonraki tümcede dolaylı

tümleç olarak düşünüldüğü durumdur. Ancak bu varlık ya da kavramın, bir önceki

tümcede başka görevlerde kullanıldığı (nesne vs.) unutulur.

-111-

Page 122: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Dolaylı Tümleç Eksikliği: 1

O kadar ki ustam ve babam bile bana karşı davranışlarını tamamiyle değiştirmek

ihtiyacını duymuşlardı; beni artık dövmüyorlar, saygı gösteriyorlar (Öner, vd. 1993:

30).

(Mehmet Aydın, Ahmet Mithat Efendinin Çocukluğu)

AÇIKLAMA:

‘Beni artık dövmüyorlar, saygı gösteriyorlardı.’ şeklindeki kullanım yanlıştır. Çünkü

dövmüyorlar eylemi nesne gerektirir. Nesnesi de ''beni'' sözcüğüdür. Ama saygı

gösteriyorlardı eylemi ise dolaylı tümleç gerektirmektedir. Bu dolaylı tümleç, ''bana''

sözcüğü olabilir.

DOĞRUSU:

''O kadar ki ustam ve babam bile bana karşı davranışlarını tamamıyla değiştirme

ihtiyacı duymuşlar; beni artık dövmüyorlar; bana saygı gösteriyorlardı.”

Dolaylı Tümleç Eksikliği: 2

Ali babasının sözünü mü dinlememişti ne, babası kızmış: Sen adam

olmayacaksın! diye bağırıyordu (Öner, vd. 1993: 107).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede öge eksikliği söz konusudur. Çünkü “kızmış” yüklemi dolaylı tümleç

gerektirmekte; ”bağırıyordu” yüklemi de dolaylı tümleç gerektirmektedir. Kime

kızıldığı ya da bağırıldığı belli değildir. Bu kişinin Ali olduğu anlaşılır ama “Ali”

sözcüğü bir önceki tümcede özne görevinde kullanılmıştır. Buna göre ikinci tümceye

dolaylı tümleç olarak ‘ona’ adılı getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Ali babasının sözünü mü dinlememişti ne, babası kızmış, ona: Sen adam

olmayacaksın! diye bağırıyordu.”

Dolaylı Tümleç Eksikliği: 3

Size bir şey söyleyeceğim, daha doğrusu bir müjde vereceğim. Fakat

acımayacaksınız, ağlamayacaksınız (Öner, vd. 1993:143).

(A.H.Müftüoğlu, Cepheden Mektup)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede geçen “acımak” eylemi dolaylı tümleç gerektiren bir sözcüktür.

Acımayacaksınız ama neye acımayacaksınız, bunun belirtilmesi gerekir. Bir önceki

-112-

Page 123: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

tümcede ‘size’ sözcüğü dolaylı tümleçtir; ancak acımak eylemi için kullanılamaz. ‘Size

acımayacaksınız’ denmez. Görüldüğü gibi, tümcede dolaylı tümleç eksikliği söz

konusudur. Bu eksiklik, ‘fakat’ bağlacından sonra uygun bir sözcük getirilerek

düzeltilebilir.

DOĞRUSU:

“Size bir şey söyleyeceğim, daha doğrusu bir müjde vereceğim. Fakat bana

acımayacaksınız ve ağlamayacaksınız.”

4.3.1.3. Nesne Eksikliği

Nesne eksikliği genellikle kullanılan yüklemle ilgilidir. Esas yargı kullanıldığında

nesne gerektiren bir durum ortaya çıkıyor ve bunun kullanılmadığı görülüyorsa,

tümcede zaten bir belirsizlik olduğu ve pürüzün varlığı hemen görülebilir.

Nesnenin kullanılmadığı durumlara bakıldığında; genellikle bir önceki tümcede

geçen bir varlık ya da kavramın nesne olarak düşünüldüğü ortaya çıkar. Ancak bir

önceki tümcede geçen varlık ya da kavramın sonraki tümcelerde nesne görevinde

kullanılabilmesi için orada da nesne olması gerekir. Bu varlık ya da kavram, orada

başka görevlerdeyse anlatım bozukluğu meydana gelir.

Nesne Eksikliği: 1

İliada adlı eser, bütün dünyaca ünlü bir eserdir. Türkçeye de birkaç kez

çevrilmiştir. Okuyunuz (Öner, vd. 1993: 110).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede ‘okuyunuz’ eyleminin nesnesi yoktur. Dolayısıyla neyin okunacağı belli

değildir. Anlamına baktığımızda okunması gereken şeyin İlyada adlı eserin olduğu

anlaşılır. Ancak bu sözcük bir önceki tümcede özne görevinde kullanılmıştır.

Bu anlatım bozukluğunu düzeltebilmek için ‘okuyunuz’ yükleminden önce ‘bu eseri’

şeklinde bir nesnenin getirilmesi uygun düşer.

DOĞRUSU:

“İliada adlı eser, bütün dünyaca ünlü bir eserdir. Türkçeye de birkaç kez

çevrilmiştir. Bu eseri okuyunuz.”

Nesne Eksikliği: 2

İmlâ kuralları hakkında bildiklerinizi hatırlayınız. Eksikleriniz varsa öğrenerek

gideriniz (Öner, vd. 1993: 195).

-113-

Page 124: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Öğrencilerden “bildiklerinizi hatırlayınız” şeklindeki bir istek, mantık bakımından

yanlıştır. Sadece hatırlamak suretiyle bildiklerini veya bilmediklerini ortaya çıkarmak

zordur. Buradaki gereksiz sözcükler atılmalı ve sonraki bağlantı eksikleri

giderilmelidir.

Bir de ikinci tümcede giderilmesi gereken nedir? Bunun belirtilmesi gerekir. Bu

tümceye bir nesne eklenmelidir. Bu nesne “bunları” zamiri olabilir.

DOĞRUSU:

“İmlâ (yazım) kurallarını hatırlayınız. Bu konuda eksikleriniz varsa bunları

öğreniniz.”

Nesne Eksikliği: 3

Konuşma bir topluluğa, Romalılara karşı yapılıyor. Dinleyenlere heyecan

verilmek ve belli bir yargıya götürülmek isteniyor (Öner, vd. 1993: 66).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede de nesne eksikliği söz konusudur. Belli bir yargıya götürülmek istenen

kimdir? Bunun belirtilmesi gerekir. Bu eksikliği giderebilmek için “heyecan verilmek”

ifadesinden sonra “ve topluluk” şeklinde bir nesne (burada sözde özne) getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Konuşma bir topluluğa, Romalılara karşı yapılıyor. Dinleyenlere heyecan verilmek

ve topluluk belli bir yargıya götürülmek isteniyor.”

Nesne Eksikliği: 4

Okuduğunuz parçada başka deyimler var mıdır? Gösterip anlamını söyleyiniz

(Yörük, vd. 1996: 187).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede nesne eksikliği söz konusudur. İkinci tümcede "gösterip" eylemsisinden

önce "bu deyimleri" nesnesinin getirilmesi gerekmektedir. Aksi durumda anlatım

bozukluğu meydana gelir. Çünkü ‘deyimler’ sözcüğü bir önceki tümcede özne olarak

kullanıldığından, doğrudan ikinci tümceye nesne olamaz.

DOĞRUSU:

“Okuduğunuz parçada başka deyimler var mıdır? Bu deyimleri gösteriniz ve

bunların anlamını söyleyiniz.”

-114-

Page 125: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Nesne Eksikliği: 5

Kuvvetiniz akla sıçramış, öküz etiyle vücuda döndürmeli (Öner, vd. 1993: 175).

(A.Vefik Paşa’nın Merakî çevirisindeki "Allah'a Emanet" adlı parçadan)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede nesne eksikliği söz konusudur. Vücuda döndürülmesi gereken şeyin ne

olduğu belirtilmemiştir. Tümceyi okuduğumuzda vücuda döndürülmesi gereken şeyin

“kuvvetiniz” sözcüğü olduğu bellidir. Ama bu sözcük bir önceki tümcede nesne olarak

değil; özne olarak kullanılmıştır.

Bu tümcedeki öge eksikliğini gidermek için “kuvvetiniz” sözcüğünü karşılayan bir

adıl kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Kuvvetiniz akla sıçramış, bunu öküz etiyle vücuda döndürmelisiniz.”

Nesne Eksikliği: 6

‘Hile, yelkovan, muziplik, kaygı’ kelimelerinin ve ‘ibret dersi, kilit altına almak,

gücü yetmek’ deyimlerinin anlamlarını bulup birer cümlede kullanınız (Özaltun, vd.

1995: 15).

AÇIKLAMA:

Birinci tümcenin nesnesi, "...deyimlerinin anlamlarını" tamlamasıdır. İkinci tümcede

de nesne gereklidir ama kullanılmamıştır. Bu durumda "...deyimlerinin anlamlarını birer

tümcede kullanınız." gibi bir kullanım ortaya çıkmaktadır. Bu kullanım yanlıştır. Çünkü

öğrencilere ev ödevi olarak verilen ve tümcede kullanılması gereken, deyimlerin

anlamları değil, deyimlerin kendisidir. Bu tümceyi düzeltmek için "bulup" sözcüğünden

sonra "bu deyimleri" nesnesi getirilmelidir.

DOĞRUSU:

‘Hile, yelkovan, muziplik, kaygı’ kelimelerinin ve ‘ibret dersi, kilit altına almak, gücü

yetmek’ deyimlerinin anlamlarını bulup, bu deyimleri birer tümcede kullanınız.”

Nesne Eksikliği: 7

Tiyatronun gelişmesi ve seyirci kitlesini genişletmesi için neler yapılmalıdır?

Parçanın bütününü düşünerek cevaplayınız (Özaltun, vd. 1995: 129).

AÇIKLAMA:

İkinci tümcede nesne eksikliği söz konusudur. Cevaplanması gereken nedir, bu nesne

bir önceki tümcede var mı, diye bakarsak; bir önceki tümcenin nesnesi "neler"

-115-

Page 126: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

sorusudur. Bunu ikinci tümceye uygulayalım: "Parçanın bütününü düşünerek neler

cevaplayınız." Görüldüğü gibi böyle bir kullanım anlamsızdır. Burada ikinci tümceye

nesne olarak ‘bu soruyu’ ifadesi getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Tiyatronun gelişmesi ve seyirci kitlesini genişletmesi için neler yapılmalıdır?

Parçanın bütününü düşünerek bu soruyu cevaplayınız.”

4.3.1.4. Edat Tümleci Eksikliği

Edat tümleci belli edatlarla yapılan, kimi kaynaklarda zarf tümleci olarak da geçen

tümleçlerdir. Genellikle sebep, durum belirtir. Kimi yerde bu tümlecin kullanılması

zorunlu olabilir. Bu durum yükleme, tümcenin anlam bütünlüğüne ve gelişine göre de

değişir. Bu tümlecin gerektiği yerde kullanılmamasından anlatım bozukluğu oluşur.

Edat Tümleci Eksikliği: 1

Bir Mehmet beyimiz vardı, çoktan öldü, rahmet dilemiş olacak, hatırlayıverdim.

Tanışır konuşurdum (Öner, vd. 1993:186).

(Nurullah Ataç, Güzellik)

AÇIKLAMA:

“Tanışır konuşurdum” eylemleri için kullanılması gereken vasıta durumu eki almış

ögeler eksiktir. Bunun için bir adıl kullanılması uygundur. Parçadaki “Mehmet Bey”i

karşılayan bir adıl, örneğin ‘kendisiyle’ sözcüğü olabilir.

DOĞRUSU:

“Bir Mehmet beyimiz vardı, çoktan öldü, rahmet dilemiş olacak, hatırlayıverdim.

Kendisiyle tanışır konuşurdum.”

Edat Tümleci Eksikliği: 2

Karşılaştığı insanlar onun deliliğini anlarlar, alay ederler ve bazen de dayak yer

(Özaltun, vd. 1995: 86).

(Cervantes, Aslanlar Şövalyesi)

AÇIKLAMA:

"Karşılaştığı insanlar onun deliliğini anlarlar." tümcesi doğrudur. Ancak

"(Karşılaştığı insanlar) alay ederler" tümcesinde bir sözcük, yani edat tümleci eksiktir;

“alay ederler” ifadesinden önce "onunla " sözcüğünün eklenmesi gerekir. Tümcede

dolaylı tümleç eksikliği de vardır; bu, ilgili bölümde açıklanmıştır.

-116-

Page 127: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

"Karşılaştığı insanlar onun deliliğini anlarlar, onunla alay ederler ve bazen de o

(Don Kişot), karşılaştığı insanlardan dayak yer."

4.3.2. Özne-Yüklem Uyumsuzluğu

Özne ile yüklem, hem sayı bakımından hem de nitelik bakımından uyumlu

olmalıdır. Bununla ilgili dilin belirli kuralları vardır. Örneğin, ‘Bir tümcede özne insan

dışı varlıklardan oluşuyorsa, tekil de çoğul da olsa yüklem tekil olmalıdır.’ Bu kurala

uyulmadığı durumlarda hata söz konusu olur.

Özne ve yüklem uyumsuzluğunun daha değişik şekillerde de karşımıza çıktığını

görebiliyoruz. Örneğin birden çok öznenin arka arkaya sıralandığı durumlarda kimi

öznelerin nitelikleri unutularak kullanılan yüklem öznelerden bazılarına uyumlu,

bazılarına uyumsuz olabiliyor.

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 1

Onlar (keklikler) güneşle yaşıyorlardı (Öner, vd. 1993: 41).

(H. Balıkçısı, Gözünü Kaybeden Kuş)

AÇIKLAMA:

Yukarıdaki tümcede geçen "yaşıyorlardı" yüklemindeki "-lar" çoğul eki yanlıştır.

Çünkü özne insan dışı varlıklardan oluşuyorsa yüklemin tekil olması gerekir. Bu

tümcede özne "keklikler" sözcüğüdür. Bu öznenin yüklemi olan ‘yaşıyorlardı’ eylemi

tekil olmalıdır.

DOĞRUSU:

"Onlar güneşle yaşıyordu."

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 2

Şairin duygu, hayal ve düşüncelerini yakaladığımız ve o açıdan şiiri okumaya

başladığımız an şiir okumada başarının yolunu açmışız demektir. Ses tonunu şiirin

anlamına göre ayarlamalı, vurgu ve tonlamaya dikkat etmelidir (Öner, vd. 1993: 51).

AÇIKLAMA:

Birinci tümcenin öznesi gizli olarak “biz” dir. ‘Biz’ adılı bilindiği gibi, birinci çoğul

kişileri karşılar. İkinci tümcenin öznesi ise üçüncü tekil kişidir. Öznesi gizli olan ikinci

tümcenin yüklemi, kişi bakımından birinci tümceye uymak zorundadır.

-117-

Page 128: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

"Şairin duygu, hayal ve düşüncelerini yakaladığımız ve o açıdan şiiri okumaya

başladığımız an şiir okumada başarının yolunu açmışız demektir. Ses tonunu şiirin

anlamına göre ayarlamalı, vurgu ve tonlamaya dikkat etmeliyiz."

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 3

Heyhat, tarihimizin uzun inişi ve talihimizin hazin tecellisi başladıktan sonra

yavaş yavaş, parça parça, Akdeniz bizden ve biz Akdeniz’den uzaklaştık (Öner, vd.

1993:179).

(İsmail Habib Sevük, Akdeniz'e)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede ortak kullanılan “uzaklaştık” yüklemi uygun değildir. Sıralı tümcelerde

ortak kullanılan yüklemlerin bütün tümceye uygun düşmesi gerekir. Bunların birincisi

olan “Akdeniz bizden “ için “uzaklaştık” yüklemi kullanılamaz. Burası için üçüncü

tekil kişiye uygun olarak ‘uzaklaştı’ eylemi yüklem olmalıdır.

DOĞRUSU:

“Heyhat, tarihimizin uzun inişi ve talihimizin hazin tecellisi başladıktan sonra

yavaş yavaş, parça parça Akdeniz bizden uzaklaştı, biz Akdeniz’den uzaklaştık.”

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 4

Artık hepimiz vatansız birer köle ve vatan milletsiz bir ülke olacaktı (Öner,vd.

1993:179).

(İsmail Habib Sevük, Akdeniz'e)

AÇIKLAMA:

Bu sıralı tümcenin sonunda kullanılan ‘olacaktı’ yüklemi tümcenin ilk kısmı için

uygun düşmemektedir. Çünkü ilk kısımda özne ‘hepimiz’ adılıdır. Bunun da yüklemi

birinci çoğul kişiye uygun olmalıdır.

DOĞRUSU:

“Artık hepimiz vatansız birer köle olacaktık; vatan da milletsiz bir ülke olacaktı.”

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 5

Aşağıdakilerden hangisi fablın özelliklerinden değildir?

A) Genellikle manzum yazılırlar (Öner, vd. 1993: 196).

-118-

Page 129: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

‘Yazılırlar’ sözcüğünde çoğul eki yanlış kullanılmıştır. Çünkü insan dışı varlıklar

tümcede özne olursa yüklemin tekil olması gerekir. Bu tümcede söylenmek istenen

özne “fabl”dır.

DOĞRUSU:

“Fabl genellikle manzum yazılır.”

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 6

Atasözleri genel kural niteliği taşırken öz deyişler daha özel durumlarda

kullanılırlar (Öner, vd. 1993: 232).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede "kullanılırlar" yüklemi "deyimler" öznesi için uygun değildir. Çünkü bu

öznenin yüklemi çoğul olmamalıdır. "Deyimler" öznesi insan dışı bir kavramdır.

Yükleminin de "kullanılırlar" değil, "kullanılır" şeklinde tekil olması gerekir.

Yukarıda ‘özdeyişler’ sözcüğü ayrı yazılmıştır. Bu terimin birleşerek kalıplaşmış ve

kaynaşmış olduğu kabul edilerek bitişik yazılması gerekir.

DOĞRUSU:

"Atasözleri genel kural niteliği taşırken, özdeyişler daha özel durumlarda kullanılır.

"

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 7

Yazarın anlatımında bir hatırlama mı yoksa bir özlem mi hissediliyor? (Özaltun,

vd.1995:56).

AÇIKLAMA:

"Özlem hissedilir; ancak "hatırlama" hissedilmez. Çünkü özlem bir duygudur;

hatırlama ise ancak bir duygu için zemin oluşturabilir. Dolayısıyla hatırlama ve özlem

sözcüklerinin "hissediliyor" yüklemine bağlanması yanlıştır. "Hatırlama" için "fark

etmek, sezmek" eylemlerini kullanabiliriz, ya da soruyu direk sorabiliriz:

DOĞRUSU:

"Yazarın anlattıkları bir hatırlama mı yoksa bir özlem midir?"

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 8

Yukarıdaki cümlelerde kurallı birleşik fiiller tezlik anlamı taşıyorlar. Birinci fiile

"vermek" fiilinin eklenmesiyle oluşurlar (Özaltun, vd. 1995: 107).

-119-

Page 130: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:İnsan dışı varlıkların özne olması durumunda, yüklemin - özne çoğul olsa bile- tekil

kullanılması gerektiğini daha önce belirtmiştik. Bu tümcede, "taşıyorlar" yükleminin

öznesi ‘kurallı bileşik fiiller’; "oluşurlar" yükleminin öznesi, ‘tezlik fiilleri’dir. Tümce,

yüklemlerdeki çoğul ekleri atılarak düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:"Yukarıdaki tümcelerde kurallı birleşik fiiller tezlik anlamı taşımaktadır. Tezlik

fiilleri, birinci fiile ‘vermek’ fiilinin eklenmesiyle yapılır."

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 9Ayaklarımın geri geri gittiklerini fark ediyordum (Özaltun, vd. 1995: 209).

(Johanna Spyrı, Mektup)

AÇIKLAMA:Çoğul eki alan "gittikleri" eyleminin öznesi ‘ayaklar’dır. İnsan dışı bir varlık olan

ayak sözcüğünün yüklemi çoğul eki almamalıdır. Buna göre "ayaklar" öznesinin

yüklemi "gittiği" şeklinde tekil olmalıdır. Tümce, bu ek atılarak düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:"Ayaklarımın geri geri gittiğini fark ediyordum."

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 10Boşta kalan üç kurt, üç zayıf yılkılığın peşine düştüler (Yörük, vd. 1996: 106).

AÇIKLAMA:İnsan dışı varlıklardan oluşan özneler çoğul yüklem almadığı gibi; sayı sıfatı alarak

özne olmuş söz öbekleri de hiçbir zaman çoğul yüklem almaz: "Üç adam geldiler."

olmaz ; "Üç adam geldi." olur. Bu tümcede tekil bir yüklem kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:"Boşta kalan Üç kurt, üç zayıf yılkılığın peşine düştü."

Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: 11Kelimenin gerçek anlamıyle başarılı insanlar en çok yapmak istedikleri, daha

doğrusu, en iyi yapabilecekleri işlerde çalışmak imkânını bulabilen kimselerdir; aynı şekilde, başarısızlık gösterenlerden çoğu aradıkları işleri bulamayanlardır. İstemeye istemeye yaptıkları işlerde aradıklarının özlemini gittikleri okullarda, girdikleri işlerde bir baskı ağırlığını duymalarıdır (Özaltun, vd. 1995: 223).

(Halis Özgü, Okul ve Meslek Seçimi)

-120-

Page 131: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

İkinci tümcenin öznesi, ‘başarısızlık gösterenlerden çoğu’ söz öbeğidir. Buna bağlı

ikinci tümcenin sonundaki yüklem ise ‘duymalarıdır’ sözcüğüdür. Bu özne ile bu

yüklem arasında uyumsuzluk vardır.

Ayrıca burada kullanılan ‘anlamıyle’ sözcüğünde görüldüğü gibi ses uyumsuzluğu

söz konusudur. Bu, ünlü uyumu kuralına uygun olarak yazılabilir.

DOĞRUSU:

“Kelimenin gerçek anlamıyla, başarılı insanlar, en çok yapmak istedikleri, daha

doğrusu, en iyi yapabilecekleri işlerde çalışma imkânını bulabilen kimselerdir; aynı

şekilde, başarısızlık gösterenlerden çoğu aradıkları işleri bulamayanlardır. İstemeye

istemeye yaptıkları işlerde, aradıklarının özlemini, gittikleri okullarda, girdikleri işlerde

bir baskı ağırlığını duyanlardır.”

4.3.3. Yanlış Yüklem Kullanılması

Tümcenin öznesine, diğer ögelerine ve içeriğine uymayan yüklemler kullanılması

durumunda anlatım bozukluğu oluşur. Bu durumda tümce ile ifade edilmek istenen

anlam güdük kalır.

Taradığımız Türkçe Ders Kitaplarında geçen yüklem yanlışları ile ilgili dil yanlışları

aşağıda incelenmiştir.

Yanlış Yüklem: 1

...annemi ve anne annemi daha az deterjan kullanmaları için uyaracağıma, ozon

düşmanı kutular yerine hava pompalı kutu içindeki ürünleri tercih edeceğime, …

bilhassa denizi çöp tenekesi niyetine kullanmak isteyen kişileri uyaracağıma, ...

bütün bunları yaparken insan ilişkilerinde öncelikle sevgi ve sonra saygının önemine

inanacağım (Öner, vd. 1993:173).

(Yeşile Bağlılık Andı adlı parçadan)

AÇIKLAMA:

Son tümceden önceki tümcelere yüklem olarak, parçanın adıyla da uygun olması

açısından ‘ant içerim’ veya ‘söz veriyorum’ ya da ‘yemin ederim.’ denmesi uygun

düşmektedir. Görüldüğü gibi bu metinde tümceler için kullanılan ortak yüklem

yanlıştır. Baştan itibaren tüm tümceler “ant içerim” ya da “yemin ederim” yüklemi

düşünülerek kurulmuştur. Oysa parçanın da adını alan bu çok önemli yüklem

-121-

Page 132: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

kullanılmamış, onun yerine “inanacağım” yüklemi kullanılmıştır. Bu yüklem ise

anlamca tümceye uymamaktadır.

Son tümce olan “insan ilişkilerinde öncelikle sevgi ve sonra saygının önemine

inanacağım.” tümcesinde elbette “inanacağım” yüklemi uygundur. Bunun yerine “ant

içiyorum” denemez. Ama “...annemi daha az deterjan kullanması için uyaracağıma,

hava pompalı kutu içindeki ürünleri tercih edeceğime, denizi çöp tenekesi niyetine

kullanmak isteyen kişileri uyaracağıma inanacağım.” şeklinde bir tümce de anlamca

uygun değildir. Bunlar için “inanacağım” yüklemi değil de “söz veriyorum” “yemin

ediyorum” ya da “ant içerim” gibi yüklemlerin kullanılması daha doğru olur.

DOĞRUSU:

“...annemi ve anne annemi daha az deterjan kullanmaları için uyaracağıma, ozon

düşmanı kutular yerine hava pompalı kutu içindeki ürünleri tercih edeceğime, …

bilhassa denizi çöp tenekesi niyetine kullanmak isteyen kişileri uyaracağıma, ...bütün

bunları yaparken insan ilişkilerinde öncelikle sevgi ve sonra saygının önemine

inanacağıma söz veriyorum.”

Yanlış Yüklem: 2

Bu iki cümlenin öznesini bulunuz. İkinci cümlenin öznesi ne hâldedir? (Öner,

vd.1993:160).

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki “ne haldedir?” sorusu Türkçede genellikle hâl-hatır sormak için

kullanılır. Bu da insanlar için geçerlidir. Öznenin hâl ve hatırının sorulamayacağı

açıktır. Tümcede anlatılmak istenen ise öznenin özelliğinin ne olduğudur; isim tümcesi

veya fiil tümcesi mi olduğu vs... Tümcede anlatım bozukluğunun nedeni olan yanlış

sözcüğün (yüklem) düzeltilmesi için “ne hâldedir” yerine soru tümcesi kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Bu iki tümcenin öznesini bulunuz. İkinci tümcenin öznesinin özelliği nedir?”

Yanlış Yüklem: 3

(başarısızlık gösterenlerden çoğu…) Arzu etmedikleri için kendilerine sıkıntı

veren, yapamayacaklarını anladıkları işlere başkaları tarafından zorlandıklarını

düşünmeleridir. Bu baskıya, zora sürekli bir şekilde tepki göstermek zorunluğu ile

karşılaşmalarıdır (Özaltun, vd. 1995:224).

(Halis Özgü, Okul ve Meslek Seçimi)

-122-

Page 133: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu tümcenin öznesi, ‘başarısızlık gösterenlerin çoğu’dur. Tümcelerin sonundaki

‘düşünmeleridir’ ve ‘karşılaşmalarıdır’ yüklemleri bu özneye uygun değildir.

DOĞRUSU:

“…başarısızlık gösterenlerden çoğu,… Arzu etmedikleri için kendilerine sıkıntı

veren, yapamayacaklarını anladıkları işlere başkaları tarafından zorlandıklarını

düşünenlerdir. Bu baskıya, zora sürekli bir şekilde tepki göstermek zorunda kalanlardır.

” ya da

“…Arzu etmedikleri için kendilerine sıkıntı veren, yapamayacaklarını anladıkları

işlere başkaları tarafından zorlandıklarını düşünenlerdir. Bu baskıya, zora sürekli bir

şekilde tepki göstermek zorunluluğu hissedenlerdir.”

Yanlış Yüklem: 4

Tasavvufa göre kalp, Allah'ın evi olarak kabul edildiğinden, gönül kırmanın

günah olduğu bu sebeple de gönül almanın kutsallığından bahsedilir (Özaltun, vd.

1995: 96).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede yüklem uyumsuzluğu söz konusudur. "...gönül kırmanın günah olduğu,

gönül almanın kutsallığı anlatılır." dense yüklem uyumu sağlanmış olur. Tümcede "bu

sebeple" bağlacına gerek yoktur; ancak tümceye bir de dolaylı tümleç gerekmektedir.

DOĞRUSU:

“Tasavvufa göre kalp, Allah'ın evi olarak kabul edildiğinden, şiirde gönül kırmanın

günah olduğu; gönül almanın da kutsallığı anlatılır.”

Yanlış Yüklem: 5

Yıllar var ayrı düşeli Ahmet Efendi'den. Ayrıldık ama dostluk süregitti (Yörük, vd.

1996: 92).

(Seha L.Meray, Ahmet Efendi)

AÇIKLAMA:

Dilimizde bir eyleme bitişerek sürerlilik anlamı taşıyan eylemlerin başlıcaları

şunlardır: gelmek (süregelen...), durmak (gidedurmak...), kalmak (kalakaldım...)

"süregitti" eylemi belki "süregeldi" eyleminden esinlenerek yapılmıştır. Ancak başka bir

eylemle kullanılması da uygun düşmüyor. "süregitti" yerine "sürdü gitti" ya da “devam

etti” denseydi dilimizde kullanılagelen bir ikileme olduğu için yanlış olmazdı.

-123-

Page 134: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

“Yıllar var ayrı düşeli Ahmet Efendi'den. Ayrıldık ama dostluğumuz sürdü gitti.”

Yanlış Yüklem: 6

Kâtip çelebi, bu eseriyle bibliyografinin en önemli şahsiyetlerinden biri olarak

tanılır (Özaltun, vd. 1995: 177).

(H. Ali yücel, Kâtip Çelebi)

AÇIKLAMA:

Eylemlerde kullanılan "-l" ünsüzü bir edilgenlik yapım ekidir. Ancak bu tümcedeki

örnekte de görüldüğü gibi her eylemde kullanılmaz. "Tanı-mak, tanı-t-mak, tanı-ş-mak,

tanı-n-mak..." şeklinde değişik eklerle kullanılabilen bu eylem "tanı-l-mak" şeklinde

edilgen kullanılmaz. Tümcedeki bu sözcük "-l" yapım eki yerine "-n" yapım eki

getirilerek kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Kâtip Çelebi, bu eseriyle bibliyografinin en önemli şahsiyetlerinden biri olarak

tanınır."

4.3.4. İsim ve Fiil Tümcesinin Bir Arada Kullanılması

İsim ve fiil tümceleri zaten yüklemlerine göre yapılmış bir gruplamanın sonucudur.

Dolayısıyla bunların ayrı tümceler olması gerekir. Ancak aşağıda da görüleceği gibi

isim ve fiil tümcelerinin, diğer ögeleriyle birlikte bir tümce gibi kullanılması

durumunda anlatım bozukluğu ortaya çıkar.

İsim ve Fiil Tümcesi: 1

Ahlak sadece kötülük etmekten çekinmek değildir; iyilik etmeyi; başkalarının

edecekleri kötülükleri önlemeye çalışmayı da buyurur (Öner, vd. 1993: 35).

(Nurullah Ataç, Ahlak)

AÇIKLAMA:

Ögeler bakımından tümcenin bu yanlış tarafı görünmüyor. Ancak; sıralı tümcelerden

oluşan bu tümcenin bir tanım yaparak başladığı görülüyor. Yani ilk tümcesi isim

tümcesi olan bu tümcenin diğer tümcesinin de isim tümcesi olması gerekir. Oysa ikinci

tümce aynı tümcenin öznesini almış bir fiil tümcesidir.

DOĞRUSU:

Her ikisi isim tümcesi olabilir:

-124-

Page 135: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

''Ahlâk, sadece kötülük etmekten çekinmek değildir; iyilik etmek, başkalarının

edecekleri kötülükleri önlemeye çalışmak da ahlâktır.''

Ya da her ikisi fiil tümcesi olmalıdır:

''Ahlâk sadece kötülük etmemeyi değil; iyilik etmeyi; başkalarının edecekleri

kötülükleri önlemeye çalışmayı da buyurur.''

İsim ve Fiil Tümcesi: 2

Tasvir bağımsız bir yazı türü olarak yazılabileceği gibi, diğer yazı türlerinin içinde

kullanılabilecek bir anlatım biçimidir (Öner, vd. 1993: 43).

AÇIKLAMA:

Tümcenin ilk kısmı bir fiil tümcesidir; ikinci kısmı ise isim tümcesidir ve tasvirin

tanımını yapmaktadır. Bunların bir sıralı tümcede yan yana kullanılması ya da bir

yükleme bağlanması yanlıştır. Bu tümcelerin, ya her ikisi de fiil tümcesi; ya da her ikisi

isim tümcesi olmalıdır.

DOĞRUSU:

Her ikisi isim tümcesi olabilir:

"Tasvir bağımsız bir yazı türü olarak yazılabileceği gibi, diğer yazı türlerinin içinde

de kullanılabilir."

Ya da her ikisi isim tümcesi olabilir:

"Tasvir hem bağımsız bir yazı türü hem de diğer yazı türlerinin içinde

kullanılabilecek bir anlatım biçimidir."

-125-

Page 136: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

4.4. TAMLAMA YANLIŞLARI

Bilindiği gibi tamlama denince akla isim ve sıfat tamlaması gelir. Bu tamlamalarla

ilgili çeşitli dil yanlışları söz konusudur. Bunların başlıcaları şunlardır: tamlayan

eksikliği, tamlanan eksikliği, sıfat tamlaması yanlışları, ortak tamlanan yanlışları.

4.4.1. Tamlayan Eksikliği

İsim tamlamalarında iki unsur bulunur: tamlayan ve tamlanan. Bunlardan birinin

gerektiği halde kullanılmamış olduğu zaten eklerden de anlaşılır. Aşağıdaki örneklerde

de görüldüğü gibi bu durumda anlatım bozulur.

Tamlayan Eksikliği: 1

Ahlâk insanoğlu ile birlikte var olan ve toplumun bireyleri tarafından

benimsenen ve uymak zorunda oldukları davranış biçimleridir (Öner, vd. 1993: 35).

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki "oldukları" sözcüğü bir tamlanan kabul edilirse bunun bir de

tamlayanı gereklidir. Bu olmazsa kimin ‘uymak zorunda olduğu davranışlar’dan söz

edildiği anlaşılmaz. "Toplumun" sözcüğü tamlayandır; ama "oldukları" sözcüğünün

tamlayanı değildir. "Toplumun uymak zorunda oldukları davranış biçimleridir."

şeklinde bir kullanım yanlış olur. "Oldukları" sözcüğünün tekil olması gerekir.

Bunu düzeltmek için "ve" bağlacından sonra "bireylerin" sözcüğü tamlayan olarak

getirilmelidir:

DOĞRUSU:

"Ahlâk insanoğlu ile birlikte var olan ve toplumun bireyleri tarafından benimsenen

ve bireylerin uymak zorunda oldukları davranış biçimleridir."

Tamlayan Eksikliği: 2

Böylece öğrencinin Türk dilini sevmesi, kurallarını sezmesi sağlanmaya

çalışılmıştır (Yörük, vd. 1996: XI ).

AÇIKLAMA:

Buradaki ikinci yan tümcecikte tamlayan eksikliği söz konusudur. Bu tümceye göre

"öğrencinin Türk dilini kurallarını sezmesi" gibi bir anlam çıkmaktadır. Burada,

"kurallarını" sözcüğünden önce "Türk dilinin, onun veya bu dilin" gibi bir tamlayanın

kullanılması gerekir.

-126-

Page 137: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

“Böylece öğrencinin Türk dilini sevmesi, dilin kurallarını sezmesi sağlanmaya

çalışılmıştır.”

Tamlayan Eksikliği: 3

Hayatı seviniz ama zorlukları karşısında eğilmeyiniz (Öner, vd. 1993: 185).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede tamlayan eksikliği söz konusudur; "zorlukları" sözcüğünün tamlayanı

yoktur. Tümce, bu eksiklik giderilerek kullanılmalıdır:

DOĞRUSU:

"Hayatı seviniz ama hayatın zorlukları karşısında eğilmeyiniz."

Tamlayan Eksikliği: 4

Aşağıdaki cümleleri yapılarına ve yüklemlerine göre inceleyiniz; ögelerini

gösteriniz (Öner, vd. 1993: 202).

AÇIKLAMA:

Neyin ögeleri gösterilecektir? Bu belirtilmelidir. Çünkü bir önceki tümcede de bir

tamlayan yoktur. Tamlanan olan “ögelerini” sözcüğüne bir tamlayan gerekmektedir. Bu

tamlayan ‘bu tümcelerin’ ya da ‘bunların’ sözcüklerinden biri olabilir.

DOĞRUSU:

“Aşağıdaki tümceleri yapılarına ve yüklemlerine göre inceleyiniz; bunların

ögelerini gösteriniz.”

Tamlayan Eksikliği: 5

Parçada anlamadığınız kelime var mı? Varsa anlamını sözlükten bulup yazınız

(Öner, vd. 1993: 202).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede de “anlamını” tamlananının tamlayanı yoktur. Ancak neyin anlamının

bulunup yazılacağı belirtilmelidir. Buna göre ikinci tümceye “bu kelimelerin” ya da

“bunların” tamlayanının getirilmesi gerekir.

DOĞRUSU:

“Parçada anlamadığınız kelime var mı? Varsa bunların anlamını sözlükten bulup

yazınız.”

-127-

Page 138: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Tamlayan Eksikliği: 6Atatürk ilkelerini öğrenerek birer cümle halinde anlamlarını yazınız (Öner,vd.1993:10).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede tamlayan eksikliği söz konusudur. Buradaki ‘anlamlarını’ sözcüğünün

tamlayanı yoktur. Ayrıca sözcüklerin yerinden değişiklik yaparak daha akıcı bir dil

sağlanmalıdır. Tümce, sözcüklerin yeri de değiştirilerek kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Atatürk ilkelerini öğrenerek bunların anlamlarını birer tümce halinde yazınız."

Tamlayan Eksikliği: 7

Yazıyı anlatmakta güçlük çekiyor musunuz? Anlatımında belirlediğiniz özellikleri

nelerdir? (Öner,vd.1993:11).

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki ‘anlatımında’ sözcüğünün tamlayanı yoktur. Tümce, gerekli tamlayan

getirilerek düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

"Yazıyı anlatmakta güçlük çekiyor musunuz? Yazının anlatımında belirlediğiniz

özellikler nelerdir?"

Tamlayan Eksikliği: 8

Günümüz masal yazarlarından Eflatun Cem Güney Hekimhan’da doğdu... Açıl

Sofram Açıl ve Dede Korkut Masalları isimli kitapları en tanınmış çalışmalarıdır

(Öner, vd. 1993: 12).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede, ‘çalışmalarıdır’ sözcüğünün tamlayanı yoktur. Bunun kullanılmamış

olması anlatım bozukluğuna neden olmaktadır.

DOĞRUSU:

"Günümüz masal yazarlarından Eflatun Cem Güney Hekimhan’da doğdu. ... Açıl

Sofram Açıl ve Dede Korkut Masalları isimli kitaplar onun en tanınmış çalışmalarıdır."

Tamlayan Eksikliği: 9

Meşrutiyette, Baytar Müdür-i Umûmisi Abdullah'ı, Ziraat Nâzırı, derecesini

indirerek başka yere kaldırdı (Öner,vd.1993:228).

(M.Cemal Kuntay, Mektep Arkadaşının Çocukları)

-128-

Page 139: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu tümcede çeşitli dil yanlışlarının yanı sıra tamlayan eksikliği vardır. Tümcede

‘Abdullah’ı’ sözcüğü nesne olarak kullanılmıştır. Ancak bu sözcük tamlayan

durumunda kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Meşrutiyette, ziraat nazırı, Baytar Müdür-i Umumisi Abdullah'ın derecesini

indirerek onu başka bir yere atadı."

Tamlayan Eksikliği: 10

Tiyatrolar sahnede oynayarak hem göze, hem kulağa hitap edebildiği gibi,

radyoda canlandırılmak suretiyle sadece kulağa hitap edenleri de vardır (Öner,vd.

1993: 115).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede birden çok yanlış vardır. Bunlardan biri tamlama yanlışıdır. Tamlayan

vardır ama ilgi eki kullanılmamıştır. "Tiyatrolar kulağa hitap edenleri" şeklinde bir

kullanım ortaya çıkmaktadır.

Bu yanlışı düzeltmek için tümce "Tiyatroların kulağa hitap edenleri" şeklinde ilgi

eki getirerek kullanılsa, bu sefer diğer tarafta yanlışlık ortaya çıkıyor. "Tiyatroların

sahnede oynanarak hem göze hem kulağa hitap edebildiği gibi.." şeklindeki kullanımda

da ilgi eki fazlalığı ortaya çıkıyor.

Bu tümceyi baştan sona düzeltmek için sondaki bazı sözcükler de atılmalıdır. Bu

arada “hem hem de bağlacı arasına giren gereksiz virgül işareti de atılarak tümcedeki

noktalama yanlışlığı da giderilmelidir.

DOĞRUSU:

“Tiyatrolar sahnede oynanarak hem göze hem de kulağa hitap edebildiği gibi,

radyoda canlandırılmak suretiyle sadece kulağa da hitap edebilir.”

Tamlayan Eksikliği: 11

Şair Mehmet Akif Ersoy, İstiklâl Marşını 1921 yılında yazmıştır. Bu tarihte pek

çok yeri düşman işgalindeydi (Özaltun, vd. 1995: 10).

AÇIKLAMA:

Tümcedeki "yeri" sözcüğü tamlanan görevindeyse bunun tamlayanının da olması

gerekir. Oysa bu, kullanılmamıştır. Tümcedeki bozukluğun giderilebilmesi için

tamlayan görevinde "yurdun" sözcüğünün kullanılması uygun olur.

-129-

Page 140: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

"Şair Mehmet Akif Ersoy, İstiklâl Marşını 1921 yılında yazmıştır. Bu tarihte yurdun

pek çok yeri düşman işgalindeydi."

Tamlayan Eksikliği: 12

Ögelerine ayırdığınız cümleleri; anlamı, yapısı, öge dizilişi ve yüklemlerinin cinsi

bakımından inceleyip türlerini belirtiniz (Yörük, vd. 1996: 237).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede birden fazla tamlama yanlışı vardır: Birincisi, ‘anlam-ı’ ‘yapı-sı’

sözcükleri iyelik eki alırken ‘öge’ sözcüğü almamıştır. Buna da iyelik eki getirilerek ve

"türlerini" sözcüğünün başına bir tamlayan eklenerek tümce düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

“Ögelerine ayırdığınız tümceleri; anlamı, yapısı, ögelerinin dizilişi ve yüklemlerinin

cinsi bakımından inceleyip bunların türlerini belirtiniz.”

Tamlayan Eksikliği: 13

İç (ruhi) portre: Bir kişinin iç özelliklerini, davranışını, davranışlarının

nedenlerini, düşüncelerini ve nedenlerini anlatır (Özaltun, vd. 1995: 69).

AÇIKLAMA:

Tümcede "davranışını, davranışlarının nedenlerini" derken tamlayan kullanılmış;

ama "düşüncelerini ve... nedenlerini" derken gerektiği halde kullanılmamıştır.

Dolayısıyla son nesnede tamlayan eksikliği söz konusudur.

DOĞRUSU:

"Bir kişinin iç özelliklerini, davranışlarını, davranışlarının nedenlerini;

düşüncelerini, düşüncelerinin nedenlerini anlatır."

Tamlayan Eksikliği: 14

Atatürk İstanbul'da bulunduğu sırada, hakikatı aramış, bulmuş, doğruluğuna

emin olduktan sonra da milletin kaderine el koymak ve millete de hakikatleri

anlatmak, benimsetmek üzere Samsun’a çıkmıştır (Özaltun, vd. 1995: 187).

(İlbeyi Laçin, Atatürkçülük)

AÇIKLAMA:

Tümcedeki "doğruluğuna" sözcüğü bir tamlanandır. Ama tamlayanı yoktur. Bu

nedenle önceki tümceye bağlandığında "hakikat-ı doğruluğuna" gibi yanlış bir tamlama

-130-

Page 141: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ortaya çıkmaktadır. Bunun düzeltilmesi için "doğruluğuna" sözcüğünün başına "bunun"

tamlayanı getirilmelidir. Tümce, ek yanlışı da düzeltilerek kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Atatürk İstanbul'da bulunduğu sırada, hakikatı aramış, bulmuş, bunun

doğruluğundan emin olduktan sonra da milletin kaderine el koymak ve millete de

hakikatleri anlatmak, benimsetmek üzere Samsun’a çıkmıştır."

Tamlayan Eksikliği: 15

Daha önce okuduğunuz Yurdum adlı şiirde anlatılanlarla bu şiirde anlatılanları

karşılaştırınız. Benzer ve farklı yönlerini belirtiniz (Yörük, vd. 1996: 175).

AÇIKLAMA:

Tamlanan durumundaki "yönlerini" sözcüğünün başına bir tamlayan getirilmelidir.

Bu tamlayan, "bunların" ya da ‘bu ikisinin’ sözcükleri olursa en uygun kullanım elde

edilmiş olur. Tümce, eksik yönleri giderilerek kullanılmalıdır:

DOĞRUSU:

“Daha önce okuduğunuz Yurdum adlı şiirde anlatılanlarla bu şiirde anlatılanları

karşılaştırınız. Bu ikisinin (ya da Bunların) benzer ve farklı yönlerini belirtiniz.”

Tamlayan Eksikliği: 16

Kendi kendine durmadan hastalık icat eder. Onu tedavi etmekte olan düzenbaz bir

doktor ile Argan’ın karısı da bu kuruntularını körükleyerek ondan para sızdırmaya

çalışırlar (Yörük, vd. 1996: 51).

("Bir Muayene" parçası, Moliere'den çeviren Lütfi Ay)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede "bu kuruntularını" tamlamasından önce kullanılması gereken bir

tamlayanın eksikliği söz konusudur. Bir de belirsizlik söz konusudur; "Argan'ın karısı"

da "onu tedavi etmekte olan" sıfatını almış gibi görünmektedir.

DOĞRUSU:

"… Argan’ın karısı ile onu tedavi etmekte olan düzenbaz bir doktor da onun bu

kuruntusunu körükleyerek ondan para sızdırmaya çalışırlar."

Tamlayan Eksikliği: 17

Atatürk, Tanzimat döneminden bu yana, halkı anlayan, halk ile kaynaşan tek

önderdir. Başarısı da bundan ileri gelir (Yörük, vd. 1996: 68).

-131-

Page 142: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

İkinci tümce "başarısı" sözcüğüyle başlamaktadır. Bu, iyelik eki almış tamlanan

görevinde bir sözcüktür. Bu sözcüğün bir tamlayanının bulunması gerekir. "Başarısı"

tamlananının tamlayanı "Atatürk'ün" ya da "onun" sözcüğü olmalıdır.

DOĞRUSU:

“Atatürk, Tanzimat döneminden bu yana, halkı anlayan, halk ile kaynaşan tek

önderdir. Onun başarısı da bundan ileri gelir.”

Tamlayan Eksikliği: 18

Fıkra ve makaleleriyle Kurtuluş Savaşımızı, Atatürk'ü ve Atatürk inkılâplarını

savunmuştur. Temiz bir dili, kendine özgü renkli bir anlatımı vardır (Yörük,vd.1996:71).AÇIKLAMA:

Birinci tümcenin öznesi ‘o’dur (Falih Rıfkı Atay). Ancak ikinci tümce için "F. Rıfkı

Atay temiz bir dili, kendine özgü renkli bir anlatımı vardır." diyemeyiz. Oysa kullanıştan

böyle bir anlam çıkmaktadır. İkinci tümceye bir tamlayan getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Fıkra ve makaleleriyle Kurtuluş Savaşımızı, Atatürk'ü ve Atatürk inkılâplarını

savunmuştur. Atay'ın temiz bir dili, kendine özgü renkli bir anlatımı vardır.”

Tamlayan Eksikliği: 19

Köyden şehre göç, bir toplumsal hastalığın mı belirtisidir; önlemesine mi yoksa

düzenlenmesine mi çalışılmalıdır? (Yörük, vd. 1996: 110).

(Cavit Orhan Tütengil, Büyük Şehre Gelen Köylüler)

AÇIKLAMA:

Tümcede ‘önlenme-si’, ‘düzenlenme-si’ sözcükleri iyelik eki almış, tamlanan

görevinde kullanılmıştır. Ancak bunun tamlayanı yoktur. Her zaman tamlayan

kullanılacaktır, diye bir kural yoktur; ancak bu tümcede gereklidir. Bir önceki tümcede

tamlayan görevinde bir sözcük vardır ve bu, "toplumsal hastalığın" söz öbeğidir. Oysa

ikinci tümcede önlenmesi ya da düzenlenmesi gereken bu toplumsal hastalık değildir;

köyden şehre göçtür.

DOĞRUSU:

“Köyden şehre göç, bir toplumsal hastalığın belirtisi midir; bunun önlemesine mi

yoksa düzenlenmesine mi çalışılmalıdır?”

-132-

Page 143: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Tamlayan Eksikliği: 20

Yukarıdaki söz parçalarıyla kurallı ve anlamlı bir cümle kurulduğunda dizilişi

aşağıdakilerden hangisi olur? (Yörük, vd. 1996: 156).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede; "dizilişi" sözcüğüyle neyin dizilişi sorulmaktadır, bu belli değildir.

Biraz düşünüldüğünde "söz parçalarının" dizilmesi gerektiği anlaşılır.

DOĞRUSU:

“Yukarıdaki söz parçalarıyla kurallı ve anlamlı bir tümce kurulduğunda sözcüklerin

dizilişi aşağıdakilerden hangisi olur?”

4.4.2. Tamlanan Eksikliği

Tamlanan eksikliği, isim tamlamasında görülen bir dil yanlışıdır. Tümcede, bir

tamlama oluşturulması düşünülerek, tamlayanın kullanıldığı ama araya başka

sözcüklerin ve sözcük gruplarının girmesiyle tamlananın unutulduğu durumlarda hatalı

bir anlatım meydana gelir. Aşağıda bunların örnekleri vardır.

Tamlanan Eksikliği: 1

Haristan ve Gülistan, Ahmet H. Müftüoğlu’nun Trablus, Balkan ve I.Dünya

Savaşı, Çanakkale ve Kurtuluş Savaşı gibi Türk milletinin bir insan ömrüne

sığdırdığı ve vatan evlatlarının cepheden cepheye koştukları dönemlerin hikâyesini

anlatır (Öner, vd. 1993: 144).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede bir isim tamlaması kurulmuş, tamlayan, “Ahmet H. Müftüoğlu’nun”

şeklinde belirtilmiş, tamlanan ise, sıfat grupları girince araya, unutulmuştur. Tümce; “...

Müftüoğlu’nun ...hikâyesini anlatır.” değil, -Çünkü bu hikâye Müftüoğlu’nun hikâyesi

değildir.- “...Müftüoğlu’nun... hikâyesini anlatan kitabıdır.” olmalıdır. Yani “kitabıdır”

tamlananının getirilmesi gerekir. Ya da "Ahmet H. Müftüoğlu’nun" tamlayanı hiç

kullanılmayabilir.

DOĞRUSU:

"Haristan ve Gülistan, Ahmet Hikmet Müftüoğlu’nun, Trablus, Balkan ve I. Dünya

Savaşı, Çanakkale ve Kurtuluş Savaşı gibi, Türk milletinin bir insan ömrüne sığdırdığı

ve vatan evlatlarının cepheden cepheye koştukları dönemlerin hikâyesini anlatan bir

eseridir."

-133-

Page 144: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Tamlanan Eksikliği: 2

Nazım ve nesir pek çok eseri olan Yahya Kemal'in bir kitabını alıp okuyunuz

(Öner, vd. 1993: 215).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede "nazım ve nesir" sözcükleri "eser" sözcüğünün niteleyeni olarak

kullanılmıştır. "nazım pek çok eser" ya da "nesir pek çok eser" gibi nitelendirmeler

dilimize uygun değildir. Bunun gibi "nazım eser" ,"nesir eser" şeklinde bir kullanım da

olamaz. Çünkü "nazım" ve "nesir" eserlerin yazıldığı şekillerdir.

Buna göre; "nazım ya da nesir türünde" veya "nazım ya da nesirle yazılmış eser"

şeklinde kullanımlar daha doğru olur. Bunların yerine "manzum- mensur eser" şeklinde

kullanılsa yine yanlış olmaz.

DOĞRUSU:

“Nazım ve nesir türünde yazılmış pek çok eseri olan Yahya Kemal'in bir kitabını

alıp okuyunuz.”

4.4.3. Önad (Sıfat) Tamlaması Yanlışları

Bu kısımdaki dil yanlışları genellikle, tamlayanı çoğul anlam taşıdığı halde

tamlananda da çoğul ek kullanılan önad (sıfat) tamlamalarıdır. Aşağıda da görüleceği

gibi bu tip bir dil yanlışı zaten kendini açık bir şekilde belli etmektedir.

Bunların dışında önad tamlaması yanlışları da olabilir. Ancak çalışmamız incelenen

ders kitaplarıyla sınırlı olduğundan diğer yanlış çeşitlerine değinilmemiştir.

Önad Tamlaması Yanlışı: 1

Yetişme ve muvaffak olma yolunun genç yolcusu! bil ki tuttuğun yolda birçok

tehlikeli geçitlerin ve yol kesen düşmanların var (Öner, vd. 1993: 94).

(A.Fuat Başgil, Muvaffakıyetin İlk Düşmanı Tembelliktir)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede tamlama yanlışlığı yapılmıştır. Bilindiği gibi önad tamlamalarında önad

olan sözcük çoğul anlamı taşıyorsa belirttiği adın tekil olması gerekir. Oysa bu tümcede

“birçok” önadı “geçitler ve düşmanlar” isimlerini belirtmektedir. Ama geçitler ve

düşmanlar sözcükleri çoğul eki almıştır.

“Birçok” önadı çoğul anlamı taşıdığı için bu isimlerin tekil olması gerekir. Buna

göre tümce, bu bozukluk giderilerek kullanılmalıdır.

-134-

Page 145: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Bu tümcede ayrıca yazım yanlışlığı da yapılmıştır. Ünlem işaretinden sonra

kullanılan sözcüğün büyük harfle başlaması gerekmektedir.

DOĞRUSU:

“Yetişme ve muvaffak olma yolunun genç yolcusu! Bil ki tuttuğun yolda birçok

tehlikeli geçit ve yol kesen düşman var.”

Önad Tamlaması Yanlışı: 2

Birçok kimseler bozuk, yanlış, anlaşılmaz bir Türkçeyle yazıyorlar (Öner, vd.

1993: 131).

(Ö.Asım Aksoy, Düzeltmeler)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede “Birçok kimseler” sıfat tamlamasıdır. ”Birçok” belirteni çoğul anlam

taşımaktadır. Bunun belirttiği “kimseler” sözcüğünün tekil olması gerekir. Yani “-ler”

çoğul eki gereksiz kullanılmıştır. Bu da anlatım bozukluğuna yol açmaktadır.

DOĞRUSU:

“Birçok kimse bozuk, yanlış, anlaşılmaz bir Türkçeyle yazıyor.”

Önad Tamlaması Yanlışı: 3

Atatürk, milletimizin hangi özelliklerinin, her türlü vasıta ve tedbirlerle

beslenerek geliştirilmesini milli ülkü olarak görüyor? (Öner, vd. 1993: 166).

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki “her türlü vasıta” tamlaması doğrudur. Ama “her türlü tedbirler”

tamlaması yanlıştır. Burada tedbirler sözcüğündeki çoğul ekinin kullanılmaması

gerekir. Bu ek atılarak tamlama düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

"Atatürk, milletimizin hangi özelliklerinin her türlü vasıta ve tedbirle beslenerek

geliştirilmesini milli ülkü olarak görüyor?"

Önad Tamlaması Yanlışı: 4

Şöhretiniz her yerlere yayılıp beni bu meraka düşürdü (Öner, vd. 1993: 174).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede kullanılan “her yerlere” sıfat tamlaması yanlıştır. “her” sıfatı çoğul

anlamı taşıdığı için bunun gösterdiği isim olan “yerler” sözcüğünün tekil olması

gerekir. Tümce, bu ek atılarak düzeltilmelidir.

-135-

Page 146: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

DOĞRUSU:

“Şöhretiniz her yere yayıldığı için merakımı çekti.”

Önad Tamlaması Yanlışı: 5

Onların ruh halleri üzerinde etki bırakan birçok olay, kişi ve mekânlar vardır.

(Öner, vd. 1993: 209).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede tamlama yanlışı söz konusudur; "birçok olay" ya da "birçok kişi" sıfat

tamlamaları doğrudur. Ancak "birçok mekânlar" tamlaması yanlıştır. Çünkü sıfat

görevindeki sözcük çoğul anlamı taşıyorsa belirtilen isim türündeki sözcüğün tekil

olması gerekir. Buradaki "mekânlar" sözcüğünde bulunan "-lar" çoğul eki atılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Onların ruh halleri üzerinde etki bırakan birçok olay, kişi ve mekân vardır.”

Önad Tamlaması Yanlışı: 6

Her ders yılı sonunda birçok anneler, babalar, çocuklar, gençler tasalanırlar

(Özaltun, vd. 1995: 223).

(H.Özgü, Okul ve Meslek Seçimi)

AÇIKLAMA:

Tümcede "birçok" sözcüğü belgisiz sıfattır ve çoğul anlam taşımaktadır. Bu sıfatın

belirttiği isimler ise "anneler, babalar, çocuklar ve gençler" isimleridir. Bunların tekil

olması gerekmektedir. Tümce, gereksiz ekler atılarak kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

"Her ders yılı sonunda birçok anne, baba, çocuk ve genç tasalanır."

4.4.4. Ortak Tamlanan Yanlışları

Bu tür tamlama yanlışlarında genellikle isim ve sıfat tamlamalarının birbirine

karıştırıldığı gözlenir. Ayrı ayrı tamlamaların ortak tamlanana bağlanması dil yanlışı

oluşturur. Çünkü isim ve sıfat tamlamalarının kuruluşları aynı değildir, ek alma

durumları aynı değildir.

Ortak Tamlanan Yanlışı: 1

Aşağıdaki cümlelerden hangisi yüklemine göre isim, ögelerinin dizilişine göre

devrik bir cümledir? (Öner, vd. 1993: 149).

-136-

Page 147: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu tümcede tamlama yanlışlığı söz konusudur. Sıfat tamlamasının tamlayanı ile isim

tamlamasının tamlayanı aynı tamlanana bağlanmıştır.

Buradaki uyumsuzluğun sebebi, ad tamlamasının tamlananının iyelik eki aldığı ve

önad tamlamasının tamlananının hiçbir ek almadığı halde ortak kullanılmasıdır.

"Ögelerinin dizilişine göre devrik bir tümce" şeklindeki kullanım doğrudur. Ama

“Yüklemine göre isim bir tümcedir.” şeklindeki tamlama yanlıştır.

Bu yanlışı düzeltmek için “isim” sözcüğünden sonra “tümcesi” şeklinde bir

tamlanan kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Aşağıdaki tümcelerden hangisi yüklemine göre isim tümcesi; ögelerinin dizilişine

göre devrik bir tümcedir?”

Ortak Tamlanan Yanlışı: 2

Aşağıdakilerden hangisi yapısına göre basit, yüklemine göre isim, anlamına göre

olumsuz bir cümledir? (Öner, vd. 1993: 196).

AÇIKLAMA:

“Yapısına göre basit bir tümce” sözünde yanlış yoktur. “anlamına göre olumsuz bir

tümce” de kullanılır, yanlış olmaz. Ancak “yüklemine göre isim bir tümce” şeklinde bir

kullanım yanlış olur. Bu yanlış, ad ve önad tamlamalarının ortak bir tamlanana

bağlanmasından kaynaklanır. Çünkü ad tamlamasının tamlananı iyelik eki alırken önad

tamlamasının tamlananı bu eki almaz.

DOĞRUSU:

“Aşağıdakilerden hangisi yüklemine göre isim tümcesi ve yapısına göre basit,

anlamına göre de olumsuz bir tümcedir?”

Ortak Tamlanan Yanlışı: 3

Aşağıdakilerden hangisinde işaret, kişi ve belgisiz zamir vardır? (Öner,vd.

1993:198).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede de tamlama yanlışlığı yapılmıştır. Ad tamlamasının tamlayanı da önad

tamlamasının tamlayanı da aynı tamlanana bağlanmıştır. Bu tamlanan ise ancak önad

tamlamasına uygundur. Çünkü ad tamlamasının tamlananı iyelik eki alırken önad

tamlamasının tamlananı iyelik eki almaz.

-137-

Page 148: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Tümcedeki “belgisiz zamir” kullanımı doğrudur. Ancak “işaret zamir” ya da “kişi

zamir” şeklindeki kullanımlar yanlıştır. Çünkü bunlar ad tamlamasıdır ve tamlanan olan

“zamir” sözcüğüne iyelik ekinin getirilmesi gerekir.

DOĞRUSU:

“Aşağıdakilerin hangisinde işaret zamiri, kişi zamiri ve belgisiz zamir vardır?”

Ortak Tamlanan Yanlışı: 4

Oscar Wilde, İngiliz şairi, oyun yazarı, eleştirmen ve romancısıdır. (Öner,

vd.1993:122).

AÇIKLAMA:

“İngiliz şairi, oyun yazarı ve romancısıdır.” şeklinde bir tamlama kulağı

tırmalamaz. İngiliz şairi, İngiliz romancısı tamlamaları isim tamlamasıdır. Bunların

arasına “İngiliz eleştirmen” şeklinde bir önad tamlaması girerse anlatım bozulur.

Bu yanlışı düzeltmek için ya “eleştirmen” sözcüğüne ‘-i’ iyelik eki getirilmeli ya da

“eleştirmen” sözcüğü tamlama dışında, farklı bir şekilde kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Oscar Wilde, İngiliz şairi, oyun yazarı, eleştirmeni ve romancısıdır.” ya da

“Oscar Wilde, şair, oyun yazarı, eleştirmen ve romancıdır.”

Ortak Tamlanan Yanlışı: 5

Aşağıdaki cümlelerden hangisi yapısına göre bileşik, yüklemine göre fiil

anlamına göre soru, ögelerinin dizilişine göre devrik bir cümledir? (Öner,vd.1993:199).AÇIKLAMA:

Bu tümcede isim ve sıfat tamlamaları birbirine karıştırılmıştır. İsim tamlamasının

tamlananının getirileceği yere sıfat tamlamasının niteleneni getirilmiştir.

Tümcedeki maddeleri ortak tamlanana tek tek bağlayalım: “Yapısına göre bileşik bir

tümcedir.” kullanımı doğru; “Yüklemine göre fiil bir tümcedir.” şeklindeki kullanım ise

yanlıştır. "Anlamına göre soru bir tümcedir.” Yanlış; “Ögelerinin dizilişine göre devrik

bir tümcedir.” ifadesi doğrudur. Görüldüğü gibi “yüklemine göre fiil” ve “anlamına

göre soru” tamlayanlarına, bir tamlanan olan “tümcesi” sözcüğü getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Aşağıdaki tümcelerden hangisi, yüklemine göre fiil, anlamına göre soru tümcesi;

yapısına göre bileşik ve ögelerinin dizilişine göre devrik bir tümcedir?”

-138-

Page 149: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Ortak Tamlanan Yanlışı: 6

Tanzimat Türk milletinin yüzyıllar boyunca içinde bulunduğu İslâm kültür

çerçevesinden çıkıp batı kültürüne yönelmesi halidir (Yörük, vd. 1996: 238).

AÇIKLAMA:

"İslâm kültür çerçevesi" şeklinde oluşturulan bir kavram adeta dili zorlayarak

yapılmıştır. Ancak "kültür" sözcüğüne iyelik eki getirilirse "İslâm kültürü" gibi anlamlı

bir kavram ortaya çıkar. Ya da ‘İslâmi kültür’ şeklinde bir tamlama da yanlış olmaz.

DOĞRUSU:

"Tanzimat, Türk milletinin yüzyıllar boyunca içinde bulunduğu İslâm kültürü

çerçevesinden çıkıp batı kültürüne yönelmesidir."

Ya da:

"Tanzimat, Türk milletinin yüzyıllar boyunca içinde bulunduğu İslâmi kültür

çerçevesinden çıkıp batı kültürüne yönelmesidir."

Ortak Tamlanan Yanlışı: 7

İkinci paragraftan, Namık Kemal’in doğduğu yer, yıl, ailesi ve adıyla ilgili neler

öğreniyoruz? (Yörük, vd. 1996: 49).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede ilk göze çarpan yanlışlık, sıfat tamlamasının yanlış ve mantıksız

olmasıdır. “Namık Kemal’in doğduğu yer” olur, “doğduğu yıl” olur; ancak “Namık

Kemal’in doğduğu ailesiyle ilgili neler öğreniyoruz?” şeklinde bir kullanım Türkçede

olmaz. Bunun doğru olabileceği bir şekilde açıklansa bile, tamlamanın devamı olan

“Namık Kemal’in doğduğu adıyla ilgili neler öğreniyoruz?” şeklinde bir kullanım

kesinlikle açıklanamaz.

DOĞRUSU:

“İkinci paragraftan, Namık Kemal’in adı, ailesi ve doğduğu yer ve yılla ilgili neler

öğreniyoruz?”

-139-

Page 150: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

4.5. ANLAM YANLIŞLARI

Dilbilgisi kurallarının uygulanmamasından kaynaklanan yanlışların dışında, teknik

olarak tam açıklayamadığımız, anlamla ilgili yanlışları bu kısımda ele aldık. Ders

kitaplarında gözümüze çarpan anlam yanlışlarının başlıcaları şunlardır: anlam

belirsizliği, mantık yanlışları, gereksiz soru, gereksiz ayrıntı.

4.5.1. Anlam Belirsizliği

Ne ifade ettiği tam olarak ortaya çıkmayan tümcelerde anlam belirsizliği vardır,

diyoruz. Anlam belirsizliğinin çeşitli nedenleri vardır: özellikle çok uzun tümcelerde

tümcenin başıyla sonu arasındaki anlam kopukluğu, noktalama eksikliği, yersiz bir

sözcüğün kullanılması.. vs.

Bu kısımda kimi tümcelere doğru karşılığını bulamadığımız olmuştur. Bu gibi

durumlar, tümcenin toptan değiştirilmesinin, yerine yeni bir tümce kurulmasının

gerektiği durumlardır.

Anlam Belirsizliği: 1

Ayrıca tiyatro oyunları sergilenmekte, yarışmalar düzenlenmekte ve bunlara

benzer etkinlikler ile çocuklara kucak açılmaktadır. Yukarıda okuduğunuz yazı da bu

türden bir sanat ürünüdür (Öner, vd. 1993: 25).

AÇIKLAMA:

Okuduğumuz yazı için “bu türden bir sanat ürünüdür.” deniyor. Bu tür hangi tür

acaba? Çünkü yukarıda tiyatro oyunları, yarışmalar ve benzeri etkinliklerden söz

edilmektedir. Bunların hepsi sanat ürünü müdür? Sanat ürünüyse bizim okuduğumuz

parça bunların hangisindendir? Bunlar belirsizdir. “Bu türden bir sanat ürünü”

diyebilmek için bir sanat ürününden söz edilmesi gerekmektedir. Tümcedeki “bu

türden” yerine türün kendisi söylenmelidir ya da tür sözü atılmalıdır.

DOĞRUSU:

Ayrıca tiyatro oyunları sergilenmekte, yarışmalar düzenlenmekte ve bunlara benzer

etkinlikler ile çocuklara kucak açılmaktadır. Yukarıda okuduğunuz yazı da bir sanat

ürünüdür.

Anlam Belirsizliği: 2

Anne ise evin manevi mimarıdır. Aynı zamanda ailenin yemek, çamaşır, temizlik,

giyim gibi çeşitli ihtiyaçları karşılar (Öner, vd. 1993: 202).

-140-

Page 151: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu tümcede birden fazla yanlış söz konusudur. “yemek ihtiyacı” denince yemek

yeme ihtiyacı anlaşılır. Bunu herkes kendisi giderir. Annenin yemeği pişirmesi

yeterlidir. "çamaşır ihtiyacı" ile “pazardan alınacak giyimlik eşya” anlaşılır. Oysa

tümcede çamaşır yıkamaktan söz ediliyor.

Bir de “giyim ihtiyacı”nın karşılanması söz konusu. Ancak annenin manevi

mimarlığından ve ev içinde yaptığı işlerden bahsedilirken giyim ihtiyacının biraz dışa

dönük bir ihtiyaç olduğu anlaşılıyor. Yoksa giyim eşyasını annenin dikmesinden mi söz

ediliyor? Buna göre tümcede ortak yüklem olan ‘ihtiyaç giderme’nin uygun olmadığı

anlaşılıyor. Dolayısıyla anlamda belirsizlik ortaya çıkıyor.

DOĞRUSU:

“Anne ise evin manevi mimarıdır. Aynı zamanda ailenin yemeğini pişirir, çamaşırını

yıkar, giyim kuşamını hazırlar, evin temizlik ihtiyacını karşılar.”

Anlam Belirsizliği: 3

Yurdumuzda Cumhuriyetten sonra çalışarak aile bütçesine katkıda bulunan

anneler de vardır (Öner, vd. 1993: 202).

AÇIKLAMA:

Bu tümceye göre, bazı annelerin cumhuriyetten önce çalışmayıp, ‘fabrika

kurulduktan sonra’ der gibi, cumhuriyetin ilanıyla çalışmaya başladığı anlamı

çıkmaktadır. Vurgulu öge “cumhuriyetten sonra”dır. Oysa vurgulu ögenin “çalışarak

aile bütçesine katkıda bulunan anneler” olması gerekir. Anlatılmak istenen, bir kadının

cumhuriyetten önce çalışmayıp cumhuriyetten sonra çalışmaya başlaması değil;

dönemsel olarak Cumhuriyetin ilanının Türk kadınına çalışma özgürlüğü sağlamasıdır.

Bu tümcede sözcüklerin yerinin uygunsuzluğu dışında noktama eksikliğinden

kaynaklanan bir belirsizlik de vardır.

DOĞRUSU:

“Cumhuriyetin ilanından sonra, yurdumuzda, çalışarak aile bütçesine katkıda

bulunan anneler olmuştur.”

Anlam Belirsizliği: 4

Dünyanın hiçbir ülkesi, Türkiye kadar uzun ve zengin bir tarihin mirasına sahip

değildir (Öner, vd. 1993: 212).

(Hasan Olalı, Türkiye’nin Turistik Değeri)

-141-

Page 152: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Noktalama eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım belirsizliği vardır bu tümcede.

Belirtilmek istenen Türkiye'nin diğer ülkelerden farklı olarak uzun ve zengin bir tarih

mirasına sahip olmasıdır. Bu vurgunun belirtilebilmesi için en azından "Türkiye kadar"

kısmından sonra virgül (,) işareti getirilmelidir.

DOĞRUSU:

"Dünyanın hiçbir ülkesi, Türkiye kadar, uzun ve zengin bir tarihin mirasına sahip

değildir."

Anlam Belirsizliği: 5

Henüz on sekiz yaşındadır ve İkdam, Sabah gibi bazı İstanbul gazeteleriyle

mecmualarını daha Üsküp'teyken büyük bir ihtirasla okuduğu için kalbinde yavaş

yavaş yaşadığından farklı bir hayatın özlemi tutuşmaya başlamıştır. (Öner,

vd.1993:214).

(B.Ayvazoğlu, Eve Dönen Adam)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede ne anlatılmak istendiği az çok bellidir; ancak –örneğin- "kalbinde yavaş

yavaş yaşadığından" söz öbeği ile anlatılmak istenen nedir? Bu tümceyi biraz daha

belirgin bir duruma getirebilmek için en azından noktalama işaretlerinin kullanılması

gerekir.

DOĞRUSU:

“Henüz on sekiz yaşındadır ve İkdam, Sabah gibi bazı İstanbul gazetelerini ve

mecmualarını daha Üsküp'teyken büyük bir ihtirasla okuduğu için, kalbinde yavaş

yavaş, yaşadığından farklı bir hayatın özlemi, tutuşmaya başlamıştır.”

Anlam Belirsizliği: 6

Babası avukattı; Ahmet Cemil’in annesiyle on sekiz yaşındaki oğlu ve on dört

yaşındaki kızı İkbal’den oluşan ailesini iyi geçindirecek kadar para kazanırdı (Öner,

vd. 1993: 161).

(H.Ziya Uşaklıgil, Acı Hayatın Zehirli Suyu)

AÇIKLAMA:

Tümcede geçen, "on sekiz yaşındaki oğul" Ahmet Cemil mi yoksa bir başka kardeş

mi? Parçanın tümünden anlaşılıyor ki, ailede dört kişi vardır: Anne, baba, İkbal (kız) ve

-142-

Page 153: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Ahmet Cemil (oğul). Avukat olan baba bu dört kişinin geçimini sağlamaktadır. Bu

durumda yukarıdaki tümce biraz karışık görünüyor.

DOĞRUSU:

“Ahmet Cemil’in Babası avukattı; ailesini iyi geçindirecek kadar para kazanırdı.

Ahmet Cemil’in ailesi; annesi, babası, kendisi ve on dört yaşındaki kız kardeşi

İkbal’den oluşuyordu.”

Anlam Belirsizliği: 7

Bu yüzden, hiçbir çehrenin vasıfları, muayyen, bir tek tecellisi yoktur (Özaltun,

vd. 1995: 67).

(Ahmet Haşim, Atatürk)

AÇIKLAMA:

Burada noktalama hatasından kaynaklanan bir belirsizlik vardır. Tümcede anlatılmak

istenenin günümüz Türkçesindeki karşılığı şudur: “Hiçbir yüzün, özellikleri belli, tek

bir görünüşü yoktur.”

DOĞRUSU:

“Bu yüzden, hiçbir çehrenin, vasıfları muayyen bir tek tecellisi yoktur.”

Anlam Belirsizliği: 8

İnce bir noktayı anlatmak için saatlerce yorulur; bu genç başı, bir gonca gibi

özenli parmaklarla açmaya çalışır (Öner, vd. 1993: 163).

(H.Z. Uşaklıgil, Acı Hayat Kadehinin Zehirli Suyu)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede birden fazla yanlış söz konusudur. Bu kısımla ilgili olanı; “bu genç

başı, bir gonca gibi özenli parmaklarla açmaya çalışır.” İfadesindeki belirsizliktir. Bir

gonca gibi açılmaya çalışılan şey genç baştır. "bir gonca gibi" ifadesi, ‘özenli

parmaklar’ın bir benzetmesi gibi gözükmektedir, ancak değildir.

DOĞRUSU:

“İnce bir noktayı anlatmak için saatlerce uğraşır; bir gonca gibi olan bu genç başı,

özenli parmaklarla açmaya çalışır.”

-143-

Page 154: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Anlam Belirsizliği: 9

O, hangi milletten olursa olsun tüm insanların mutluluğunu isterdi, onları severdi

(Özaltun, vd. 1995: 24).

AÇIKLAMA:

Birinci tümcede nesne "tüm insanların mutluluğunu " dur. İkinci tümcenin nesnesi

ise "onları" adılıdır. Ancak bu adılın kimleri karşıladığı belli değildir. "Onları" diye tüm

insanları kastetmek ise biraz zor çünkü "tüm insanlar" tamlaması belgisiz (belirsiz) bir

anlama sahiptir. "onları" zamiri ise belirli insanları karşılamaktadır.

DOĞRUSU:

“O, hangi milletten olursa olsun tüm insanların mutluluğunu isterdi, tüm insanları

severdi.”

Anlam Belirsizliği: 10

Gerçekten insan, varlığında yer alan daha iyi olabilme imkânını bütünlüğü ile

harekete geçiren daha iyi olabilme ümidi ölçüsünde daima olabilen bir varlıktır

(Özaltun, vd. 1995: 223).

(Halis Özgü, Okul ve Meslek Seçimi)

AÇIKLAMA:

Biraz düşünüldüğünde yazarın ne denek istediğiyle ilgili bazı yargılara varılabilir;

ancak yazarın ne dediği kesin belli değildir. Parçadaki "daha iyi olabilme" şeklindeki

söz öbeği iki defa kullanılırken arasına ne anlama geldiği bilinmeyen "imkânını

bütünlüğü ile harekete geçiren " ifadesi yerleştirilmiş. Ayrıca, "daima olabilen bir

varlık" ifadesiyle ne anlatılmak istendiği belli değildir.

DOĞRUSU:

Bu tümcenin doğru kullanımını öneremiyoruz.

Anlam Belirsizliği: 11

Kendisi için her şey olan hayatın, her şeyin sonu olan, sonu gibi gördüğü yokluk

karşısındaki direnme gücünü arttıran, devam ettiren her şeye karşı büyük bir ilgi

duyar (Özaltun, vd. 1995: 223).

(Halis Özgü, Okul ve Meslek Seçimi)

AÇIKLAMA:

Aynı sözcük ve söz gruplarının kullanılmasından, anlamı belirsiz hale gelen bu

tümce üzerinde, öğrenci biraz düşünerek ne denmek istendiğiyle ilgili bir sonuca

-144-

Page 155: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

varabilir belki... Ancak teknik olarak da bir yanlışlık söz konusudur: "her şeyin sonu

olan yokluk karşısındaki direnme gücü ..." ifadesinde ayrıca "sonu gibi gördüğü"

demeye hiç gerek yoktur. Gerçi neyin sonu olduğu da belli değildir zaten...

Burada kullanılan yükleme de dikkat etmek gerekirse; yargıyı üzerinde taşıması

gereken ‘ilgi duyar’ yükleminin bağlı olduğu özne yok.

DOĞRUSU:

O, kendisi için her şey olan hayatın, yokluk karşısındaki direnme gücünü arttıran,

devam ettiren her şeye karşı büyük bir ilgi duyar.

Anlam Belirsizliği: 12

Kimi öğrencilerin okullarda çalışanların iş yerlerinde intibaksızlık göstermelerinin

en önemli nedenlerinden biri de budur (Özaltun, vd. 1995:224).

(Halis Özgü, Okul ve Meslek Seçimi)

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki ‘okullarda çalışanların..’ şeklinde aslında söylenmek istenmeyen bir

ifadenin nedeni noktalama eksikliğidir.

DOĞRUSU:

“Kimi öğrencilerin okullarda, çalışanların iş yerlerinde intibaksızlık göstermelerinin

en önemli nedenlerinden biri budur.”

Anlam Belirsizliği: 13

Kadınlı erkekli park kalabalığının neşesi ile keyfi arttı (Yörük, vd. 1996: 66).

(F.Rıfkı Atay, Halk Adamı Atatürk)

AÇIKLAMA:

Paragraf başı olan bu tümcede kalabalığın neşesi ile kimin keyfinin arttığı belli

değildir. Kastedilen ise M. Kemal Atatürk'tün keyfidir; "keyfi" sözcüğünden önce

tamlayan olarak "Atatürk'ün" ya da "onun" tamlayanı getirilmelidir. Bu tümcede

tamlayan eksikliğini kabul etmeyecek olursak, bu sefer aynı anlamda iki sözcük (neşe,

keyif) kullanılmış olur. Bu da dil açısından gereksiz bir kullanımdır.

DOĞRUSU:

“Kadınlı erkekli park kalabalığının neşesi ile Atatürk’ün de keyfi arttı.”

Anlam Belirsizliği: 14

Okumak doğayı tamamlar, deneyle de tamamlanır (Öner,vd.1993:17).

-145-

Page 156: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu tümcenin birinci kısmında sorun yoktur. Ancak ‘deneyle tamamlanacak’ olan şey

belirsizdir. Yapısal açıdan bakılırsa özne ‘okumak’ sözcüğüdür ve deneyle de

tamamlanacak olan şey ‘okumak’ olmalıdır. Sadece ‘Okumak deneyle tamamlanır.’

dense yanlış olmaz. Ama yüklemlere bakılırsa tümcenin ilk kısmı etken, ikinci kısmı

edilgendir. İkinci kısımda ‘deneyle tamamlanır.’ ifadesi ortada kalmıştır, belirsizdir.

DOĞRUSU:

Okumak doğayı, deney de okumayı tamamlar.

Anlam Belirsizliği: 15

İnsanın okuduğu şey benliğine işler. Hatta insan zekâsına ket vuran her türlü

engeli, iyi seçilmiş eserler okumakla ortadan kaldırabilir (Öner, vd. 1993: 17).

(Francıs Bacon’dan Çeviri, Okumak)

AÇIKLAMA:

Tümcedeki ”insan” sözcüğünden sonra virgül (,) getirilmelidir. Özne görevindeki bu

sözcük virgülle ayrılmazsa “insan zekâsı” şeklinde bir tamlama oluşmaktadır. Böyle

kabul edersek, tümcede özne eksikliği anlatımı bozar.

DOĞRUSU:

“İnsanın okuduğu şey benliğine işler. Hatta insan, zekâsına ket vuran her türlü

engeli iyi seçilmiş eserler okumakla ortadan kaldırılabilir.”

Anlam Belirsizliği: 16

Yazarın, herkesi ilgilendirebilecek günlük hayattan seçilmiş herhangi bir konu

üzerinde,... (Öner, vd. 1993: 188).

AÇIKLAMA:

Bu tümcedeki anlatım bozukluğu noktalama eksikliğinden kaynaklanmaktadır.

Çünkü “herhangi bir konu” tamlamasının söz grubu halinde iki sıfatı vardır. Birisi

“herkesi ilgilendirebilecek”, diğeri; "günlük hayattan seçilmiş" sıfat gruplarıdır. Bu

sıfat gruplarının birbirinden virgülle ayrılması gerekir. Bu noktalama işareti olmazsa

“herkesi ilgilendirebilecek günlük hayat” şeklinde bir kullanım ortaya çıkmaktadır.

DOĞRUSU:

“Yazarın, herkesi ilgilendirebilecek, günlük hayattan seçilmiş herhangi bir konu

üzerinde,...”

-146-

Page 157: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

4.5.2. Mantık Yanlışları

Bu kısımda kimi zaman, anlamlı gibi görünen ama biraz düşününce aslında

mantıksız olan tümcelere yer verildiği gibi, kimi zaman da sözcüklerin gelişigüzel

sıralandığı durumlarda meydana gelen mantıksız kullanımlara yer verilmiştir.

Mantık Yanlışı: 1

Sizin de batıl inançlarınız var mıdır? (Öner, vd. 1993: 129).

AÇIKLAMA:

Herkesin kendi inandığı şey doğrudur. İnsan, batıl olduğunu bildiği şeye inanmaz.

“Sizin de batıl inançlarınız var mıdır?” şeklindeki bir soru mantıklı değildir. Ancak

parçada anlatılan kimi benzeri inanışlar vardır. (Örnek: Bazı Rum dostlarca, aynaların

kırılmasının, yangın, deprem ve salgın hastalık felaketlerinin üç yıl boyunca sürmesinin

nedeni olduğuna inanılması) Onları işaret ederek öğrenciye soru sorulabilir.

DOĞRUSU:

Sizin de böyle inançlarınız var mıdır?

Mantık Yanlışı: 2

Elini öpmek isteyen bir sanatçıya söyledikleri de anlamlıdır: “Sanatçı el

öptürmez, sanatçının eli öpülür.” (Öner, vd. 1993: 166).

("Milletin Hayat Damarlarından Biri: Güzel Sanatlar" adlı parçadan)

AÇIKLAMA:

Bu tümce, sanatçıyı öven, sanatçının eli öpülür, diyen bir liderin sözüdür. Ancak

diğer yandan dizgi hatası olarak, sanatçı el öptürmez, diye yazılmıştır. Böyle bir tezat

düşünülerek yapılmaz. Ama bu hatanın nasıl yapıldığı değil; kitapta nasıl geçtiği,

öğrenciye nasıl sunulduğu önemlidir.

DOĞRUSU:

“Sanatçı el öpmez, sanatçının eli öpülür.”

Mantık Yanlışı: 3

…bazıları baştanbaşa, ama inceden inceye incelenmeden, aracılarla yani

başkalarının onlardan çıkardıkları parçaları okur. Bu ancak kitabın değeri ve

konunun önemi az olduğu zaman yapılır. Çünkü böyle başkasının süzgecinden

geçmiş kitaplar, imbikten süzülmüş adi su gibi yavan olur (Öner, vd. 1993: 17).

(Francis Bacon, Okumak)

-147-

Page 158: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu yazı, yabancı dilden Türkçeye çevrilmiş ve çeviri sırasında çokça dil yanlışı

yapılmıştır. Burada da bir mantık hatası görülüyor. Parçada başkasının

yönlendirmesiyle okunan kitaptaki olumsuzluktan söz ediliyor. Ancak ‘imbikten

süzülmüş’ ifadesi genellikle değerli şeyler için kullanılır. İmbikten süzülen su da ‘saf,

katıksız, temiz’ olabilir; ancak adi (sıradan) olmaz. Bu benzetme hatası çeviriden

kaynaklanabilir.

Mantık Yanlışı: 4

Parçanın planını çıkarabilmek için mısra öbeklerini ayrı ayrı ele alıp duygu ve

düşünce ayrıntılarını göstermemiz gerekir (Yörük, vd. 1996: 15).

AÇIKLAMA:

Bir parçadan düşünce ayrıntılarını belirlememiz mümkündür. Ana düşünce ya da

ayrıntı düşünceler bulunabilir. Ancak duygu, az ya da çok olabilir ama duyguların

parçalara ya da ayrıntılara ayrılması düşünülemez.

Buna göre "mısra öbeklerini ayrı ayrı ele alıp düşünce ayrıntılarını gösterebiliriz;

ancak duygu ayrıntılarını bulamayız.” Belki duyguları buluruz, duygulara ad da

verebiliriz; ama “duygu ayrıntıları” şeklinde bir kullanım mantıksızdır.

DOĞRUSU:

“Parçanın planını çıkarabilmek için mısra öbeklerini ayrı ayrı ele alıp mısralardaki

duygu ve düşünceleri göstermemiz gerekir.”

Mantık Yanlışı: 5

Özel zevklerim arasında müzik dinlemeyi severim (Yörük, vd. 1996: 57).

AÇIKLAMA:

"Müzik dinlemeyi özel zevkler arasında sevmek" sözü mantık bakımından yanlıştır.

Özel zevklerimiz zaten sevdiğimiz şeylerdir. Bunun için "özel zevklerimi severim" gibi

bir kullanım da gereksizdir. "Özel zevklerim arasında müzik dinlemeyi severim." diyen

birisinin "özel zevklerim arasında kitap okumayı sevmem" deme olasılığı da vardır.

DOĞRUSU:

"Özel zevklerim arasında müzik dinlemek de vardır." veya

"Müzik dinlemeyi severim." ya da

" Müzik dinlemek özel zevklerim arasındadır."

-148-

Page 159: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Mantık Yanlışı: 6

Milliyetçilik, her şeyden önce, tarihsel bir insan grubunun kendi benliğine ve öz

değerlerine dönmesi bunları araması demektir (Yörük, vd. 1996:238).

AÇIKLAMA:

Parçada Türklerden ve Türk Dilinden söz edilmektedir. Türkler bir grup değil bir

millettir. Milletlerin ise mutlaka tarihi kökleri vardır. Bunun için "tarihsel insan" demeye

gerek yoktur. Bunun yerine "tarihi kökleri olan" gibi bir kullanım tercih edilebilir.

Kendi benliğine ve öz değerlerine döndükten sonra bunları aramaya kalkmak da

anlamsızdır. Onlar bulunmadan zaten öz değerlerine dönülemez.

DOĞRUSU:

“Milliyetçilik, her şeyden önce, tarihi kökenleri olan bir insan topluluğunun, kendi

benliğine dönmesi demektir.”

Mantık Yanlışı: 7

Atatürk’e göre, ülkenin en büyük eksikliği nedir? Günümüz şartları ile o dönemi

karşılaştırınız (Öner, vd. 1993: 192).

AÇIKLAMA:

Karşılaştırılacak olan şeyler “günümüz şartları” ile “o dönem” ise bu mantıksız olur.

Çünkü karşılaştırılması gerekenler; ya “o dönem ile günümüz” olmalıdır ya da

“günümüz şartları ile o dönemin şartları” olmalıdır. Birbiriyle ortak hiçbir özelliği

olmayan durumlar ya da varlıklar karşılaştırılamaz.

DOĞRUSU:

“Atatürk’e göre, ülkenin en büyük eksikliği nedir? Günümüz şartları ile o dönemin

şartlarını karşılaştırınız.” ya da

“Atatürk’e göre, ülkenin en büyük eksikliği nedir? Günümüz ile o dönemi

karşılaştırınız.”

4.5.3. Gereksiz Soru

Aslında örneklerine çok rastladığımız ama sembolik olarak burada ele aldığımız bu

konuda, soru üstüne soru ekleme merakının doğurduğu dil hataları vardır.

Gereksiz Soru: 1

Yanlış ve yalnız kelimelerinin ek ve köklerini söyleyiniz. Yazılışlarını öğreniniz

(Öner, vd. 1993: 133).

-149-

Page 160: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Tümcede soruyu sorarken zaten bu sözcüklerin yazılışları verilmiştir. Ek ve

köklerini inceleyiniz, demekle zaten gerekli yönlendirme yapılmıştır. Ayrıca

yazılışlarını öğreniniz, demeye gerek yoktur.

DOĞRUSU:

“Yanlış ve yalnız kelimelerinin ek ve köklerini gösteriniz.”

Gereksiz Soru: 2

Gecikme adlı parçaya, yazarın başından geçen bir olayla giriş yapılmış mıdır?

Nasıl? (Yörük, vd. 1996: 223).

AÇIKLAMA:

Parçaya, yazarın başından geçen bir olayla giriş yapıldığının belirtilmek istendiği bir

soruda ayrıca "yapılmış mıdır?" diye sormaya gerek yoktur. Bu, aslında, ‘Böyle bir giriş

yapılmıştır; parçanın girişine bir göz atınız.’ demektir. Bunun "nasıl" yapıldığı

sorulmak isteniyorsa "yazarın başından geçen bir olayla nasıl giriş yapılmıştır?"

şeklinde sorulabilir.

Ayrıca, birinci tümcenin yüklemi "yapılmış mıdır" sorusudur. "Nasıl" sorusunun ise

bir yüklemi yoktur. Bir önceki tümcenin yüklemini alacak olursa "nasıl yapılmış mıdır?"

şeklinde soru soran bir kullanım ortaya çıkar. Bu da yanlıştır.

DOĞRUSU:

"yazarın başından geçen bir olayla nasıl giriş yapılmıştır?"

Gereksiz Soru: 3

Yasama ve yasama yılı ne demektir? Öğreniniz (Öner, vd. 1993:191).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede “Öğreniniz” sözcüğüne gerek yoktur. Çünkü “ne demektir?” sorusu

zaten onun öğrenilmesi gerektiğini belirtmektedir. “Öğreniniz” sorusu tümceden

çıkarılarak bu gereksiz kullanımı engellemiş olabiliriz.

Tümcede ‘öğreniniz’ sözcüğü mutlaka kullanılmak isteniyorsa ayrı bir soru

sormadan tümcenin kullanımı mümkündür: “Yasama ve yasama yılının ne olduğunu

öğreniniz” Yazar, ev ödevi olarak bunun araştırılmasını istiyorsa yine bunu ifade

edebilir: “Yasama ve yasama yılının ne olduğunu araştırıp öğreniniz”

DOĞRUSU:

“Yasama ve yasama yılı ne demektir?”

-150-

Page 161: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Gereksiz Soru: 4

Bu mektubun çeşidini belirtiniz. Niçin? (Öner, vd. 1993:147).

AÇIKLAMA:

Niçin sorusu neyi sormaktadır ya da hangi eyleme bağlanmaktadır, bu belli değil.

Parça, edebi bir mektuptur. Sorulmak istenen de bu ve bunun niçin edebi bir mektup

olduğudur? Tümce iki yolla düzeltilebilir: Birincisi, "niçin" sorusunu kaldırarak. Çünkü

öğrenciden mektubun çeşidi istenmekle bir yönlendirme yapılmıştır zaten. Tekrar, niçin

diye sorulması gerekliyse, bu soru sözcüğüne bir yüklem getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Bu mektubun türünü ve niçin bu türde olduğunu belirtiniz.”

Gereksiz Soru: 5

Turistlere karşı nasıl davranmalıyız? Niçin? (Öner, vd. 1993:213).

AÇIKLAMA:

Tümcede ‘niçin’ sorusunun yanıtı henüz alınmamıştır. Dolayısıyla gelmemiş bir

yanıt için, niteliği bilinmeyen bir söz için ‘niçin’ sorusu sorulamaz.

Bir önceki tümcenin yüklemi de bu belirsizliği gidermemektedir. Ancak tümce bu

şekliyle kullanılırsa "Turistlere karşı nasıl davranmalıyız? Niçin davranmalıyız?" gibi

bir anlam çıkmaktadır. Burada, "niçin" sorusundan sonra sormak istediğimiz uygun bir

yüklem getirmeliyiz ya da niçin sorusunu hiç sormamalıyız.

DOĞRUSU:

“Turistlere karşı nasıl davranmalıyız?”

4.5.4. Gereksiz Ayrıntı

Bir varlığın ya da kavramın asıl anlatılması ve tanımlanması gereken kısımları

varken önemsiz özelliklerinden söz etmek gereksiz ayrıntıdır.

Gereksiz Ayrıntı:1

Manda: Geviş getirenlerden, derisinin rengi siyaha yakın, uzun seyrek kıllı bir

hayvan (Yörük, vd. 1996: 253).

AÇIKLAMA:

Mandayı tanımlarken "geviş getirenlerden" sözüyle bir sınıflandırma yapılarak

başlanmıştır. Ancak hayvanı daha iyi tanıtabilmek için büyük baş olduğunu, nerelerde

nasıl yetiştiğini, nelerinden yararlanıldığını, hangi hayvana benzediğini anlatmadan;

"siyaha yakın deri renginden, uzun, seyrek kıllı" oluşundan söz etmek yersizdir.

-151-

Page 162: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

4.6. DEYİM YANLIŞLARI

Bilindiği gibi Türkçe, deyimler bakımından zengin bir dildir. Deyimler, diğer

dillerde de olduğu gibi dilin kendisine özgü, özel anlamları olan, değişmeceli kullanıma

sahip söz öbekleridir. Bu yönüyle –özellikle bir yabancı bakımından- dilin en zor nüfuz

edilebilen kısmını deyimler oluşturur desek yanılmış olmayız. Dolayısıyla çeviricilerin,

mütercimlerin bir dili çevirirken en çok dikkat etmeleri gereken kısımlar deyimlerdir.

Aşağıdaki deyim yanlışları da zaten genellikle çevirilerde görülen, o dili tam

öğrenememiş olmaktan kaynaklanan dil hatalarıdır.

Deyim Yanlışı: 1

"Bir bak bakalım" dedi anneannesi. "Ama bir de sen kaybolma başıma! Çabuk

dön!" (Öner, vd. 1993: 78).

(Çev: S. Zengin, Çiçekçinin Önündeki Uzun Bekleyiş)

AÇIKLAMA:

Türkçemizde “başıma kaybolmak” şeklinde bir deyim yoktur. Burada söylenmek

istenen belki “başıma iş açma” (iş açmak: Uğraştırıcı, gereksiz bir durumun ortaya

çıkmasına sebep olmak, Türkçe Sözlük, TDK) deyimidir. Ama böyle denmemesi

anlatım bozukluğuna yol açmıştır. Özellikle çeviri eserlerde bu tür yanlışlara çok

rastlanmaktadır. Bu da Türkçeyi yeterince bilmemekten kaynaklanmaktadır.

DOĞRUSU:

"’Bir bak bakalım’ dedi anneannesi. Ama kaybolarak bir de sen başıma iş açma!"

Deyim Yanlışı: 2

Gözleri kükremiş aslan gibi dışarı fırlamıştı (Öner, vd. 1993: 144).

(A.H.Müftüoğlu, Cepheden Mektup)

AÇIKLAMA:

Kahramanlık şiirlerimizde bolca kullanılan “kükremiş aslan” benzetmesi genellikle

askerlerimizin düşmanın üzerine saldırışını anlatmak için yapılmıştır.

Oysa bu tümcede “kükremiş aslan” benzetmesi göz için kullanılmıştır. Gözlerin bir

kükremiş aslan gibi karşısındakine saldırması, böyle bir eylem taşıması mümkün

değildir. Dolayısıyla tümcede bir benzetme ve deyim yanlışı vardır. Gözlerin dışarı

fırlamasını anlatmak için dilimizde “fal taşı” gibi deyimler bulunabilir.

DOĞRUSU:

“Gözleri fal taşı gibi dışarı fırlamıştı.”

-152-

Page 163: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Deyim Yanlışı: 3

Yazara göre doğru yazmak nasıl elde edilir? (Öner, vd. 1993: 133).

AÇIKLAMA:

Genellikle somut, elle tutulur, gözle görülür şeyler ya da maddi rütbeler, başarılar

elde edilir. Doğru yazmak böyle bir şey değildir. Doğru yazmanın sınırı, ölçüsü tam

olarak belirlenemez; dolayısıyla “elde edilecek” bir varlık ya da kavram değildir.

Bu soruyu, verilmek istenen anlamı koruyarak başka bir biçimde de sorabiliriz.

DOĞRUSU:

"Yazara göre, doğru yazabilmek için neler yapılmalıdır?"

Deyim Yanlışı: 4

Bununla birlikte, ekim işine; ürünlerimizin artırılmasına, bütün özeninize

vermeniz çok yerinde olur (Öner, vd. 1993: 190).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede ‘özen göstermek’ deyimi yerine "bütün özeninize vermeniz" ifadesi

kullanılmıştır. Bu kullanım ise yanlıştır. Tümceden anlaşılan, ekme-dikme işine önem

verilmesi gerektiğidir. Buna göre, sözcükler değiştirilerek tümce düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

"Bununla birlikte, ekim işine; ürünlerimizin artırılmasına özen göstermelisiniz."

Deyim Yanlışı: 5

Şöhretiniz her yerlere yayılıp beni bu meraka düşürdü (Öner, vd. 1993: 174).

AÇIKLAMA:

“Meraka düşürdü” deyimi bu tümcede yanlış kullanılmıştır. “meraka düşmek”

genellikle endişe edilecek şeyler için kullanılır. Oysa burada endişe söz konusu

değildir. Ünü çok yayılan birisinin merak edilmesi söz konusudur; ‘merak etmek’

deyimi kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Şöhretiniz her yere yayıldığı için ben de sizi merak ettim.”

Deyim Yanlışı: 6

Hayfa: Sanatle, marifetle hem yüzüm, hem kuvvetim yerinde (Öner,vd.1993:174).

(Çev: A.Vefik Paşa, Allah'a Emanet)

-153-

Page 164: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Tümcede deyim yanlışı söz konusudur. Türkçede “kuvveti yerinde olmak” deyimi

vardır; ama “yüzü yerinde olmak” deyimi yoktur. Dolayısıyla, tümcede olduğu gibi

hem kuvvet hem de yüz sözcüğü için "yerinde" yükleminin kullanılması uygun

değildir. "Yüzüm" için başka bir yargı ifade eden sözcüğün kullanılması gerekir.

DOĞRUSU:

“Sanatla, marifetle hem gençliğim, hem kuvvetim yerinde.”

Deyim Yanlışı: 7

Ekmeğini, "hayat"la göğüs göğsüne çarpışarak kazanan bir adamın evlâdı olmak

mı ona bu gururu veriyordu? (Özaltun, vd. 1995: 72).

(H.N.Zorlutuna, Selim)

AÇIKLAMA:

Dilimizde "göğüs göğüse çarpışmak" şeklinde bir deyim vardır. Ancak "göğüs

göğsüne" şeklinde bir kullanım yoktur. Ama “göğsüne” sözcüğü, –burayla ilgili

olmamakla birlikte- "göğsüne göğsüne" şeklinde ikileme halinde kullanılabilir.

DOĞRUSU:

"Ekmeğini hayatla göğüs göğüse çarpışarak kazanan bir adamın evlâdı olmak mı

ona bu gururu veriyordu?"

Deyim Yanlışı: 8

Parçayı daha önce okuduğunuz yurdum adlı şiirle, bölümlerin kuruluşu (mısra

sayıları) yönünden karşılaştırınız. Aldığınız sonuca göre, bu parçaları yazan şairlerin

biçim konusundaki tutumlarını belirtiniz (Yörük, vd. 1996: 61).

AÇIKLAMA:

Sonuç almak: 1. Bir işi bitirmek, sonuçlandırmak. 2. İstenilen sonuca ulaşmak, verim

almak (Türkçe Sözlük, TDK) demektir. Şiirdeki bölümlerin kuruluşunun

karşılaştırılmasından sonuç alınmış olmaz. Burada ‘sonuç çıkarmak’ ifadesi

kullanılmalıdır. Parçaları karşılaştırılarak çıkan sonuca göre fikir yürütmek olanaklıdır.

DOĞRUSU:

“Parçayı, daha önce okuduğunuz yurdum adlı şiirle, bölümlerin kuruluşu yönünden

karşılaştırınız. Çıkan sonuca göre bu parçaları yazan şairlerin biçim konusundaki

tutumlarını belirtiniz”

-154-

Page 165: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Deyim Yanlışı: 9

Rahip bu sözleri tekrar tekrar, kesin bir tavırla söylemişti. Ağırbaşlı bir sesle

sözlerine devam etti (Yörük, vd. 1996: 232).

(Victor Hugo'dan çev: B.Tuncel, Doğruluğa Çağrı)

AÇIKLAMA:

Ağırbaşlı: davranışları ölçülü, olgun (kimse), vakur, ciddi, hoppa karşıtı (Türkçe

Sözlük, TDK) anlamında bir deyimdir. "Ses"in ise ağırbaşlı olması söz konusu olamaz.

Burada, "ağırbaşlı" sözcüğünün yerine "etkileyici, yavaş" anlamında başka bir sözcüğün

kullanılması daha uygun olacaktır.

DOĞRUSU:

“Rahip bu sözleri tekrar tekrar, kesin bir tavırla söylemişti. Etkileyici bir ses tonuyla

sözlerine devam etti.”

Deyim Yanlışı: 10

Üniversiteden köy kahvesine kadar her yerde, her kulağı kabarttıracak kadar

dokunaklı sözler bulabilirsiniz (Yörük, vd. 1996: 121).

AÇIKLAMA:

"Kulak kabartmak" deyimi, belli etmemeye çalışarak dinlemek, (Türkçe Sözlük,

TDK) demektir. Oysa tümcede dokunaklı sözden bahsedilmektedir. Dokunaklı bir söz

belki "kulak kesilip" (Büyük bir dikkatle dinlemek) dinlenebilir, ama her kulağı

kabarttırmaz.

DOĞRUSU:

“Üniversiteden köy kahvesine kadar her yerde, kulaklara küpe olması gereken, özlü

ve güzel sözler bulabilirsiniz.”

-155-

Page 166: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

4.7. DİZGİ YANLIŞLARI

Dizgi yanlışları çoğu kaynakta anlatım bozukluğu olarak değerlendirilmez. Ancak

bunlar da nerede nasıl karşımıza çıkacağı belli olmayan bir çeşit dil yanlışlarıdır.

Öğrencilerin dil becerileri edinmesinde olumsuz etkisi olabilir mi bilmiyoruz ama

yanlışlarla dolu bir Türkçe ders kitabıyla ne kadar sağlıklı bir dil eğitimi verilebileceği

de tartışılır.

Bu kısımda ele aldığımız yanlışların nasıl oluştuğu konusunda fikir yürütmek biraz

güç. Ancak bunların büyük bir kısmı, kitabın yazılması sırasında ortaya çıkan dizgi

hataları (daktilo yanlışları) olabilir. Bunlar titizlikle düzeltme (tashih) yapılmadığı için

gözden kaçan hatalardır. Bir kısmı da dalgınlıkla karıştırılmış sözcükler olabilir, çünkü

bunlar sağlıklı bir ortamda yapılmayacak türden yanlışlardır.

Ders kitaplarını incelerken yöntemimiz anlatım yanlışlarını bulmak ve

değerlendirmek olduğu için dizgi hatalarını araştırmadık. Buradakiler göze batan

yanlışlardır. Araştırılması durumunda bunların dışında dizgi ve yazım (imlâ) hatalarıyla

çokça karşılaşılacağı kanısını taşıyoruz.

Dizgi Yanlışı: 1

Gidecektir kâinatın son zerresinecek.

Hürriyetiniz bu toprakta (Özaltun, vd. 1995: 157).

(F.Hüsnü Dağlarca, Vatan Türküsü)

AÇIKLAMA:

"Zerresinecek" sözcüğünün kullanılışı yanlıştır. "Zerre" sözcüğüne iyelik eki (-si) ve

yönelme durumu eki (-n-e) gelerek "zerresine" olmuş. Ancak ondan sonra gelen ek

(-cek), kimi yerlerde küçültme eki olarak kullanılabilir: "büyücek" örneğinde olduğu

gibi...

Yazar büyük olasılıkla "zerresine dek" şeklinde bir kullanım düşünmüş ama dizgi

hatası olarak o şekilde çıkmıştır, denebilir.

DOĞRUSU:

“Gidecektir kâinatın son zerresine dek.”

Dizgi Yanlışı: 2

“Yemen’e gidecek bu koç yiğitler” mısrasının kurallı bir cümle haline getiriniz

(Öner, vd. 1993: 142).

-156-

Page 167: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu tümcede, "mısrasının" sözcüğüne tamlayan ilgi eki eklenmiş ama tümcede iyelik

ekli bir tamlanan kullanılmamıştır. Bu yanlışlığı düzeltmek için "mısrasının"

sözcüğündeki tamlayan eki (-n-ın) yerine belirtme durumu eki (-n-ı) getirilmelidir.

DOĞRUSU:

“Yemen’e gidecek bu koç yiğitler, mısrasını kurallı bir tümce haline getiriniz.”

Dizgi Yanlışı: 3

On yıllık meslek hayatımda ilk defa bir sinek içinde ve bir kürsü başında söz

söylemek için sıkıldı,... (Özaltun, vd. 1995: 71).

(H.N.Zorlutuna, Selim)

AÇIKLAMA:

Burada büyük olasılıkla, sözcüğün yanlış yazılması nedeniyle böyle anlamsız bir

kullanım ortaya çıkmıştır. Sinek sözcüğü yerine de asıl ‘sınıf’ sözcüğü kullanılmak

istenmiş olmalıdır. Bu, dizgi hatası bile olsa önemli bir yanlıştır. Çünkü öğrenciye

Türkçe kitabındaki metinlerin ne şekilde sunulduğu dil duyarlılığı açısından önemlidir.

DOĞRUSU:

“On yıllık meslek hayatımda ilk defa bir sınıf içinde ve bir kürsü başında söz

söylemek için sıkıldım.”

Dizgi Yanlışı: 4

“İnsan bence kendime düşman aramamalı; insanın düşmanı yine düşmandır.”

cümlesini bir paragraf halinde açıklayınız (Öner, vd. 1993: 47).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede bir ek yanlışı bir de sözcük yanlışı yapılmıştır. Ek yanlışı “kendime”

sözcüğündedir. Bu sözcük “kendine” şeklinde kullanılmalıdır. Sözcük yanlışı, yanlış

sözcük kısmında açıklanmıştır.) Bunlar büyük olasılıkla unutarak (sehven) yapılmıştır.

DOĞRUSU:

“İnsan bence kendine düşman aramamalı; insanın düşmanı yine kendisidir..”

tümcesini bir paragraf halinde açıklayınız.

Dizgi Yanlışı: 5

İbik: horozun, hindinin tepesinde olan kırmızı deri hocası istifade etmek (Özaltun,

vd. 1995: 233).-157-

Page 168: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

AÇIKLAMA:

Bu şekildeki bir tümcede hatadan öte, anlam yok. Çünkü büyük olasılıkla dizgi

hatasından kaynaklanan bir bozukluktur bu. Ama bizim değerlendirmeye almamız için

ders kitabında geçmesi yeterlidir.

DOĞRUSU:

“İbik: horozun, hindinin tepesinde olan kırmızı deri”

Dizgi Yanlışı: 6

Uzun yıllar avukatlık, savcılık, yargıçlık yaptıktan sonra ömrünün son yollarında

bilim ve felsefeyle uğraştı (Öner, vd. 1993: 20).

AÇIKLAMA:

“Ömrünün son yollarında” şeklindeki bir kullanım yanlıştır. Bunun yerine “ömrünün

son yıllarında” denmelidir. Çünkü ömür, yollarla değil; yıllarla ölçülen bir süreçtir.

Buna göre “yollar” sözcüğü yerine “yıllar” sözcüğü kullanılarak yanlış düzeltilmelidir.

DOĞRUSU:

“Uzun yıllar avukatlık, savcılık, yargıçlık yaptıktan sonra ömrünün son yıllarında

bilim ve felsefeyle uğraştı.”

Dizgi Yanlışı: 7

Yahya Kemal İstanbul'dayken bütün ölçüde etkilendiği Şekip beyle daha sonraları

Paris'te tekrar karşılaşır (Öner, vd. 1993:214).

(Beşir Ayvazoğlu, Eve Dönen Adam)

AÇIKLAMA:

Bu tümcede kullanılan ‘bütün’ sözcüğü yanlış kullanılmıştır. ‘bütün ölçüde

etkilenmek’ şeklinde bir kullanım dilimize uygun düşmemektedir. Buradaki ‘bütün’

sözcüğü yerine ‘büyük’ sözcüğü kullanılmalıdır.

Tümcede büyük harflerin yazımıyla ilgili bir yanlış da yapılmıştır. Ayrıca Şekip

beyle denirken "bey" büyük harfle başlamalıdır. Çünkü bu, özel isme ait bir unvandır.

Bunun yazılışı "Şekip Bey" şeklinde olmalıdır.

DOĞRUSU:

"Yahya Kemal İstanbul'dayken büyük ölçüde etkilendiği Şekip Bey'le daha sonraları

Paris'te tekrar karşılaşır."

-158-

Page 169: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Dizgi Yanlışı: 8

En ön sırada sınıfında parça parça bir yazlık gömlekle büzülmüş oturan çelimsiz,

renksiz bir küçüğün kemikten omuzcağınıza elimi koydum (Özaltun,vd. 1995:71).

(H.N.Zorlutuna, Selim)

AÇIKLAMA:

Burada dil sürçmesi gibi bir yanlışlık yapılmıştır. Bu, dizgi hatası da olabilir.

Tümcedeki "omuzcağınıza" sözcüğü, "omuzcağızına" şeklinde kullanılmalıdır.

DOĞRUSU:

“Sınıfında en ön sırada, parça parça bir yazlık gömlekle, büzülmüş oturan çelimsiz,

renksiz bir küçüğün kemikten omuzcağızına elimi koydum.”

Dizgi Yanlışı: 9

Şu sorunun cevabını araştıracak sohbet türünün özelliklerini hatırlayınız (Öner,

vd. 1993:11).

AÇIKLAMA:

Bu tümcede, ‘-ecek –acak’ eki ortaç eki gibi bir anlam kazanmıştır. Oysa verilmek

istenen anlam böyle değildir. Burada bağ-fiil eki olan ‘-arak, -erek’ kullanılmak

istenmiştir.

DOĞRUSU:

“Şu sorunun cevabını araştırarak sohbet türünün özelliklerini hatırlayınız.”

Dizgi Yanlışı: 10

Okul binası tuz ocağında uzakta idi (Özaltun, vd. 1995: 13).

AÇIKLAMA:

Tümcedeki tamlama "tuz ocağında" değil de "tuz ocağından" şeklinde ayrılma

durumu ekiyle kullanılmak istenmiştir.

DOĞRUSU:

“Okul binası tuz ocağından uzakta idi.”

-159-

Page 170: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

SONUÇ VE ÖNERİLER

Page 171: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

SONUÇ

Bu çalışmada önce dil ve önemine değinilmiş, genel anlamda, dilin toplumsal

işlevleriyle ve dilin doğru kullanılmasıyla ilgili düşünceler ve saptamalar dile

getirilmiştir. Bunlardan yola çıkarak; dilin insanoğlunun en önemli kültürel varlığı

olduğu, dilin niteliklerinin kültürle bağlantılı ve kültürün zenginliğiyle doğru orantılı

olduğu, bu kadar öneme sahip bir kültür varlığının, aynı zamanda yaşamın vazgeçilmez

ögesi olan dilin, doğru kullanılması gerektiği belirtilmiştir.

İkinci bölümün ikinci kısmında dil olarak Türkçe ve Türkçenin eğitimiyle ilgili

görüşler ele alınmıştır. Bu bağlamda bugünkü Türkçenin durumu, sorunları, dil

bilincimiz, Türkçenin eğitimi, ilköğretimde Türkçe eğitimi, ders kitaplarında Türkçe

eğitimi üzerinde saptama ve düşüncelere yer verilmiştir.

İkinci bölümün üçüncü kısmında "Dil yanlışları"yla ilgili belli başlı eserler kısaca

tanıtılmış, bu eserlerin konuyu ne şekilde ele aldıkları, hangi bakış açısına göre

değerlendirdikleri ve gruplandırdıkları gösterilmiştir.

Üçüncü bölümde, en çok yapılan dil yanlışlarına değinilmiştir. Bu kısmın

hazırlanmasında, konuyla ilgili yapılan sistemli çalışmalar ölçüt olarak alınmıştır. Dil

Yanlışları ya da Anlatım Bozuklukları adı altında yapılan gruplamalar incelenip

değerlendirilmiş ve ortak kabul gören yanlışlar örneklerle kısaca açıklanmıştır. Bu

kısmın dil yanlışlarıyla ilgili bir sınıflandırma olarak belirmesi, bizim ‘Ders

Kitaplarındaki Dil Yanlışları’ başlıklı bölümdeki çalışmalarımıza da ışık tutmuştur. Dil

yanlışlarıyla ilgili ölçütlerin belirginleşmiş olması kitapları incelerken kararlı bir tutum

izlememizi sağlamıştır.

Elbette dil yanlışları bu bölümde verilenlerden daha fazladır. Hatta adı konulmamış

pek çok anlatım bozukluğu günlük dilde her an karşımıza çıkmaktadır. Yani dili yanlış

kullanmanın sınırı yoktur. Ama bunların hepsinden söz etmek olanaksızdır. Burada

alınanlar "en çok yapılan dil yanlışları"dır.

Çalışmamızın dördüncü bölümü esas kısmı oluşturmaktadır. Bu bölümde ilköğretim

sekizinci sınıf ders kitaplarından üç tanesi taranmış ve incelenmiştir. Bu kitaplardaki dil

yanlışları belirlenmiş, bunlar sınıflandırılmış ve açıklamaları, doğru kullanımıyla

birlikte verilmiştir.

İncelediğimiz ders kitaplarındaki dil yanlışlarından hareketle; Türkçe ders

kitaplarında azımsanmayacak kadar dil yanlışının olduğu, ders kitaplarının Türkçeyi

-161-

Page 172: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

doğru öğretmede ve dil becerilerini kazandırmada eksik bulunduğu; dolayısıyla, Türkçe

eğitimimizin sorunsuz olmadığı ve Türkçe öğretiminin özellikle küçük yaştaki bireyler

için daha özenle ele alınması gerektiği düşüncesi ortaya çıkmıştır.

Kitaplardaki Dil Yanlışlarının Tablo ile Gösterilmesi

Çalışmanın özeti niteliğinde iki tablo hazırladık. Bunların birincisinde (s.163)

incelenen ders kitaplarındaki dil yanlışlarının türlerine göre sınıflandırılması;

ikincisinde dil yanlışlarının kitaplara göre dağılımı gösterilmektedir.

Ele aldığımız ders kitaplarında toplam 243 dil yanlışı saptanmıştır. Bunların çoğu

sözcükle ilgili yanlışlardır: Sözcüğün yanlış kullanılması, yersiz kullanılması, gereksiz

kullanılması bu yanlışlardır. Ek yanlışları, öge yanlışları ve tamlama yanlışları da çok

yapılan dil yanlışlarıdır. Sonra, anlam yanlışları, deyim yanlışları ve dizgi yanlışları

gelmektedir.

Ortaya çıkarılan dil yanlışlarının çoğu önemsenmesi gereken yanlışlardır. Ders

kitaplarında ne anlattığı belli olmayan tümceler vardır. Ögesi eksik, anlamı tamamen

bozulmuş, belirsizleşmiş tümceler, yanlış ve gereksiz kullanılmış sözcükler vardır.

Uygunsuz kurulmuş pek çok tamlama vardır. Bunların kimilerinin ilgi eki fazladan;

kimilerinin iyelik eki eksik kullanılmıştır. Çeviri eserlerde yanlış kullanılmış pek çok

deyim vardır...

-162-

Page 173: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

TABLO:1 - Ders Kitaplarındaki Dil Yanlışlarını Gösteren Tablo:

KONULAR YANLIŞ SAYISI

I SÖZCÜK YANLIŞLARI1 Gereksiz Sözcük Kullanılması 382 Yanlış Sözcük Kullanımı 323 Sözcük Eksikliği 64 Sözcüğün Yanlış Yerde Kullanılması 10

86

II EK YANLIŞLARI1 Yanlış Ek Kullanılması 92 Gereksiz Ek Kullanılması 123 Ek eksikliği 144 Etken ve Edilgen Eklerinin Bir Arada Kullanılması 2

37

III ÖGE YANLIŞLARI1 Öge Eksiklikleri 17

a) Özne Eksikliği 5b) Dolaylı Tümleç Eksikliği 3c) Nesne Eksikliği 7d) Edat Tümleci Eksikliği 2

2 Özne Yüklem Uyumsuzluğu 113 Yanlış Yüklem Kullanılması 64 İsim ve Fiil Tümcesinin Bir Arada Kullanılması 2

36

IV TAMLAMA YANLIŞLARI1 Tamlayan Eksikliği 202 Tamlanan Eksikliği 23 Sıfat Tamlaması yanlışları 64 Ortak Tamlanan Yanlışları 7

35

V ANLAM YANLIŞLARI1 Anlam Belirsizliği 162 Mantık Yanlışları 73 Gereksiz Soru 54 Gereksiz Ayrıntı 1

29

VI DEYİM YANLIŞLARI 10VII DİZGİ YANLIŞLARI 10

TOPLAM YANLIŞLAR 243

-163-

Page 174: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

TABLO:2 - Dil Yanlışlarının Kitaplara Göre Dağılımını Gösteren Tablo:

KONULARİNCELENEN DERS KİTAPLARI

ÖNER,vd. YÖRÜK,vd. ÖZALTUN,vd.Servet B.Y Serhat Y. Başarı Y.

TOPLAM

I SÖZCÜK YANLIŞLARI 35 27 24 861 Gereksiz Sözcük K. 6 17 15 382 Yanlış Sözcük Kullanımı 20 7 5 323 Sözcük Eksikliği 3 2 1 64 Sözcüğün Yanlış Yerde K. 6 1 3 10

II EK YANLIŞLARI 17 9 11 371 Yanlış Ek Kullanılması 4 1 4 92 Gereksiz Ek Kullanılması 4 4 4 123 Ek eksikliği 7 4 3 144 Etken ve Edilgenlik Ekleri 2 - - 2

III ÖGE YANLIŞLARI 21 5 10 361 Öge Eksiklikleri 11 3 3

a) Özne Eksikliği 3 2 -b) Dolaylı Tümleç Eksikliği 3 - -c) Nesne Eksikliği 4 1 2d) Edat Tümleci Eksikliği 1 - 1

17

2 Özne Yüklem Uyumsuzluğu 6 1 4 113 Yanlış Yüklem Kullanılması 2 1 3 64 İsim ve Fiil Tümcesi.. 2 - - 2

IV TAMLAMA YANLIŞLARI 21 10 4 351 Tamlayan Eksikliği 9 8 3 202 Tamlanan Eksikliği 2 - - 23 Sıfat Tamlaması yanlışları 5 - 1 64 Ortak Tamlanan Yanlışları 5 2 - 7

V ANLAM YANLIŞLARI 18 6 5 291 Anlam Belirsizliği 10 1 5 162 Mantık Yanlışları 4 3 - 73 Gereksiz Soru 4 1 - 54 Gereksiz Ayrıntı - 1 - 1

VI DEYİM YANLIŞLARI 6 3 1 10VII DİZGİ YANLIŞLARI 5 - 5 10

TOPLAM YANLIŞLAR 123 60 60 243

-164-

Page 175: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Tabloda görüldüğü gibi incelediğimiz ilk ders kitabı olan Servet Basım-Yayının

kitabında (Öner, vd.) ortaya çıkardığımız dil yanlışlarının sayısı diğer kitapların iki

katından daha fazladır. Gruplamaya aldığımız dil yanlışlarının neredeyse tümü bu

kitapta var. Serhat ve Başarı Yayımcılığın kitaplarında ise eşit sayıda dil yanlışının

olduğu (60) görülmektedir.

Bir kitapta bulunan bir dil yanlışının diğer kitapta olmadığı zaman zaman görülür.

Örneğin; Servet Basım-Yayının kitabında (Öner,vd.) ek yanlışlarıyla ilgili dört tür yanlış

kullanım vardır: Bunlar, yanlış ek, gereksiz ek, etken ve edilgenlik eklerinin bir arada

kullanılması ve ek eksikliğidir. Ancak Başarı Yayımcılığın kitabında (Özaltun,vd.) etken

ve edilgenlik eklerinin bir arada kullanılması ile ilgili dil yanlışına rastlanmamıştır.

Öge eksiklikleri, Servet B.Y. kitabında (Öner,vd.) özne, dolaylı tümleç, nesne ve edat

tümleci eksikliği olmak üzere dört türlü eksiklik olarak karşımıza çıkmaktadır. Serhat

Yayımın (Yörük,vd.) kitabında sadece dolaylı tümleç ve edat tümleci eksikliği vardır.

Başarı Yayımcılığın kitabında (Özaltun,vd.) ise özne ve dolaylı tümleç eksikliği söz

konusudur.

Tamlama yanlışları toplam 35 tanedir. Bunların en çoğu tamlayan eksikliğidir (20).

Tamlanan eksikliği sadece ilk kitapta (Öner,vd.) vardır. Serhat Basım Yayının kitabında

sıfat tamlaması yanlışı yokken, Başarı Yayımın kitabında ortak tamlanan yanlışı yoktur.

Anlam yanlışlarından anlam belirsizliği üç kitapta da vardır. Mantık yanlışları ve

gereksiz soru yalnız Servet ve Serhat Basım Yayın’ın kitaplarında; gereksiz ayrıntı

sadece Serhat Basım Yayın’ın kitabında bulunmaktadır. Bunlardan da en çoğu anlam

belirsizliğidir (16).

Diğer söz öbekleriyle ilgili yanlışlara gelince bunların en çoğu deyim yanlışlarıdır

(10) ve her üç kitapta da vardır. Dizgi yanlışları bir anlatım bozukluğu sayılmasa da

gözümüze çarpanlardan çok belirgin olanları burada aldık. Sadece Servet ve Başarı

Yayımcılığın kitabında görülen bu yanlışların da toplamı 10’dur.

Bu çalışmada yazım yanlışları incelenmedi. Yazım yanlışları da ayrıca ele alınsaydı

azımsanmayacak ölçüde yazım hatasının çıkabileceği gözükmektedir.

Görüldüğü gibi ilköğretim sekizinci sınıf öğrencilerine beş yıl süreyle okutulan bu

ders kitaplarında; üstelik Türkçe ders kitabı olmasına karşın beklenenden çok fazla dil

-165-

Page 176: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ve anlatım yanlışı vardır. Bu dil yanlışlarının bulunduğu ders kitapları, ilköğretim

düzeyindeki öğrencilerin dil öğreniminin daha düzgün ve iyi olmasını sağlayacak

nitelikte değildir.

Daha önceki yıllarda olduğu gibi, 2005-2006 eğitim öğretim yılı Ortaöğrenim

Kurumları Sınavında (OKS) yaklaşık 47 bin (46.733) öğrencinin sıfırın altında puan

alması, -diğer derslerdeki başarının da bir ölçüde Türkçeye bağlı olduğunu düşünürsek

bunların aynı zamanda Türkçeden de başarısız oldukları anlamına gelir- içinde

bulunduğumuz durumla birlikte geçmişe yönelik, başta ders kitapları olmak üzere, her

türlü eğitim araç, gereç, metot ve yaklaşımının ivedilikle tekrar gözden geçirilmesini

gerekli kılıyor.

-166-

Page 177: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ÖNERİLER

Dil yanlışları açısından öncelikle Türkçe ders kitaplarının tamamı

gözden geçirilmeli, yeni kitapların hazırlanmasında bu konuda

olabildiğince titiz davranılmalıdır.

Ders kitaplarındaki okuma metinlerinin seçilmesi ve

hazırlanmasında öğrencinin düzeyi ve dil incelikleri gözetilmeli.

Metinlerin işlenişinde soruların derinliği ve gerekliliği göz önünde

bulundurulmalıdır.

Bütün metinlerden sonra Türkçeyi düzgün ve güzel yazıp

konuşmakla ilgili bir bölüm bulunmalıdır. Bu bölümlerde dil

yanlışlarına değinmeli ve bu konuyla ilgili, öğrencilere ev ödevi

verilmelidir.

Öğrencilere örnek olması yönüyle, öğretmenlerin de dil

duyarlılığına sahip olması ve bunu sürdürmesi için kendini

meslekte sürekli taze tutmaları gerekir. Bu yükümlülük, sadece

Türkçe/Edebiyat öğretmenlerinin değil; tüm öğretmenlerindir.

Dili doğru kullanıp kullanmaması bakımından diğer ders kitapları

da mutlaka incelenmeli ve yanlışlar giderilmeli, yeni kitaplar

hazırlanırken bütün kitaplar ayrıca dil açısından incelenmelidir.

Dil eğitimi ve öğretimi bütüncül bir yaklaşımla ele alınmalıdır. Bir

öğrencinin dil becerilerinin gelişiminde Türkçe dersinin yanında diğer

dersler ve ders kitapları da etkili olmaktadır. Özellikle Sosyal Bilgiler,

Tarih, Coğrafya, Din Kültürü, Vatandaşlık Bilgisi, Inkılâp Tarihi ve

Atatürkçülük… gibi sözel derslerde dile çok dikkat edilmelidir.

Tümceler, açık, akıcı ve yanlışsız olmalıdır. Kısa ve anlatmak istediğini

tam anlatan tümceler kullanılmalıdır. Sözcükler olabildiğince ‘Türkçe’

olmalıdır. Türkçeye önem verildiği bu derslerde de öğrenciye

sezdirilmelidir. Öğrenci, ‘düzgün Türkçe’yi Türkçe öğretmeninin

sorunu olarak algılamamalıdır.

-167-

Page 178: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

Dil becerilerinin daha çabuk kazanılması ve kalıcı olabilmesi

bakımından eğitimde mutlaka çağdaş yaklaşımlar ve ortamlar

geliştirilmeli ve kullanılmalıdır.

Sınıf ortamları geleneksel eğitim araç gereç ve yöntemlerinden farklı

biçimde, çağdaş yaklaşımlar göz önünde bulundurularak yeniden

düzenlenmelidir. Öğrencide dil becerilerinin gelişmesi ve öğrencinin

kendini ifade etmesi bakımından sınıf ortamlarının çağdaş bakış

açılarına göre düzenlenmesi çok gereklidir. Buna göre; sınıflarda

bilgisayar ve yansıtıcı cihazların yanı sıra, öğrenci merkezli eğitim

yöntemlerine uygun olarak sahne ve sergileme alanları ve işlevi olan

kitaplıklar bulundurulmalıdır.

Kitle iletişim araçları, toplum ve birey üzerinde dil bakımından da

etkili olan önemli yansıtıcılardır. Bu yönüyle her türlü basın yayın

aracı yükümlülüklerini iyi bilen yayınlar yapmalıdır.

Topluma açık ortamlarda ve üniversitelerde mutlaka dil etkinlikleri

oluşturulmalıdır.

Üniversitelerde özellikle yabancı dillerde eğitim gören öğrenciler

Türkçenin dil özelliklerini iyi öğrenmek zorundadır. Çünkü diller

arası çeviri yaparken kimi sözcükleri ya da deyimleri doğru biçimiyle

kullanmak zorundadırlar. Dilimizin bugün gitgide bozuluyor olmasının

önemli bir nedeni de özensiz ve yanlış yapılan, sözcüklerin anlam

inceliklerine varılmadan yapılan çevirilerdir.

Türkçenin önemli bir bilim dili olduğu herkesçe biliniyorken

Türkiye’deki eğitim kurumlarında yabancı dille eğitim

yapılmamalıdır.

Kitap okumanın, dil becerilerini geliştirdiği şüphesizdir. Ancak

kitap okumak ile dil becerilerini kazanmak arasındaki ilişki ayrıca

incelenmeli ve bu konuda araştırmalar yapılmalıdır.

-168-

Page 179: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ÖZET

Bu çalışmada, ilköğretim sekizinci sınıf Türkçe ders kitaplarından üçü

incelenerek bu kitaplardaki dil yanlışları, daha önce bu konuyla ilgili yapılmış

çalışmaların ışığında belirlenmiş, yanlış kullanımların nedenleri ve doğru biçimleri

gösterilmiştir.

İncelenen ders kitaplarındaki dil yanlışları, tarama yöntemiyle belirlenmiş olup

bu dil yanlışlarının ana başlıkları şöyle sıralanmıştır: sözcük yanlışları, ek

yanlışları, öge yanlışları, tamlama yanlışları, anlam yanlışları, deyim yanlışları ve

dizgi yanlışları. Üç kitapta toplam 243 dil yanlışı belirlenmiştir. Bunlardan 86’sı

sözcük, 37’si ek, 36’sı öge, 35’i tamlama, 29’u anlam, 10’u deyim yanlışı, 10’u ise

dizgi yanlışıdır.

Bireyin dil becerilerini kazandığı en önemli dönem ilköğretim çağıdır. Türkçe

dersi ve Türkçe ders kitapları, dil becerilerini kazanmada ve dili doğru

kullanmada önemli bir araçtır. Buna göre Türkçe ders kitaplarının

hazırlanmasında daha özenli davranılması gerekmektedir. Kendisi birçok dil

yanlışıyla dolu bir Türkçe ders kitabının Türkçeyi doğru öğretmesi, dil sevgisi ve

bilinci vermesi güçtür.

Çalışmada, önemli bir ders aracı olan Türkçe ders kitaplarında çok fazla dil

yanlışı bulunduğu, doğru bir dil eğitimi için nitelik bakımından yetersiz sayılacak

bu kitaplarla düzgün bir anadili eğitimi vermenin zor olduğu vurgulanmaktadır.

-169-

Page 180: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ABSTRACT

A review of three Turkish text books from the 8th grade of primary has

identified that they consist of language errors. In a previous study the reasons for

the mistakes and correct methods were highlighted.

The language errors of the reviewed books can be placed in the following titles;

spelling errors, prefix/suffix errors, component errors, phrase errors, wrong

meanings, idiom errors and typesetting errors. Within the three reviewed text

books 243 language errors were detected. Within these mistakes 86 were spelling,

37 prefix/suffix, 36 component, 35 phrase, 29 meanings, 10 idioms and 10

typesetting errors.

Individuals gain language skills most effectively in primary school years. The

support of Turkish lessons and Turkish text books are vital tools to utilize and gain

Turkish language skills. For this reason we must ensure Turkish text books are

prepared with great detail and attention. Turkish textbooks which consist of errors

will not be beneficial.

This study emphasizes that, it will be difficult to provide a high-quality

education and teach the native language with continuous errors found in Turkish

textbooks.

-170-

Page 181: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

KAYNAKÇA

AKARSU, Bedia, Wilhelm Von Humbolat'da Dil-Kültür Bağlantısı, Remzi Kitabevi,

İstanbul, 1984.

AKSAN, Doğan, Her Yönüyle Dil, 1.Cilt, TDK Yay. 2. Baskı, Ankara, 1979.

, Türkçenin Gücü, Bilgi Yay. Ankara, 1990.

AKSOY, Ömer Asım, Gelişen ve Özleşen Dilimiz, TDK Yay. Ankara, 1975.

, Dil Yanlışları, Adam Yay. 7. Basım, İstanbul, 1997.

AKTAŞ, Şerif vd., İlköğretim Okulları İçin Türkçe Ders Kitabı 8, Akçağ Yay. Ankara,

1997.

AKYÜZ, Kenan, Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, 4. Baskı, İnkılâp Kitabevi,

İstanbul, 1986.

ALPAY, Necmiye, Dilimiz, Dillerimiz, Metis Yayınları, İstanbul, 2003.

, Türkçe Sorunları Kılavuzu, Metis Yayınları, Gözden Geçirilmiş 2. Baskı,

İstanbul, 2004.

ATA, Aysu, vd. Türk Dili, Anadolu Ünv. Yay., No:1473, 2.Baskı, Eskişehir, 2004.

ATAÇ, Nurullah, Günce, Varlık Yay. İstanbul, 1971.

, Dergilerde, TDK Yayınları, Ankara, 1980.

ATEŞ, Kemal, Öğretemediğimiz Türkçe, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 1999.

, Türkçem Mahzun Ben Mahzun, İmge Kitabevi, Ankara, 2005

ÇELİK, Mehpare, “Radyo ve Televizyonun Dil Üzerindeki Olumsuz Etkileri”, Radyo

ve Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin Kullanımı-Tebliğler, TRT Yay.,

Ankara, 1998.

ECEVİT, Bülent, “Geçici Danışma Kurulu Açılış Toplantısı Açış Konuşması”, Radyo

ve Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin Kullanımı-Tebliğler, TRT Yay.,

Ankara, 1998.

ERGENÇ, İclal, “Radyo ve Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin (Türkçenin)

Kullanımı Konusunda Dilbilim Verilerinden Nasıl Yararlanılabilir?”, Radyo

ve Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin Kullanımı-Tebliğler, TRT Yay.,

Ankara, 1998.

-171-

Page 182: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

ERGİN, Muharrem, Üniversiteler İçin Türk Dili, Bayrak Yay. İstanbul, 1994.

GÖĞÜSGER, Şevki, “Türkçenin Dünü Bugünü”, Radyo ve Televizyon Yayınlarında

Türk Dilinin Kullanımı-Tebliğler, TRT Yay., Ankara, 1998.

GÖĞÜŞ, Beşir, Türkçe Eğitimine Genel bir Bakış, İlköğretim Okullarında Türkçe

Eğitimi ve Sorunları, Türk Eğitim Derneği Yayınları, Ankara, 1993

GÜRPINAR, Melisa, “Türkçeyi Nasıl Öğreneceğiz?”, Radyo ve Televizyon

Yayınlarında Türk Dilinin Kullanımı-Tebliğler, TRT Yay., Ankara, 1998.

HENGİRMEN, Mehmet, Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayınevi, 2.basım, Ankara, 1997.

HEPÇİLİNGİRLER, Feyza, Türkçe Off, Remzi Kitapevi, 9.Basım, İstanbul, 1999.

http://karaman.meb.gov.tr/mehmetbey.htm

İMER, Kamile, “Dilbilim Açısından Doğru-Temiz-Güzel Türkçe Kullanılması”, Radyo

ve Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin Kullanımı-Tebliğler, TRT Yay.,

Ankara, 1998.

İNCE, Özdemir, “TRT, Radyo-Televizyonlar ve Türkçenin Savunulması”, Radyo ve

Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin Kullanımı-Tebliğler, TRT Yay., Ankara,

1998.

İNAN, Afet, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk'ün El Yazıları, Ankara, 1969.

(Kısaltma: Prof.Dr. Şerafettin Turan).

KAPLAN, Mehmet, Kültür ve Dil, Dergâh Yay. 3.Baskı, İstanbul, 1985.

KARAHAN, Leyla, “Radyo ve Televizyon Yayınlarında Yöresel Söyleyiş Sorunu”,

Radyo ve Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin Kullanımı-Tebliğler, TRT

Yay., Ankara, 1998.

KAVCAR, Cahit ve Enise Kantemir, Türk Dili, İstanbul, Anadolu Ünv., AÖF, 1986.

KAVCAR, Cahit, Edebiyat ve Eğitim, 2. Baskı, AÜ. EBF, Yay. Ankara, 1994.

,“Türkçe Eğitimi ve Sorunlar”, A.Ü. TÖMER Dil Öğretim Merkezi Dil

Dergisi, 1998, Sayı 65, s. 5-18.

KAVCAR, Cahit, Ferhan Oğuzkan ve Sedat Sever, Türkçe Öğretimi, Engin Yayınevi,

Ankara, 1998.

-172-

Page 183: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

KAVCAR, CAHİT, Dr. Ferhan OĞUZKAN, Özlem AKSOY, Yazılı ve Sözlü Anlatım,

Anı Yayıncılık, 5. Baskı, Ankara, 2004.

KORKMAZ, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yay. Ankara, 1992.

MEF, Türkçe-ÖYS’ye Hazırlık Kitabı, MEF Yay. İstanbul, 1996.

MOVİT, Hüseyin, Konuşamadığımız Türkçe Ve…, Avcıol Bas. Yay., İstanbul, 2005.

OLGUN, Yusuf, Türkçe Başarı Anahtarı, 2.Baskı, Bayrak Yay. İstanbul, 1992.

OZİL, Şeyda, Nilüfer Tapan, Türkiye'nin Ders Kitapları, Çağdaş Yaşamı Destekleme

Derneği Yayınları-5, Cem Yay. İstanbul, 1991.

ÖĞRENCİ Yerleştirme Sınavı, 1982, 1983, 1984, 1990, 1997.

ÖNER, Sakin, İskender Pala, Rekin Ertem, Ortaokullar İçin Türkçe Ders Kitabı, Sınıf

8, Servet Yay. Eskişehir, 1993.

ÖSYM, Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Sınavı Türkçe Soruları, ÖSYM Yay.1981-1997.

ÖZALTUN, Celal, Selahattin ASLAN ve Veysi YILDIRIM, İlköğretim Türkçe Ders

Kitabı, Sınıf 8, Başarı Yay. İstanbul, 1995

ÖZÇELİK, Durmuş Ali, 3.-11. Sınıf Öğrencilerinde Görülen Biçimiyle Kavram Söz

Dağarcığı Gelişimi, Anadolu Üniversitesi. AÖF, 1988.

ÖZDEMİR, Emin, Anadili Öğretimi, Türk Dili, Dil Öğretimi Özel Sayısı, TDK,

Ankara, 1983.

ÖZEL, Sevgi, Dilimde Tüy Bitti, Çınar Yayınları, İstanbul, 2006

ÖZFIRAT, Ayşe, “Radyo ve Televizyon Yayınları ve Türkçenin Kullanımı”, Radyo ve

Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin Kullanımı-Tebliğler, TRT Yay., Ankara,

1998.

POLAT, Tülin: , Ortaokullarda Türkçe: Türkçe Dersleri I, Türkiye'nin Ders Kitapları,

ÇYDD Yay.5, Cem Yay. İstanbul, 1991.

SAUSSURE, F.de Course in General Linguistics, Glasgow: Collins, 1974.

SEVER, Sedat, Türkçe Öğretimi ve Tam Öğrenme, Anı Yay., Ankara, 1997.

SEVER, Sedat, Zekeriya Kaya, Canan Aslan, Etkinliklerle Türkçe Öğretimi, Morpa

Yay., İstanbul, 2006.

-173-

Page 184: İLKÖĞRETİM 8. SINIF TÜRKÇE DERS …acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/2532/3298.pdfİlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarındaki Dil ve Anlatım Yanlışları 1.2

SINAV DERGİSİ, Türkçe- ÖSYS’ye Hazırlık Kitabı, Sınav Dergisi Yay., Ankara, 1997.

TURAN, Şerafettin, “Ortak Kültürün Oluşmasında ve Geliştirilmesinde Dilin Önemi”,

Radyo ve Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin Kullanımı- Tebliğler, TRT

Yay., Ankara, 1998.

TÜRKEŞ-GÜNAY, Umay, “Kendimizi İfade Etmekte Türk Edebiyatının Katkısına

Dair”, Radyo ve Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin Kullanımı-Tebliğler,

TRT Yay., Ankara, 1998.

TÜRKSEVEN, Ali, Televizyondaki Dil Yanlışları, Öğretmen Dünyası, Ankara, Temmuz

1992.

YALÇIN, Şiar, Doğru Türkçe, Metis Yay. İstanbul, 1998.

YAMAN, Ertuğrul, Türk Dili ve Kompozisyon, Gazi Kitapevi, Ankara, 1998.

YÖRÜK, Yaşar, Ali İhsan Mıhçı, Salih Başer, İlköğretim Türkçe 8, Serhat Yay. İstanbul,

1996.

ZİRVE DERGİSİ, Anlatım Bozuklukları, Sayı 23-24, İstanbul,1997.

ZÜLFİKAR, Hamza, “Dil ve Kültür Programlarının Toplumun Düzeyini

Yükseltmesindeki Rolü”, Radyo ve Televizyon Yayınlarında Türk Dilinin

Kullanımı-Tebliğler, TRT, Ankara, 1998.

, “Doğru Yazalım Doğru Konuşalım”, Türk Dili (Aralık- 1999, S.576; Ocak-

2000, S.577; Mart- 2000, S.579; Nisan -2000, S.580), Ankara.

-174-