Loob at Kapwa: Mga Unang Hakbang Patungo sa Isang Pilipinong

1

Asian Perspectives in the Arts and Humanities 3.2 (2013): 1–26

Loob at Kapwa: Mga Unang Hakbang Patungo sa Isang Pilipinong Birtud-Etika Gamit si Sto. Tomas de Aquino

Jeremiah A. Reyes

ABSTRACT

In this article we introduce a Filipino Virtue Ethics, or an Ethics of “Loob”

and “Kapwa” using the comprehensive philosophical resources of Aqui-

nas, on the one hand, and the research of Filipino scholars, on the

other. The result is a virtue ethics that is thoroughly relational and inter-

personal, in contrast with the more individual-based Thomistic ethics or

modern ethical systems. This new systematization of concepts allows

for a greater depth of interpretation of popular Filipino “values” (which

we insist are in fact “virtues”) such as “kagandahang loob,” “utang na

loob,” “bahala na,” “lakas ng loob,” and “hiya,” an interpretation which

enables us to bring out their truly positive characteristics.

KEY WORDS: Filipino Philosophy, Aquinas, Loob, Kapwa, Virtue Ethics

Sa akdang ito nais kong gumuhit ng isang Pilipinong Birtud-Etika o kung babanggitin ang dalawang pangunahing konsepto nito, isang Etika ng Loob at Kapwa. Ang unang hakbang para dito ay ang pag-tukoy sa mahahalagang pagkakahawig ng Pilipinong konsepto ng “loob” sa dalawang konsepto ni Sto. Tomas de Aquino, ang “anima” at “virtus.” Ang paghahambing na ito ay inaasahang magpapalalim at magpapalinaw sa ating pag-unawa ng konsepto ng loob, lalong lalo na dahil matagal na ring nagsikap ang ating mga sariling pilosopo na bigyan ang konsepto ng loob—at ang mga kaakibat nitong konsepto katulad ng “utang na loob,” “kagandahang loob,” at “lakas ng loob”—ng isang pinong pilosopikal na paglalawak. Sa aking pagtatalakay, nais kong hamunin ang pang-karaniwang paglalarawan sa loob, bilang isang mahinang bersyon ng “interiority” na kung isipin ng ilan ay may kinalaman sa “interiority” o “subjectivity” na matatagpuan sa Kanluraning pilosopiya, halimbawa, sa

2

Jeremiah A. Reyes, “Loob at Kapwa”

modernong pilosopiya ni Descartes o Kant. Ang aking kontensyon ay hu-wag dapat tayong madala sa isang literal na salin ng loob sa wikang Ingles (bilang “inside”), at huwag nating hugutin ang konsepto na ito at iligaw sa isang maka-Kanluran at modernong pananaw. Sa halip, manatili tayo sa buhay na pagbubunyag ng konsepto ng loob sa ating pangaraw-araw na pakikisalamuha—walang iba kung hindi sa mga birtud na nagbubunyag at umaakit dito palabas, mga birtud katulad ng utang na loob, kagandahang loob, at iba pa, na tunay na mga relasyonal na birtud, at hindi pansarili o pang-indibidwal lamang, mga birtud na kung tutuusin, palaging may kinalaman sa “kapwa” (ang pangalawang pinakaimportanteng konsepto para sa atin).

Dito rin tayo dadako sa aking pangalawang punto, na kung mapa-pansin ninyo ay ginagamit ko ang salitang birtud at hindi ang pangkara-niwang value bilang kataga sa mga konseptong ito. Sapagkat naniniwala ako na ang pagtalaga sa kanila bilang “values”—na kung matatandaan natin ay pasimuno ng mga Amerikanong iskolar at pinalago ng kanilang mga lokal na estudyante—ay isang pilosopikal na pagkakamali. Kung tatanawin ang mahabang kasaysayan ng pilosopiya, ang pinaka-angkop at katambal na sistema para sa mga konseptong ito ay hindi ang Siyen-tipikong Sikolohiya, na kinatha nitong ika-dalawampung siglo lamang, kung hindi ang antigo at tanyag na birtud etika na namunga bago pa ang modernong pilosopiya, lalong lalo na sa birtud etika ni Sto. Tomas. Hindi ko sinasabing eksaktong magkapares ang etika ni Sto. Tomas at ng mga Pilipino—binabalak ko ngang ibunyag at itanghal ang kanilang katangi-tanging pagkakaiba—ngunit kung mayroong magsisilbing pinaka-angkop na pundasyon o panimula sa pilosopikal na diskusyon ng ating mga kon-septo, halina at kausapin natin si Sto. Tomas, ang pilosopong siyang may pinaka-komprehensibo at pinakamalawak na pagtalakay sa mga birtud, kahit hanggang sa pangkasalukuyang panahon. Ang inaasahang resulta ng imbestigasyong ito ay isang bukas na pinto patungo sa pagtatatag ng isang Pilipinong birtud-etika, o katulad ng nabanggit ko na: isang Pilipi-nong Etika ng Loob at Kapwa.

ANG LOOB AY NABUBUNYAG SA KAPWA

Bago tayo tumuloy sa mas buhay na usapan, pagpasensyahan muna natin ang kaunting metapisika, sapagkat dito naman nakapundar ang pilosopiya ni Sto. Tomas at naggawad ng talas sa kanyang mga pilosopikal na kagamitan. Ang isang napahalagang konsepto na hihiramin natin ngayon ay ang anima, na karaniwang sinasalin na “soul” sa wikang Ingles,

3


o “kaluluwa” naman sa wikang Filipino. Sa pangkaraniwang pagkakataon ay wala namang problema sa mga salin na ito, lalo na kung ang madalas na pag-uusapan ay ang pagtatangi sa pagitan ng anima/soul/kaluluwa at ng corpus/body/katawan. Halimbawa, maraming naniniwala na nahihi-walay ang kaluluwa sa katawan sa oras ng kamatayan.

Ngunit kung sisiyasatin nating mabuti si Sto. Tomas, mayroong es-pesyal na aspeto ang anima sa kanyang sistema na hindi nahuhuli ng salitang kaluluwa, ngunit—iminimungkahi ko—nahuhuli naman ng salitang loob. Ito ay ang anima bilang “forma corporis”—porma ng katawan—na nakaka-engkwentro at namamasdan at nauunawaan ng kapwa-tao. Ang pagiging “buhay” ng tao, na mismong nauunawan ng ibang tao bilang kanyang pagiging “buhay.” Ayon kay Sto. Tomas: “Ang anima ay tina-tawag na forma corporis sa kanyang pagiging sanhi ng buhay, halintulad sa forma bilang prinsipyo ng pagiging-kung-ano: sapagkat para sa mga buhay na bagay, ang kanilang pagiging buhay ay ang kanilang pagiging-kung-ano, katulad ng sabi ni Aristoteles sa Kab. II ng De Anima” (Quaes-tiones Disputatae de Anima, A. 14, Ad Octavum; Ad octavum dicendum quod anima dicitur forma corporis in quantum est causa vitae, sicut forma est principium essendi: vivere enim viventibus est esse, ut dicit philosophus in II de anima).1

Para kay Sto. Tomas, na sumusunod sa yapak ni Aristoteles, ang kahit anong bagay ay nakikilala, nakikilatis, naiintindihan, at nauunawan sa pamamagitan ng metapisikal na porma nito, na humuhubog sa painlalim na metapisikal na materya. Bilang analohiya, para itong inukit na hugis ni David mula sa marmol: ang porma ni David ay ang nakakatiyak na ito nga, ito nga, ay rebulto ni David. Hindi siya rebulto ng aso. Hindi siya re-bulto ng halaman, kung hindi rebulto ng isang tao, si David. Ano ba siya? Si David. Kung wala ang porma na iyon, isang malaking bloke ng marmol lang ang mumukha sa atin, at wala tayong makikilalang kahit ano. Ang analohiyang ito sa konkretong mundo ay, ayon kay Aristoteles at kay Sto. Tomas, siyang gumagana rin sa mas malalim na paraan sa larangan ng

1Karagdagan: “Ang anima ay ang pangunahing pamamagitan ng ating paglaki,

pagramdam, at paggalaw sa lugar; at tulad nito, ang pangunahing pamamagitan ng

ating pag-intindi. Kaya itong prinsipyo na pangunahing pamamagitan ng ating pag-

intindi, na tinatawag na intelekto o anima intellectiva, ay porma ng katawan” (Summa

Theologiae, Q. 76, A. 1, Respondeo; anima enim est primum quo nutrimur, et sentimus,

et movemur secundum locum; et similiter quo primo intelligimus. Hoc ergo principium

quo primo intelligimus, sive dicatur intellectus sive anima intellectiva, est forma

corporis). Ang lahat ng mga sipi mula kay Aquinas ay batay sa Editio Leonina na

matatagpuan sa website ng Corpus Thomisticum. Akin lahat ang salin kay Aquinas.

4


metapisika: ang lahat ng bagay na nakikita natin ngayon ay may tiyak at siguradong pagka-ano dahil meron itong metapisikal na porma na sumanib at humubog sa kanyang metapisikal na materya. Iba pa itong metapisikal na materya sa mga “atoms” o “molecules” o kahit “sub-atomic particles” na nadidiskubre ng siyensya sa pangkalasukuyang panahon—mas malalim pa, at mas mailap, sapagkat ang materya na walang porma ay hindi kayang mahagilap ng ating isipan. Nakakaintindi tayo sa mundo sa pamamagi-tan lamang ng porma, nalalaman lang natin kung ano ang isang bagay sa pamamagitan ng porma nito—ang metapisikal na materya sa likod nito ay nalalantad lamang, napaghihinalaan lamang, sa gawain ng porma.

Hindi rin dapat tayo matali sa analohiya ng rebulto sa ating pag-iintindi ng anima, sapagkat mas malalim na antas ang metapisikal na porma. Ang metapisikal na porma natin bilang tao ay hindi lamang ang ating hugis-katawan (katulad ng hugis ng rebulto ni David), kung hindi rin ang ating buong pagsasabuhay ng ating pagkatao. Ang ating pag-iisip, pagpapasiya, pagnanasa, paglaki—lahat ito ay kapangyarihan ng ating anima, na porma nga ng katawan. Ang ating mga kilos at galaw, ang ating pananalita, ang ating personalidad—lahat ito ay kabilang sa ating metapisikal na porma, samakatuwid, ang ating buong pagkatao. Iyan ang ating anima at forma corporis. Kung hihiram tayo ng isang kasabihan mula kay Wittgenstein, iyan ang ating “form of life.” Ginamit ni Wittgen-stein ang kasabihang iyan upang ilarawan ang napakabuhay na aspeto ng wika, ngunit ginagamit naman natin ito sa konteksto ng anima, upang idiin na ang anima ay ang siyang buhay ng tao (kaya nga mayroon ding Ingles na salitang animate o animation). Siguro makatutulong din kung aala-hanin natin na tinatawag din ni Sto. Tomas ang anima na “actus corporis” o “akto ng katawan” (Summa Theologiae, Prima Pars, Q. 76, A. 8, Ad secundum; Dicendum quod anima est actus corporis organici).2 Ang “forma” ay siya ring “actus.” Hindi na natin papasukin ngayon ang metapisikal na distink-syon ni Aristoteles at Sto. Tomas sa “actus” at “potentia,” pero mahahalata naman agad na, katulad ng sinasaad ng mga katumbas na salita nito sa Ingles, ang actus ay ang pagkakasakatuparan sa mga natatagong kakaya-han o potentia ng isang bagay. Sa parehong paraan, ang anima na actus corporis ay ang naglalabas, nagmumukadkad—kung magagamit ko na

2Kailangang idiin na ang anima ay akto ng katawang organiko. “At sa ganitong paraan

ang anima ay tinatawag na akto ng pisikal na katawang organiko, sapagkat ang anima ang

nagdudulot dito na maging (esse) katawang organiko, halintulad ng ilaw na nagdudulot

sa isang bagay na maging (esse) maliwanag” (Quaestiones Disputatae de Anima, A. 1, Ad

decimum quintum; Et hoc modo dicitur anima actus corporis organici physici, quia anima

facit ipsum esse corpus organicum, sicut lumen facit aliquid esse lucidum).

5


ngayon ang ating Pilipinong konsepto—ng natatagong “loob” ng isang tao. Mas malapit pa ang Pilipinong konsepto ng loob sa konsepto ng potentia ni Aristoteles at Sto. Tomas kaysa sa isang pribado o sikolohikal na “ego” o “das Ich” ni Freud. Kapag narating na natin ang puntong ito, handa na nating talakayin ng walang balakid ang loob.

Ngunit bago tayo pumunta sa loob, isa munang pag-amin: aaminin ko (at maraming Pilipinong pilosopo ang sasang-ayon sa akin) na hindi naman likas sa ating Pilipinong-pananaw ang metapisika mula sa tradi-syon ng mga Griyego, na may matinding pagdiin sa paggamit ng rason at katuwiran bilang hiwalay na kapasidad. Kitang-kita ito lalo na kung gagamitin natin ang sariling wika, na kulang sa mga salitang lohikal o analitiko. Hindi ko nais punahin ang mga nagsusumikap na ipasok ang isipang Griyego sa kamalayang Filipino3—kahit naman ako ay may ganoon ding hangarin sa aking pagtalakay kay Sto. Tomas—ngunit kailangan din natin tanggapin ang ating kakaibang intelektwal na kasaysayan at sitwasyon. Sa aking opinyon, kahit na sinakop tayo ng mga Kastila sa loob ng napakahabang panahon, madali nga nilang naipasok sa atin ang tradisyong Hudeo-Kristiyano (na hinalo naman natin sa isang Ani-mistikong tradisyon), ngunit naiwan namang nakakubli sa kanila ang tradisyong Griyego. Kahit na sabihin pang naitatag nila ang Pamantasan ng Sto. Tomas noong 1611, na nagsilbi sanang bukal ng pilosopiya ni Sto. Tomas at ng mga Neoskolastiko para sa mga Pilipino—isang mala-lim na pagsasanib ng tradisyong Griyego at Kristiyano—nanatili lamang ang kaalaman at kadalubhasaang ito sa pagitan ng mga paring Kastila na marunong magLatin, katulad ng bantog na si Zeferino Gonzales, may-akda ng Estudios sobre la filosofia de Sto Tomas na inilimbag sa Maynila noong 1864. Ganoon na lang ang pagkagutom ng ating pinakatanyag na ilustrado na si Jose Rizal para sa isang tradisyong rasyunal, kung kaya mabilis niyang sinunggaban ang mga tema at ideya ng Rebolusyong Pranses, na isa ring rebolusyon ng rason, ngunit hiniwalay na (isang ma-dugo at literal na paghihiwalay—mahilig rin sila noon mamugot ng ulo ng mga di sumasangayon) sa kahit anong tradisyun ng rebelasyon.4 Sa isang

3Mataas ang respeto ko kay Fr. Roque Ferriols, SJ, at sa kanyang Pambungad sa

Metapisika. Paninindigan ko rin: ang pamimilosopiya sa sariling wika ang una at

pinakamahalagang paraan upang magkaroon ng tunay na Pilosopiyang Pilipino.4Tingnan ang Ideas and Ideals: Essays in Philippine Cognitive History ni Florentino

Hornedo, partikular ang kanyang mga kabanatang “Rizal and 19th Century European

Philosophy” at “The French Revolution and the Rise of Filipino Nationalism.” Positibo

ang kanyang pananaw sa Rebolusyong Pranses, sapagkat ito ay naging impluwensiya sa

mga rebolusyonaryong Pilipino at may idinulot sa kalayaan natin mula sa mga Kastila.

6


kabalintunaan, masasabing mas nauna pa nating nayakap ang tradisyung Griyego sa pampublikong edukasyon ng mga Amerikano, ngunit hindi na sa skolastiko nitong anyo kung hindi sa moderno at siyentipikong anyo, na may malayo na pagkakaiba na sa anyong skolastiko. Sa aking palagay, may higit na distansya ito sa ating katutubong damdamin. Ang punto ko lang ay hindi natin naangkin nang lubos ang tradisyong Griyego at ang kanilang pamamaraan ng metapisika sa mga Kastila sa kanilang napakahabang pananatili sa ating bansa. Kung mayroon ngang mas likas na katumbas ang salitang forma o たορφή sa wikang Filipino, mas mainam pa siguro ang salitang diwa, na nagmula naman sa tradisyong Sanskrit ng India, at may mas mala-ispiritwal na oryentasyon.

Subalit hindi ko ituturing na balakid ang ganitong inteletkwal na kasaysayan natin kung hindi isang pakakataon, isang pagkakataon para ipagmalaki ang ating tanging kalakasan. Kulang nga tayo sa mga salitang lohikal o analitikal, ngunit umaapaw tayo sa mga salitang pang-relasyon sa kapwa-tao: pakikisama, pakikibagay, pagmamalasakit, pakikisalamuha, paki-kiramay, pakikipagkapwa, pakikidalamhati, pakikiisa, at iba pa. Ang kalakasan natin ay hindi sa lohikal o metapisikal na imbestigasyon ng mga bagay-bagay kung hindi sa relasyong pantao, sa pakikipagkapwa, sa pakiki-pamilya, sa pakikitungo sa iba—na iniiwasan ko ring tawaging “etika,” sapagkat kadalasan kapag etika na ang pag-uusapan, nangunguna na ang impersonal na rason, katuwiran, o teorya, at nawawala ang masiklab na elementong personal, natural, madamdamin. Kahit ang salitang etika ay nagmula sa tradisyung Griyego, kaya kailangang gamitin ito ng may bahid ng pag-iingat. Dahil hindi pumasok sa ating unang kasaysayan ang tradisyung Griyego, hindi rin pumasok ang pakahulugan ng tao bilang ζῷοちそογすせόち (rasyonal na hayop), na pinatalas naman sa medy-ibal na “individua substantia rationalis naturae” (o sa Ingles, individual substance of a rational nature), na pinaliko naman ni Descartes sa moder-nong pilosopiya sa kanyang “cogito ergo sum,” at sa pangkasalukuyang panahon, namumunga (o naagnas?) bilang radikal na indibidwalismo mula sa Amerika at Europa (o lalong nakatatakot sa ating “post-modern” na panahon, ang “übermensch” o angat-tao ni Nietzsche). Sa halip, ang daloy noon ng ating kamalayan sa mundo ay nagsimula sa eksperyen-sya o karanasan ng “tayo,” “magkasama”—“pamilya,” “angkan,” “baran-

Ang pananaw ko naman ay negatibo ang Rebolusyong Pranses, sapagkat isa ito sa mga

dahilan, kasama ng Enlightenment ng Aleman, sa paghina ng moral at espiritwal na

integridad ng Espanya, at pumutol sa kanilang Gintong Panahon ng pamamalakad sa

Pilipinas. Tingnan ang Growth and Decline ni John Schumacher, kung saan tinukoy niya

ang taong 1700–1768 bilang Gintong Panahon.

7


gay,” “bayan.” Kaya paulit-ulit na iginigiit ng ating mga iskolar ang mga konseptong kalaban ng radikal na indibiwalismo mula sa kanluran—ang “sakop” ni Leonardo Mercado, ang “kapwa” ni Virgilio Enriquez, and “pantayong pananaw” ni Zeus Salazar. Ang mga karanasan ng pagkakaisa na pinanghahawakan noong unang panahon, sa primitibong anyo ng pagkakaisa ng isang tribo o barangay (kung sabagay, kung mag-isa ka noon mabilis ka lang maaalipin o mamamatay), ay minana at pinalawak naman ng Kristiyanismo, na nagpatindi sa ating pinakadakila at malaman na konsepto—ang kapwa—ang tinawag ni Virgilio Enriquez na “core value” (Enriquez 75). Sa aking palagay, kung mayroon mang lugar kung saan eksakto ang salitang “value,” dito na iyon, sapagkat katulad ng ipakikita ko mamaya, ang kapwa ang direksyon kung saan nakatutok ang lahat ng mga Pilipinong birtud. Ito ang tunguhin o “telos” ng lahat ng mga birtud-loob: ang kapwa at pagkakaisa sa kapwa. Siyempre, may babala pa rin sa paggamit ng salitang value, dahil alam naman natin na hindi “value” ang kapwa kung hindi iyang tao mismo, na may mukha at pangalan, na may kanyang sariling loob at—inaasahan natin—isang tao na gusto rin sanang makipagkapwa at makipagkaisa sa atin. Ang pakikipagkapwa ay hindi pang-isahan, kung hindi pandalawahan o mas marami. Kapag ito ay pang-iilan, ito ay pakikipagkapwa; kapag ito ay pinalawak pa ng husto, ito ay nagiging “bayan.” Kapag ito’y lumawak pa kaysa sa bayan (lalo na sa panahon ngayon ng globalisasyon at pagkagiba ng mga pambansang hangganan)? Hindi pa natin alam kung ano maaaring kalabasan, ngunit si Virgilio Enriquez ay may mga butil ng pangarap noon pa na ang kapwa ay hindi lamang pang-Filipino, kung hindi para sa lahat ng tao. Ngunit kung panaginip lang iyon o anuman, ito ang malinaw na pagkakaiba natin sa pilosopiyang kanluranin: ang pangunahing pundasyon natin ay hindi ang hiwahiwalay na indibidwal kung hindi ang kapwa at pakikipagkapwa.

At nakatatawa nga ng bahagya, dahil kung mamasdan ang iilang kontemporaryong tema sa pilosopiyang kanluranin ngayon, mapapansin na halos ngayon lang nila kinakapa muli ang pakikipagrelasyon sa iba (Martin Buber, Emmanuel Levinas), dulot na rin siguro ng kanilang mat-inding pagkabigo—na sa kabila ng kanilang mga tradisyong rasyunal, kanilang husay at katalinuhan, hindi isa kung hindi dalawang beses nang nagkaroon ng Digmaang Pandaigdig—dalawang beses na sila nagpati-wakal. Mapapansin din na ang dalawang sikat na Pilosopo ng relasyong pantao ay mga Hudyo, silang mga nakaranas ng matinding kasamaan at pagkabasag-kapwa ng mga Nazi. At kahit ngayon, kung titingnan ang demograpiya ng mga kanluraning bansa: ang pagbawas ng panganganak, ang pagkawasak ng mga pamilya, ang kawalan ng pag-asa para sa susunod na henerasyon—patuloy pa rin ang kanilang pagpapatiwakal. Hindi sapat

8


ang rason o talino lamang; kinakailangan ang pakikipagkapwa. At para sa atin hindi naman iyan ang pahabol sa ating pilosopikal na naratibo kung hindi ang tanging panimula. At kahit ngayon, kahit nariyan ang boses ni Levinas, nakatali pa rin ito sa indibidwalismo, sapagkat para sa kanya ang pakikipagtagpo o pagkikilatis sa “l’autre” o “iba” (hindi ito talaga kapwa), ay may halubilong walang-hangganang pagkakaiba at distansya, ang “infini”(Levinas). Para sa kanya walang pag-asa ang tunay na pagkakaisa sa iba. Ngunit para sa atin, kaya nga tinawag na kapwa, dahil kahit pa-pano, kahit bahagyang mahina pa, mayroon nang hibla ng pagkakaisa, kaya nga nakakabit na ang unlapi na ka-, at ang inaasahan ay madadala ito balang araw sa isang mas matibay at matapat na pagkakaisa.

Sa ngayon siguro, pagkatapos ng aking mahabang kuwento, iiba ang tingin natin sa halaga ng anima bilang forma corporis. Ang tinutugunan ko ng pansin ay hindi ang mismong aspetong metapisikal o abstrakto nito, kung hindi ang aspetong relasyonal, lalong lalo na ang relasyonal na aspeto nito patungo sa kapwa. Kung bibigyan ko ng isang simpleng pakahulugan: ang loob ng isang tao ay ang kanyang forma corporis qua relasyonal na pakikitungo nito sa kapwa, isang “forma ad aliam personam” o isang “relational soul.” Na may ganito ngang natatagong kasangkapan sa pilosopiya ni Sto. Tomas ay muhasay na pinalabas ni Norris Clarke. Pagkatapos ng kanyang pananaliksik ay inimungkahi niya na mas nararapat gamitin ang “substance-in-relation” bilang pang-ilalim na istruktura sa pilosopiya ni Sto. Tomas, at hindi lamang ang mag-isang “substance” (Clarke, “To Be Is to Be Substance-in-Relation”). Si Norris Clarke din (na minsang dumalaw sa bansa) ay may mga mahalagang nai-ambag sa Tomistikong perspektibo tungkol sa tao, lalo na sa kanyang tanyag na lektyur na “Person and Being” (Clarke, Person and Being). Kung pagsasamasamahin ang kanyang mga ideya para sa ating pangangailangan, maaari tayong bumuo ng isang larawan ng “person-in-relation,” na medyo kahawig ng ating pinag-uusapan: isang “loob-patungo-sa-kapwa o loob-na-nakikipagkapwa.”5

Ngayon kapag nakikita ko ang loob ng tao, nakikita ko hindi lang ang loob niya, pero kadalasan pati na rin kung anong klaseng loob meron siya—patungo sa akin at sa ibang tao. Kahit naman sa ating wika, hindi natin ginagamit ang salitang loob (na tumutukoy sa tao) na mag-isa lang, kung hindi laging kaakibat ng ibang salita, katulad ng mabuting loob, kagan-

5Ang kontekstong pinanggagalingan ni Norris Clarke ay may halo ring teolohiya,

sapagkat ang Trinidad ng Diyos ang saligan ng pagkakaisa ng tao bilang “communio

personarum” o “communion of persons.” Karagdagan, siya’y madalas na sinasali

sa Thomistic Personalism Movement na kinabibilangan din ni Karol Wojtyla, o ang

yumaong Santo Papa Juan Pablo II.

9


dahang loob, at utang na loob. Kapag may nakilala akong bagong tao, habang nakakahalubilo ko siya, habang nakakausap ko siya, nakikita at naiintin-dihan ko ang kanyang pagkatao—ang kanyang loob na naibubunyag sa aming pakikitungo sa isa’t isa, at sa prosesong iyon, nadidiskubre rin niya ang kulay ng loob ko. Ang loob ay mahirap maitago sa kapwa.

Marami na rin ang tumukoy na mga lokal na iskolar sa konsepto ng loob, katulad ni Albert Alejo, Leonardo Mercado, Dionisio Miranda, Jose de Mesa, at Reynaldo Ileto. Marami silang naambag sa pagpapahalaga natin sa mga katutubong konsepto, at malaki ang utang na loob natin sa kanila sa kanilang pagsisikap na panatilihin ang interes sa mga kon-septong ito. Ngunit nais ko sanang humiwalay sa kanila sa kahit anong pananaw sa loob bilang isang espasyo na nakatago sa sarili, bilang isang pribado o natatagong “interiority,” isang bahid ng kanluraning perspek-tibo, katulad kapag sinabi ni Miranda na “loob as a synthetic concept is the individual’s unique interiority” (3). Para sa akin, kung hihiramin ko muli ang lengguahe ni Wittgenstein, ang loob ay walang pribadong wika—ang loob ay laging pampubliko. Ngunit sumasangayon ako sa kanila sa lahat ng pagsasalarawan nila sa loob bilang isang konseptong relasyunal, katulad nang pagkasabi ni Jose de Mesa: “Loob, one may say, is a relational understanding of the person in the lowland Filipino context” (de Mesa, In Solidarity with the Culture: Studies in Theological Re-Rooting 46).

Para sa akin, kung maaari kong gawing malinaw at radikal ang aking opinyon, mas mauuna pang makita ng aking kapwa ang aking loob kaysa sa akin. At kung makikilala ko ang aking loob, ito ay sa pamamagitan lang ng aking pakikipagkapwa. Kung wala ang kapwa, hindi ko kailanman makikita ang tunay kong loob. Hindi ako maaaring gumamit ng intros-peksyon para makilala ang aking loob, o ng sikolo-analitikal na analysis (maaari mo sigurong makilala ang ego mo gamit ang mga konseptong ito, pero iba ang “ego” sa loob). Ang konsepto ng loob ay may kahulugan lang sa konteksto ng kapwa at pakikipagkapwa. At kapag naintindihan na natin ito, maaari na nating talakayin ang mga birtud ng loob—lahat sila ay patungo sa kapwa.

“VIRTUES” AT HINDI “VALUES”

Ngunit bago tayo tumuloy, ilang komento muna tungkol sa kasulu-kuyang pagtatalakay sa mga Pilipinong birtud. Ang naging pangkarani-wang tawag sa kanila ay “values,” na nagsimula sa kampo ni Frank Lynch (Lynch and de Guzman II), isang paglalarawan na nagmula sa larangan ng sikolohiya at antropolohiyang Amerikano nitong ika-dalawampung siglo, at nagpatuloy sa kanilang mga disipulo at sa mga iskolar na nag-

10


aral sa Amerika, kabilang na ang mga tanyag na si F. Landa Jocano at si Virgilio Enriquez. Unang-una, isang malaking pasasalamat sa kanila sa pagbibigay-pansin sa mga katangiang ito at sa pag-gugugol ng masinsi-nang imbestigasyon. Malaking tulong ang naibigay nila sa paglatag ng mga pundasyon. Isa pa, hindi naman sila masisisi sapagkat ang salitang value lang ang konseptong pinapagamit sa kanila ng kanilang disiplina (ang salitang birtud ay hindi kasama sa pangkaraniwang bokabularyo ng antropolohiya o sikolohiya, at kahit sa pilosopiya, matagal din itong kinalimutan). Ngunit para sa akin ang paggamit nila ng terminong value ay problematiko. Unang-una, may obyektibong konotasyon ito, na nagtra-trato sa “value” bilang isang obyekto, hiwalay sa sarili, na nais makamit—at kung makamit man, hiwalay pa rin ito sa sarili. Pangalawa, mas mailap at malabo pa ito kaysa sa kahit anong pisikal na obyekto, dahil hindi naman ito materyal na bagay.

Ayon kay Clyde Kluckhohn, na pangunahing impluwensiya kay Frank Lynch at sa mga sumunod sa kanya, “A value is a conception, explicit or implicit, distinctive of an individual or characteristic of a group, of the desirable which influences the selection from available modes, means and ends of action” (Kluckhohn 395). Ang “value” ay isang kathang-isip tungkol sa ating mga kagustuhan, na minsan pa nga ay “implicit” o hindi pa naitutukoy. Dagdag ni Jaime Bulatao, na kasabay ni Frank Lynch sa pagsulat ng Four Readings on Philippine Values: “The concept of ‘value’ is one of those which, being very primitive and extremely fundamental to hu-man life, are hard to define. . . . For practical purposes, one can best take an operational description: a value is the object of a positive attitude . . . . It is the thing that people want” (Bulatao 93). Mahirap bigyan ng paka-hulugan, at kung bibigyan man, para itong isang produkto o bagay na nais makamtan, parang damit o sapatos—pero hindi rin naman makita o mahawakan. Ibang iba ito sa mga birtud, na hindi hiwalay sa sarili, kung hindi ang klase ng pagkatao mo mismo—ikaw mismo ang nagiging taong malakas ang loob, o maganda ang loob, o may utang na loob. At hindi ito kathang-isip lamang kung hindi ang konkretong pagkatao mo, na gumagalaw sa mundo at nakikisama sa ibang tao, nakikita, nakakausap. Sa anggulong ito may malalim na pagka-eksistensyal ang birtud at loob. Katulad ng sasabihin ni Kierkegaard, na ang katotohanan ay hindi dapat hinihiwalay sa sarili, kung hindi ikaw mismo ang magiging katotohanan, dito naman, ang birtud ay hindi dapat hinihiwalay sa sarili, kung hindi, ikaw mismo ang magiging birtud na ito. Anong klase kang tao, sa kaibu-turan ng iyong pagkatao? Ang birtud, ayon kay Sto. Tomas, ay “qualitas” ng iyong anima, ang tunay na katangian ng iyong loob/kaluluwa—sa palagay

11


ko ito ang mas naaangkop na pag-intindi sa mga katangiang ito, bilang birtud, at hindi “value.”

Mapapansin din natin na walang salita sa wikang Filipino ang may parehong gamit ng salitang value na ginagamit sa siyentipikong sikolohiya. Nais kunwari ni F. Landa Jocano sa Filipino Value System na gamitin ang salitang halaga bilang katumbas ng salitang value, ngunit ito ay isang balik-tarang pagsalin—nauna ang Ingles, at pagkatapos pinipilit umakma dito ang isang salitang Filipino—upang mailarawan ang ating mga katangiang Pilipino. Kung “halaga” talaga ang likas na takda sa mga katangiang ito, dapat ay noon pa natin silang natawag na “halaga.” Ito ay impluwensiya lamang ng banyagang terminolohiya, at napagsamantalaan ng literal na salin. Ayon kay Juan Francisco, ang salitang halaga ay mula sa salitang Sanskrit na argha, na tumutukoy sa presyo ng produkto o kalakal ( J. Francisco 42). Ganito rin ang salitang mahal, na maaaring nanggaling sa salitang Sanskrit na mahargha o mataas ang presyo. Sa pag-unlad ng wika natin, kaya na rin natin sabihin na mahalaga ang kapwa o isang tao. Ngunit para sabihin na “halaga” ang kagandahang loob at utang na loob—hindi ito likas na gamit. Sa katunayan hindi na natin kailangang lumakbay pa para malaman ang sekreto ng kagandahang loob at utang na loob sapagkat kitang-kita na ito—ang loob, na isa sa pinakalaganap na salita sa ating bokabularyo. At nais kong idiin, sa pilosopikal na pananaw, ang loob ay mas malapit sa birtud. Ang salitang birtud man ay hiram mula sa wikang Kastila, na nag-ugat sa wikang Latin, hindi ito malaking problema sapagkat ang salitang loob ay ang kanyang likas na katumbas sa wikang Filipino.

BIRTUD PARA SA KAPWA: ANG URI NG AKING LOOB

Dahil natalakay na natin ang loob bilang “forma corporis” na may kinalaman sa relasyon patungo sa kapwa, maiintindihan natin kung ano ang ibig sabihin ng mga katangiang loob bilang birtud. Ang sistema ng birtud ni Sto. Tomas ay may napakahaba at tanyag na kasaysayan, simula kay Plato, Aristoteles, Cicero, hanggang umabot kay Pilip Chanselor, San Alberto, at kay Sto. Tomas, na siyang nagsikap na bigyan ito ng pinakakomprehensibong organisasyon (Houser 6–7). Ganun na lang kakapal ang libro ni Sto. Tomas sa mga birtud, sapagkat tinangka niyang pagsama-samahin ang ilang siglo ng karunungan tungkol sa mga birtud at bigyan ito ng pino at maayos na organisasyon. Mapalad tayo dahil ngayon nabubuhay muli ang interes sa birtud-etika ni Sto. Tomas,

12


maraming salamat kay Alasdair MacIntyre.6 Naniniwala ako na ang birtud etika ng mga sinaunang Griyego at ng mga medyibal na pilosopo—hindi man sila pareho sa birtud etika ng Pilipino—ay tiyak na mas malapit naman sa sensibilidad ng Pilipino kaysa sa mga modernong etika, katulad ng deyontolohikal na etika ni Kant, o utilitaryanismo ni J.S. Mill, sapagkat ang pananaw ng mga Pilipino ay “pre-modern” rin. Kaya nga mas pipiliin ko pang makipag-diyalogo sa medyibal na pilosopong katulad ni Sto. Tomas kaysa sa mga modernong etikista sa proyektong ito.

Para kay Sto. Tomas, ang birtud ay isang mabuting “habitus” (kasan-ayan) o espesyal na “qualitas animae” (klase ng loob). Bilang habitus, may kinalaman ito sa ayos ng sarili patungo sa mga partikular na gawain (Summa Theologiae, Prima Secundae, Q. 49, A. 3). Ang birtud ay nagdudulot ng mabubuting gawa (na sa malawak na pananaw ni Sto. Tomas ay in-aasahang hahantong sa pagkakapiling sa Diyos, na siyang rurok ng ka-butihan natin), at ang bisyo naman ay nagdudulot ng mga masasamang gawa na makasalanan at pumipinsala sa ating pagkatao. Kung tatanungin kung anong klaseng tao ka, ang pangunahing titingnan ni Sto. Tomas ay ang estado ng ating mga birtud at bisyo. May mga birtud na teolohikal, na nagmumula lamang sa Diyos, at mayroon namang mga natural, na maaaring makamtan ng kahit sinong magsisikap kamtin ito. Ngayon, isang kapansin-pansin sa listahan ng mga birtud ni Sto. Tomas ay lahat halos ng mga birtud ay para sa indibidwal na tao, at kaunti lamang ang patungo sa iba, pangunahing halimbawa ang hustisya: “Nararapat lang sa hustisya, sa gitna ng ibang mga birtud, na gabayin ang tao sa kanyang pakikipagugnayan sa iba pang tao. . . . Samantalang ang mga ibang birtud ay nagpapabuti sa tao doon lamang sa mga bagay na may kinalaman sa kanyang sarili” (Summa Theologiae, Secunda Secundae, Q. 57, A. 1, Respondeo; Justitiae proprium est inter alias virtutes ut ordinet hominem in his quae sunt ad alterum. . . . Aliae autem virtutes perficiunt hominem solum in his quae ei conveniunt, secund seipsum).

Ang aking mungkahi ay ang pangunahing pagkakaiba ng mga birtud ni Sto. Tomas sa ating mga Pilipinong birtud ay ito: kung kay Sto. Tomas ang hustisya lang ang nakatutok sa kapwa, para sa atin ang lahat ng mga birtud ay nakatutok sa kapwa. Pangunahing prioridad ang birtud patungong kapwa, at pangalawa lang, kung sakaling mayroon, ang mga pansariling birtud. Hayaan ninyong ilarawan ko muna ang pitong pan-

6Tingnan ang trilohiya ni MacIntyre na (1) After Virtue, (2) Whose Justice Which

Rationality?, at (3) Three Rival Versions of Moral Inquiry: Encyclopedia, Genealogy, and

Tradition, kung saan pinapakita niya ang kakulangan ng mga modernong etika, at

pinapaburan ang birtud etika sa tradisyon ni Sto. Tomas.

13


gunahing birtud ni Sto. Tomas—ang tatlo ay mga teolohikal na birtud, at ang apat ay mga kardinal na birtud:

Caritas

FidesSpes

Prudentia

Justitia

Fortitudo Temperantia Kapwa

Larawan 1. Ang pitong pangunahing birtud ni Sto. Tomas.

Ang “caritas” ay teolohikal na birtud na ang pangunahing obyekto ay ang Diyos, at pangalawa lang ang kapwa, alang-alang sa pangunahing pag-mamahal sa Diyos. Dahil dito, masasabi siguro na ang “justitia” lang ang tu-nay na birtud pang-kapwa sa sistema ni Sto. Tomas. Ngayon ano ang itsura ng birtud etikang Pilipino kung ihahambing sa ayos na ito ni Sto. Tomas? Ang magandang maidudulot ng paghahambing na ito ay maaari nating isaayos ang mga birtud Pilipino katapat ng mga birtud ni Sto. Tomas:

Kagandahang loob

Pakikiramdam

Utang na Loob

Lakas ng Loob

(Bahala Na)Hiya

Kapwa

14


Larawan 2. Mga birtud Pilipino.

Hindi man eksakto (sapagkat iniwasan kong maghanap ng pilit na kaparis para sa ibang teolohikal na birtud), masasabing may hawig, at may korespondensya ang ating mga birtud sa birtud na itinala ni Sto. Tomas. Ngunit sa halip na para sa sarili, ang lahat ay nakatutok at nakatuon sa kapwa. Kaya nga sang-ayon ako sa pagdiin ni Enriquez na ang kapwa ay ang “core value” (Enriquez 75), sapagkat kitang-kita naman natin kung ano ang pinapahalagaan ng mga birtud na ito: ang kapwa at ang pakiki-pagkapwa. Kailangan ko ring linawin na ang mga birtud Pilipino na na-banggit ay pinili lamang dahil katumbas at kahawig sila ng mga birtud na linista ni Sto. Tomas, at dahil doon maaari natin silang iparis sa isa’t isa. Di hamak na marami pang ibang birtud na binabanggit sa ating literatura. Hindi man sila kasali sa ngayon, inaasahan na maliliwanagan pa rin sila ng bahagya sa pamamagitan ng ating kasalukuyang talakayan.

Ang Puso (Dinamiko) ng Pakikipagkapwa: Kagandahang Loob at

Utang na Loob

Kapansin-pansin talaga ang utang na loob, at isa ito sa pinaka-kilalang birtud Pilipino. Kung taga-labas o dayuhan ka, maaaring pagkamalan ito bilang isa lamang impormal na kontrata sa pagitan ng dalawang in-dibidwal. Katulad halimbawa sa hustisya ni Sto. Tomas, mayroon siyang tinatawag na “justitia commutativa,” na hustisyang pagitan sa dalawang tao, na may karakteristikong aritmetiko:

Pero sa kommutasyon, may bagay na binabayaran sa isang indibidwal

ayon sa bagay na natanggap, katulad ng namamasdan sa pagbili at pag-

benta, kung saan pangunahing nakikita ang paraan ng komutasyon:

kailangan ipantay ang isang bagay sa isang bagay. . . . Kung sa simula

ang dalawang tao ay may lima, at isa sa kanila ay makatanggap ng isa

mula sa kabila, itong isa ay magkakaroon ng anim, at yung isa naman

matitirhan ng apat. Magkakaroon ng hustisya kung pareho ay maibaba-

lik sa kapantayan, kung saan ang isa ay kukunin mula sa may anim, at

ibibigay sa may apat. Sa ganitong paraan pareho ay magkakaroon ng

lima, na siyang kapantayan.7

7Sed in commutationiabus redditur aliquid alicui singulari propter rem ejus quae

accepta est, ut maxime patet in emptione et venditione, in quibus primo invenitur ratio

commutationis; et ideo oportet adaequare rem rei. . . . Si ergo a principio uterque habeat

quinque, et unus eorum accepit unum de eo quod est alterius, unus (scilicet accipiens)

15


Isa itong posibleng pagkakamali sa interpretasyon ng utang na loob, at lalong posible kung ihihiwalay ang utang na loob sa ibang mga birtud at sa prioridad sa kapwa. Ang “justitia commutativa” ni Sto. Tomas ay parang isang transaksyon o propesyonal na kontrata (“I scratch your back, you stratch mine”). Ngunit, katulad ng natuklasan agad ni Charles Kaut, ang utang na loob natin ay hindi kontrata lamang.

Utang na loob cannot be treated in the same fashion as a commercial

transaction (utang). It can be repaid only by means of something other

than the activating gift and must involve manifestly selfless behavior on

the part of the debtor. Since selfless actions ipso facto create utang na loob,

the relationship becomes a never-ending one involving reciprocal gift

giving and a constantly alternating state of indebtedness. (Kaut 260)

Itong “selfless behavior” na nabanggit ni Kaut ay natukoy ni Leonardo de Castro bilang kagandahang loob (de Castro). Para kay de Castro, kai-langan maintindihan ang utang na loob bilang kaparis ng kagandahang loob. Ang kagandahang loob ay ang boluntaryo at kusang pagtulong sa kapwa dahil lamang siya ay kapwa—wala nang ibang rason. Ang kaganda-hang loob na humihingi ng kapalit ay hindi tunay na kagandahang loob. Posibleng alam mo na babayaran ka ng tao balang araw, pero kahit hindi niya kaya, tutulungan mo pa rin. Kung ganoon, paano nagkakaroon ng utang na loob ang isang tao? Maganda ang pagkakaintindi ni de Castro na ang utang na loob ay “self-imposed”: ang siyang taong nakatanggap ng malaking tulong ang siyang tutulak sa sarili na bayaran ito (tingnan din mamaya ang birtud ng hiya)—at kung kaya niya, hihigitan pa niya ito.

Ang dinamiko ng kagandahang loob at utang na loob ay hindi parang transaksyon lamang, kung hindi parang isang sayaw na patuloy na nag-bibigayan. Kung ako’y nangangailangan at makatanggap ako sa kapwa ko ng lima, sa aking utang na loob babayaran ko balang araw ang lima—pero dahil ako ay may kagandahang loob rin, hihigitan ko pa yun at gagawin kong anim. At kung nais niyang ipagpatuloy ang “sayaw” at palalalimin ang aming pakikipagkapwa, baka balikan niya ako ng pito. At mamaya-maya baka balikan ko siya ng walo. Ito ang ideyal, kung saan ang kagan-dahang loob at utang na loob ay nagpapalalim at nagpapatibay sa aming samahan at pakikipagkapwa. Siyempre mahirap ikuwenta sa numero ang

habebit sex, et alii relinquentur quatuor. Erit ergo justitia, si uterque reducatur ad

medium, ut accipiatur unum ab eo qui habet sex, et detur ei qui habet quatuor; sic enim

uterque habebit quinque, quod est medium (Summa Theologiae, Secunda Secundae, Q.

61, A. 2, Respondeo).

16


mga bagay-bagay at serbisyo na hinahandog. Talento naman iyon ng paki-kiramdam, na paguusapan natin mamaya. Pero ang punto ay lumalaki at umaamo ang mga loob namin sa isa’t-isa. Maaaring umabot sa punto kung saan handa akong ibuwis ang aking buhay para sa aking kapwa, at siya naman para sa akin (may mga panahon pa nga, sa oras ng sakuna, kung saan ang sakripisyo ng buhay ay nagiging unang akto ng kagandahang loob—tunay na hindi humingi ng kapalit). Ang pagkakaroon ng kusang loob na magsakripisyo para sa kapwa, lalo na sa gitna ng kanyang lubhang pangangailangan, ay ang siyang diwa ng kagandahang loob.

Totoong hindi palaging nababayaran ang utang na loob, lalo na kung sa pagitan ng mayaman at mahirap. Ngunit sa mga sitwasyong ito, minsan ang konsolasyon na lang ay nais talagang bayaran ng mahirap ang kanyang utang na loob, kung may pagkakataon lang siya. Totoo rin na ang kagandahang loob at ang utang na loob ay maaaring maabuso. Ganun naman ang sitwasyon sa lahat ng birtud—maaaring mabaluktot at abusuhin. Sa mundo natin ang kapwa ay madalas abusuhin ng mga masasamang loob, mga walang utang na loob, mga walang hiya, at mga makakapal ang mukha (mga tumpak na bisyo sa sistemang ito, salungat sa mga katumbas nilang birtud), kaya mahalaga rin ang matalas na pakikiramdam, upang makilatis kung abusado na ang isang tao. Ngunit ipagpalagay nating gumagana at malusog ang parehong kagandahang loob at utang na loob, hindi ba napakaganda rin tingnan? Hindi ba lumalabas na ang pakikipagkapwa ay hindi istatiko lang kung hindi buhay at dinamiko? Isa itong umiikot na gulong ng pagmamalasakit at pagmamahal. Tumitibok ito na may ritmo. Ang dinamiko ng kagandahang loob at utang na loob ang nagsisilbing “puso” ng pakikipagkapwa.

Ngayon kailangan kong banggitin ang pinagmumulan ng dinamikong ito. Ang kagandahang loob at ang utang na loob ay pangunahin nararana-san sa loob ng pamilya, sa pagitan ng magulang at anak, lalong lalo na sa pagitang ng ina at ng anak. Ang relasyon ng ina at ng anak ang paradigma-tikong larawan ng kagandahang loob at utang na loob. Tama si Mary Holn-steiner: “The children should recognize, in particular, that their mother risked her life to enable each child to exist. Thus, a child’s utang na loób to its parents is immeasurable and eternal. Nothing he can do during his lifetime can make up for what they have done for him” (Holnsteiner 76).

Ang ina ang siyang pangunahing imahe ng kagandahang loob, sapag-kat binigay niya ang lahat para sa kanyang anak. Pagkamulat ng mata ng isang sanggol, hindi pa man niya maunawaan o mabigkas, kusa na niyang nararanasan ang realidad ng kagandahang loob, sa pagtanggap ng mga haplos at halik, sa pag-inom ng gatas. At dito sa relasyong ito nahuhubog

17


ang utang na loob bilang matinding utang na loob—sapagkat nanaisin ng anak na ibalik ang pagmamahal ng kanyang ina, at higitan pa, ngunit imposible. Nakatatak na sa kanya mula dito ang magkasabay na karana-san ng kagandahang loob at utang na loob. Ngayon mula sa pangunahing relasyon na ito, matatagpuan rin ang magkaparehong birtud sa ibang relasyong pampamilya, sa pagitan ng ama at anak, o sa pagitan ng mga magkakapatid. Itong dinamiko ang paliwanag sa maraming kaugaliang Pilipino—kung bakit ang Pilipino ay nagiging OFW (Overseas Filipino Worker) para sa pamilya sa Pilipinas, kung bakit inaasahan na ang mga anak ang kukupkop at aaruga sa mga magulang kapag matanda na sila, kung bakit hindi pa magpapakasal ang panganay na kapatid hangga’t hindi pa niya napapagtapos sa pag-aaral ang bunso. Ang katotohanan, ang mga birtud Pilipino ay nagmumula sa kalusugan ng pamilyang Pilipino.

Kung kaya ganoon na lang ang sitwasyon na ang unti-unting pagkawasak ng integridad ng pamilya sa ating lipunan ang siya ring pangunahing pupuksa sa ating birtud etika. Tingnan na lang ang nangyayari sa Amerika at Europa. Kapag ikinamumuhi na ng babae ang pagkakaroon ng anak, ano pang kagandahang loob ang aasahan ng isang munting sanggol mula sa kanya? Kung ang sarili kong ina ay nagsisisi na isinilang ako, at ninakawan ko daw siya ng kanyang pansariling kaligayahan, bakit pa ako magtatangka na magpakita ng utang na loob sa kanya o ibang tao, maliban na lang kung may kukupkop at aangkin sa tungkulin ng aking naligaw na ina?

Ang kalaban ng etikang Pilipino ay ang radikal na indibidwalismo. Ang radikal na indibidwalismo ay isa sa pinakamatagumpay na pilosopiya ng kanluran, kung saan ang pinakamataas na prioridad ay ang pagtatag sa sarili at sa sariling kaligayahan. Sa radikal na indibidwalismo walang kinikilalang pagsasakripisyo para sa pamilya, kapwa, o bayan—pangalawa na lang sila. Ang ina ay hinikayat na kitilin ang buhay ng sariling anak sa sinapupunan kung tingin niyang hadlang ito sa pansariling kaligayahan. Ang mag-asawa ay hinihikayat na maghiwalay kung hindi na sila masaya sa piling ng isa’t isa. Kung ang pag-pasa ng Reproductive Health Bill nitong 2012 (at ang pagtulak ngayon ng Divorce Bill sa kongreso) ay sintomas lang na nais nating tumulad sa “kaunlaran” ng Amerika at Europa, na nais nating yakapin ang ganitong makasariling pilosopiya, napakalaking pinsala ang ginagawa natin sa ating bayan.

Kalaban ng birtud-etikang Pilipino ang radikal na indibidwalismo. Sapagkat ang nais ng birtud etikang ito ay, sa pamamagitan ng pakikipagkapwa, sa salit-salitang galaw ng kagandahang loob at utang na loob, tayo ay mapalapit sa isa’t-isa. Ang pangunahing prioridad ay hindi

18


ang sariling kaligayahan, kung hindi ang pagsakripisyo ng aking sariling kaligayahan para sa ikabubuti ng aking kapwa, o sa ikabubuti ng buong bayan. Sa puno’t dulo, ang pagkakaisa natin ay inaasahan maging katulad ng pagkakaisa ng isang matatag na pamilya o angkan.

Bago tayo tumuloy sa iba pang birtud, isang panghuling salita sa utang na loob. Nakalulungkot man isipin, ngunit ang utang na loob rin ang sanhi ng tensyon sa pagitan ng personal na hustisya at impersonal o legal na hustisya sa ating lipunan. Sa gobyerno, halimbawa, ang katiwalian ay madalas nagaganap sa pagitan ng mga magkakapamilya na may likas na pinanghahawakang kagandahang loob at utang na loob sa isa’t isa. Ayon kay Alfred McCoy, mas matatag at matagalan pa ang kapangyari-han ng mga “family dynasties” sa lipunang Pilipino kaysa sa kahit anong gobyerno o administrasyon (McCoy 7). Malakas din ang mga pabor, panunuhol at lihim na pakikisama sa pagitan ng mga magkakaibigan o magkakakilala sa gobyerno. Ganito ang nangyayari kung ang utang na loob ay naabuso, o kung ang pakikipagkapwa ay pinapanatiling makitid—kung hindi ito napapalawak para saklawan ang kapakanan ng buong bayan. Isang solusyon, na sinikap na rin ng marami sa ating mga bayani, ay ang pagpapalawak ng ating kamalayan upang palaging dalhin ang kagandahang loob at utang na loob sa kabuuang antas ng bayan—lalo na sa pamamagitan ng talinhaga ng “Inang Bayan” (Ileto 98).

Pakikiramdam

Ang pakikiramdam ay hindi kasing tanyag ng ibang birtud Pilipino, ngunit natukoy ni Enriquez ang halaga nito, at inangat pa niya ito bilang isang paraan ng pananaliksik sa sikolohiya. Ang depinisyon niya sa pakikiramdam ay “shared inner perception; feeling for another; sensing cues” (Enriquez 168). Sa ating sistema, ang pakikiramdam ang katapat ng “prudentia” ni Sto. Tomas. Para kay Sto. Tomas ang prudentia ang paghahanap ng gitna o ng katamtaman sa lahat ng bagay, gabay ng ra-son (Summa Theologiae, Secunda Secundae, Q. 47, A. 7). Ngunit katulad nang nadiin na natin, kung ang prudentia ni Sto. Tomas ay para sa indibidwal na tao, ang pakikiramdam naman ay para sa kapwa. At isa itong impor-tanteng birtud o talento lalong-lalo na sa dinamiko ng kagandahang loob at utang na loob, at pati na rin sa ibang birtud katulad ng hiya. Ito ang paghahanap naman ng katamtaman sa loob ng pakikipagkapwa. Isa pa, ang prudentia ni Sto. Tomas ay lubos na nakabase sa rason, samantalang ang pakikiramdam ay may halong rason at emosyon/intuisyon.

Kailangan ang pakikiramdam upang, halimbawa, malaman kung ano ang unang akto ng kagandahang loob na ibibigay mo sa isang ta-

19


ong nangangailangan. Nangangailangan siya ng pera para sa operasyon. Magkano ang ibibigay mo—limang libo o limampung libo? Siya ba ang klase ng tao na may utang na loob, na tutulungan ka rin balang araw, o kalilimutan ka lang ba niya? Kailangan mong kilatisin, hindi naman para lang makatanggap ng kapalit, ngunit upang malaman kung tunay siyang marunong makipagkapwa. Kung ikaw naman ang may utang na loob, ang pakikiramdam ang magsasabi sa iyo kung ano ang kailangan gawin upang masabing nabayaran mo na ang utang na loob na iyon, lalo na kung hindi makuwenta ang halaga ng utang, katulad sa isang tulong na serbisyo.

Kung sa birtud ng hiya naman, kailangan ang pakikiramdam upang malaman kung umaabuso ka na sa kagandahang loob ng iba, o kung umaabuso na ang iba sa kagandahang loob mo. Ilang beses ka nang pinapakain sa bahay ng isang pamilya, hindi mo ba nararamdaman na sumusobra ka na kung hindi mo sila imbitahin at pakainin din sa bahay mo? Dalawang beses mo nang pinautang ang iyong kapitbahay at hindi ka pa niya binabayaran. Hindi kaya abuso na ito kung papautangin mo pa siya ng pangatlong beses? Depende. Kailangan mong pakiramdaman.

Sa totoo, ang pakikiramdam ay hindi naman malalim na bagay, at hindi rin ito mekanikal na kalkulasyon. Isa itong pangkaraniwang talento sa relasyong-pantao, na ginagamit natin araw-araw, at nahahasa sa karanasan. Hindi ito nakabase sa sarili lamang, ngunit nakadepende rin sa taong kasama mo—umiiba ang ating pakikiramdam kung tayo’y nasa piling ng pamilya, o mga ka-opisina, o mga estranghero. Kung mayroon tayong birtud na pinakamalapit sa rasyunal na aspeto ng pakikipagkapwa, marahil ito na iyon.

Lakas ng Loob (at Bahala Na)

Madalas ituring ang lakas na loob na kasing kahulugan ng katapan-gan. At mayroong din isa pang sikat na kasabihang Pilipino na hindi lubu-sang maunawaan, ang “bahala na,” na madalas nabibigyan ng negatibong interpretasyon. Ang aking intensyon ngayon ay ipakita na ang tamang pag-unawa sa dalawang konseptong ito ay kung ipapaloob sila sa pang-kasulukuyang etika—na lilitaw agad ang kanilang positibong dimensyon kung titingnan lang sila sa konteksto ng pakikipagkapwa. At kabaligtaran naman, kung ang mga birtud na ito ay titingnan bilang hiwalay sa kapwa, doon naman lumalabas ang kanilang negatibong aspeto.

Para sa puntong ito, kailangan nating manawagan hindi sa mga isko-lar, kung hindi sa mga bayani. Ang dakilang manipestasyon ng lakas ng loob at bahala na ay makikita sa mga bayaning nagsakripisyo ng kanilang buhay para sa kapwa, para sa bayan. Siguro ang dalawang pinaka-tanyag

20


na halimbawa ay si Jose Rizal at si Ninoy Aquino. Pareho silang martir para sa bayan. Pareho nilang alam na maaaring humantong sa kamatayan ang kanilang pagbalik sa Pilipinas, ngunit may taglay silang lakas ng loob. Hindi man nila binigkas, para na rin nilang sinabi: “Bahala na.” Gayundin ang ating pagtingin halimbawa kay Muelmar Magallanes, isang labing-walong taong gulang na manggagawa, na nakapagligtas ng tatlumpung katao mula sa baha na dulot ng bagyong Ondoy, kabilang ang isang ina at ang kanyang sanggol, bago siya nasawi (Aurelio). Malakas ang loob para tulungan ang kapwa, at may ugaling bahala na sa kanyang paglusong sa tubig. Siya rin ay tinuturing na bayani. Sa mga sakripisyong ito makikita ang pagsanib ng kagandahang loob at lakas ng loob.

Nakita ni Jose de Mesa na ang “bahala na” ay maaaring maging ma-rangal na birtud sa ganitong paraan nang sabihin niya, “Bahala na without active concern for others is a superficial kind of risktaking, but with mala-sakit it becomes a Christian risk-taking after the example of Jesus himself” (de Mesa, And God said, “Bahala na!”: The Theme of Providence in the Lowland Filipino Context 124). At totoo nga, kung hindi nakakabit ang bahala na sa pagmamalasakit sa kapwa, ito’y nagiging fatalism lamang—pagsuko sa sitwasyon sa buhay—o mas masaklap, ang pagiging walang pakialam sa buhay. Ngunit kung ilalagay natin ito sa konteksto ng bayanihan at sakripisyo, ito ay nagiging tunay na birtud. Tandaan rin natin na ang salitang bahala ay nagagamit din sa pag-aangkin ng responsibilidad para sa ibang tao: “Huwag kang mag-alala. Ako ang bahala sa iyo,” o sa pag-suko natin ng ating sariling kagustuhan sa iba: “Sige, ikaw na ang pumili kung saan tayo pupunta. Ikaw ang bahala.” Bihira ko lamang makita sa literatura ng mga iskolar ang ganitong malinaw na tambalan ng salitang “bahala” sa “bahala na,” ngunit importante ito.

Ganoon din ang sitwasyon ng lakas ng loob. Ang lakas ng loob na nag-iisip lang sa sarili ay nagiging katumbas ng kapal ng mukha: “Ang lakas ng loob mong humingi, pero kahit kailan hindi mo kami tinulungan!” Ngunit muli, ang lakas ng loob na nagsasakripisyo para sa bayan ay ang pangunahing katangian ng bayani.

Ang katapat ng lakas ng loob at bahala na sa sistema ni Sto. Tomas ay ang “fortitudo,” na katatagan na manatili sa tama at tiisin ang kahit anong pagsubok, o harapin ang kahit anong panganib (Summa Theologiae, Secunda Secundae, Q. 123, A. 7). Katulad nang ating maaasahan, ang fortitudo ay pangunahing umiikot sa sarili, hindi sa kapwa. Ngunit may binabanggit din si Sto. Tomas tungkol sa mga martir na nagtaglay ng lakas ng loob upang harapin ang kamatayan para sa kanilang pananampalataya (Summa

21


Theologiae, Secunda Secundae, Q. 125). Ang ating mga bayani ay madalas ding tinatawag na martir para sa bayan.

Hiya

Ang konsepto din ng pagsasakripisyo para sa iba ang susi upang tu-nay na maintindihan ang hiya. Madalas nga itong ilarawan lamang bilang “social graces” o “propriety” kung tawagin, na sumusunod lang tayo sa mga kaugaliang kinasanayan sa lipunan, para manatiling maayos ang pakikitungo natin sa isa’t-isa. Itong mababaw na interpretasyon ay bunga ng “Smooth Interpersonal Relationships (SIR)” ni Frank Lynch, kung saan ang pinaka-importanteng “value” ng Pilipino ay ang magkaroon lamang ng panlabas na anyo ng kaayusan o pakikisama. Para kay Lynch, ang hiya ay isang negatibong emosyon: “the uncomfortable feeling that accompa-nies awareness of being in a socially unacceptable position, or performing a socially unacceptable action” (Lynch 16).

Kung ganito na lang ang ibig sabihin ng hiya, medyo mababaw nga sapagkat inuudyok nito ang pagkukunwari at pagiging di-makatotohan-an para lang sa pakitang-tao. Minsan din natin marinig ang bansag na “plastik” para sa mga taong may magandang pakitang mukha, ngunit ibang-iba naman kapag tumalikod ka na. Pero muli, katulad ng lakas ng loob at bahala na, ang positibing aspeto ng hiya ay lalabas kung isasama natin ito sa pangkasalukuyang sistema ng etika. Kung titingnan natin ang hiya bilang pagsasakripisyo ng sariling kagustuhan para sa kapakanan ng kapwa—bilang pag-kontrol o pagpigil sa mga natural na inklinasyong pansarali, para sa nakararami, ito ay nagiging birtud.

Ang pangkaraniwang manipestasyon ng hiya sa hapag-kainan, kung saan walang kumukuha ng huling piraso ng ulam, ay may ganitong ibig sabihin sa mas malalim na lebel: na ayaw kong ipakita na inuuna ko ang sarili ko, na iniisip ko ang sarili ko, pero iniisip ko ang mga kasama ko—sa kanila na lang sana itong huling piraso ng manok. Ang hiya ay importan-teng salik din sa utang na loob, sapagkat ang hindi pagbayad o pagkalimot ng utang na loob ay nangangahulugang mas iniisip ko ang aking sariling kapakanan kaysa sa pag-unlad ng aming relasyong pangkapwa. Kumbaga ang hiya ay ang paglaban sa natural na inklinasyon na isipin lamang ang sarili, upang isipin ang kapakanan ng kapwa. Ang kahawig nito sa sistema ni Sto. Tomas ay ang “temperantia” at “continentia.” Ang “temperentia” ay ang birtud na kayang hanapin ang katamtaman sa mga kagustuhan ng katawan, at ang “continentia” ay ang birtud na kayang pumigil sa isang mapusok na pagnanasa ng katawan, kapag ito’y lumitaw (Summa Theolo-giae, Secunda Secundae, Q. 141, A. 3 at Q. 155, A. 1). Para kay Sto. Tomas, may

22


kinalaman ang pareho sa pisikal na katawan, lalong lalo na sa senso ng paghipo o sa kaligayahang sekswal. Iba nga ang hiya sapagkat hindi ito pangsariling birtud kung hindi birtud na may aspetong sosyal.

Ang hindi pagsabi nang direkta sa kapwa ng iniisip, kung sakaling ito’y makakasakit sa kanya, ay manipestasyon din ng hiya, sapagkat mas pipiliin ko na lang tumahimik, palampasin ang kanyang mga pagkasala, kaysa magkaroon kami ng direktang komprontasyon na maaaring pumin-sala sa aming pakikipagkapwa. Ngunit aminin natin na ito’y madalas nagiging malaking problema, sapagkat kadalasan ang ginagawa ng tao para makapaglabas ng sama ng loob ay ikuwento ang lahat ng hinanakit sa ibang tao.8 Ang resulta ay tsismis, at maririnig na lang ng kabila ang reklamo mula sa bibig ng iba, at lalong lalala ang di-pagkakaunawaan.

Ang solusyon dito ay gamitin naman ang isang dinamiko ng hiya at kagandahang loob—na kung ang kabutihan ng kapwa ang tunay na hinahangad natin, aabot rin sa punto na kailangan natin sabihin nang direstsahan ang katotohanan sa kanya. Maganda ang diskusyon ni Sto. Tomas tungkol sa “fraterna correctio,” o ang pagwawasto sa isang “ka-patid.” Para sa kanya mas mahalaga pa ito kaysa kung lulunasin natin ang kanyang sakit-katawan, sapagkat ito’y humahangad ng ikabubuti ng kanyang loob at kaluluwa (Summa Theologiae, Secunda Secundae, Q. 33, A. 1).9 Ang punto dito ay dapat nating pagsamahin ang birtud ng hiya sa iba pang birtud, lalo na sa kagandahang loob, at huwag silang ihihiwalay. Sa ganitong paraan tunay na mapagsisilbihan ang kapwa.

Panghuli, ang ating paliwanag ay makapagbibigay-linaw rin kung bakit masakit ang tatak na “walang hiya,” na minsan din ay nagsisilbing mura. Kung emosyon lamang ang hiya, hindi siguro magiging ganoon kalakas ang puwersa ng kasabihang “walang hiya”; ngunit kung titingnan natin ayon sa buong sistema, ito ang negatibong paglalantad na ikaw pala ay walang iniisip kung hindi ang sarili lamang, na handa kang gamitin o tapakan ang iba para lang makamtan ang iyong pribadong inaasam, at dahil dito, kabaligtaran ka ng kapwa. Isa ito sa mga tatak ng bisyo sa sistemang ito, kasama ang pagiging masamang loob, manhid, o walang utang na loob. Ang lumalabas ay hindi ka marunong makipag-kapwa.

8Ang pagkuwento ng mga hinanakit sa ibang tao ay nakakatukso din lalo na kung

ito’y nagpapalakas ng kanilang pakikisama at pagkamalapit sa isa’t-isa bilang isang

pribadong grupo, na pinag-isa sa kanilang inis doon sa taong pinaguusapan.9Mayroon pa siyang mas mahabang pagtalakay sa kanyang Quaestiones Disputatae

de Correctione Fraterna.

23


KONKLUSYON

Sa katapusan, ano ang hangarin o “telos” ng etika ng loob at kapwa? Ayon kay Enriquez, “Pagkakaisa is also the highest level of interpersonal interaction possible. It can be said that being one with another is a full realization of pakikipagkapwa” (Enriquez 64).10 Sa ating kasaysayan, ang 1986 Rebolusyon ng EDSA ay tinaguriang pangunahing halimbawa ng pagkakaisa sa antas ng bayan. Maaaring may tumutol, na kung ganito pala ang direksyon ng mga birtud Pilipino, bakit pa rin tayo watak-watak ngayon, bakit napakarami pa rin nating dibisyon? Hindi ba ang Pilipinas ay kilala pa rin dahil sa korupsyon? Tunay na hindi pa naabot ang lubos na hangarin ng ganitong klaseng etika, at lalo ngang mahirap gawa ng mga naglalaban na pananaw, katulad ng nabanggit ko na makitid na pakikipagkapwa o radikal na indibidwalismo. Ngunit ang sagot rin naman dito ay halintulad sa sitwasyon ni Sokrates noon sinaunang panahon, na pumuna sa mga taga-Atena dahil hindi sila nabubuhay ayon sa kanilang pinagmamalaking mga birtud—ngunit kahit hindi nila ito nagagampanan, hindi naman nangangahulugang hindi tunay ang mga birtud na iyon, na madalas nilang pinagmamalaki, at minsan din naman ay nakakamtan.

Sa akda na ito, ano-ano ang ating naipakita? Una, na makakatulong ang pilosopiya ni Sto. Tomas sa lalong malinaw at matalas na pag-uunawa sa ating konsepto ng loob, at sa mga kaakibat nitong birtud pang-kapwa. Marami siyang tinalakay tungkol sa anima at virtus na maaari nating ang-kinin at gamitin para sa ating sariling pangangailangan, at mas malusog ang hiraman na ito kaysa kung hihiram tayo sa modernong pilosopiya. Sa pamamagitan ng pilosopikal na paghahambing kay Sto. Tomas, may-roon ngayon tayong mga unang hakbang patungo sa isang sistematikong Pilipinong birtud-etika, na gusto ko ring tawaging etika ng loob at kapwa, base sa dalawang pinaka-importanteng konsepto nito. Ang pangunahing kaibahan ng etikang ito ay hindi ito nakatutok sa indibidwal katulad ng matatagpuan kay Aristoteles o Sto. Tomas, pero lahat ng birtud ay nakatu-tok sa kapwa at pakikipagkapwa.

Karagdagan, isang malinaw na hamon itong akda na ito sa pangka-raniwang pagtatalaga sa kagandahang loob, utang na loob, hiya, at iba pa bilang “values.” Idinidiin ko na hindi sila mga “values” kung hindi sila ay mga birtud. Hindi natin sila nakakamtan bilang mga di-tiyak na obyekto, pero sila ay ang uri mismo ng ating loob o pagkatao. Mahalaga ang pun-tong ito, sapagkat matagal na rin nating ginamit ang “values education”

10Si Leonard Mercado rin ay may konseptong kahawig ng pagkakaisa sa kanyang

tinatawag na sakop. Tingnan ang kanyang Elements of Filipino Philosophy.

24


sa ating mga paaralan—ngunit, ang mabuting balita, magbabago na raw ito ng oryentasyon at magiging “virtue ethics” sa Edukasyon ng Pagpa-pakatao na ipapatupad sa bagong K–12 na kurikulum, na may espesyal na pagdiin sa pagmamahal sa pamilya, kapwa, bansa, at sa Diyos.11 Nasa tamang direksyon ang mga pagbabagong ito, at hinahangad ko na sana balang araw maisali ng husto ang mga Pilipinong konsepto at birtud sa kanilang tinuturong “virtue ethics.”

Panghuli, katulad ng sinabi ko, preliminaryong guhit lamang ito, at hindi ko sinasabing kumpleto na ang aking pagtalakay sa ganitong kla-seng etika. Para maitayo ang isang birtud etikang Pilipino kailangan ko ang tulong ng aking mga kapwa iskolar. Ang pagsulat nitong panimula ay inaasahan kong mahuhusgahan lamang bilang bunga ng aking kagan-dahang loob at utang na loob sa ating Inang Bayan. Sa katapusan, wala namang halaga ang ganitong etika kung mananatili lamang sa lebel ng teorya. Mas kailangan itong isabuhay.

MGA NABANGGIT NA AKDA

Ang lahat ng mga sipi mula kay Aquinas ay batay sa Editio Leonina na matatagpuan sa

Corpus Thomisticum. <http://www.corpusthomisticum.org/repedleo.html>. Web.

Aurelio, Julie. Judge on Jet Ski Saves 100; Teener Dies after Rescuing Baby, 30 Others. 29

September 2009. <http://newsinfo.inquirer.net/inquirerheadlines/nation/

view/20090929-227426/Judge-on-Jet-Ski-saves-100-teener-dies-after-rescuing-

baby-30-others>. Web.

Bulatao, Jaime C. “The Manileño’s Mainsprings.” Four Readings on Philippine Values. Ed.

Frank Lynch and Alfonso de Guzman II. Quezon City: Ateneo de Manila UP,

1973. 93–118. Print.

Clarke, William Norris. Person and Being. Milwaukee: Marquette UP, 1993. Print.

———.“To Be Is to Be Substance-in-Relation.” Explorations in Metaphysics: Being, God,

Person. By Clarke. Notre Dame: U of Notre Dame P, 1994. 102–122. Print.

de Castro, Leonardo. “Debts of Good Will and Interpersonal Justice.”Papel na binasa

sa Twentieth World Congress of Philosophy, Boston, Massachusetts, 10–15

August 1998. <http://www.bu.edu/wcp/Papers/Asia/AsiaDeCa.htm>. Web.

de Mesa, Jose. And God said, “Bahala na!”: The Theme of Providence in the Lowland Filipino

Context. Quezon City: Maryhill School of Theology, 1979. Print.

———. In Solidarity with the Culture: Studies in Theological Re-Rooting. Quezon City: Maryhill

School of Theology, 1987. Print.

11“Ang Batayang Konseptwal ng Edukasyon sa Pagpapakatao ay batay sa pilosopiyang

Personalismo tungkol sa pagkatao ng tao at sa Virtue Ethics” (Kagawaran ng Edukasyon).

25


Dy, Manuel. “Outline of a Project of Filipino Ethics.” Values in Philippine Culture and

Education. Ed. Manuel Dy, Jr. Washington DC: The Council of Research in Values

and Philosophy, 1994. 19–26. Print.

Enriquez, Virgilio. From Colonial to Liberation Psychology. Quezon City: U of the

Philippines Press, 1992. Print.

Ferriols, Roque, SJ. Pambungad sa Metapisika. Quezon City: Office of Research and Pub., Ateneo de Manila University, 1991. Print.

Francisco, Juan. Indian Influences in the Philippines: With Special Reference to Language and Literature. Quezon City: U of the Philippines, 1964. Print.

Holnsteiner, Mary. “Reciprocity in the Lowland Philippines.” Four Readings on Philippine

Values. Ed. Frank Lynch and Alfonso de Guzman II. 4th ed. Quezon City: Ateneo

de Manila UP, 1973. 69–92. Print.

Hornedo, Florentino H. Ideas and Ideals: Essays in Filipino Cognitive History. Manila: U of

Santo Tomas Publishing House, 2001. Print.

Houser, R. E. The Cardinal Virtues: Aquinas, Albert & Philip the Chancellor. Toronto:

Pontifical Institute of Medieval Studies, 2004. Print.Ileto, Reynaldo. Payson and Revolution. Quezon City: Ateneo de Manila UP, 1979.

Print.

Jocano, F. Landa. Filipino Value System: A Cultural Definition. Quezon City: Punlad

Research House, 1997. Print.

Kagawaran ng Edukasyon. Gabay sa Kurikulum ng K to 12 Edukasyon sa Pagpapakatao.

Pasig City: DECS, January 2013. Print.

Kaut, Charles. “Utang Na Loob: A System of Contractual Obligation among Tagalogs.”

Southwestern Journal of Anthropology 17.3 (1961): 256–272. Print.

Kluckhohn, Clyde. “Values and Value-Orientations in the Theory of Action.” Towards

a General Theory of Action. Ed. Talcott Parsons and Edward A. Shils. Cambridge:

Harvard UP, 1951. 388–433. Print.

Levinas, Emmanuel. Totalité et Infini. La Haye: M. Nijhoff, 1961. Print.

Lynch, Frank and Alfonso de Guzman II. Four Readings on Philippine Values. 4th ed.

Quezon City: Ateneo de Manila UP Press, 1973. Print.

Lynch, Frank. “Social Acceptance.” Four Readings on Philippine Values. Ed. Frank Lynch.

Quezon City: Ateneo de Manila UP, 1968. Print.

MacIntyre, Alasdair. After Virtue. 2nd ed. London: Duckworth, 1985. Print.

———.Three Rival Versions of Moral Inquiry: Encyclopedia, Genealogy, and Tradition. Notre

Dame: U of Notre Dame P, 1990. Print.

———. Whose Justice, Which Rationality? Notre Dame: U of Notre Dame P, 1988. Print.

McCoy, Alfred W. “‘An Anarchy of Families’: The Historiography of State and Family in

the Philippines.” An Anarchy of Families: State and Family in the Philippines. Ed. Alfred

W. McCoy. Quezon City: Ateneo de Manila UP, 1994. 1–32. Print.

Mercado, Leonardo. Elements of Filipino Philosophy. Tacloban: Divine Word U

Publications, 1976. Print.

26


Miranda, Dionisio. Loob: The Filipino Within. Manila: Divine Word Publications,

1989. Print.

Schumacher, John. Growth and Decline: Essay on Philippine Church History. Quezon City:

Ateneo de Manila UP, 2009. Print.

Wojtyla, Karol. Person and Community: Selected Essays. Trans. Theresa Sandok. New York:

Peter Lang, 1993. Print.

Jeremiah A. Reyes is an Assistant Professor in Philosophy at the University of the Philippines, Diliman. He is currently taking up his PhD in Philosophy at the Katholieke Universiteit Leuven, Belgium. His research interests include Aquinas, Filipino Philosophy, Kierkegaard, and Wittgenstein.

<END-NOTHING FOLLOWS>

Documents

Loob at Kapwa: Mga Unang Hakbang Patungo sa Isang Pilipinong