Napomena uz treće izdanje

Veoma brzo posle objavljivanja 2. izdanja pojavljuje se i treće, u kojem sam izvršio manje dopune (preko 100 novih pojmova). Osnovna koncepcija Rečnika je i dalje ostala ista, a to znači da sam i dalje koristio kratko i jezgrovito objašnjenje izabranih odrednica. Takođe, to znači da i dalje računam na istu grupu čitalaca, a pre svega studenata. Razume se, ovaj rečnik može poslužiti kao koristan podsetnik i priručnik svim drugim čitaocima.

Zahvaljujem Izdavaču što je prepoznao

Napomena uz četvrto izdanje

U ovom izdanju je objašnjeno oko sto novih pojmova, najviše iz ekonomske i političke problematike, kao i noviji termini iz savremene informatike. Inače, zbog osnovne namene i dominantne ciljne grupe čitalaca (studenti sociologije na tehničkim i drugim Beograd, februara 2012. S. Pokrajac

5

adhokratija; oblik birokratije koja, za razliku od tradicionalne birokratije, obavlja nestandardne i nerutinske zadatke; zasniva se na timskom radu povremeno okupljenih profesionalaca koji rade na odabranim projektima, a zatim prelaze na drugi projekat itd.; ž adolescencija; životno doba između puberteta i rane zrelosti; ”prva mladost”; adventisti; "subotari”, pripadnici Hrišćanske adventističke crkve, veruju u skori dolazak (advent) Hrista na Zemlju; afekt; pojam u psihologiji koji označava osećaje koje snažno deluju i na telesne promeneagenda; program rada i lista ciljeva za jasno utvrđeno vreme, odnosno rokove; agrarno društvo; tip društva u kojem je poljoprivreda glavni način život; jedan od najstarijih društvenih oblika, ali opstaje i danas, posebno u najmanje razvijenim društvima gde i do 90% stanovništva živi od poljoprivrede; akomodacija; prilagođavanje situacijama etničke različitosti, napetosti ili sukoba; akulturacija; sekundama socijalizacija; proces prožimanja različitih kultura međusobnim preuzimanjem različitih elemenata; nastaje putem saradnje, dodira, ratnih sukoba, seoba, posredstvom medija itd. alterglobalizam; suprotstavljanje globalizmu i globaliazciji nuđenjem različitih alternativa, najčešće u vidu liberalnog nacionalizma, sukoba civilizacija, tzv. trećeg puta i dr. altruizam; obzir prema drugima, suprotno egoizmu i prevlasti sopstvenog interesa;anarhija; stanje bezvlašća i bezakonja usled negacije države i

6

animizam; primitivna religija koja tvrdi da sva živa bića imaju dušu; anketa; metod istraživanja koji društvenih pojava se zasniva na prikupljanju

odgovora na pripremljena pitanja i statističku analizu tih odgovora u cilju otkrivanja izvesnih pravilnosti ili relacija; anksioznost; teskoba i osećaj straha pred nekom težom životnom situacijom;

anomija (bezakonje); stanje društva u kojem ne postoje normativna i moralna pravila koja regulišu kolektivni i društveni život;

antiglobalizam; otvoreni teorijski i ideološki, ali neretko i nasilni, otpor globalizaciji naročito u nerazvijenim i zemljama u razvoju;

antisemitizam; antijevrejska predrasuda i neprihvatljivo neprijateljstvo prema Jevrejima, kao tobožnjim krivcima za najveće istorijske nesreće čitavog čovečanstva;antropologija; nauka o čoveku i kao živom, fizičkom, biću, ali i kao društvenom i kulturnom biću, čime se posebno bave socijalna i kulturna antropologija; antropomorfizam; davanje ljudskih karakteristika neljudskim bićima i stvarima; apanaža; sredstva (najčešće novac) koja se iz državnog budžeta izdvajaju za izdržavanje vladarske porodice; aparatčik; činovnik, profesionalni pripadnik državne ili partijske administracije, odnosno uprave;aparthejd; ozvaničeni (legalizovani) sistem rasne

segregacije koji se primenjivao u Južnoj Africi u periodu 1948-1994. god. od strane manjine evropskih belaca;

apatija; otupelost, ravnodušnost, nedostatak oduševljenja i saosećanja;apatrid; lice bez domovine i državljanstva;

7ateizam; neverovanje u postojanje boga i uverenost

da se to postojanje ne može dokazati;autarhija; samodovoljnost i zatvorenost društava

u sopstevne okvire, stoje razvojno veoma opasno, a danas više i nije moguće;

autizam; psihičko stanje u kojem su osećanja, mišljenja, zaključivanja i ponašanja

apsolutno individualnog značenja, bez uvažavanja činjenica iz objektivne stvarnosti;

autokratija; samovlašće; neograničena vlast jednog čoveka; autolatrija; obožavanje samog sebe;autonomija; samostalnost, nezavisnost, upravljanje samim sobom; autoritarizam; preterano poštovanje bilo društvenih autoriteta -vlasti, bilo nekih drugih, npr. školskih, crkvenih, roditeljskog, profesionalnog itd.; autoritarna ličnost; ličnost koja se divi nečijem autoritetu i sklona je potčinjavanju, ali istovremeno i sama želi da bude autoritet za druge; kruto i netolerantno ponašanje i neprihvatanje različitosti;

autoritet; vlast koja ima legalitet (zakonitost) i legitimitet (opravdanje, autoritet); svojstvo pojedinca koje ga uzdiže u odnosu na ostale pojedince (npr. moralni autoritet, naučni, stručni, crkveni, harizmatski itd.);

avangarda; predvodnička uloga neke manje grupe u procesu prevazilaženja starog u društvenom, političkom i kulturnom životu;

azijatizacija; izraz kojim se obuhvata ukupnost prodora i uzleta, posebno

ekonomskog, finansijskog i tehnološkog, pojedinih azijskih zemalja na globalnoj sceni; širenje uticaja nekih (npr.

8berza; specifičan oblik organizovanog tržišta na kojem vladaju unapred poznata pravila, uslovi, mesto i vreme trajanja; postoje finansijske i robne berze; beztežinska ekonomija; privreda koja se dominantno zasniva na informacijama i znanju, a ne na materijalnim činiocima; ekonomija znanja; bibliometrija ; kvantitativno proučavanje proizvodnje, tiraža, prodaje i korišćenja knjiga, časopisa i drugih publikacija; analiza citata je najčešći parametar; bigamija; dvoženstvo; običaj ili pojava da pojedinac (suprug ili supruga) ima dva bračna i seksualna partnera; bigot; pobožan čovek, bogomoljac; verski zatucan čovek;biheviorizam; teorija koja tvrdi da uslovi ponašanja ljudi nisu biološki određeni, nego su rezultat učenja; bilingvizam; upotreba dva jezika na potpuno ravnopravan način; biologizam; sociološko učenje kojese zasniva na prenošenju principa, pojmova i metoda biologije u objašnjenju društva; postoje tri osnovne struje bilogizma: organicizam, zoosociologija i socijal-darvinizam; birokratija; tip organizacije i društvene strukture u kojoj je upravljanje zasnovano na bezličnosti (impersonalnosti), pisanim pravilima i činovničkoj hijerarhiji; biznis; posao, poslovanmje u cilju sticanja zarade u vidu profita; blasfemija; bogohuljenje; uvredljiv odnos prema nekome; blaziranost; bezosećajnost, otupelost, ravnodušnost, zasićenost; blud; neprimereno, raskalašno i skaredno ponašanje koje nailazi na osudu javnog mnjenja;bojkot; prekid veza s nekom društvenom grupom kao

vrsta društvene sankcije za neki prekršaj;brainstorming (moždana oluja); tehnika grupnog intervjua u cilju dolaženja do novih ideja o problemu koji nema samo jedno rešenje;

9

Ccelibat; bračno stanje odraslih lica koja nisu stupile u bilo kakav oblik braka; centralizam; mehanizam funkcionisanja neke organizacije koji se zasniva na centralnoj ulozi vrhovnih organa; cenzus; popis stanovništva;cezarizam; (prema rimskom imperatoru Gaju Juliju cezaru); vrsta autoritarnog režima koji uživa podršku podanika; cezaropapizam; sjedinjenost crkvene i svetovne vlasti u istoj osobi (npr.engleska kraljica je i verski poglavar);

ciklična nezaposlenost; kratkoročna nezaposlenost koju prouzrokuje trenutni pad poslovne aktivnosti preduzeća;

ciljevi; stanje koje pojedinac ili grupa žele da postignu; konačni rezultati nekog plana;civilizacija; pojam koji su uveli francuski prosvetitelji i njime označavali novi svet napretka, racionalnosti i pravednosti; kasnije je ovaj pojam izjednačavan sa pojmom kulture; H. Markuze pod pojmom civilizacija podrazumeva samo materijalnu kulturu; danas se pod civilizacijom najčešće misli na obrazovanost, uljuđenost i prilagođenost tehničkom progresu;

civilno društvo; polje slobodnog izražavanja interesa pojedinaca u širokoj sferi javnog delovanja koja nije pod nadzorom države; zasniva se na ideji građanina kao pojedinca koji je poseban i jedinstven u svojim sposobnostima, interesima i aktivnostima;

cost-benefit analiza; metoda ekonomske analize kojom se upoređuju i vrednuju sve prednosti i svi nedostaci nekog poslovnog poduhvata ili projekta analizom troškova (cost) i koristi

10

čovečanstvo; svet u celini, shvaćen kao skup svih posebnih društava, odnosno najopštiji oblik društvene zajednice;

čovek; najrazvijenije živo biće zbog toga što ima sposobnost da vrši svrsishodno- racionalno i komunikaciono delovanje; čovek je i prirodno i društveno što znači da ima i nagone i potrebu da se udružuje sa drugim ljudima;

čvor; mesto u računarskoj mreži koje je sposobno za prijem ili slanje podataka;

Ddeagrarizacija; napuštanje poljoprivrede kao osnovnog zanimanja i izvora prihoda:

decentralizacija; otklanjanje monopola centralnih vlasti radi jačanja uloge nižih organa i podsticanja njihove inicijative; dediferencijacija; brisanje razlika između različitih tipova kulture (npr. između visoke i popularne kulture); dedukcija; zaključivanje od opšteg ka pojedinačnom; zaključak izveden iz opštih sudova;deetatizacija; proces smanjivanja državne nadležnosti i prenošenje njenih funkcija na nedržavne institucije kao vid šire demokratizacije društva; dehumanizacija rada; svođenje rada samo na ekonomsku funkciju pri čemu se gube njegove misije humanizacije prirode i naturalizacije čoveka; deindustrijalizacija; relativni pad učešća industrijske proizvodnje u ukupnojproizvodnji i opadanje broja zaposlenih uindustrijiu odnosu na ukupan broj zaposlenih;dekadencija; stanje u kojem su vladajući slojevi izgubili kreativnu moć isposobnost da

demokratija; politički sistem koji omogućuje svim punoletnim građanima da učestvuju u političkom odlučivanju, najčešće putem slobodno izabranih predstavnika u organe vlasti; demokratura; demokratska diktatura (teror većine nad manjinom), odnosno demokrat ska karikatura (formalna demokratska procedura, bez stvarnog uticaja učesnika tzv. demokratskog procesa odlučivanja); demonizacija; širenje uverenja o nekom pojedincu ili grupi kao zlim i opasnim zbog čega ih treba mrzeti, izolovati i kazniti; denacionalizacija; izvorno: odnarođivanje, odnosno gubljenje nacionalnog identiteta; povraćaj nacionalizovane imovine prvobitnim vlasnicima; denominacija; religijska grupa koja prihvata postojanje drugih religija, kao i vrednosti društva (npr. metodisti, baptisti, prezbiterijanci itd.); denotacija; odnosi se na posebno značenje koje ima reč, slika, znak; suprotno je konotacija;denuncijacija; klevetanje i javno potkazivanje; javna kritika nekoga ili nečega ko ili što se smatra društveno štetnim; deoničar (akcionar); vlasnik akcije (vrednosnog papira) kao srazmernog dela ukupne vrednosti kapitala nekog akcionarskog društva; deonička (akcionarska) društva; oblik kapitalističkog preduzeća koje nastaje udruživanjem kapitaka više vlasnika (akcionara); upravljanje je prepušteno profesionalcima, menadžerima, koji takođe mogu postati akcionari; depersonalizacija; osećaj gubitka sopstvenog identiteta; depolitizacija; smanjenje interesa pojedinaca ili čitavih grupa za učestvovanje u političkom životu prevashodno zbog osećaja političke nemoći i razočaranosti;depopulacija; smanjenje broja stanovnika na

determinizam; shvatanje daje ljudsko delovanje uvek uzrokovano i određeno nekim činiocem (ekonomskim, tehnološkim, kulturnim, političkim i dr.); devalvacija; pad vrednosti valute koji formalno objavljuju monetarne vlasti; devijantno ponašanje; neprihvatljivo odstupanje od normi prihvaćenih od većine članova grupe ili društva; pojam

"devijantnog" različito se tumači u različitim društvima; devize; kratkorčna novčana potraživanja u stranoj valuti;

didaktika; pedagoška disciplina koja se bavi opštim principima i metodama nastavnog procesa;diferencijacija; razlikovanje, otkrivanje i isticanje razlika; odvajanje po nečemu od članova iste grupe (npr. političke partije); digitalna ekonomija; popularan naziv za savremenu privredu koja se zasniva na kompjuterskoj tehnologiji; isto značenje ima i pojam "informatička ekonomija";digitalizacija; prikazivanje činjenica i podataka u numeričkom obliku; digitalni jaz; različit pristup informatičkoj opremi i tehnologiji (npr. intemetu) i informacijama; dijada; grupa koja ima samo dva člana;dijaspora; populacija nekog naroda koji živi izvan svoje matične države (npr.Srbi raseljeni širom Sveta);

dileri; naziv za osobu ili firmu koja trguje/posluje vređnosnim papirima u cilju stvaranja dobiti; kupuje za svoj račun i zatim preprodaje klijentima;

disident; otpadnik, onaj koji se zbog razlika u mišljenju i delovanju odvaja od svoje grupe ili stranke i istupa iz nje; po izdvajanju najčešće formiraju sopstvenu grupu;

13doživotno učenje; zalaganje za permanentno obrazovanje (posebno neformalno) zbog osavremenjivanja znanja novim sadržajima koje donose stalne promene svih oblasti društvenog života; doživotno zaposlenje; koncept po kojem svako može da radi sve dotle dok sam oseća potrebu za radom i želju da doprinosi opštem dobru;

drugi svet; bivše socijalističke zemlje Istočne Evrope i bivši Sovjetski Savez, sada zemlje u tranziciji; društvena distanca (udaljenost); pojam R.Parka kojim se označava stepen i mera razumevanja i intimnosti koji obeležavaju društvene odnose; društvena grupa; skup ljudi povezan nekim zajedničkim ciljem, interesima i zadacima;društvena isklj učenost; nemogućnost pristupa društvenim

povlasticama osobama kao đto su siromašni, bolesni, stari, invalidi, etničke manjine itd.;

društvena moć; moć pojedinaca ili grupa da utiče na ostatak društva da se ponaša kako nosioci moći žele; izvori moći mogu biti: lični (znanje, eutoritet, poreklo, ugled, lepota, hrabrost itd.), bogatstvo,vlast, fizička prinuda i dr.;

društvena morfologija; nauka o oblicima, strukturi, tipovima i organizaciji društvenih grupa;

društvena norma; pravilo ili propis kojim se reguliše ponašanje i delovanje ljudi u društvu čija je funkcija da ostvaruje i održava određeno društveno uređenje (poredak);

društvena patologija; Dirkemov pojam koji se odnosi narazlikovanje normalnih i abnormalnih društvenih uslova; društvena pojava; specifična pojava, različita od prirodne, koja predstavlja

suštinu društva i sastoji se od povezanog

14društveni identitet; osobine koje drugi ljudi pripisuju nekom pojedincu pri čemu mnogi pojedinci imaju društvene identitet koji uključuju više od jednog obeležja; višestruki društveni identiteti mogu biti uzrok konflikata zbog čega je potrebno da ljudi afirmišu jedan primami identitet; društveni pokret; široko, ponekad i masovno, okupljanje ljudi u cilju izazivanja Hi sprečavanja nekih društvenih promena; ne teže osvajanju političke vlasti i nemaju čvrstu organizacionu strukturu; društveni sloj; grupa ljudi koji imaju poseban društveni mpoložaj, posebne interese, posebnu kulturu i vrednosni sistem; društveni status; položaj koji neko zauzima u grupi ili društvu; bogatstvo, vlast i ugled su najčešća merila društvenog statusa; znanje postaje sve važniji izvor statusa;društveni sukob (konflikt); temeljna društvena pojava i proces u kojem

sukobljene strane (pojedinci ili grupe) međusobno otežavaju ili sprečavaju ostvarivanje ciljeva druge strane; postoje različiti nivoi intenziteta sukoba (rat je najteži oblik društvenih sukoba) i različiti načini rešavanja;

društveni ugled; ocena vrednosti društvene uloge pojedinca koja se donosi prema različitim društveno utvrđenim kriterijumima;

društvenost (socijabilnost); sposobnost i sklonost čoveka da se udružuje i sarađuje s drugim ljudima, koja se ispoljava u ljubavi, prijateljstvu, druženju, zajedničkom radu, itd.; društvo; najsloženiji sociološki pojam koji ima veliki broj objašnjenja; u svakom od njih društvo je sistem društvenih odnosa zasnovanih na radu kao izvoru celokupne kulture;država; sistem društvenih institucija koji na

15

efektivnost; princip delovanja u skladu s postavljenim ciljevima; raditi "pravu stvar";

efikasnost; princip racionalnog delovanja (produktivnost, ekonomičnost); raditi "stvari na pravi način"; egalitarizam; verovanje i težnja

za jednakošću svih ljudi, najpre pred bogom (hrišćanski egalitarizam), a zatim i pred zakonom (građanska prava); pitanje ekonomske jednakosti ostaje otvoreno sve do danas;

egoizam; samoživo, nedruštveno, ponašanj e vođeno ličnim motivima i interesima;

e-government; savremeni koncept koji pokušava da pomoću interneta unapredi, pojednostavi i

pojeftini državnu upra-vu i administriranje prema građanima; egzekutiva; izvršna vlast; vlast koju sprovo-di vlada neke države; egzistencijalizam; filozofski pravac u čijem je centru zanimanja ljudska egzistencija, čime se želi prevladati idealizam i pozitivizam; egzogamija; zabranjivanje sklapanja braka unutar šire srodničke (nasledne) grupe;egzorcizam; magijski ili verski postupak

isterivanja đavola i zlih duhova iz čoveka;

ejdžizam; proces ili izražavanje neprihvatljivih stereotipa ili diskriminacije prema ljudima zavisno od njihove doti, posebno prema starijim licima; eklekticizam; pabirčenje iz različitih izvora (metodoloških, teorijskih,

umetničkih itd.) u cilju stvaranja "mozaičke istine", ali ne i originalne;

eklezija; crkvena opština; verska zajednica; sve što je u vezi sa crkvom;

ekologija; nauka o odnosu živih bića,

16

eksploatacija; iskorišćavanje rada i prisvajanje rezultata tuđeg rada zahvaljujući posebnom društvenom položaju jednih u odnosu na druge učesnike u procesu rada;

eksproprijacija; razvlašćivanje; nasilno oduzimanje imovine od privatnih lica u ime opšteg interesa; eksternalije; propratni pozitivni (npr. kod vakcinacije) ili negativni

(aerozagađenje) efekti koji nastaju za pojedinca ili grupe usled korišćenja nekog javnog dobra;

ekstrapolacija; proširivanje zaključaka (npr. statističkih) utvrđenih za jednu oblast na drugu, još neispitanu oblast;

ekstropičari; nova verska sekta koja se zalaže za potpuno otvoreno društvo i slobodni kapitalizam bez ikakvih pravila i stega;

ekumenizam; pokret za zbližavanje svih hrišćanskih crkava;

elektronifikacija; tehničko-tehnološki razvoj zasnovan na masovnoj primeni

elektronskih (posebno mikroelektronike i sve više nanoelektronike) uređaja i sistema;

elektronska crkva; verska organizacija koja deluje preko medija (npr. preko satelitske komunikacije emituju se verski programi brojnoj publici širom sveta);

elita; odabrani po nekom kriterijumu, najbolji, najuspešniji sloj društva, ali i najprivilegovaniji u poslovima upravljanja društvom i odlučivanja o njegovom kretanju; elita moći; pojam R. Milsa kojim on označava pripadnike viših društvenih slojeva koji imaju moć i uticaj u ključnim društvenim institucijama (političkim, finansijskim, vojnim i đr.);

17

enkripcija; šifriranje, odnosno kodiranje poruke u smislu izmene znakova u tekstu po nekom ključu u cilju sprečavanja neovlašćenih lica da dođu do stvarnog sadržaja poruke; enkulturacija; primarna socijalizacija;

entropija; mera nereda i destrukcije; proces raspadanja i rasturanja nekog sistema;

epigamija; brak između osoba sa različitim državljanstvom; epikurejstvo; težnja ka telesnim uživanjima i čulnim zadovoljstvima; epistemologija; filozofska teorija saznanja; gnoseologija; ergologija; opšta nauka o radu u koju se uključuju sve prirodne i društvene nauke koje proučavaju radu u cilju podizanja uspešnosti rada; ergonomija; nauka koja proučava radne uslove i procese prilagođavanja mašina čoveku;

eshatologija; religijsko učenje o konačnom cilju ljudskog postojanja; hrišćanska eshatologija izražava verovanje o kraju sveta i svršetku vremena, o ponovnom Hristovom dolasku na Zemlju, o sudbini pravednika u raju, a grešnika u paklu;estetizacija; nastojanje da se svemu što radimo i što stvorimo usadi dimenzija lepote;

estimacija; procena; utvrđivanje vrednosti nečega;etatizam; politička doktrina i sistem koji se zasniva na potpunoj prevlasti države u društvu, posebno u privredi i upravljanju društvom; L

etiologija; nauka o uzrocima i posledicama nekih pojava; etnička grupa; manja društvena grupa koja ima zajedničko poreklo, jezik, običaje itd. (npr.

18

evolucija; postepeni razvoj neke pojave; nastanak višeg i složenijeg iz nižeg i jednostavnijeg;evrocentrizam; verovanje daje evropska kultura superiorna u odnosu na sve ostale u svetu;

evrokratija; popularan naziv za službenike i funkcionere Evropske Unije; evropeizacija; uvođenje i širenje evropske kulture i vrednosti; evroskepticizam; sumnja u perspektivu evropskog ujedinjavanja putem širenja Evropske Unije;ezoterija; ono što je razumljivo samo odabranima i posvećenima;

Ffaktori proizvodnje; svi činioci koji omogućuju neku proizvodnju; u klasičnoj

ekonomiji to su: zemlja, rad i kapital, a u novije vreme najveći značaj imaju faktori znanja i tehnologije; faktorska analiza; matematičko-statistički postupak obrade podataka o međusobnoj povezanosti pojava; fašizam; ekstremna ideologija, pokret i sistem vlasti koji se ispoljava u vidu autoritarnog nacionalizma, militantnog antikomunizma i agresivnog antisemitizma;

fatalizam; shvatanje sveta po kojem je sve sudbinski određeno i izvan domađaja bilo kakvog ljudskog uticaja; federacija; savezna država, odnosno oblik složene države koja ima jedinstvene funkcije i organe i predstavlja poseban državnopravni subjekt u odnosu na federalne jedinice;fekonditet; demografski pojam za biološku sposobnost reprodukcije; plodnost; feminizam; pokret žena za socijalnu, ekonomsku, političku i svaku drugu emancipaciju i

19frankfurtska škola ("kritička teorija društva”); grupa marksistički

orijentisanih sociologa i filozofa okupljeni 30-tih godina prošlog veka oko Instituta za socijalna istraživanja;

frikciona nezaposlenost; nastaje kao posledica čestog menjanja zaposlenja kada radnici privremeno ostaju bez posla dok se traži novi posao;

frojdizam; uticaj Frojdovih ideja i psihoanalize po kojima su društvene pojave i procesi prvenstveno rezultat delovanja svesti i interakcije među ljudima;

frustracija; nezadovoljstvo zbog neostvarenih ciljeva i želja; nemogućnost i osujećenost u dokazivanju i ostvarivanju sopstvene ličnosti;

fundamentalizam; verovanje i insistiranje na povratku doslovnom tumačenju tzv. svetih tekstova; konzervativni i modernizmu suprotstavljeni verski pristup unutar svih religija;

funkcija; doprinos koji neka pojava ima u održavanju i funkcionisanju sistema čije je ona deo;funkcionalizam; shvatanje da društvo ima strukturu sastavljenu od delova

(elemenata) koji imaju svoje posebne funkcije s obzirom na celinu društva; društvo se shvata kao integralna celina koja oblikuje i kontroliše pojedince u skladu sa osnovnim vrednostima i normama; osnovna pažnja funkcionalizma usmerena je na poredak i njegovu stabilnost;

futurologija; disciplina naučnog predviđanja budućih socijalnih procesa na bazi analize i praćenja kretanja brojnih relevantnih procesa: demografskih, ekoloških, tehnoloških, političkih, kulturoloških, itd.;

20

gerontoizam; mržnja, odnosno negativan stereotip prema starim licima; gerontokratija; vladavina staraca; gerontologija; nauka o starenju i njegovim posledicama; geronticid; ubijanje staraca, najčešće zbog nedostatka hrane; geto; gradsko područje naseljeno grupama koje su segregirane prema, religiji, rasnoj ili etničkoj pripadnosti; gilda (ceh); udruženja profesionalnih zanatlija i trgovaca u srednjem veku koja su štitila prava, znanja i umeća struke; ginokritika - unutar feminističkog proučavanja literature stavljanje akcenta na dela koja su napisale žene o ženama i ženskoj tematici; globalizacija; širenje međuzavisnosti između naroda, regiona i zemalja kaoposledica širenja ekonomskih, kulturnih, tehnoloških, ekoloških, političkih i drugih veza i odnosa;

globalizam; evropska, odnosno primamo katolička ideologija koja svet posmatra kao prostor za svoju moguću ekspanziju i uticaj; tek kroz savremenu globalizaciju ta se ideologija faktički realizuje na najpotpuniji način, mada daleko više kao amerikanizacija nego kao evropeizacijcr,

globalno selo; popularna metafora kanadskog sociologa Maršala Mekluana kojom označava pretvaranje celog sveta u malu zajednicu zbog telekomunikacijske povezanosti;

globalni grad; veliki svetski megapolisi koji postaju centri nove globalne ekonomije, posebno trgovine, finansija i bankarstva;

globlablablah; bla-bla-bla o globalizaciji; metafora o svojevrsnoj

globalizacijskoj kakofoniji u kojoj se čuje sve manje dobrih ideja kako da se ona učini prihvatljivom za sve;

21građanska prava; prava građana na lične slobode

(govora, mišljenja, kretanja, posedovanja imovine itd.), na politička prava, na ekonomsku i socijalnu sigurnost kroz obrazovanje, zdravstvenu zaštitu, penzijsko i invalidsko osiguranje itd.;

građanski rat; unutrašnji oružani sukob u jednoj istoj državi između

dva jasno označena i organizovana protivnika (npr. federalista i secesionista); granica siromaštva; donji prag prihoda po stanovniku ili domaćinstvu (koje utvrđuju pojedine zemlje, odnosno njihove vlade) ispod kojeg se neko smatra siromašnim; grupe za pritisak (interesne grupe); organizovane grupe građana koje, za

razliku od političkih stranaka, ne teže osvajanju vlasti, već žele da zaštite (protektivne grupe) ili promovišu (promotivne grupe) neki javni interes;

grupni intervju; istraživačka tehnika koja se zasniva na seriji grupnih diskusija između učesnika (6-12) sličnih po nekim obeležjima ili iskustvima u cilju prikupljanja izvornih podataka relevantnih za istraživani problem;

guru; duhovni učitelj u budizmu i hinduizmu; mudrac, prorok;

gvozdeni zakon oligarhije; pojava centralizacije moći u rukama manjine, obično rukovodstva, u okviru velikih organizacija (npr. političkih stranaka), što dovodi u pitanje demokratsku prirodu takvih organizacija;

нhabitat; mesto stanovanja: selo, varoš, grad, megalopolis; habitus; način življenja, vrednosti, sklonosti i

slobodu; pravo na imovinu; pravo na intelektualne tvorevine; pravo na pravdu; pravo na pravnu državu;

hermeneutika; veština izlaganja i tumačenja nekog teksta; naučno tumačenje Biblije;heterarhija; tuđinska vlast; vladavina tuđeg naroda u nekoj zemlji; heteronomija; pokoravanje tuđim zakonima; zavisnost čovekove volje od spoljnih činilaca; heuristika; nauka i veština otkrivanja novih spoznaja i istina; hibridizacija; nastajanje novih etničkih identiteta spajanjem elemenata iz različitih etničkih kultura; hijerarhija; odnos moći u grupi ili organizaciji, najčešće piramidalnog oblika; hijerarhija potreba;

koncept A. Maslova o pet nivoa potreba: egzistencijalne; potrebe za sigurnošću; potrebe za društvenim pripadanjem; potrebe za uvažavanjem od strane drugih; potreba za samopotvrđivanjem; hinduizam; najstarija (preko 6 hiljada godina) od svih današnjih religija, u osnovi politeistička; zasniva se na učenju o ciklusu reinkarnacije i na sistemu kastinskih odnosa; hiperarhija; suprotno od hijerarhija: struktura u kojoj nema nadređenih i podređenih članova; hiperglobalizatori; ideolozi i protagonisti globalizacije koja tobože nema alternativu i koju samo treba neprekidno ubrzavati; hiperinflacija; inflacija veća od 50 odsto mesečno, a koja traja duže od jedne godine; obično se javlja tokom ratova ili u doba velikih političkih kriza hiperkomodifikacija; stanje kada sva područja društvenog života postaju roba; hiperrealnost; Bodrijarov izraz za novu realnost koju stvaraju sveprisutni masmediji (naročito

23homoseksualnost; seksualna želja usmerena prema pripadnicima sopstvenog pola; ženska homoseksualnost se naziva lezbejstvo; homo sociologicus; shvatanje čoveka kao bića koje nije determinisano samo društvenim faktorima, već i autonomnim ponašanjem, ličnim interesima, psihičkim

uzrocima itd.; hreiologija; nauka o potrebama, njihovoj genezi, strukturi, dinamici; hrematistika; nauka o veštinama sticanja novca;hrišćanski fundamentalizam; verovanje daje Biblija, bez

ostatka, jedini pravi priručnik za svakodnevni život svih ljudi, za politiku, biznis itd., a Hrist put za spasenje ljudske duše; hrišćanstvo; monoteistička religija nastala kao sekta ortodoksnog judaizma pre dva milenijuma; kao religija obespravljenih i potlačenih hrišćanstvo je otpočetka propovedalo ljubav i veru u spasenje i brzo se širilo sa bliskoistočnih prostora na evropske i dalje na zapad, posebno od kada je postalo državna religija Rimskog carstva (4. vek); od 11. veka hrišćanstvo se definitivno podelilo na istočno (pravoslavno) i zapadno (rimokatličko), a kasnije (16. vek) dolazi i do raskola unutar katoličanstva kada se odvaja protestantizam;

humanizam; shvatanje, nastalo u periodu renesanse, po kojem je čovek u središtu - istorije, zbog čega treba ohrabrivati svakog pojedinca da ostvari svoje telesne i duhovne sposobnosti;

hunta; najviši organ vlasti uspostavljen državnim udarom ili pučem;

Iidentitet; osećaj vlastitosti (sebstva) koji počinje

još u detinjstvu, a odnosi se na ono što ljudi misle da jesu i što ih posebno

indeksi globalizacije; kvantitativni pokazatelji ekonomske, kulturne ili neke druge uključenosti jedne zemlje u svetsku privredu, kulturu i ostale globalne procese;

indikatori; iskustveni pokazatelji stanja ili kretanja neke pojave neophodni kako za teorijsko

proveravanje tako i za teorijsko uopštavanje istraživane pojave; mogu biti kvantitativni ili kvalitativni; individuacija; ideja daje čovek celovita, posebna i nedeljiva ličnost, drugačija od drugih, sposobna da se samostalno ponaša; otpor depersonalizaciji i konformističkom utapanju u tzv. normalna stanja; individualizam; teorija koja ističe pojedinca, individuu, kao vrhunsku vrednost, zanemarujući njegovo bilo kakvo kolektivno pripadanje; indoktrinacija; proces nametanja određene doktrine, odnosno terojske ili

ideološke koncepcije, s ciljem da postane dominantna ili da oslabi uticaj neke druge; odvija se preko nauke, filozofije, umetnosti, religije uz upotrebu različitih sredstava i postupaka;

indukcija; metod zaključivanje od pojedinačnog ka opštem;

indulgencija; opraštanje i razrešeenje od grehova koje je primenjivala (uz naplatu) katolička crkva u srednjem veku;

industrijska revolucija; prevrat u proizvodnji uvođenjem parne mašine (1. i. r.), a zatim električne energije i motora SUS (2. i.r.), odnosno mikroelektronike (3. i.r.) i

informatike i novog znanja (4. i.r.); industrijsko društvo; društvo u kojem je industrija

dominantna ekonomska delatnost, a socijalna struktura određena preovlađujućom zaposlenošću

instrumentalizacija; pretvaranje nekoga (nečega) u oruđe u tuđim rukama radi ostvarivanja tuđih ciljeva; integracija; usklađena povezanost elemenata neke celine na način koji joj omogućuje opstanak i razvoj; inteligencija; društveni sloj koji se dominantno bavi intelektualnim

zanimanjima; nivo umnih sposobnosti čoveka; može biti stvaralačka, reproduktivna, kritička, podanička itd.; intelektualac; pripadnik inteligencije; obrazovan čovek koji ima samostalan i kritičan stav prema realnosti koju želi da menja i unapređuje; intelektualni kapital; ukupnost svih vrsta znanja ali i drugih svojstava

zaposlenih kao što su: veštine, iskustvo, samopuzdanje, motivisanost, odgovornost, etičnost itd.;

interakcija; međusobno delovanje dva ili više subjekata u datoj situaciji;

interes; relaciona kategorija koja pokazuje zanimanje subjekta za objekt zbog nekih svojstava ili mogućnosti objekta;

interkulturalnost; uspostavljanje komunikacije između različitih kultura;

intermeđijarna tehnologija; izraz E.F. Šumahera kojim označava tehnologiju

pogodnu (appropriate) za zemlje u razvoju jer je masovna, jeftina, ekološki bezbedna i ne ugrožava kulturnu baštinu;

internacionalizam; učenje da su sve nacije na svetu ravnopravne i da treba da budu slobodne kako bi međusobno sarađivale i uzajamno se pomagale jer sve imaju isti cilj: mir i razvoj;

internalizacija (pounutrašnjenje); mehanizam unošenja, usvajanja i

preuzimanja društvenih normi, posebno

investicije; ulaganje slobodnih sredstava (sopstvenih ili pozajmljenih) u osnovne fondove (zemlju, mašine, građevinske objekte itd.) ili poslove čiji će efekti nastupiti kasnije (školovanje, istraživanje i razvoj itd.); involucija; proces nazadovanja i raspadanja (dezintegracije) nekih struktura; iredentizam; oblik nacionalizma koji teži da uz nacionalnu manjinu koja živi na teritoriji druge države pripoji i tu teritoriju; može biti opravdan samo ako su manjine nasilno otcepljene od matične nacije; intervju; planski vođen razgovor ispitivača sa ispitanikom u cilju prikupljanja potrebnih informacija za neko istraživanje; može biti u usmenom ili pismenom obliku, individualnog ili grupnog oblika itd.; islam; druga po veličini religija koju je osnovao prorok Muhamed u 7. veku;zasniva se na tzv. pet stubova islama (pokornosti božjoj, Alahovoj, volji): obaveznost molitvi Alahu; obaveza posta u mesecu ramazanu; odlazak na hadžiluk u Meku; davanje milostinje sirotinji (zekat) i učestvovanje u borbi protiv svetih neprijatelja (džihad);

istoricizam; kritički naziv za preterano isticanje značaja istoriografskog i opisnog prikazivanja društvenih pojava na uštrb teorijskog i prospektivnog;

istorijski materijalizam; naziv za opštu teoriju čoveka, prirode i društva koju su razvili Marks i Engels, kao i za metod njihove analize;

istorizam; pristup koji smatra daje istorija najbolji put i obrazac za naučno istraživanje svih fenomena i procesa;

27javno-privatno partnerstvo; ugovorni odnos u kojem privatni partner preuzima odgovornost za realizaciju dela (ili celine) neke javne funkcije; kooperacija javnog i privatnog sektora sa sinergijskim efektima, u kojoj se udružuju resursi partnera u cilju pružanja javne usluge ili razvoja javneinfrastrukture;jedinstvo vlasti; princip po kojem sve oblike državne vlasti (zakonodavnu, izvršnu i sudsku) vrši jedan organ, suprotno principu podele vlasti kao bazičnoj pretpostavci njene demokratske kontrole; jeres; učenje ili mišljenje koje odstupa od zvanične crkvene doktrine (u širem smislu i druge uticajne organizacije); jeretici (krivovemici, otpadnici, disidenti)) su slobodoumni mislioci koji su uvek bili proganjani i kažnjavani;Jevanđelja; svete knjige o životu, radu i

stradanju isusa Hrista; od preko sto jevanđelja najpoznatija su: po Marku, po Jovanu, po Mateju i po Luki; jezik; najvažnija komponenta kulture; jezik predstavlja društveno strukturiran i otvoren sistem zvučnih simbola - reči i rečenica - sa specifičnim i proizvoljnim značenjem; uključuje i neverbalnu komunikaciju zasnovanu na gestikulaciji;

jezuitizam; način delovanja jezuitskog (isusovačkog) katoličkog reda koji se odlikuje lukavošću, pritvomošću i licemerjem;

judaizam; nastao kao monoteistička religija jevrejskih nomada oko 1000 god. p.n.e. čija je suština u verovanju da Bog zahteva pokoravanje strogim moralnim zakonima; jurisdikcija; nadležnost, odnosno delokrug na koji se prostire pravo;

karijerizam uvek prati bezobzirno nametanje, neprincipijelnost, protekcije, nepotizam (rođačke veze), laži itd.;

karitativni rad; dobrotvoran humanitaran rad koji se zasniva na milosrđu;

kartel; oblik kapitalističkog monopolnog udruživanja s ciljem da se eliminiše

konkurencija i ostvari kontrola tržišta, cena, obima ponude, investicija, tehnologije itd.;

kasino ekonomija; sistem spekulativnih berzanskih i bankarskih transakcija kojima se preko noći, kao u kasinu, postaje bogat, ili siromašan; kasta; oblik socijalne stratifikacije određena rođenjem karakterističan za indijsko društvo; odlikuje je velika zatvorenost; kastomizacija; organizovanje proizvodnje prema zahtevima i željama mušterija katoličanstvo; najbrojnija grana hrišćanstva organizovana kao univerzalna (gr. katholikos znači opšti, univerzalni) religija u vidu moćne i strogo hijerarhijski ustrojene rimske crkve na čelu s papom; kejnzijanizam; ekonomska doktrina (nazvana po engl. ekonomisti Dž.M.Kejnsu) po kojoj država treba da vodi aktivnu ekonomsku politiku i obuzdava stihiju tržišta;kibernetika; "nauka o upravljanju i komuniciranju

kod životinja i mašina" (N.Viner); pokušaji primene na ljudsko društvo trpe od neprihvatljivog redukcionizma i šematizma;

kiber (sajber) prostor; virtuelni prostor unutar globalnih informacionih mreža unutar kojih se ostvaruje elektronska komunikacija bez fizičkog prisustva;

kiber kriminal; krivična dela počinjena pomoću intemeta kao što su upadi na bankovne račune, krađa poslovne i tehničke

29klerikalizam; mešanje crkvenih ljudi u politički život

društva, što je usuprotnosti sa principom odvojenosti crkve

od države, što se primenjuje u svim sekularnim državama;

klijentela; skup korisnika usluga neke ustanove (pojedinca);klika; grupa ljudi tesno povezanih zajedničkim interesima;

kmetstvo; odnos feudalne zavisnosti seljaka prema vlasnicima na čijoj zemlji žive i rade;kohabitacija; zajednički život bez formalno sklopljenog braka; kokus; grupa političara ili eksperata koji lobiraju u najvišim organima vlasti SAD za pravilan tretman nekog problema, neke zemlje ili organizacije; kolaboracija; saradnja; zajednički rad na nekom poslu; kolektivizam; politička ideologija, suprotna individualizmu, koja smatra da su celovitost i organsko jedinstvo zajednice (klase, nacije, države) važniji od pojedinaca;kolerik; čovek koji se lako i brzo uzbuđuje, razdražuje i ljuti; kolonija; teritorija bez suvereniteta koja je u ekonomskom i političkom smislu zavisna od matične zemlje; kolonizacija; osvajanje (najčešće nasilno) neke zemlje ili teritorije i nastanjivanje u njoj;komasacija; spajanje i ukrupnjavanje manjih raštrkanih poljoprivrednih poseda, pri čemu prvobitni vlasnici dobijaju zemlju na nekom drugom mestu; komodifikacija; poimanje i vrednovanje svega stvorenog kao robe (engl.

commodity: roba, artikal, predmet trgovanja);,

komparativni (uporedni) metod; naučni metod ocenjivanja

napetost, neprijateljstvo, rivalstvo, konkurencija, neslaganje u stavovima oko ciljeva, vrednosti itd.

konformizam; ponašanje u skladu s normama i

ulogama grupe kojoj pripadamo; konfučijanizam; učenje kineskog mudraca Kung-fu-

ce-a iz 6. veka p.n.e. pokome čovek treba da teži tome da svoj život prilagodi unutrašnjem skladu prirode;

konkordat; ugovor između rimskog pape i neke države o pravima katoličke crkve u toj državi;

konkubinat; relativno trajna vanbračna zajednica po svemu, osim po formalnoj legalizaciji, slična braku; konkurencija; rivalstvo i borba između pojedinaca i grupa za ograničene resurse, društveni položaj, mesto na tržištu, uticaj u društvu itd.; konotacija; veći raspon asocijacija koje mogu biti vezane uz neku reč ili znak; konsenzus; saglasnost o bazičnim vrednostima, ciljevima i načinima njihovog ostvarivanja unutar društva, zajednice ili grupe; konstitucionalizam; ustavnost; oblik upravljanja državom zasnovan na ustavu; konstruktivizam; mišljenje daje naučna spoznaja tek obična "konstrukcija" nastala u okviru društvenih procesa koji su istovetni svim ostalim procesima u životu;kontingencija; nepredviđena okolnost, događaj ili faktor konkretne situacije koji može uticati na neke događaje ili procese; kontrakultura; skup vrednosti, normi i obrazaca ponašanja neke grupe koji su u potpunom raskoraku i suprotnosti s kulturom šire društvene zajednice;

31korporativizam; učešće predstavnika i poslodavaca i radnika u procesu donošenja državnih odluka putem njihovih organizacija (npr. unije poslodavaca, sindikata itd.); korporativno (unutrašnje) preduzetništvo; pokretanje pređuzetničlcih

inicijativa i poduhvata unutar već postojećeg preduzeća od strane zaposlenih;

korupcija; situacija u kojoj lice ovlašćeno da donosi odluke i preduzima radnje u javnom interesu, modifikuje svoje odluke i postupke u cilju ostvarenja privatnog interesa;

kosmopolitizam; shvatanje da svakom čoveku ceo svet treba da bude "zavičaj", a ne samo lokalna sredina, domovina, nacija i si.; kreacionizam; učenje izvedeno iz doslovnog tumačenja biblijskog stvaranja sveta prema prikazu u Knjizi Postanja; suprotno evolucionističkom shvatanju razvoja sveta; kreativnost; stvaralačka sposobnost ljudi da stvore nešto novo, originalno; kreativna destrukcija; izraz J.Šumpetera kojim označava proces stvaranja novog urušavanjem starog; kreativna imitacija; stvaranje novog oponašanjem već postojećeg; kredencijalizam; ”bolest diploma” ili praksa da se društveni, posebno poslovni, položaji dobijaju isključivo na bazi formalnih kvalifikacija i diploma; kriminalitet; pojava kršenja zakona kojima se štite osnovni društveni interesi i vrednosti; kriminalno delo je samo ono koje je zabranjeno krivičnim normama;kriminologija; nauka o uzrocima, pojavnim oblicima, strukturi, izvršiocima i posledicama

32kulturni imperijalizam; dominacija jedne kulture nad drugima i sprečavanje razvoja lokalnih kultura; kulturni kapital; bogatstvo različitih oblika znanja ili ideja koje opravdavaju održavanje statusa i moći; kulturologija; nauka o kulturi, pri čemu je otvoreno pitanje predmeta izučavanja, tj. kulture kao takve; videti pojam kulturalizam; kuluk; radna obaveza seljaka prema feudalcu; obavezan besplatan rad na izgradnji nekih objekata za potrebe zajednice (npr. sela); težak, mukotrpan rad; kupolioličari; ljudi koji pate od preterane potrebe za kupovanjem; kvalitativna analiza; analiza osnovnih svojstava, suštine, porekla, unutrašnjih veza i odnosa unutar proučavane pojave, dakle dublje od običnog kvantitativnog ispoljavanja te pojave; kvalitet života; sintetička kategorija koja obuhvata veliki broj različitih obeležja koja opisuju uslove u kojima neko živi: od prirodnih uslova (zdrava životna sredina), peko društvenih (stabilnost, bezbednost, demokratske slobode, ljudska prava itd.) do neposrednih pokazatelja ličnog i porodičnog standarda i materijalnog blagostanja; kvantofrenija; prevelika (frenetična) sklonost ka kvantitativnim analizama

društvenih pojava i njihovo interpretiranjejezikom prirodnih, tehničkih i matematičkih nauka;

kvazi tržišta; tipovi tržišta koja postavljaju vlade bilo kao jedini prodavci

određenih usluga (npr. obrazovnih, zdravstvenih i si.), bilo kao jedini kupci;

kvir (engl. queer) - termin kojim se označavaju gej muškarci, lezbejke,

biseksualci, transvestiti i

liberalizam; slobodarstvo; ideologija koja se zasniva na vrednostima kao što su: individualne slobode, jednakost pred zakonom i privatna svojina; liberalna demokratija; politički sistem predstavničke demokratije u kojoj glasači mogu da biraju između dve ili više stranaka/partija; libertarijanizam; politička filozofija koja zagovara ideju da pojedinci treba da budu slobodni sve dotle dok ta sloboda ne ugrožava istu takvu slobodu drugih pojedinaca; ideja da svi odnosi među ljudima treba da budu dobrovoljni i da se zasnivaju na konsenzusu libido; seksualni nagon; požuda, strast, pohota;ličnost; stabilan sistem individualnih osobina

svakog čoveka po kojem se onrazlikuje od drugih ljudi (npr. doslednost, pravičnost, hrabrost, nesebičnost, samopregor itd.);

liderstvo; vođenje, odnosno uticanje i usmeravanje grupe ka određenim ciljevima;

lobi; grupe koje zakulisno utiču na donošenje političke odluke u interesu određenih struktura (privrednih: naftaši, farmeri, vojna industrija itd., političkih, nacionalnih, itd.); lokalna zajednica; najmanja teritorijalna grupa u kojoj je moguće organizovati sve važne društvene funkcije; lonac za topljenje (melting pot); proces stapanja različitih manjinskih kultura kada migranti dođu u zemlju useljenja (npr. u SAD) u kojoj postoji dominantna kultura; lovci na talente (head hunters); pojedinci ili specijalizovane agencije koje sebave traženjem i pribavljanjem izuzetno sposobnih stručnjaka i menadžera za potrebe drugih organizacija; ludilo; mentalni poremećaj, bolest, koja onemogućuje normalno socijalno

makijavelizam; društveno delovanje koje je usmereno na ostvarivanje svojih

ličnih ili grupnih ciljeva korišćenjem svih raspoloživih sredstava; metafora nemoralnog ponašanja; makro sociologija; proučava socijalne odnose i procese (ekonomske,

demografske, političke , kulturne i dr.) unutar i između većih grupa, institucija i društvenih sistema;

malograđanin; naziv za čoveka bez stabilne socijalne pozicije koji je sklon različitim, uglavnom nemoralnim, taktikama opstanka zasnovanim na kolebljivosti, prevrtljivosti, podilaženju jačem i omalovažavanju slabijeg isl.; naglašena sklonost ka materijalnim vrednostima, primitivnom ispoljavanju moći, bezobzirnosti i bahatosti itd.;

maltuzijanstvo; nenaučno objašnjenje (prema T. Maltusu) razvoja stanovništva čiji se tobožnji eksponencijalni rast mora veštački obuzdavati (npr. ratom), jer se sredstva za život povećavaju znatno sporije (aritmetičkom progresijom), što može dovesti do bede;

manipulacija; usmeravanje nekoga ili nečega u skladu sa željama i interesima takvog usmeravanja(manipulatora), pri čemu onaj koje usmeravan (manipulisani) toga nije svestan; mediji masovnih komunikacija imaju ogroman potencijal za manipulacije;

manjinska vlada; vlada formirana od jedne partije ili koalicije partija koja nema većinu mesta u parlamentu manira; ritualna izreka izbramanskih svetih knjiga Veda; bezbroj puta ponovljena parola;manufaktura; ručna proizvodnja robe zasnovan na detaljnoj podeli rada; prelazni oblik između zanatstva i industrije;

35

masovni mediji; sredstva komuniciranja koja dopiru do najšire publike: novine, časopisi, radio, televizija, internet itd.; masovna proizvodnja; velikoserijska proizvodnja namenjena masovnom tržištu; masovno obrazovanje; široka obuhvatnost populacije nekim vidom obrazovanja, najčešće osnovnim, a u poslednje vreme i višim nivoima; matrijarhat; sistem stratifikacije zasnovan na favorizovanju i dominaciji žena; matrilinearnost; sistem porekla prema kojem se srodstvo određuje prema majčinoj strani; matrimonijum; brak, supružništvo; bračno stanje;McDonaldizacija društva; izraz Dž. Ricera kojim opisuje proces racionalizacije i standardizacije funkcionisanja društva na principima poznatog lanca brze hrane: efikasnost, uniformnost i automatizovana kontrola; medijana; vrednost obeležja koja se nalazi u sredini serije uređene prema veličini obeležja; deli zbir svih frekvencija na dva jednaka dela; medijski imperijalizam; dominacija globalnih medija (CNN, BBC i dr.) u lokalnim medijskim prostorima kojima se masovno nude ili nameću kulturni proizvodi Zapada; medikalizacija; shvatanje da se svi, ili barem većina, društvenih poremećeja zdravlja do čega dolazi zbog nepravilne ishrane, nedovoljnog kretanja, stresova, konflikata i si., mogu otkloniti savremenim lekovima i drugom medicinskom terapijom; mediokritet; čovek prosečnih umnih i- stručnih sposobnosti; mediokratija; vladavina mediokriteta; vladavina medija, odnosno sredstava javnog informisanja megalopolis (megagrad); neprekinuti niz povezanih

36menadžment ljudskih resursa; naučna disciplina i

upravljačka funkcija koja se bavi svim aspektima zaposlenost u organizacijama, polazeći od analize poslova, planiranja radnih mesta, regrutovanja,, izbora, obuke, ocene i nagrađivanja radnika, kao i brige o njihovom razvoju, zdravlju itd. menadžment znanja (knowledge management); posebna disciplina upravljanja (planiranje, organizovanje, vođenje i kontrola) znanjem kao najvažnijim razvojnim resursom;

menadžerska revolucija; nagli porast broja menadž;era kao izraz potrebe za menadžerskim načinom upravljanja, posebno ш poslovnim organizacijama

meritokratija; nagrađivanje prema talentu, naporu i postignućima, a ne prema klasnom položaju;

merkantilizam; ekonomsko učenje, nastalo krajem 115. veka, koje je isticalo centralni značaj trgovine kao načina sticanja bcogatstva zanemarujući važnost proizvodnje; mesija; spasitelj, izbavitelj (npr. Isus Hristos za hrišcćane); mesijanizam; shvatanje daje pod vodstvom harizmaitičnog čoveka moguće ostvarenje kolektivnih želja nekog naroda, klase ili elite; mešovita privreda; tržišna privreda u kojoj istovremeno posluju državne i privatne firmemešoviti ("hibridni”) sistem; politička situacija kada biračko telo direktno bira i parlament i predsednika, a predsednik imenuje: premijera (koji ne mora biti iz predsednikove stranke) i vladu na osnovu snazmernog učešća stranaka u parlamentu; kohabitacija metateorija; teorija koja za svoj objekt

37

misionari; oni koji propovedaju i šire veru ili vrše ideološku propagandu; mit; priča iz narodnog predanja o natprirodnim bićima, precima Junacima i njihovim delima itd.; mitologija; skupljanje, proučavanje i objašnjavanje mitova; skup mitova nastalih unutar jedne civilizacije ili naroda;

mitomanija; bolesna sklonost ka mitovima, odnosno ka izmišljanju i preterivanju u opisivanju nekih događaja; mizantropija; mržnja prema ljudima; sklanjanje od ljudi; povučenost; mizerija; beda, jad, nesreća; beskarakteran čovek, ništarija; mizoginija; mržnja muškaraca prema ženama; starh muškarca od ženskog tela i normalne seksualne aktivnosti; mobing; psihološki teror na radnom mestu koji se ogleda u neprijateljskoj i neetičkoj komunikaciji, ignorisanju, marginalizaciji, ponižavanju, maltretiranju od strane rukovodioca ili ostalih kolega; moć; sposobnost da se nešto promeni ili pak sačuva nepromenjeno, uvek u skladu s voljom samo jednog ušesnika društvenog procesa; pokoravanje se obično zasniva na sili, za razliku od vlasti koja poslušnost ostvaruje i na drugim, legitimnim, izvorima; modernizacija; proces prelaska tradicionalnih i manje razvijenih društava ili institucija na viši i moderniji nivo; poseban značaj ima industrijalizacija i tehnološke inovacije; modul; sastavni deo nekog složenog sistema koji se iz njega može izdvojiti i biti zamenjen drugim delom; modus; vrednost obeležja u nekoj seriji koje ima najveću učestalost (frekvenciju);

teritorije i često izazivaju velike sukobe, pa i ratne (oba svetska rata i mnogi lokalni ratovi poslednjih decenija);

monoteizam; verovanje u jednog boga; judaizam, hrišćanstvo (pravoslavlje, katoličanstvo i protestantizam) su najuticajnije monoteističke religije; moral; specifična društvena norma i oblik svesti koji se manifestuje u

vrednosnom procenjivanju ljudskih postupaka i htenja kao dobrih ili loših; sastoji se od tri komponente: moralne norme, moralnog suda i moralne sankcije; istorijski i geografski je veoma različit;

moralni hazard; spremnost korisnika kredita da prihvati veću kamatu samo da dobije zajam, nezavisno od toga da li će njegova investicija biti uspešna;

morfologija; nauka o oblicima;mortalitet; smrtnost, izražava se kao odnos broja umrlih na 1000 stanovnika; motivacija; pobuda, povod i podstrek da se mobiliše volja i energija radi

ostvarenja nekog unapred određenog ili zadatog cilja; motivatori mogu biti različiti: nagrade, kazne, želja za postignućem, prestiž, inat itd.;

mrežna ekonomija; sistem nebrojenih poslovnih veza između privrednih subjekata koje se uspostavljaju pomoću interneta i drugih telekomunikacionih mreža; e-business;

multikulturalna društva; društva u kojima neometano egzistira kulturni

pluralizam, tj. slobodno se ispoljavaju različite subkulture koje uživaju i zakonsku zaštitu;

multilateralizam; učenje koje se zalaže za potpunu slobodu međunarodne trgovine;

multinacionalne kompanije (MNK); poslovne korporacije

39nacionalna država; tip države u kojoj

velika većina građana i organa vlasti pripada istoj naciji;

nacizam; rasistička ideologija koja se zasniva na stavu da samo zajednica "krvi i tla" ima smisla zbog čega su svi ostali, drugačiji, nepoželjni i treba ih proterati ili uništiti;

načelo; princip; polazni stav; polazna misao;nadzor; nadgledanje aktivnosti podređene

populacije od strane nadležnih organa; može biti neposredan i indirektan (razne evidencije, kartoteke, baze podataka, internet itd.); narkomanija; pojava korišćenja opojnih droga koje opasno ugrožavaju zdravlje korisnika, lažni osećaj zadovoljstva i snage, opasno i nepredvidljivo ponašanje i dugotrajnu zavisnost, kao i ekonomsku iscrpljenost zbog visokih cena nabavke;

narod; velike etničke grupe nastale spajanjem manjih društvenih zajednica(rodova, plemena, bratstava i td.) koje duže vreme žive na istoj teritoriji i formiraju zajedničku kulturu (jezik, veru, moral, kulturu, tradiciju itd.);

naselje; trajan ili privremen oblik ljudske naseljenosti; teritorijalna društvena grupa s razvijenim unutrašnjim funkcijama i odnosima; selo i grad su dva osnovna tipa naselja koji su izloženi prožimanju - rurbanizaciji;

nasilje; legalna ili nelegalna upotreba fizičke sile da bi se ljudi primorali na određeno ponašanje; u poslednje vreme izraženi su i drugi vidovi nasilja kao: medijsko, duhovno, mentalno, estetsko, političko, ekološko itd.;

natalitet; broj živorođene dece na 1000

proširivanju funkcionalističkog intelektualnog dometa, uz istovremeno zadržavanje njegovog teorijskog jezgra;

neoliberalizam; ekonomska doktrina koja se opire svakoj državnoj intervenciji u privredi tvrdeći daje tržište najbolji i najpravičniji regulator svih ekonomskih tokova; tržišni fundamentalizam;

neoluditizam; povremeni pokušaji uništavanja mašina i opreme od strane radnika koji u njima vide uzrok svog lošeg socijalnog položaja zbog nezaposlenosti;

neomarksističke teorije; sociološke teorije nadahnute Marksovim učenjem koje su razvile sopstveni pristup; umanjuju ulogu ekonomije, a ističu važnost kulture; razvile su se kao odgovor i na kritike Marksa i na razvoj društva nakon njegove smrti;

neokolonijalizam; novi vid faktičkog kolonijalizma bivših kolonijalnih sila prema svojim bivšim kolonijama, koje se nisu, uprkos svojoj formalnoj političkoj nezavisnosti i suverenosti suštinski, tj. ekonomski, tehnološki i kulturno emancipovale;

neopipljiva imovina; opšti naziv za sve resurse znanja, iskustva, visokemotivacije, dobre organizacije i vođenja kao izvora poslovne uspešnosti;

neopozitivizam; filozofski pravac, nastao posle prvog svetskog rata u Beču, koji se oslanja na nove rezultate prirodnih i tehničkih nauka;

nepotizam; zloupotreba rodbinskih veza prilikom dobijanja važnih društvenih, političkih i profesionalnih funkcija; sklonost ka zapošljavanju rođaka;

neprofitne organizacije; udruženja građana, nevladine i druge organizacije kojima nije cilj sticanje profita, već poboljšanje kvaliteta života,

nominaiizam; sredniovekovno učenje po kome ideje i apstraktni pojmovi postoje samo kao nazivi (imena) i ništa im ne odgovara u stvarnosti;norme; pravila, propisi, odredbe; utvrđeni sistemi ponašanja (društvene norme); nomotehnika; znanje i veština sastavljanja zakona;nova desnica; politička filozofija koja teži obnovi ideja liberalizma 19. veka, a

pre svega slobodnog tržišta i odsustva državnog intervencionizma u ekonomiji;

nova ekonomija; novi koncept privrede koji se zasniva na visokoj tehnologiji (ponajviše informatizaciji), privatizaciji, deregulaciji, liberalizaciji i globalizaciji;

nova levica; idejni i politički pokret nastao krajem 60-ih god. prošlog veka s ciljem da se radikalizuju zahtevi "stare levice" kojaje navodno otupila svoju borbu za socijalnu pravdu; noseća socijalna snaga "nove levice" bili su studenti i omladina; nova "nova levica"; naziv za najnovije cmti i alterglobalističkepokrete

koji na prilično masovan, ali ipak nedovoljno uspešan način reaguju protiv sadašnje globalizacije; nova ”nova ekonomija”; koncept koji tzv. novu ekonomiju vidi kao mrežnu privredu suštinski proisteklu iz novih znanja, novih ideja i kreativnosti; nova radnička klasa; novi sloj radništva koji nastaje na podlozi nove tehničke podele rada u okviru visokoautomatizovanih industrijskih grana kao što su automobilska, avio, hemijska i dr. industrije; novi društveni pokreti; zajednički naziv za društvene pokrete nastale u zapadnim društvima u drugoj polovini prošlog veka kao što su: antinuklearni, ekološki, feministički, konzumeristički, antiglobalistički itd.;

oblici srodstva; afinalno — rodbina supružnika (svojta); konjugalno - vezani ženidbom; konsangvinalno - krvno srodstvo; obogaćivanje posla; horizontalno i vertikalno širenje posla u cilju povećanja interesa, kreativnosti i motivacije zaposlenih; obrazovanje; sistematsko i

formalizovano prenošenje znanja, veština i vrednosti sjedne generacije na drugu; u moderno doba razvijaju se savremeni školski sutemi: od osnovnoškolskog obrazovanja, koje je obavezno u većini zemalja, preko srednješkolskog nivoa do najvišeg, univerzitetskog, koje, takođe ima više nivoa; obred; formalizovan obrazac ponašanja koje sadrži niz aktivnosti koje se redovno ponavljaju jer imaju simboličku vrednost; odgovornost; obaveza izvršenja dodeljenog i preuzetog zadatka uz zadovoljavajuće rešenje; odliv mozgova (brain-drain); odlazak školovanih, posebno mladih, ljudi iz

manje razvijenih u visokorazvijene zemlje iz raznih razloga (ekonomskih, karijemih, bezbednosnih, političkih itd.);

odlučivanje; proces pripremanja, donošenja, sprovođenja i kontrole odluka o različitim društvenim pitanjima; izbor između više alternativa za rešenje nekog problema;održivi razvoj; koncept razvoja koji uzima u obzir i potrebe razvoja budućih, još nerođenih, generacija; naglasak je na ekološkoj održivosti i očuvanju prirodne sredine; oligarhija;

oblik vladavine od strane malobrojne grupe; oligopol; tržišna situacija u kojoj se na strani ponude nalazi samo nekoliko proizvođača;oligarsi; ruski popularni naziv za tajkune i

superbogataše;ombudsman; poverenik, narodni advokat, čuvar

organizacija u zavisnosti od načina okupljanja članova, delatnosti, ciljeva, broja članova, otvorenosti/zatvorenosti organizacije itd.;

organizaciona kultura; relativno trajan i specifičan sistem osnovnih vrednosti, stavova, normi i običaja koji određuju organizaciono ponašanje svih pojedinaca i grupa u organizaciji; karakter i posebnost neke organizacije;

organizaciono učenje; učenje unutar organizacije pomoću kojeg ona stalno prati svoju okolinu i prilagođava se njenim promenama;

orijentalizam; akademski diskurs koji stvara čvrstu podelu na Istok-Zapađ;

orijentalna despotija; društvo u kojem nema individualnih prava građana i ličnih sloboda, već država dominira nad civilnim društvom;

ortođoksija; bezuslovno i kritičko zastupanje neke ideje ili koncepta verujući da je ono jedino ispravno; pravovemost;

osmanizam; doktrina po kojoj osmansku (tursku) naciju čine i svi potlačeni - neturski - narodi; naziv nosi po turskom sultanu Osmanu;

ostrakizam; progonstvo nekog, najčešće moćnog i veoma uticajnog pojedinca iz neke zajednice, obično na neko izolovano mesto (ne mora da bude zatvor), kako on ne bi vršio neželjeni uticaj na tu zajednicu;

otvoreno društvo; koncepcija K.Popera u kojoj se zalaže za otvorenu kritiku svih vidova znanja i socijalnih politika u jednom društvu;

Ppacifizam; opšte i bezuslovno protivljenje ratu i

44

participacija; učešće zaposlenih u upravljanju preduzećem zajedno sa

poslodavcima i profesionalnim upravljačima (menadžerima); oblik industrijske demokratije i samoupravljanja; učešće građana u upravljanju;

partikularizam; društveni i politički angažman koji je motivisan parcijalnim (posebnim ili čak samo pojedinačnim) interesima, najviše ekonomskim;

partitokratija; vladavina stranaka koje preuzimaju nadležnosti legalnih i legitimnih državnih organa;

partnerstvo; ortakluk ili zajedničko učestvovanje u nekom poduhvatu;

paternalizam; očinska ili pokroviteljska vlast pojedinca ili grupe nad drugim pojedincem ili grupom koji se smatraju nedoraslim ili nesposobnim za donošenje odluka;patologija; stanje bolesnog organizma; i društva (društvena patologija); patrijarhat; dominacija muškaraca nad ženama; gotovo sva savremena društva su patrijarhalna;

patrilinearnost; sistem određivanja porekla u kojem se srodstvo određuje prema očevoj liniji;

patrimonijalizam; vlast koja se vrši na osnovu potpuno ličnog privatnog prava (nasleeđenog od oca); patriotizam; rodoljublje; specifična emotivna vezanost pojedinca ili određene grupe za svoj uži ili širi zavičaj, državu, domovinu; vrsta kolektivnog identiteta koji se ispoljava kroz ljubav i odanost nekoj od zajednica; pauperizacija; proces relativnog osiromašenja radnika u odnosu na kapitaliste, čak ako realne nadnice i životni standard radnika raste; pedofilija; seksualno iskorišćavanje dece;

45

poliarhija; vladavina mnogih, stoje antonim (suprotnost) totalitarizmu; policentrizam; postojanje više centara; organizacija države kao zajednice više nezavisnih upravljačkih struktura; poligamija; brak u kojem supružnik ima više od jednog bračnog partnera istovremeno;poliginija; brak jednog muškarca s dvije ili više žena istovremeno; poliglota; čovek koji zna više stranih jezika; politeizam; verovanje u više bogova;politička kultura; skup stavova, vrednosti, pravila i ciljeva koji utiču na politički sistem neke zemlje i ponašanje njenih građana; politička stranka (partija); organizacija ljudi koja ima,cilj osvajanje političke vlasti na legalnim izborima; politički program stranke je osnova delovanja i okupljanja članstva; politika; u najširem smislu to je proces upravljanja bilo kojom društvenom

aktivnošću radi ostvarivanja određenih ciljeva; u užem smislu to je vođenje državnih poslova;

polutani; radnici-seljaci, odnosno seljaci-radnici, kao mešovito radno aktivno stanovništvo koje delimično radi u poljoprivredi, a drugim delom u nekoj nepoljoprivrednoj delatnosti (industriji, trgovini, turizmu, saobraćaju itd.); polusvet; ovaj izraz je isprva označavao prostitutke (kurtizane), a danas se njime nazivaju svi deklasirani i marginalizovani pojedinci ili grupe; ponder (koeficijent važnosti); numerička vrednost koja pokazuje značaj nekog elementa prilikom izračunavanja nekog pokazatelja (npr. ponderisana aritmetička sredina);

porodični budžet; plan prihoda i rashoda porodičnog domaćinstva za određeni vremenski period (nedelju, mesec, godinu); posesivni sindrom; skup simptoma koji ukazuju na strast posedovanja; obuzetost potrebom za posedovanjem stvari ili vlasti nad drugom osobom; posmatranje; metod istraživanja u sociologiji i antropologiji

koji se zasniva na neposrednom opažanju istraživača; može se odvijati bez učestvovanja ili sa učestvovanjem istraživača u posmatranoj pojavi ili procesu; postindustrijsko društvo; društvo koje se zasniva na znanju i informacijama; postmodernizam; shvatanje da se društvo kreće vanistorijski i bez vere u progres i naučnu racionalnost; postmodernim društvom dominiraju novi mediji koji su uništili naš odnos prema sopstvenoj prošlosti (Z.Bodrijar) i stvorili prividni univerzum prepun novih slika i novih značenja; posttraumatski stresni poremećaj (PTSP); reaktivni psihički poremećaj nastao kao posledica preživljenih katastrofičnih događaja, teških telesnih trauma, progonstva, terorizma i si.; postvarenje (reifikacija); situacija u kojoj se čini da društveni odnosi nisu pod ljudskom kontrolom već se ljudi osećaju otuđeni, kao stvari; postulat; stav koji nije podložan proveravanju, jer je navodno očigledno tačan (aksiom);potkultura; kultura posebne grupe unutar jednog društva; karakterišu je posebne vrednosti, norme, stilovi života, simboli itd.; potreba; osećaj nedostatka nečega (hrane, bogatstva, moći, ugleda, znanja, volje itd.); smatra se da su potrebe najjači motivator ljudskog delovanja; potrošačko društvo; shvatanje daje savremeno društvo ušlo u fazu razvoja ukojoj se glavni problemi

pravo; sistem društvenih normi koje sankcioniše država kao isključivi nosilac monopola fizičke sile; pravoslavlje; istočno ili ortodoksno hrišćanstvo (gr. ortodoksos znači pravoveran) koje se posle raskola sa katoličanstvom (1054. god.) razvijalo na

principima autokefalnosti, tj. nacionalne samostalnosti crkve, bez jedinstvene svetske centrale; u naše krajeve pravoslavlje je

stiglo preko Vizantije u 9. veku, a 1219. god. Sava nemanjić je osnovao samostalnu srpsku arhiepiskopiju u Žiči; praznoverje; sujeverje; verovanje u tajanstveni uzročno-posledični odnos u

kojem izvesni predmeti, reči, postupci, simboli itd. uzrokuju dobre ili loše posledice; iskrivljeno religijsko osećanje zasnovano na strahu ili neznanju;

predestinacija; verovanje daje Bog unapred svakom čoveku odredio njegovu sudbinu, tj. spasenje ili prokletstvo;

predrasuda; predubeđenje; loše mišljenje o drugima, bez dovoljno dokaza i opravdanja za to;predstavnička demokratija; sistem upravljanja društvom u kojem građani biraju svoje predstavnike da odlučuju u njihovo ime; preduzetnička kultura; kultura koja ističe svojstva svake individualne, a posebno poslovne inicijative, visoke motivacije i sklonosti za preuzimanje rizika u preduzimanju nekog poduhvata; preduzetništvo; koncept privređivanja koji se zasniva na privatnom vlasništvu kapitala, ekonomskim slobodama; privatnoj inicijativi i spremnosti da se preuzme rizik ulaganja; prestiž; uvažavanje nekog pojedinca ili grupe zbog njihovog statusa; pretraživač (engl. browser); kompjuterski program za

intenzivnosti rada; znanja i iskustva; tehnološke opremljenosti; prirodnih faktora; organizacije rada, sistema nagrađivanja radnika itd;

profano; svetovno, suprotno svetom;profesionalizam; odnos prema svom zanimanju i radnom mestu sa stanovišta visoke odgovornosti, stručnosti i posvećenosti

čime se obezbeđuje visok i status i ugled, odnosno društveno priznanje; profesija; zanimanja zasnovana na sistematskim i formalnim znanjima; profesionalna etika; moralna pravila koja su specifična i dodatno važna i

obavezujuća za pojedina zanimanja (npr. lekara, sudije, učitelja, vojnika, trgovca itd.);

profit (dobit); novčani (na tržištu realizovani) oblik viška vrednosti koji prisvaja vlasnik kapitala kao svojevrsnu cenu upotrebe svog kapitala; razlika između ukupnog prihoda i ukupnih troškova poslovanja (koji uključuju i zarade zaposlenih, odnosno cenu rada); prohibicija; zakonska zabrana proizvodnje i prodaje nekih proizvoda, npr.alkohola, duvana, opojnih droga i si.;

proizvodne snage; u širem smislu, sve što doprinosi stvaranju materijalnog bogatstva jednog društva: ljudi, sredstva za proizvodnju (sredstva i predmeti rada), organizacija i tehnologija itd., a u užem smislu, to su samo ljudi i sredstva za rad;

proizvodni odnosi (odnosi proizvodnje); odnosi koji nastaju između ljudi u procesu proizvodnje od kojih su najvažniji odnosi svojine na osnovnim sredstvima za proizvodnju;

promiskuitet; potpuna sloboda seksualnih odnosa između svih srodnika različitih generacija;propaganda; plansko širenje ideja (političkih,

49prozelitizam; preobraćanje (dobrovoljno ili nasilno) iz jedne vere u drugu;

prvi svet; grupa ekonomski najrazvijenijih industrijskih i kapitalističkih zemalja;

prvobitna akumulacija (kapitala); period prve faze razvoja kapitalizma koju je karakterisalo nasilno odvajanje proizvođača od sredstava za proizvodnju i beskrupulozno prisvajanje svih bogatstava;

prvobitna zajednica; najstarija epoha društveno-ekonomskog razvoja ljudskog društva koja je trajala do pojave robovlasništva kao prve klasne epohe;

psefologija; proučavanje ponašanja birača i predviđanje izbornih rezultata;

psihoanaliza; prvi naučno zasnovan metod psihoterapije (osnivač S. Frojd) koji psihičke bolesti i poremećaje tumači kao reakcije čoveka na nezadovoljene potrebe i želje potisnute upodsvest; veliki značaj pridaje libidu;

psihologizam; sociološki pravac koji sve društvene pojave objašnjava psihologijom pojedinca ili njihovih grupa;

Rracionalizacija; termin M. Vebera kojim on opisuje proces pomoću kojeg se tradicionalno mišljenje i praksa zamenjuju onima koji se zasnivaju na efikasnosti, ostvarivanju ciljeva, efektivnošću i kontrolom; rad; svrsishodna ljudska aktivnost u kojoj čovek prilagođava prirodu svojim potrebama;radikalizam; zalaganje za fundamentalne i korenite

strukturne promene u društvu;radna sredina; ukupnost fizičkih (prostornih,

razvoj; proces društvenih pramena koji pored kvantitativne ima i kvalitativnu (strukturnu) dimenziju što ima i odgovarajuzći vrednosni sadržaj; recesija; zastoj i smanjivanje ekonomske aktivnosti koju praterazni poremećaji kao što su porast cena, nezaposlenost, smanjen promet, javni dug itd.; redikul; ništarija; lice koje služi za

podsmeh i izrugivanje; redukcionizam; shvatanje da se celovitost (holizam) neke pojave može svesti na jednu, tzv. bitnu, uzročnu, regulatomu, determinišuću pojavu; referendum; izjašnjavanje građana za jednu od dve ponuđene opcije DA/NE o nekom pitanju od opšteg značaja; referentne grupe; grupe koja nam pomažu da definišemo svoj identitet, kao što su npr. porodica, prijatelji, kolege s posla itd.; refleksivnost; veza između znanja i društvenog života u smislu da znanje onečemu može da utiče na naše postupke (reflekse); misaonost; spontanost;

reforma; opšta težnja ka promenama (društvenim, ekonomskim, pravnim, političkim itd.) zbog različitih razloga i na različite načine, pretežno postepeno i umerenim intenzitetom;

regionalizam; podela društvenog, posebnog ekonomskog, života na fizičke regionalne podceline unutar šireg državnog prostora;

regres; suprotno progresu, nazadovanje i vraćanje na istorijski prevaziđene društvene oblike i odnose;

regresija; statističk pojam koji pretpostavlja da su varijacije jedne promenljive delimično određene njenom zavisnošću od druge promenljive;

reklama; aktivnost promovisanja sopstvenog

resocijalizacija; učenje potpuno novih obrazaca ponašanja npr. posle teške bolesti (paralize), u zatvoru, duševnim bolnicama, vojnim logorima, manastirima itd.;

restauracija; obnova ili povratak na neko ranije stanje (npr. svojinskih oblika, političkog sistema, uloge crkve itd.); pežorativan naziv za antimodemizam;

resursi; sredstva ili privilegije kao što su znanje, materijalna dobra, prava,

sloboda kretanja, pristup ljudima ili moći itd. koji se koriste u ostvarivanju neke društvene uloge ili cilja;

retorika; veština korišćenja govora kao sredstva uveravanja drugog u svoje argumente;retorzija; izvrtanje argumenta kao oblik dokazivanja u kome se nastoji iz protivničkog argumenta izvesti ono što je njemu protivno ili njime potvrđuje vlastito mišljenje; revanšizam; ideja i pokušaj povratka silom (pučem, ratom) na izgubljene političke pozicije, ekonomske privilegije ili teritorije; revizionizam; nametanje sopstvene interpretacije nekih autentičnih kategorija,teorija ili ideologija u vidu deklarativnog zaklinjanja u tu autentičnost, a sve u cilju ostvarivanja vlastite vizije društva;

revolucija; proces naglih, korenitih, masovnih i dubokih društvenih promena, uz primenu nasilja; razlikuje se i od državnog udara i od ustanka, kao oblika preuzimanja političke vlasti, jer revolucije iz temelja menjaju prirodu i ekonomskog i socijalnog sistema;'

rezolucija; politička odluka koja nema pravno obavezujući karakter; donose je parlamenti da bi izrazili priznanje, sećanje ili priznanje

rodoljublje (patriotizam); ljubav prema narodu (rodu) i domovini (patria); emocionalna vezanost za rodni zavičaj i sve ljude koji u njemu žive, nezavisno od etničkog porekla; romologija; nauka koja se bavi proučavanjem života i kulture Roma; rotacija posia; periodična pramena poslova u cilju da izvršilac nauči više poslova u radnoj grupi ili odeljenju; rukovođenje; aktivnost usmerena na postizanje unapred određenih ciljeva, ali angažovanjem drugih ljudi; ruralno društvo; društvo u kojem dominira seosko stanovništvo i seoska kultura; rurbanizacija; proces stihijskog srašćivanja (simbioze) grada i sela u kojem

dolazi do različitog intenziteta poseljačenja gradova, odnosno urbanizacije sela;

ssakralno; sveto; sve što se odnosi na svete radnje, verske obrede i crkvena dela; sangvinik; osoba živog temperamenta, veoma emocionalan i plahovit; punokrvan; sankcija; svaka reakcija drugih na ponašanje pojedinca ili grupe u ciljuobezbeđenja poštovanja normi; sankcije mogu biti pozitivne (nagrade, priznanja) i negativne (kazne), formalne i neformalne;

secesionizam; separatizam; pokret koji teži otcepljenju dela neke države;

segregacija; izdvajanje iz neke celine; najčešće prostorna (npr. u J. Africi),

seksizam; polna diskriminacija, najčešće muškaraca prema ženama; vrstamišljenja i ponašanja koje u interesu jednog pola

53semiotika (semiologija); nauka o znakovima i

porukama (verbalnim i neverbalnim);separatizam; težnja i pokušaji izdvajanja neke grupe ili organizacije iz šire celine kojoj pripada; separiranje pojedinih etničkih grupa iz zajedničke države po pravilu izaziva građanski rat (primer bivše SFRJ);

sifražetkinja; pobornica ženskog prava glasa i vćeg uticaja žena u društvu; simbol; bilo koji fenomen kojem je društveno (kulturno) pripisano određeno značenje;simbolički interakcionizam; teorijski pristup koji stavlja naglasak na ulogu simbola i jezika kao ključnih elemenata čovekove interakcije; simulakrumi; izraz Ž.Bodrijara kojim on označava kopije predmeta koji nemaju uporište u realnosti, već su plod medijske proizvodnje tzv. hiperrealnosti; sindijazmička porodica; porodica parova nastala iz grupnog braka porodice punalua;sindikat; vid dobrovoljnog organizovanja radnika radi boljeg ostvarivanja svojih radnih i socijalnih prava; sindikalizam; struja u radničkom pokretu nekih zapadnih zemalja koja ne prihvata (iz straha od birokratizacije i korupcije) političko, već samo sindilkalno organizovanje i anagažovanje radnika za svoja prava; sinergija; sadejstvo više činilaca u kojem nastaje zajednički efekat koji je veći od zbira pojedinačnih efekata tih istih činilaca; sinekura; dobro plaćen položaj koji ne zahteva mnogo rada i odgovornosti; singularizam; pristup objašnjenju sveta i njegove raznolikosti sa stanovišta samo jednog uzroka i načela, npr. ili samo materija ili samo duh; sinologija; nauka koja proučava kineski jezik i kulturu;

54slam; siromašni kvartovi velikih gradova; odlikuju ih podljudski uslovi stanovanja, visoka nezaposlenost, kriminal, prostitucija itd.; sloboda; jedna od najznačajnijih društvenih vrednosti koja podrazumeva jednakost pred zakonom, pravo na svojinu, pravo na učenje, izbor zanimanja i zapošljavanja, slobodu kretanja itd.; slobodno tržište; slobodno susretanje ponude i tražnje bez ikakvog mešanja države ili paradržavnih institucija; slogan; parola, geslo, deviza; kratka propagandistička poruka; slučajni uzorak; reprezentativni uzorak neke populacije u kojem svaki član populacije ima istu verovatnoću da bude izabran; snob; malograđanski manir oponašanja stilova života tzv. viših slojeva, bez stvarnog i smisla i sredstava, zbog čega takva "pokondirenost" izaziva podsmeh kao moralnu osudu; socijabilitet (društvenost); sklonost pojedinca da stupa u društvene procese i grupe, da se druži i sarađuje s drugim pojedincima; suštinsko svojstvo čoveka kao kulturnog i društvenog bića čoveka; socijalan; koji se odnosi na društvo; koji ima osećaj za zajedništvo; druželjubiv; socijaldemokratija; politički pokret leve orijentacije koji se karakterišereformizmom i klasnom saradnjom, umesto klasne borbe koju zagovaraju radikalniji socijalisti i komunisti; veoma razvijena i uticajna u zapadnoevropskim parlamentarnim demokratijama; socijalizacija; proces učenja kulture (posebno jezika) svog društva kao način integrisanja u

55socijalna patologija; nauka o društvenim aspektima svih vrsta poremećaja čoveka koji imaju značaj za šire društvo; socijalna psihologija; grana psihologije koja se bavi sistematskim proučavanjem međusobne povezanosti psihičkih i društvenih pojava na nivou individualne i interpersonaine aktivnosti

ijudi; socijalna stratifikacija; posebni oblik društvene nejednakosti koja proističe iz različitih mogućnosti pristupa društvenim resursima, a pre svega materijalnom bogatstvu, moći, ugledu itd.; socijalni darvinizam; analogija Darvinovog učenja o prirodnom odabiranju u

društvu po kojem se ljudi rađaju sa različitim sposobnostima, zbog čega će neko biti uspešan, a neko neuspešan;

socijalni kapital; institucije, norme i mreže ljudskih odnosa koje uslovljavaju kvalitet socijalnih interakcija u društvu;

socijalni konsenzus; opšta saglasnost ključnih socijalnih partnera (sindikata,

poslodavaca i države) o različitim interesima i ciljevima radi izbegavanja mogućih konflikata;

socijalni sistem; stabilna veza između različitih elemenata društvene strukture;

socijalno preduzetništvo; tip preduzetništva kojem nije osnovni cilj profit, već zapošljavanje socijalno ugroženih grupa (hendikepirani, mladi itd.)

socijalni status; društveni položaj koji je vrednovan, odnosno rangiran više ili niže na nekoj lestvici vrednosti;

socijetalno; nešto što se odnosi na karakteristike nekog društva kao celine;

sociobiologija; sociološki pristup koji daje

solidarnost; uzajamnost, složnost i zajednička odgovornost svih članova neke društvene zajednice; sororat; slučaj kada se udovac ženi sestrom svoje pokojne supruge; spin doktori; Orvelov ironičan naziv za medijske manipulante koji "friziraju”istinu na način da ona bude u javnosti pozitivno prihvaćena, čime poručilac medijski profitira;

spiritualizam; učenje o bezuslovnoj nadmoći duhovnog nad materijalnim svetom;

sredstva za proizvodnju; materijalni (objektivni) činioci proizvodnje koji se sastoje od sredstava za rad i predmeta rada; sredstva za rad; skup materijalnih dobara (alati, mašine, uređaji, zgrade,

saobraćajna sredstva, infrastruktura itd.) koje čovek koristi u procesu rada;

srodstvo; sistem grupisanja i klasifikovanja pojedinaca prema rođenju i poreklu;

stagflacija; istovremeno prisustvo stagnacije i inflacije u privredi;

stalež; oblik stratifikacije definisan zakonom; staleže (npr. plemstvo, sveštenstvo) karakterišu zatvorenost, privilegovanost, naslednost staleških prava, hijerarhija, titule;

standardizacija; normiranje; prilagođavanje određenom uzoru ili standardu; stanovništvo; svi ljudi koji žive na određenoj teritoriji u određenom trenutku; osnovni predmet sociološkog istraživanja u datom kontekstu, zavisno od bliže postavljenih ciljeva; statusfrenija; naglašena težnja ka sticanju željenih društvenih položaja i uloga koje se visoko cene i donose određenu moć; patološka bezobzirnost slična karijerizmu;

stresori; uzročnici stresa; najčešći su: pritisak rokova, dugovi, konkurencija itd. strukturalizam; teorijski koncept koji se razvio izvan sociologije (uantropologiji, lingvistici, psihologiji) i označava traganje za univerzalnim i nepromenjivim zakonima ljudske vrste koji funkcionišu na svim nivoima ljudskog života;subkultura (potkultura); skup normi, vrednosti i obrazaca ponašanja koje razlikuju neku grupu ljudi od ostalih članova društva; suburbanizacija; proces širenja predgrađa zbog selenja gradskog stanovništva na periferiju gde su bolji i zdraviji uslovi života; sukcesija; nizanje, nastavljanje, nasleđivanje; prenos različitih prava i obaveza s jednog nosioca na drugog; suverenitet; vrhovna moć legalne vlasti na jasno definisanoj teritoriji; surfovanje; metafora kojom se opisuje istraživanje Interneta; svetovna religioznost; preterano isticanje i obožavanje nekih svetovnih simbola i vrednosti (npr. novca, demokratije itd.) ili ličnosti (političara, sportista i si.) svetski sistem; pojam kojim I.Volerstin označava kompletan socijalni sistem koji ima svoje granice i određeni životni vek, a drži se na okupu pomoću različitih sila koje su u stalnoj tenziji; po njemu, do sada su postojala dva svetska sistema: svetsko carstvo i kapitalistička svetska ekonomija, a najavljuje i treći - socijalističku svetsku vladu;

svojina (vlasništvo); vlast pojedinca ili grupe nad stvarima koje mogu bitisredstva za potrošnju (lična svojina) ili sredstva za proizvodnju (privatna, državna, akcionarska), ali ne i nad ljudima (osim u specijalnim slučajevima);

58

šou-biznis; profesionalno i lukrativno (profitonosno) bavljenje zabavom (film,estrada, televizija, koncerti, pozorište, cirkus i druge izvođačke umetnosti); šovinizam; ekstremni oblik nacionalizma koji ispokjava otvorenu mržnju prema drugima;štrajk; prekid rada kao vid radničkog protesta (najčešće organizovaog) protiv poslodavaca (privatnih preduzetnika ili države) u cilju promocije ili zaštite svojih interesa;štreber; nekreativni znalac, bubalica; karijerista; onaj koji uz velike napore uspeva da nešto nauči i to bez razumevanja;

šund; bezvredna "umetnička" ostvarenja (otpaci), najčešće u literaturi ("krimići", "ljubići" isl.), novokomponovanoj muzici, arhitekturi itd.;

тtabu; nepisano društveno pravilo zabrane raspravljanja o određenim pitanjima;

”tacitno” znanje; prećutno, tiho, ”nemo” znanje koje se ne može eksplicitno izraziti, ali se oseća i primenjuje; unutrašnje iskustvo i mudrost;

tajkuni; novi sloj bogataša nastao iz reda finansijskih i industrijskih preduzetnika i

menadžera,taksonomija; sistematika; klasifikacija pojava prema zajedničkim osobinama;- tantra; ezoterično učenje hinduizma na posebno odabranim tekstovima; taoizam; dalekoistočna etička religija slična konfučijanizmu s tim da stavlja poseban naglasak na meditaciju i nenasilje; targetiranje; određivanje ciljnih grupa, npr. birača od kojih se očekuje podrška; tautologija; stilska figura nepotrebnog gomilanja reči istog

59teizam; vera u bogove;tejlorizam; sistem "naučnog upravljanja proizvodnjom", nazvan po američkom inženjeru F. Tejloru, koji se zasniva na detaljnom raščlanjavanju procesa rada na najjednostavnije operacije u cilju podizanja produktivnosti rada; teleologija; učenje o celishodnosti i svrhovitosti, odnosno smislu ljudske prakse; telekomjuteri; zaposleni na daljinu (kod kuće) koji su povezani sa svojim nadređenima pomoću kompjutera, telefona, faksa itd.; teokratija; oblik državnog uređenja u kojem se politička vlast opravdava

navodnom povezanošću s Bogom u čije se ime vlada; savremeni primeri su vladavina Dalaj Lame na Tibetu, pape u Vatikanu, mule u Avganistanu i neke islamske monarhije;

teologija; bogoslovlje; učenje o Bogu; sistem učenja hrišćanske crkve ili nekog njenog dela (pravoslavna teologija; katolička teologija itd.);

teorija; apstraktno razmišljanje, pretpostavka; uopšteno znanje o nekoj pojavi;

teorija etiketiranja; shvatanje da pojedinci označeni kao devijantni sebe počinju doživljavati kao devijantne osobe te se konačno zaista tako počnu i ponašati;teorija konvergencije; tehnokratsko shvatanje da

savremeni društveni, posebno tehnološki, razvoj vodi neizbežnom susretanju različitih društvenih sistema koji imaju iste i ciljeve (razvoj, progres) i sredstva (savremenu tehnologiju);

teozofija; mistično učenje o spoznaji Boga neposrednim duhovnim opažanjem, intuicijom i natprirodnim otkrovenjima; terorizam; upotreba nasilja za postizanje

tradicija; predanje; prenošenje znanja, običaja itd. s generacije na generaciju; transhumanisti; nova verska sekta koja teži stvaranju tzv. postbiološkogčoveka, kiborga, dostizanja besmrtnosti pomoću zamrzavanja i genskom manipulacijom;transseksuaici; pripadnici jednog pola koji se

osećaju kao da pripadaju drugom polu;tranzicija; proces prelaženja iz jednog stanja u

drugo; uobičajen naziv zasvekoliku transformaciju tzv. postsocijalističkih zemalja Istočne i Centralne Evrope;

treće doba; pozno životno doba u kojem su ljudi oslobođeni radnih i roditeljskih obaveza; starost koja se sve više produžuje i u kojoj treba pronaći nove vrste neobaveznog angažovanja;

treći svet; manje razvijene zemlje ("zemlje u razvoju", mada se sve zemlje stalno razvijaju) u kojima živi najveći deo svetskog stanovništva (Kina, Indija, Indonezija, Pakistan, Brazil, Meksiko, Nigerija itd.);

trend; tendencija ili određena pravilnost u odvijanju pojava, pri čemu mogu ali ne moraju biti dovoljno poznati uzroci takvom kretanju, odnosno mogućem odstupanju;

triangulacija; korišćenje više istraživačkih metoda radi dobijanja što pouzdanijih empirijskih saznanja; tribalizam; svest o plemenskom ili zavičajnom pripadanju i potreba za

okupljanjem na plemenskoj osnovi; vid socijalne i kulturne isključivosti i zatvaranja;

trijada; tročlana društvena grupa;

umrežavanje organizacija; povezivanje organizacija (naročito poslovnih:preduzeća, banaka itd.) putem elektronskih medija čime postaju globalno prisutne i sve otvorenije;

ustav; najviši pravni akt neke zemlja; zakon nad svim zakonima;

utilitarizam; shvatanje (filozofsko i naučno) daje vredno činiti samo ono što donosi korist i što zadovoljava gole lične ili grupne interese;

utopija; idealna zamišljena zajednica u kojoj vladaju savršeni društveni odnosi, blagostanje i sreća;

uvrijerizam; shvatanje da su samo radnici u stanju da rukovode radničkim

pokretom što predstavlja "radničko sektaštvo" i svođenje radnika samo na tzv. plave ovratnike, odnosno fizičke radnike;

uzorak; deo ispitivane populacije koji treba da reprezentuje sva bitna obeležja te populacije;uzročnost (kauzalitet); uzročni uticaj jednog

činioca na drugi; razlozi zbog kojih pojedinci nešto čine, bilo da su unutrašnjeg (ličnog) ili spoljašnjeg (okruženje) porekla;

Vvarijabla; svaka veličina čija vrednost se menja, varira;vaspitanje; proces svesnog prenošenja

kulture, posebno od starijih na mlađe, koji se ostvaruje najpre i najviše u porodici, a zatim i u drugim društvenim grupama kao što su škola, prijateljstvo, razne organizacije itd. (sekundama socijalizacija);

veb (www: world wide web); najpoznatija