Mi{a Rakocija - · PDF filegrobnice na svod u Čitluku i njihova predhodna konzervacija, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, IX,

Ni{ i Vizantija II 141

Mi{a Rakocija

RANOVIZANTIJSKA GROBNICA NA SVOD KOD SELA KLISURA PORED NI[A I KRATAK OSVRT

NA PROBLEM ZASVEDENIH GROBNICA

Evidentirani materijalni tragovi oko sredwovekovnog grada Koprijana (Kurvingrad)1, ukazuju na gustinu naseqenosti i veliki ugled ovog prostora od ranovizantijskog perioda do kasnog sredweg veka. Ispod Koprijana, na nièm zaravwenom visu, otkopana je ranovizantijska trikohalna crkva.2 Sa druge strane reke Morave, na tre}em brdu zvanom Komiga, nalazi se sredwovizantijska crkva Sv. Jovana.3 Ovoj celini, ne{to ju`nije, iza sele Klisura, dodajmo nedavno evidentiranu ranovizantijsku grobnicu koja sada sluì kao crkvi{te Sv. Simeona Stolpnika.

Grobnica je use~ena u padinu brda koje se spu{ta ka desnoj obali Morave, ispod ve{ta~ki zaravani koja nadvisuje seoski put za ê~inu i stari autop-put Ni{-Skopqe,4 nekada anti~ki put Ni{ - Solun. Odavde se odvajao u dolinu Toplice rimski put od Ni{a za Qe{ (Naissus-Lissum). Nekako kod grobnice, Ju`na Morava ulazi u tesnac da bi iza{la kod grada Koprijana u bogato Dobri~ poqe i prostranu moravsku ravnicu.5

1 Prema zappisu na mermernoj plo~i, iznova je izgra|en 1372. god. od Nenada sina

kaznaca Bogdana - M.A. Markovi}, Natpis iz grada Koprijana, Starinar XII, (Beograd 1937), 98/99; Q. Stojanovi}, Gde je grad Koprijan, Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor, VII/ 1-2, (Beograd1927), 217-219.

2 A. Or{i}-Slaveti}, Bele{ke sa putovawa, Starinar, tre}a serija, 10-11, (Beograd 1935-1936), 173, sl.5; V.Kondi}-V.Popovi}, Cari~in grad-utvr|eno naseqe u vizantijskom Iliriku, Beograd 1977, 157/8; \.Stri~evi}, Ranovizantijska crkva kod Kur{umlije, Zbornik radova vizantolo{kog instituta, 2, (Beograd 1953), 180/1.

3 M. Rakocija, Novootkriveni fragmenti ìvopisa u crkvi Sv. Jovana u Orqanu, Glasnik dru{tva konzervatora Srbije, 23-24, (Beograd 2000), 41-46; Isti, O crkvi Sv. Jovana u selu Orqane kod Ni{a i wenom mestu u istoriji vizantijske arhitekture, u: Ni{ i Vizantija, Zbornik radova sa nau~nog skupa, Ni{ 2003, 74-106.

4Sahrawivawe u blizini puta obi~aj je nale|en iz prvih vekova hri{}anstva - L. Mirkovi}, Pravoslavna liturgika, Beograd 1982, 114.

5 @. Martinovi}, Enciklopedija Ni{a-priroda, prostor, stanovni{tvo, Ni{ 1995, 79.

142 Mi{a Rakocija

Grobnica kod sela Klisura orjentisana je I-Z, sa ulazom na zapadnoj strani.6 Pravougaone je osnove (3,30 h 2,50m), visine 1,90m, a zasvedena poluobli~astim svodom, sa~uvan u isto~nom delu. Grobnica je u celosti izidana od crveno pe~enih opeka (27,5 h 38,5 h 4sm) vezivane sitnozrnastim malterom. Omalterisana je tankim slojem hidrostatnog maltera (kre~, pesak i sitno tucana opeka) jako crvene boje, na kome nisu konstatovani tragovi oslikavawa. Pod grobnice prekriven je cementnim namazom.

U isto~noj polovini grobnice, jedan naspram drugog, uz podu`ne zidove nalazi se po jedan mawi banak (100 h 28sm, visine 50sm), kra}om stranom prisloweni uz isto~ni zid. Lepo izidani opekom i omalterisani, sluìli su kao leàji (kline) na koje su polagani sanduci.

U masi podu`nih zidova, 0,80m iznad nivelete poda, simetri~no su raspore|ene po dve ~etvrtaste ni{e nejednake dubine - na ju`nom (25 h 15 h 23sm) i na severnom zidu (25 h 15 h 40sm), u koje su stavqani kandila, sudovi, ili neki drugi potrebni predmeti.

Zapadni zid, gde se nekad nalazio ulaz u grobnicu je poru{en, tako da }e nam na~in pristupawa i oblik ulaznih vrata ostati

Sl. 1. Grad Koprijan sa okruèwem

Fig. 1. The fortress of Koprian with its surroundings

6 Grobnice ovog tipa iz nekropole u Jagodin Mali u Ni{u gotovo redovno imaju

ulaz na isto~noj strani-Q. Zotovi}, N. Petrovi}, Kasnoanti~ka nekropola u Jagodin

Mali u Ni{u, Ni{ 1968, 14.


nepoznat. Izvesni zakqu~ci koji se name}u upore|ivawem sa srodnim grobnicama, ostaju u okvirima pretpostavki.7 Ru{ewe zapadnog zida treba pretpostaviti onog trenutka kada je grobnica pretvorena u crkvi{te Sv. Simeona Stolpnika. Dva stepenika kojima se neposredno silazi na pod grobnice, mogla bi biti deo originalne ulazne partije. Posle ru{ewa wenog zapadnog zida ispred stepenica je sagra|en mawi plato (danas ima ulogu priprate) na koji se silazi preko dva stepenika nejednake visine. Dogra|eni zapadni deo crkvi{ta zidan je grubo od pritesanog kamena sa lu~no oblikovanim ulaznim otvorom, ispred koga je zaravweni plato, oko 1m vi{i od nivelete poda grobnice. Bo~ni zidovi crkvi{ta

7Zna se da su ulazne partije organizovane tako da se grobnica mogla koristiti u

vi{e navrata, a kroz ulazni otvor pokojnik se unosio zajedno sa sandukom. Ulaz u grobnicu ovog tipa naj~e{}e je zatvaran vertikalnom kamenom plo~om u`qebqenom u dovratnike. Najbliì primeri se nalaze u ranohri{}anskoj nekropoli u Jagodin Mali u Ni{u - Q.Zotovi}, N. Petrovi}, Ni{-Jagodin Mala, Starinar n.s. XI, (Beograd 1960), 246/7, sl.1: L. Mirkovi}, Starohri{}anska grobnica u Ni{u, Starinar, V-VI (1954-1955), (Beograd 1956), 55; P. Petrovi}, nav. delo, 73-84; M. Rakocija, Manstiri i crkve grada

Ni{a, Ni{ 1998, 49-52.

Sl. 2. Klisura, crkvi{te Sv. Simeona stolpnika sa ranovizantijskom

grobnicom u unutra{wosti

Fig. 2. Klisura, the site of the former church of St Simeon the Stylite with an Early-Byzantine crypt in its interior

144 Mi{a Rakocija

nadovezuju se na kosinu terena koja skriva grobnicu, i podupire novosagra|eni dvoslivni krov visoko iznad wenog svoda. Kada je grobnica pretvorena u crkvi{te, te{ko je re}i.

Ovde se naizgled ne postavqa pitawe koliko je pokojnika po~ivalo u grobnici.8 Dva banka nevelikih razmera predstavqaju idealan oslonac za male – de~ije sanduke,9 a bio bi omogu}en i nesmetan pristup ni{ama u bo~nim zidovima, koje nesumqivo pripadaju kultnim radwama za upokojene, {to je, izme|u ostalog, podrazumevalo i ostavqawe darova.10Ako prihvatimo da su bankovi odgovarali dimenzijama sanduka, kao {to je to slu~aj sa onim koji su zidani za sanduke normalne duìne (2m), onda su dimenzije banaka u klisurskoj grobnici najbliè razmerama znanom olovnom sarkofagu iz bazilike sa martirijumom u Ni{u, za koji, pojedini istraìva~i smatraju da je mogao pripadati detetu.11

U Ni{koj ranohri{}anskoj nekropoli u nasequ Jagodin Mala, ni u jednoj grobnici nisu konstatovana uzvi{ena leì{ta za pokojnike. Tamo gde ih ima, u ni{kom okruèwu i daqe, wihove razmere odgovaraju sanduku za odraslu osobu. Ovakve grobnice sa bankovima (du`. oko 2m) na kojima su po~ivale odrasle osobe su ~este

8 Broj sahrawenih u grobnicama ovog tipa dovodio je istraìva~e u nedoumicu i

onda kada se wihov broj ~ini o~iglednim - L. Mirkovi}, nav. delo, 55 -mi{qewa je da su u grobnici sa freskama u Jagodin Mali bila sme{tena tri pokojnika, dok za ~etvoricu ima mesta smatra \. Bo{kovi}, EÈÍ neskolÍko slov o ranohristianskoy stenoy

ìvopisi v niykom sklope, Vizantiyski vremenik XV, Moskva 1959, 144/47. L. Mirkovi}, Da li na freskama u ni{koj grobnici (kraj IV veka) imamo portrete

sahrawenih u woj?, Ikonografske studije, Novi Sad 1974, 27-29. U svakom slu~aju, onaj uz zapadni zid nije bio orjentisan u skladu sa religijskim propisima I-Z (glava) ve} S-J.

9 U ranohri{}anskim grobnicama u nasequ Jagodin Mala u Ni{u, konstatovano je da su u grobnicama koje nemaju zidane grobne pregrade pokojnici polagani u drvene sanduke o ~emu svedo~e zate~eni gvozdeni ekseri - Q. Zotovi}, Ni{-Jagodin Mala, 246/247. Ili mo`da olovni sanduci, kakav je evidentiran u grobnici crkvi{ta Sv. Stefana kod Svrqiga - \. Bo{kovi}, Sredwovekovni spomenici Isto~ne Srbije, Starinar, II, (Beograd 1951), 235; u Viminacijumu - Q. Zotovi}, Rano hri{}anstvo u Viminacijumu

kroz izvore i arheolo{ke spomenike, VIMINACIVM, Zbornik Narodnog muzeja 8-9, (Poàrevac 1994), 61; u zasvedenim grobnicama unutar bazilikalne crkve u Ulpijani - Lj. Popović, E. Čerškov, Ulpiana. Predhodni izveštaj o arheološkim istrazivanjima od 1954. do 1956. godine, Glasnik muzeja Kosova i Metohije, (Priština 1956), 323-325. U zasvedenoj grobnici iz Bele Palanke pored dva olovna sanduka na uzvi{enim leì{tima (duìne 2m), konstatovana su i ~etiri gvozdena eksera sa truleì od drvenog sanduka. Opis zate~ene unutra{wosti grobnice najre~itije je svedo~anstvo o wenoj dugoj upotrebi – A. Trifunovi}, Starine iz Bele Palanke, Starinar srpskog arheolo{kog dru{tva,1, (Beograd 1881), 71.

10 R.O. Bratani}, Iskopine u Ni{u i okolini, Pregled crkvene eparhije ni{ke 5-6, (Ni{ 1937), 182 - smatra da su bo~ne ni{e u martirijumu bazilike u Ni{u sluìle za odlagawe darova.

11 Q.Zotovi}, Izve{taj sa iskopavawa kasnoanti~ke nekropole u Ni{u, Limes u Jugoslaviji I, (Beograd 1961), 171-175; Ista, Jagodin-mala - kasnoanti~ka


na prostorima Balkana,12 ali ne i one sa leì{tima ~ije razmere odgovaraju de~ijem sanduku. U klisurskoj grobnici duìna banka (1m), nedvosmisleno otkriva da su na wima bili poloèni de~iji sanduci, {to zna~i da je grobnica sagra|ena za preminulu decu. Ovo je redak primer de~ije zasvedene grobnice, {to posredno ukazuje na intezitet ìvqewa i zna~aj ovog prostora iz vremena kada je sagra|ena. Saznawe da se zasvedene grobnice naj~e{}e sre}u pored ve}ih urbanih celina, zajedno sa znanim spomeni~kim nasle|em wenog okruèwa, upu}uje na postojawe mo}nog naseqa i otkriva nam na~in ìvota u wemu. U tome se sagledava kulturno-istorijski zna~aj jedine znane zasvedene grobnice namewene preminuloj deci, bez sumwe, neke imu}nije porodice.

Grobnica je precizno projektovana i majstorski izvedena. Skladne i ta~ne proporcije, i kvalitet zidawa, delo su iskusnog zanatlije koji je dobro poznavao anti~ko i suvremeno ranovizantijsko graditeqstvo, nesumqivo i ono iz svog neposrednog okruèwa. Zanatsko majstorstvo, konstruktivan sklad, matemati~ka preciznost, geometrijska ta~nost pri projektovawu detaqa (ni{e, bankovi, luk svoda), ukazuju da je tvorac ovog sakralnog objekta mogao biti angaòvan i na izgradi crkvenih gra|evina.13 To {to je za zidawe kori{}ena samo opeka, ukazuje da je we bilo dovoqno, zahvaquju}i proizvodwi u neposrednoj blizini.14

12Primera ima mnogo: Uz podu`ne strane grobnice u îtluku ozidani su leàji

(kline) za polagawe pokojnika (du`. 2m) iz V - VI veka - I. Bojanovski, Kasnoantičke grobnice na svod u Čitluku i njihova predhodna konzervacija, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, IX, Sarajevo 1964, 117; Bankovi od lepo slaganih opeka, sa dimenzijama koje odgovaraju za polagawe odrasle osobe, nalaze se u grobnici ranohri{}anske crkve u Rasu (Trgovi{te) koja se datuje u V-VI vek - J. Kovačević, Srednjovekovni Ras-istrazivanja 1972. godine, Arheološki pregled 14, Beograd 1972, 144/145. Tri postoqa ozidana od opeka za sarkofage nalaze se u kripti bazilike u Ulpiani, dok su se u zasvedenoj grobnici u crkvi uz severni bedem o~uvala dva banka. Crkva je okvirno datovana u VI vek - Lj. Popović, E. Čerškov, Ulpiana, Arheološko konzervatorski radovi, Glasnik muzeja Kosova i Metohije I, (Priština 1956), 321,325. U zasvedenoj grobnici iz Bele Palanke uz podu`ne zidove tako|e se nalaze “nazidane klupe od cigala” na kojima su leàla dva olovna sanduka duìne 2m .- A. Trifunovi}, Starine iz Bele Palanke, Starinar srpskog arheolo{kog dru{tva 1, (Beograd 1888), 71. I u zasvedenoj grobnici uz ju`ni zid bazilike u Morodvisu (V-VI vek), koja je najblià klisurskoj nalaze se zidani leàji (du`. oko 2m) uz podu`ne zidove - K. Trajkovski, Ranohristijanska grobnica vo

Morodvis, Lihnid-zbornik na trudovi 7, Ohrid 1989, 89-94; itd. 13U neposrednoj blizi, s druge strane sela Klisura, ispod sredwovekovnog grada

Koprijana, otkrivvena je 1933. spomenuta ranovizantijska trikohalna crkva - A. Or{i}-Slaveti}, nav. delo, 173, sl.5; V. Kondi}-V. Popovi}, nav. delo, 157/8;

14 Spomenuta jednovremena trikohalna crkva kod sela Klisura bila je izidana od opeka - A. Or{i}-Slaveti}, nav. delo, 173, sl.5; Kasnije, obli`wa sredwovizantijska crkva Sv. Jovana na brdu Komiga u celosti je zidana opekama M. Rakocija, Novootkriveni

fragmenti ìvopisa u crkvi Sv. Jovana u Orqanu, Glasnik dru{tva konzervatora Srbije, 23-24, (Beograd 2000), 41; Isti, O crkvi Sv. Jovana ..., 87. I danas, u neposrednoj blizini postoji aktivna ciglana i kop odakle se eksploati{e zemqa.

146 Mi{a Rakocija

Zidove ~ine vodoravni redovi lepo slaganih opeka, pove za ni malternim spojnicama iste visine. Nesumqivo najve}e za natsko iskustvo graditeq je pokazao pravilno oblikuju}i luk po luobli~astog svoda. Iz horizontalnih redova opeka podu`nih zidova, na odre|enoj visini zapo~iwe postupno radijalno slagawe opeka u paralelne redove, obrazuju}i po duìni luk svoda. Sa~uvan u isto~noj polovini otkriva svu ta~nost zidarskih radova i zavidno zanatsko ume}e graditeqa kakvo zati~emo u kripti bazilike Sv. Dimitrija u Solunu,15 ba{ onako kako se gradilo u VI veku.16

Name}e se matemati~ka i geometrijska preciznost kojom su projektovani pravci zidova, izidani bankovi, kao i kvadratne ni{e

Sl. 3. Klisura,

unutra{wost

ranovizantijske

grobnice

Fig. 3. Klisura, the interior of the Early-Byzantine crypt

15 Ch.Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine and post-byzantine monuments of Thessaloniki,

Thessaloniki 1997, 44, 50/51; Ι. Χ.Ταssια, ο αγιοs ∆ηµητριος, Θεσσαλονικης, 61−65.16C.Mango, Architettura bizantina, Venezia 1974, 16, sl.10.


u bo~nim zidovima, od kojih su one na ju`nom zidu, mo`da planski, pli}e, dok su naspramne ni{e na severnom zidu ne{to dubqe. Ni{e u bo~nim zidovima, skoro identi~nog rasporeda, nalaze se u grobnici otkrivenoj u Stidenici Hvostanskoj iz VI veka.17 Bliè, u grobnici crkvi{ta Sv. Stefana kod Svrqiga okvirno datovana u VI vek,18 zati~emo jednak raspored ni{a u bo~nim zidovima, ali i ni{u u ~eonom zidu. Ipak Klisurskoj grobnici tipski je najblià grobnica na svod uz ju`ni zid bazilike u Morodvisu. Jedina razlika je {to dimenzije klupa za polagawe pokojnika odgovaraju odrasloj osobi. I ovde su na bo~nim zidovima simetri~no raspore|ene po dve kvadratne ni{e, dovoqno nisko postavqene i lako pristup~ane prilikom odlagawa predmeta ~iji su tragovi konstatovani u prostoru

Sl. 4. Klisura,

ranovizantijska

grobnica,

osnova, preseci,

izgled (prema R.

Stojanovi})

Fig. 4. Klisura, the Early-Byzantine crypt, the base, the cross-sections, the view (according to R. Stojanovi})

17V.Kora}, Studenica Hvostanska, Beograd 1976,34 - osim dimenzija, sli~nost

se ogleda u na~inu zidawa i obrazovawu luka svoda prepoznatqivo za VI vek.18\.Bo{kovi}, nav. delo, 235/6 sl. 29 i 30 - naspramne ni{e bo~nih zidova ovde su

jednakih dimenzija.

148 Mi{a Rakocija

izme|u klupa. Zahvaquju}i otkrivenom bronzanom novcu Anastazija I moè se bliè odrediti vreme wene izgradwe.19 Sigurno je da nije sagra|ena pre vladavine Anastazija I (491-498), dok je za o~ekivati da je nastala ne{to posle, s po~etka VI veka.

O ni{ama

Ranovizantijske zasvedene grobnice, na prvi pogled jednoli~ne, imaju svoj razvoj neodvojiv od razvoja arhitektonskih elemenata crkvene arhitekture. Wihova me|usobna uslovqenost je rezultat liturgijskih promena u odre|enom vremenu. Jedan od arhitektonskih detaqa koji na to upu}uje jeste ve}i broj ni{a na podu`nim zidovima zasvedenih grobnica. Mesto na kome se nalaze ni{e, mi{qewa smo, od zna~aja je za bliè datovawe ovog tipa grobnica, koje se, u nedostatku pokretnog materijala, {iroko datuju od druge polovine IV do po~etka VII veka.

Posmatraju}i ni{e kao vaàn detaq za datovawe podu`no zasvedenih grobnica, neophodno je doku~iti wihovo poreklo i ulogu, te na osnovu toga bliè odrediti vreme izgradwe grobnice. Ovo se moè razre{iti uporednim sagledavawem pojave ni{a u crkvama i grobnicama.

Ve} je nagla{en me|usobni uticaj crkvene i sakralne arhitekture.20 To nam omogu}ava da poreklo ni{a u ranovizantijskim zasvedenim grobnicama potraìmo u sli~nom arhitektonskom detaqu suvremenog crkvenog graditeqstva, koji se u izmewenom ili istom obliku reflektuje i na sakralne objekte. Ovde ne}emo zalaziti u teolo{ko - filozofsko tuma~ewe smrti kod ranih hri{}ana, niti, pak, u detaqno sagledavawe vizantijskog pogrebnog ~ina.21 Osloni}emo se na materijalne tragove i arhitektonsku ikonografiju.

Ni{e po svojoj prirodi, sluè za odlagawe predmeta, u ovom slu~aju onih neophodnih prilikom molitve za upokojene i

19 K. Trajkovski, nav. delo, 90, Pl. 3 - Trajkovski je kao iskusan profesionalac

evidentirao ni{e na bo~nim zidovima ne skrivaju}i zbuwenost wihovim prisustvom

i mogu}om funkcijom. Pretpostavka da su tu bile drvene zatege (mada konstatuje

konstruktivnu nepotrebnost, te da tragova drveta nema) da bi se do~arao ambijent

pokojnikovog doma, deluje neubedqivo kao iznu|ena dosetka.20 M.ânak-Medi}, Arhitekture crkve Svetog Luke i weni izvori, u:

Crkva Svetog Luke kroz vjekove - nau~ni skup povodom 800-godi{wice crkve Svetog Luke

u Kotoru, zbornik radova, Kotor 1997, 35 - prisloweni luci u vizantijskim kupolnim

crkvama obrazuju ni{e sli~ne arkosolijumima.21 O du{i umrlog pisao je hri{}anski platonista Origen (184-253) - G.

Konstantinovi}, Origen, u: Zbornik Bogoslovskog fakulteta II, sa literaturom; vedeti:

F. Cumont, Recherches sur le synbolisme Funėraire des Romains, Paris 1966, 142/3.22 L. Mirkovi}, nav.delo, 113/114.


religiozne sve~anosti na grobu.22 Od posebnog je zna~aja sme{tawe ni{a u podu`nim zidovima kako crkve, tako i grobnice. Ovo se ne sme posmatrati kao slobodan izbor neimara, ve} kao smi{qeno prene{en detaq iz crkvenog graditeqstva iz vremena kada se one javqaju na bo~nim zidovima carigradskih crkava. Ovaj arhitektonski detaq koji se u ranovizantijskim hramovima javqa kao rezultat liturgijskih potreba, prenosi se na unutra{we zidove ovog tipa sepulkralnih gra|evina, prilago|en oblikom, brojem i mestom, danas zaboravqenim kultnim radwama za upokojene. Wihovu pojavu u podu`nim zidovima zapadnog dela crkve (naos, priprata) mogla bi se dovesti u vezu sa onim u podu`nim zidovima grobnica. Zato je neophodno razmotriti mogu}e poreklo, vreme nastanka i funkciju ni{a u zidovima naosa, posebno u crkvama gde ih zati~emo u ve}em broju. Poreklo i funkcija ni{a u oltarskom prostoru je poznata.23

Od zna~aja za pojavu ni{a u zapadnom delu crkve su jednovremene liturgijske promene iz VI veka Justinijana i Justina II,24 kada je do{lo do preme{tawa |akonikona i proskomidije uz oltar, i druga~ijeg odnosa prema obi~aju ostavqawa namernica u crkvi za

Sl. 5. Svrqig, grobnica

u crkvini Sv. Stefana

(prema \. Bo{kovi})

Fig. 5. Svrljig, the crypt in the former church of St Stephan(according to Dj. Boskovic)

23 \. Stri~evi}, \akonikon i protezis u ranohri{}anskim crkvama,

Starinar, nova serija IX-X/1958-1959, Beograd 1959, 59-66 sa literaturom.24 X. Majendorf, Vizantijsko bogoslovqe, Kragujevac 1985, 33-37 sa

literaturom25 \. Stri~evi}, nav. delo, 60.26 Poreklo ostavqawa namernica na grobu je prene{eo iz paganske tradicije.

Ranohri{}ansko vi|ewe du{e umrlog opisao je Origen (184-253)-F. Comont, nav. delo, 142/3. Staro shvatawe o odvo|wu du{e u Novom zavetu: Matej 13,36-43. Q. Zotovi} smatra

150 Mi{a Rakocija

potrebe onih koji nemaju.25 Jo{ od prvih dana hri{}anstva vernici donose priloge,26 kako zbog osve}ewa, tako i zbog siroma{ne bra}e (hleb, vino), za{ta je u crkvi postojala namenska prostorija kod ulaza u hram. U VI veku u Vizantiji se razvijaju posebne ustanove za pomo} siroma{nim, a praksa prilagawa hrane za siroma{ne se odvaja od bogoslu`benih radwi. Ustanovqena je ceremonija Velikog vhoda (ulaz) - prenos hleba i vina, a |akonikon i proskomidija su preseqeni ju`no i severno od oltarske apside. Ove liturgijske promene, koje su se vidno odrazile na arhitekturu hramova, dogodile su se u VI veku, u vreme Justina II.27

Jaka institucija prilagawa namernica za siroma{ne nije mogla u potpunosti da se zaboravi. Da bi se zadovoqila potreba darivawa siroma{nih, umesto prostorija koje su preme{tene uz oltarsku apsidu, kao vid kompromisa ostavqane su ni{e u bo~nim zidovima naosa, ako je crkva mawa, ili u zapadnim aneksima ako ih je crkva imala. Ovo je, {to je i za o~ekivati, prepoznato kod gra|evina prestonice. Tako su, bo~ne ni{e dobro poznate kod paleovizantijskih carigradskih crkava, i smatraju se prepoznatqivim detaqem prestoni~ke arhitekture.28

Ovde, u provinciji, nekako u vreme kad je sagra|ena novo-evidentirana grobnica, podignuta je crkva u nedalekom selu Rujkovcu sa ve}im brojem ni{a u zapadnim aneksima. U jednovremenoj obli`woj trikohalnoj crkvi u istom selu Klisura zati~emo ni{u u zapadnom aneksu. 29 I u sredwevizantijskom razdobqu prisustvo ni{a u podu`nim zidovima upu}uje na carigradsko graditeqstvo. Wihovo ponovno vaspostavqawe u sredwevizantijskom periodu re-flektovalo se u oblasti Ni{a preko obli`we crkve Sv. Jovana na brdu Komiga u Orqanu. Ne{to daqe, u Mojsiwu, po svoj prilici jednovremena stara crkva Sv. Nikole u \unisu, ima ni{e u bo~nim pevnicama.30 Jo{ daqe, na Jadranskom primorju, u to vreme zati~emo ve}i broj crkava sa unutra{wim ni{ama u podu`nim zidovima naosa.31 To je jo{ jedna potvrda o pravcima prostirawa vizantijskih uticaja i istrajnosti arhitektonske tradicije.

da se ranohri{}ansko tuma~ewe smrti nije mnogo razlikovalo od paganskog. Jedna odrazlika je i uvo|ewe prozirnog an|ela (koji u su{tini predstavqaju vetrove) kao psihopompa umesto paganskog verovawa da su psihopompi bogovi, vetrovi ili orao. Ima dosta zajedni~kog i u likovnom izraàvawu - Q. Zotovi}, Promene pogrebnih rituala

tokom pet vekova istorije Viminacija, Saop{tewa XXX-XXXI/1998-1999, Beograd 2000, 13-17 sa literaturom

27 G. Sotvriou, 'Hpro/uesi' kai diakoniko/ne)n th 'arhaia ekklvsia, Qeologia, Peridon B', tom. A' ((1941), 76-100; \. Sti~evi}, nav delo, sa detaqnom literaturom.

28V. Kora}, M. [uput, Arhitektura vizantijskog sveta, Beograd 1998, 108; primera radi crkva Sv. Sergeja i Bakha u Carigradu - C. Mango, nav. delo, 101.

29V.Kondi}-V. Petrovi}, nav. delo, 155-157, sl. 118, 122, i u Sijarinskoj bawi30K. Jov. Jovanovi}, Stare crkve u Mosiwu, Starinar, novog reda, godina II. 1907,

Beograd 1908, 157/8 - prvi je primetio da je uloga ni{a, bilo unutar crkve ili na fasadama, osim onih u oltarskom prostoru, nedovoqno jasna.

31M. Rakocija, O crkvi Sv. Jovana u selu Orqane...., 90, - Sv. Mihailo u Stonu,


Daleko se}awe na liturgijske promene iz VI veka, kada su |akonikon i proskomidija (protezis) preme{teni uz oltarsku apsidu, a potrebu za ostavqawem hrane zadovoqile ni{e u naosu ili aneksima crkve, sa~uvalo se preko sredwovizantijskog perioda i do danas. U ni{ama seoskih crkava, u unutra{wosti i na fasadi, narod i danas ostavqa vino, poga~u, zejtin, pite, ...32

Uz ~iwenicu da su graditeqi grobnica zidali i crkve, presudno za pretpostavqenu refleksiju ni{a iz crkvenog na sakralno graditeqstvo bile su liturgijske promene iz VI veka33

i prihva}eni kompromis sahrawivawa unutar crkve.34 U po~etku hri{}anstva strogo se vodilo ra~una izme|u grobqanskih obreda i slu`be u crkvi, t.j. liturgija se nije sluìla na grobqu ve} odre|ene molitve za upokojene.35 Ne{to docnije, sa {irewem kulta mu~enika ova granica je ublaèna. Sada, prate}e radwe uz molitvu za mrtve, sli~no liturgijskim potrebama u crkvi, zahtevaju ni{e za odlagawe kandila, sudova, darova.

Sl. 6. Ni{, grobnica sa freskama u Jagodin Mali (prema S. Nenadovi})

Fig. 6. Niš, the frescoed crypt in Jagodin Mala (according to S. Nenadović)

32 \. Stri~evi}, nav. delo, 60.33 Smatra se da su se ove promene dogodile u VI veku u vreme Justinijana - Γ.

Σοτηριου, ′Ηπροϑεσις και διακονικον εν τηαρχαια εκκλησια, Θεολογια, Περιδον Β′τοµ, Α′(1941), 76−100; \. Stri~evi}, nav.delo, 59-65, sa literaturom

34 I. Nikolajević, nav.delo, 680/1.35 I. Nikolajević, Sahranjivanje u ranohrišćanskim crkvama na području Srbije,

Arheološki vesnik 28, (Beograd 1978), 680/681.36 Primera ima mnogo: U biv{oj Jugoslovenskoj republici BiH - I. Bojanovski,

Kasnoanticke grobnice na svod u Citluku i njihova predhodna konzervacija, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, IX, (Sarajevo 1964), 115;

u Makedoniji - V.Lil~i}, Ranohristijanski zasvedeni grobnici vo Makedonija, @iva Antika I, (Skopje 1983), 95/108;

u Bugarskoj - D. Dimitrov, Izkustvoto v Trakiw prez epohata na rimskoto vladi~estvo, Istoriw na BÍlgarskoto izobrazitelno izkustvo 1, (Sofiw 1976), 47/8 sa starijom literaturom.

152 Mi{a Rakocija

Grobnice ovog arhitektonskog tipa, sa ni{ama na bo~nim zidovima ili bez wih, ~esto se javqaju u sklopu crkve, nekad i konstruktivno povezane kao sastavni deo wene arhitekture.36 Ako to nisu, onda su u neposrednoj blizini bazilike, kao {to je slu~aj u Jagodin Malskoj nekropioli gde su po~ivale mo{ti mu~enika po kojima je Ni{ bio poznat. Prvi hri{}ani su teìli sahrawivawu {to bliè mu~eni~kim grobovima.37 Ipak, nama poznate grobnice koje su najbliè novoevidentiranoj (Bogorodica Hvotanska, crkvi-{te Sv. Stefana kod Svrqiga, u Morodvisu), nalaze se u sklo pu crkve i datuju se u kraj V ili VI vek. S druge strane, od zna~aja za bliè

Sl. 7. Ni{, grobnica sa

freskama u Jagodin Mali,

zapadni zid

(snimio N. Mladenovi})

Fig. 7. Niš, the frescoed crypt in Jagodin Mala, western wall

(photographed by N. Mladenović)

Zatim. D.M. Petrovi}, Ranovizantijska grobnica u Boqevcu na Ibru,

Starinar, NS XV-XVI/1964-1965, (Beograd 1966), 257, i drg.Bliè, tipski identi~na grobnica u crkvi{tu Sv.Stefana u Svrqigu “nalazi se

sa severne strane u samom hramu” - \.Bo{kovi}, nav. delo, 235/6; U svrqi{koj klisuri na lokalitetu Bawica u zapadnom delu naosa, otkopana je grobnica ~iji je svod izgra|en od opeka - A.Or{i}-Slaveti}, Bele{ke sa putovawa, Starinar, tre}a serija, X-XI, (Beograd 1935-1935), 173/4. sl. 6. Pored Ni{a u selu Gabrovcu na lokalitetu Kamara, u ju`nom delu starohri{}anske crkve nalazi se zasvedena grobnica - A.Or{i}-Slaveti}, Bele{ke sa putovawa, 172/3, sl. 4.

U Srbiji grobnice u supstrukciji crkve datuju se u V ili VI vek - o tome I.

Nikolajevi}, nav. delo, 682.37L. Mirkovi}, Mozajici mauzoleja Gale Plaidije, Ikonografske studije,

Novi Sad 1974, 50. U okviru ranohri{}anske nekropole u Jagodin Mali u Ni{u znane su ~etiri crkve bazilikalnog tipa - A.Or{i}-Slaveti}, Arheolo{ka istraìvawa u

Ni{u i okolini, Starinar, tre}a serija, XIII-IX/1933-1934 (Beograd 1933), 304; Tako je i na {irem prostoru Balkana - I. Bojanovski, nav. delo, 111. Ova ~iwenica otvara mogu}nost da u neposrednoj blizini grobnice koja je predmet na{eg intereosavawa, mo`da treba o~ekivati baziliku. Ve{ta~ka zaravan ne{to niè, kao da je predodre|ena za wu.

38Imaju po jednu ni{u na zapadnom, suprotnom zidu od ulaza- Lj.Zotović, Izvešstaj sa iskopavanja kasnoantičke nekropole u Nišu, Limes u Jugoslaviji I, Beograd 1961, 165-170; Osim jedne evidentirane sa ni{om na severnom zidu (izve{taj D. Maksimovi}a, Dokumen-


datovawe je konstatacija da znane grobnice iz ranohri{}anske nekropole u Jagodin Mali u Ni{u nisu u sklopu crkve, nemaju zidane klupe za polagawe pokojinika, i, bez ni{a na bo~nim zidovima.38

Ako prihvatimo da genezu bo~nih ni{a u zasvedenim grobnicama treba traìti u crkvenoj arhitekturi onda wihovo nepostojawe u grobnicama u Jagodin Mali, treba dovesti u vezu sa razvojem crkvene arhitekture, a time i do blièg datovawa ovog tipa zasvedenih grobnica. U Jagodin Malskoj nekropoli, koja se sme{ta u razdobqe od druge polovine IV veka do prvih decenija VI veka, u grobnom tipu koji je predmet na{eg interesovawa, preovla|uje numizmati~ki materijal iz paleohri{}anskog perioda (druga polovina IV i po~etak V veka), {to je i osnov za wihovo datovwe.39 Dodajmo ~iwenicu da su sve bez bo~nih ni{a, i do}i}emo do zakqu~ka da se ovaj arhitektonski detaq u prvim decenijma hri{}anstva na ovom mestu ne javqa. Uz oslawawe na znani numizmati~ki materijal, ali i jednovremeno datovawe ìvopisa,40 one se bliè mogu datovati u drugu polovinu IV i niz V vek, i na osnovu toga {to nemaju unutra{we ni{e na podu`nim zidovima. One, pak, koje imaju bo~ne ni{e, kao Klisurska, Svrqi{ka i Morodviska, treba svrstati u VI do prvih decenija VII veka, kada, konsolidovawem liturgihskih radwi, dolazi do razvoja crkvemne arhitekture. U tom procesu od zna~aja je uloga protezisa

tacija Zvoda za za{titu spomeniuka kulture u Ni{u). Bo~ne ni{e jedino ima martirijum koji je u sklopu bazilike u Jagodin Mali - R.O.Bratani}, nav.delo, 182.

39Lj.Zotović, Izveštaj sa iskopavanja kasnoantičke nekropole u Nišu, 165-170.40L. Mirkovi}, Starohri{}anska grobnica u Ni{u, 66.41\. Stri~evi}, nav.delo, 59-65.

Sl. 8. Klisura, unutra{wost

ranovizantijske grobnice (prema R.

Stojanovi})

Fig. 8. Klisura, the interior of the Early-Byzantine crypt (according to R. Stojanović)

Sl. 9. Morodvis, unutra{wost

ranovizantijske grobnice

(prema Fig. K. Trajkovski)

Fig. 9. Morodvis, the interior of the Early-Byzantine crypt (according to

K. Trajkovski)

154 Mi{a Rakocija

i |akonikona i na~in na koji su oni preme{teni sa zapada na istok uz svetili{te, kao i posledice tog izme{tawa na arhitekturu ranohri{}anskih crkava.41 Nekako u to vreme, ove promene sa sobom donose i pojavu ni{a na unutra{wim zidovima hramova.42 Odatle, sada u skladu sa zaboravqenim radwama za zaupokojene proiza{le, izme|u ostalog, iz ublaènih razlika izme|u grobqanskog obreda i slu`be u crkvi, ni{e se reflektuju na unutra{we zidove zasvedenih grobnica. Bez sigurnog oslonca za datovawe, ovaj zakqu~ak nam se ~ini prihvatqiv, kako za grobnicu koja je predmet ovog rada, tako i za druge koje imaju ni{e na bo~nim zidovima. Stoga, dosad {iroko datovawe zasvedenih grobnica moèmo svesti na najmawe dva perioda: 1) grobnice bez bo~nih ni{a, u nedostatku drugih dokaza, okvirno moèmo datovati u drugu polovinu IV i niz V vek, 2) dok one sa bo~nim ni{ama treba svrstati u VI ili prve decenije VII stole}a.

To se nije dogodilo odjednom. Upore|ivawem rasporeda ni{a u grobnicama uz oslawawe na dosada{wa saznawa, mogu}a tipolo{ka sistematizacija sa vremenskim odrednicama sama se name}e. Grobnice koje imaju par ni{a na bo~nim zidovima i jednu na ~eonom zidu prepoznali smo kao prelazni tip (Svrqig, kraj V/VI vek),43 izme|u grobnica sa samo jednom ni{om na ~eonom zidu bez ni{a na bo~nim zidovima (Jagodim Mala, druga polovina IV-V vek),44 i onih koje imaju po par ni{a na bo~nim zidovima bez ni{e na ~eonom zidu (Kliura, Morodvis, VI-po~etak VII veka). Do potpune sistematizacije i novih saznawa, ovaj predlog treba prihvatiti kao radnu hipotezu.

U vrmenskom rasponu, od V do prvih decenija VII veka, sa stabilizovawem hri{}anske vere i konsolidovawem kultnih radwi {to dovodi do znanih promena na crkvenoj arhitekturi, treba pretpostaviti i izvestan razvoj ovog tipa jednokomorne sepulkralne gra|evine koji se moè sagledati kroz pojavu ni{a na bo~nim zidovima grobnica. Dotle. znane grobnice otkrivaju, kult se uzdizao u ~eonoj ni{i, nasuprot ulaza u grobnicu.

Retki su pouzdani podaci za precizno datovawe ovog tipa grobnica. Na prostorima Balkana one se okvirno sme{taju od seredine IV veka do prvih decenija VII stole}a. U tom vremenkom rasponu postaju masovne, naro~ito posle zabrane starih kultova od strane cara

42V.Kora}, M.[uput, nav. delo, 108.43Da je ovaj tip grobnica najstariji otkriva i podatak da je u ni{ama ovih grobnica

u Jagodin Mali Q. Zotovi} konstatovala kosti ptice i glodara {to upu}uje na vreme nastanka kada su se jo{ uvek preplitale paganske i hri{}anske zagrobne kultne radwe - Lj.Zotović, Izveštaj sa iskopavanja kasnoantičke nekropole u Nišu, 173.

44Da je ovaj tip grobnica najstariji posredno otkriva podatak da je u ni{ama nekoliko grobnica u Jagodin Mali Q. Zotovi} konstatovala kosti ptica i glodara {to u pu}uje da su nastale u vreme kada su se jo{ uvek preplitale paganske zagrobne kultne radwe sa nadolaze}im hri{}anskim. - Lj. Zotović, Izveštaj sa iskopavanja kasnoantičke nekropole u Nišu,... , 173.


TIP I TIP II

Druga plovina IV – V vek(Jagodin Mala)

Kraj V/VI vek (Svrqig)

TIP III

VI/ prve decenije VII veka (Klisura)

Sl. 10. Tipologija ranovizantijskih grobnica na svod

na osnovu rasporeda ni{a

Fig. 10. The typology of Early-Byzantine vaulted crypts basedon the displacement of niches

156 Mi{a Rakocija

Teodosija (391), i sre}u se sve do avarsko-slovenskih osvajawa ovih krajeva (615-617). Preliminarna analiza numizmati~kog materijala uz datovawe ìvopisa, ukazuje da grobnice sa ni{om na suprotnom zidu od ulaza, pripadaju drugoj polovini IV ili V veku.45

Grobnice sa ni{ama u podu`nim zidovima, smatramo da pripadaju vremenu kada se crkvena arhitektura slobodno razvijala, mewala i prilago|avala,46 VI ili, pak, prvim decenijama VII stole}a. Na to posredno upu}uju i spomenute grobnice sa bo~nim ni{ama koje se nalaze u okviru crkve, a okvirno se sme{taju u V i VI vek.47 Da su bo~ne ni{e iz ovog vremena bile potrebne u obredu za zaupokojene upu}uje severni aneks heraklejske bazilike (Martirijum I), u obliku kapele sa apsidom. Predvorje kapele ima dve ni{e na podu`nom severnom zidu prema kojima je, uvaàvaju}i ih, okrenut mozajk datovan u po~etak VI veka. Ovako organizovane ni{e na bo~nom zidu posluìle su kao potvrda da je upitawu grobna kapela.48 Ni{e su sluìle kao oltar za polagawe relikvija mu~enika i svetaca, darova49 i drugih sasuda koji su potrebni za obred zaupokojenih, komemorativnu slu`bu ili neku od zaboravqenih zagrobnih kultnih radwi.50 U priprati su se zavr{avale litije i obavqani su liturgijski i pogrebni obredi (spremawe koqiva).51 Treba pretpostaviti da su ni{e u aneksima ili na bo~nim zidovima naosa crkve sluìle i za odlagawe predmeta potrebnih za obred u spomen umrlog52 - kandilo (pepeo), jelej (uqe) sa vinom i sli~no. Potreba za istim radwama koje su obavqane u crkvama-kapelama, ili, pak, u izdvojenom prostoru crkve, mogle bi biti jedan od razloga pojave ni{a na podu`nim zidovima zasvedenih grobnica.53

45 U Ni{u, ranohri{}anska nekropola u Jagodin Mali - Q.Zotovi}, N.Petrovi};

Grobnica sa freskama u Jagodin Mali u Ni{u na osnovu analize ìvopisa datuje se u IV vek-L.Mirkovi}, nav.delo,66.

U Beloj Palanci, presvedena grobnica u selu Dol, gde je zate~en novac uzurpatora Ventraniona (350.), smatra se za jednu od najstarijih, i moè se datovati ne{to posle 350.godine - B.Saria, Iz numizmati~ke zbirke Narodnog muzeja u Beogradu, Starinar, 1924-1925, 71.

46V.Kora}, M.[uput, nav. delo.

47I.Nikolajević, nav.delo, 682.48G.Cvetkovi}-Toma{evi}, Nije li “zagonetni znak”, prvobitno postavqen

na jednom ranohri{}anskom mozaiku, bio, mo`da, monofizitski?, Saop{tewa XXIX/1997, (Beograd 1997), 9/10.

49S.Bratani} smatra da su bo~ne ni{e u martirijumu bazilike u Ni{u sluìle za odlagawe darova - S.Bratani}, nav. delo, 182.

50A.Grabar, Martiryrium I, Paris 1946, p.83; G. Babic, Les chapelles annexes des églises byzantines, Paris 1968, p.30,33/4.

51 L. Mirkovi}, Pravoslavna Liturgika, II, Beograd 1982, 17852 Isti, nav.delo, I, 110; II, 181-184.53O ulozi i odnosu kapela sa narteksom i naosom u srednjevizantijskom periodu

- Ida Sinkevic, Western chapels in middle byzantine churches: meaning and signifi cance, Starinar LII/2002, Beograd 2003, 79-92.


Jak vizantijski bogoslovski tradicionalizam koji je dominirao u V i VI veku bio je od presudnog uticaja na stvarala{tvo.54 Uticaj crkvene arhitekture na sepulkralnu nije te{ko pretpostaviti. U svemu tome, od zna~aja je i ~iwenica da su isti majstori gradili i crkve i grobnice.

O zasvedenim grobicama

Ranovizantijska presvedena grobnica kod sela Klisura pripada uobi~ajenom tipu, i po razmerama i po arhitekonskim oblicima, rasprostrawen {irom Balkana. Sa uplivom hri{}anstva {iri se ovaj tip grobnica,55 ~ije se poreklo vezuje za zemqe isto~nog Sredozemqa, za prostore Bliskog Istoka, iz Palestine, Sirije i Mesopotamije.56 Hri{}ani su prihvatili i razradili ovaj arhitektonski oblik, jer je najbliì wihovom shvatawu zagrobnog ìvota. Hri{}ani veruju da je pokojnik usnuo (po~iva), da tu leì samo privremeno (deposito), nekada ~itave porodice ili bratstva do “Stra{nog suda” kada }e vaskrsti i iznova zapo~eti ìvot.57 Oni koji su po~ivali u ovakvim grobnicama u sklopu crkve bio je obezbe|en Vaskrs pre Stra{nog suda (Otkrovewe Jovanovo 14,1-2; 20, 6), kao i onim privilegovanim, koji su u okviru nekropole bili najbliì grobovima uglednih hri{}ana-mu~enika.58 Isus Hristos je “Nada na{a”, kaè apostol Petar, nada u vaskrs mrtvih, kao {to je Hristos Vaskrso (1 Tim. 1,1).

U skladu sa Hristovim u~ewem o zagrobnom ìvotu, ovaj oblik grobnica ra{irio se prostorima Balkana. Na na{im prostorima on se javqa, prilago|en novim duhovnim prilikama, krajem III i po~etkom IV veka.59 Ubrzo zatim, ve} u drugoj polovini IV veka, {iri

54X. Majendorf, nav.delo, 21-23.55Na ovim prostorima grobnice sa poluobli~astim svodom grade i rimqani u

predhri{}anso doba - M.M.Vasi}, Nekoliko grobne konstrukcije iz Viminacijuma, Starinar, II, za 1907, Beograd 1908, 73. U Severnoj Mesopotamiji i Siriji najranije se javqaju lukovi i prostorije nadvi{ene svodovima - R.Krautheimer, Ewrly Christian and Byzantine Architecture, Harmondsworth 1989, 143-156; V.Kora}, M.[uput, nav. delo, 23 sa literaturom. Sli~ne arhitektonske oblike u starijim civilizacijama (Mosopotamija, Etrurci, Rim), treba posmatrati kao deo op{teg znawa a ne kao prauzor ili prototip.

56Poreklo zasvedenih grobnica evidentiranih u Marusincu kod Solina Digve je, oslawaju}i se na konstruktivne elemente, povezao sa Sirijom - E. Diggve-R. Egger, nav.

delo, 2.57C.Truhelka, Starokršćanska arheologija, Zagreb 1931, 36. Suprotno shvatawima

hri{}ana rimqani na spomenik pi{u: HSE - hic situs est (ovde leì). Tu razliku u odnosu na kult mrtvih u IV veku najboqe do~aravaju re~i apostola Pavla: “A ne}emo, bra}o, da ste u neznawu o umrlima, da ne tuìte kao i ostali koji nemaju nade” (t.j. neznabo{ci)

58A.Grabar, Martyrium. Recherches sur le culte des reliques et l’art chrétien antique, vol.I, Architecture, Paris 1946; I.Herklotz, Sepulcra e monumenta. studi sull’art sepolcrale in Italia, Roma 1985, 28-36.

59L.Mirkovi}, Starohri{}anska grobnica u Ni{u, 55; R.Egger, Der Altchristlicke Friedhot Marusinac, Split 1940, 2.

158 Mi{a Rakocija

se balkanskim rimskim provincijama. U ove krajeve, zahvaquju}i va`nim putevima, dolazi zajedno sa novom religijom, koju su sa istoka {irili vojnici i trgovci. Oni svoju delatnost prvenstveno zapo~iwu u jakim vojnim i trgova~kim centrima. Zato grobnice ovog tipa naj~e{we sre}emo pored ve}ih urbanih centara. Ba{ takav centar bio je Nais (Naissus),60 ne{to kasnije, jako upori{te hri{}ana i znano episkopsko sedi{te iz IV veka.61 To su prvi misionari, nosioci novih ideja, neki nesumqivo i mu~enici po kojima }e Ni{ postati poznat kao grad mu~enika - Martyriopolis,62 u IV veku, dobro znan onovremenom hri{}anskom svetu po relikvijama svojih mu~enika.63 O povezanosti prvih hri{}ana govori, za Ni{ zna~ajan istorijski podatak, o boravku Atanasija Velikog u Ni{u.64 Donose}i sa sobom hri{}ansku misao, izme|u ostalog, oni prenose i arhitektonske oblike grobnice zasvedene poluobli~astim svodom.

Ovaj tip grobnica, kao prate}a pojava nove religije, ve} u IV stole}u, dospeva na prostore Balkana iz dva pravca - na Jadransko primorje u provinciju Dalmaciju iz Italije (preko Narone, Salone, Akvilije, dr.),65 na na{e prostore i daqe u unutra{wost Balkana, sa juga iz Gr~ke, dolinom Vardara do Ni{a odakle }e zra~iti u unutra{wost kontinenta.66 Grobnice ovog tipa ~este su na Balkanu

60P.Petrovi}, Ni{ u anti~ko doba, Ni{ 1976; Isti, Istorija Ni{a I,

Ni{ 1983, 71-73. Grobnica u selu Klisura nalazise u neposrednoj blizini srpskog

sredwovekovnog grada Koprijana, koji je zauzimao zna~ajno mesto u Vizantijskom svetu i

nesumqivo od zna~aja za Rimqane.

61Zeiller, L’empire romain et l’église, Paris 1928, 217; P.Petrovi}, Ni{ u anti~ko

doba, 83/84; R. Popovi}, Rano hri{}anstvo na Balkanu pre doseqavawa Slovena,

Beograd 1995, 74-81; M.Rakocija, Manasiri i crkve grada Ni{a, 3-22 sa literaturom i

popisom episkopa.

62Po ugledu na zna~ajne Maloazijske gradove, u Severnoj Mesopotamiji-Grabar, Martyrrium, I, Paris 1943-46, 363. Na ovom delu Balkana, prema najnovijim istraìvawima

prof. B.Aleksove, grad mu~enika - martiriopolis bio je Strumica u BJR Makedoniji -

B.Aleksova, Episkopijata na Bregalnica, Prilep 1989, 127.

63L.Mirkovi}, nav. delo, 67; M.Rakocija, Manastiri i crkve grada Ni{a,

13-15; Isti, Kulturna riznica Ni{a, Ni{ 2001, 41-43 sa literaturom. Hri{}anski

mislilac iz IV veka sv.Viktricije (Sanctus Victricius) iz Ruana (Francuska), u spisu “De laude sanctorum” svrstava Ni{ me|u znamenite centre gde se ~uvaju relikvije mu~enika:

Konstantinopoq, Antiohija, Solun, Rim i Ni{.

64Sveti Atanasije Veliki do~ekao je boì} sa Ni{kim episkopom_

65I.Bojanovski, nav.delo, 113; 66Ovim pravcima, i u sredwevizantijskom periodu u unutra{wost Balkana

prodira}e novi arhitektonski oblici - videti M.Rakocija, Crkva u Gorwem Matelevcu

kod Ni{a, Saop{tewa, XXII-XXIII/1990-1991, (Beograd 1991), 20-23; G.Millet, L’ancient art serbe.Les églises, Paris 1919, 44, 45.


gde su hri{}ani ve} u IV veku na{li svoje upori{ta i organizovali crkveni ìvot. Po pravilu, zati~emo ih pored jakih urbanih i crkvenih centara. Evidentna je wihova ve}a koncetracija pored zna~ajnih gradskih celina, posebno onih pri kojima je stolovao episkop. Zato je razumwivo {to je ve}i broj ovih grobnica otkriven u Ni{u i wegovom okruèwu,67 ali i na sve ~etiri strane Balkana, u

67U Ni{u su pre II svetskog rata otkrivene ~etiri ranohri{}anske crkve i 17

presvedenih grobnica sve iz druge polovine IV veka, od kojih su neke bile oslikane, videti: A.Or{i}-Slaveti}, Arheolo{ka istraìvawa u Ni{u i okolini, Starinar 1933-1934, 303-310; G.O.Bratani}, Iskopavawa u Ni{u i okolini, Pregled crkvene eparhije Ni{ke, (Ni{ 1937), 180-187; M.Valtrovi}, Bele{ke s puta, Starinar srpskog arheolo{kog dru{tva, god. V, br.4, (Beograd 1888), 118/9; L.Mirkovi}, nav. delo, 52-71; R. Ajdi}, Anti~ke

nekropole u Ni{u, Ni{ki zbornik 1, (Ni{ 1973), 36. Na mogu}u sudbinu slikarstva u grobnici sa freskama u Jagodin Mali znala~ki je ukazano u radu S.Nenadovi}, M.Pani}-Surep, Za{tita ranohri{}anske grobnice sa freskama u Ni{u, Saop{tewa Zavoda za za{titu i nau~no prou~avawe spomenika kulture NR Srbije, 1, (Beograd 1956), 142/6. O ta~nosti tada re~enog videti - V.Nikoli}, Stawe zidnih slika ranohri{}anske

grobnice u Jagodin-mali u Ni{u, Saop{tewa, XXX-1998/XXXI-1999, (Beograd 2000), 205-212. Zatim: L.Mirkovic, La nécropole paleochrétienne de Nis, Archeokogia Jugoslavica, II, 85-100; Q.Zotovi}, N.Petrovi}, Ni{-Jagodin Mala, Starinar n.s. XI (1960), 246/7; Isti, Ni{-kasnoanti~ka nekropola, Arheolo{ki pregled, 1, (Beograd 1960), 131, tabla XXIV/1; N.Petrovi}, Za{tita nekih ranohri{}anskih grobnica u Ni{u,

Zbornik za{tite spomenika kulture, X, Beograd 1959, 167-172; Q.Zotovi}, Izve{taj sa

iskopavawa kasnoanti~ke nekropole u Ni{u, Limes u Jugoslaviji, I, Beograd 1961, 165-170; Od sedme decenije XX veka, u dokumentaciji Zavoda za za{titu spomenika u Ni{u, slu~ajnim radovima evidentirane su u Jagodin-malskoj nekropoli slede}e grobnice U ulici Ratka Pavlovi}a ispred ku}e br. 5b,prilikom kopawa rova nai{lo se na presvedenu grobnicu zidanu opekom. Ispod luka konstatovani su fragmenti fresko dekoracije izvedene crvenom i zelenom bojom na svetlo-oker pozadini u vidu stilizovanih biqnih ornamenata. U ju`nom profilu rova konstatovane su jo{ dve grobnice sa svodom, od kojih jedna sa tragovima ìvopisa (Izve{taj Q.Popovi} i M.Vojinovi}, od 20.7.1970.). U ul. Ratka Pavlovi}a kod ku}e br.59a, prilikom kopawa rova nai{lo se na poluobli~asto zasvedenu grobnicu orjentisanu Z-I, sa ulazom na isto~noj strani (Izve{taj R.Ajdi} od 11.8.1970.). Prilikom izgradwe nove zgrade u ul. Kosovke devojke, uni{tene su dve grobnice sa poluobli~astim svodom zidane opekom (Izve{taj D.Maksimovi} br.334/1 od 10.3.1975.). U ul. Kosovke devojke uklowena je jo{ jedna grobnica sa poluobli~astim svodom (Izve{taj Q.Zotovi} br. 1295/1 od 3.9.1975). Prilikom gradwe kuhiwe u domu za sredwo{kolsku omladinu otkrivene su dve grobnice sa poluobli~astim svodom i ulazom na isto~noj strani. Jedna ima mawu ni{u na severnoj strani, druga sa tragovima ìvopisa-ptice, drve}e, loza, gde preovla|uje crvena boja (Izve{taj D.Maksimovi} br. 70/1 od 20.1.1976.). U celosti je o~uvana i pristupa~na grobnica u dvori{tu ku}e u ul. Ratka Pavlovi}a br.18, sa ulazom na isto~noj i ~etvrtastom ni{om na zapadnoj strani. Zatim u spomenutom selu Gabrovac na lokalitetu Kamara u unutra{wosti crkve gde je kod glave pokojnika na|ena plo~a sa hristovim monogramom gde se pomiwe Parvul koji se upokojio u miru (dermivit in pace) iz V/VI veka-A.Or{i}-Slaveti}, Bele{ke sa putovawa, Starinar III, tom X-XI, Beograd 1935/36, 172; P.Petrovic, Inscriptiones de la Mesie Superieure vol IV, Beograd 1979.. U obli`wem jakom upori{tu hri{}ana gde je stolovao episkop Nikita u Beloj Palanci (Remesiana), otkrivena je grobnica ovog tipa u selu Dol-B.Saria, Iz numizmatičke zbirke Narodnog muzeja u Beogradu, Starinar, III/1924-1925, (Beograd 1925), 71, kao i u B. Palanci u dvori{tu ku}e u ul.Petra Drap{ina br.2 (Varo{anska mala). U Yaplawu u selu Kaletinac, u podno`ju sredwovekovnog utvr|ewa (lok. Kale), divqim kopawem otkrivene su dve zasvedene grobnice od opeka - neistraèno.

I pored ve}eg broja evidentiranih grobnica na prostoru Ni{a, one nisu pojedina~no prou~avane, ~ime bi se omogu}ilo ta~nije sagledavawe wihovih zajedni~kih

160 Mi{a Rakocija

Makedoniji,68 u Bugarskoj,69 u Bosni i Hercegovini,70 na Jadranskom primorju.71 Zati~emo ih u zna~ajnom broju u Skopqu (Scupi), Stobima, Sofiji (Serdica), Solunu, Verja, Saloni,72 itd. Nesumqiv je uticaj ovih centara na izgradwu ba~vasto presvedenih grobnica na {irem prostoru odre|ene oblasti. Grobnice iz ovih, i drugih centara, me|usobno se stilski i konstruktivno proìmaju, i uvek je mogu}e na}i analogne oblike otkrivene grobnice u jednom, sa znanom u nekom drugom gradu. Mala razlika i velika sli~nost, prime}ena jo{ od M. Valtrovi}a,73 umawuje zna~aj metode upore|ivawa, koja gubi svoju svrhu i ~ini da je op{ta konstatacija dovoqna. Mo`da u tome treba traìti razlog {to nedostaju pojedina~ne studije koje bi se bavile analizom nastanka i razvoja arhitektonskih detaqa grobnica sa poluobli~astim svodom.

Neosporno je da zasvedene grobnice, i pored razlika, predstavqaju tipsku pojavu, iz vremena upliva hri{}anstva {irom balkanskih kasnorimskih provincija. Od zna~aja je, mi{qewa smo, poreklo, funkcija i raspored ni{a na bo~nim zidovima, iz ~ega je proiza{lo predloèno datovawe i tipologija ba~vasto zasvedenih grobnica. Mawe razlike uglavnom se svode na re{ewe ulazne partije, u upotrebqenom gra|evinskom materijalu (opeka, kamen ili kombinovano), po tome kako je re{en sme{taj pokojnika (zidano grobno mesto, uzdignuta klupa-podijum, banak za oslonac sanduka), dok razli~it broj predvi|enih grobnih mesta uslovqava varirawe dimenzija. Naj~e{}e pravougaonu osnovu koja se nekada mawe, a nekada vi{e, pribliàva kvadratu, ne treba posebno tuma~iti, jer, u konstruktivnom smislu svod podjednako dobro nadvisuje i pravougaonu i kvadratnu osnovu. Bez obzira nad kakvom osnovom,

68V.Lil~ik, nav. delo, 95-108 sa literaturom.69K.Miwtev», Dekorativnata ìvopis» na sofijskiw nekropol», Sofiw

1925; M.Valatrovi}, Bele{ke s puta,112; M.Stan~eva, Ranohristiwnski kultovi

sgradi kraw isto~nata krepostna stena na Serdika - Serdika, I, Sofiw 1964, 159; D.Ov~arov, Arhitektura i dekoraciw na starohristiwnskite grobnici v na{ate zemi, Arhelogiw, 4, (Sofiw 1977), 19-21 sa literaturom

70V.Paskvalin, Dva nalaza kasnoantičkih grobova na svod i kratak osvrt na dosadašsnje nalaze tih grobnih kamara na teritoriji Bosne i Hercegovine, G.Z.M., (Sarajevo 1959), 149-169; I. Bojanovski, nav. delo, 103-118.

71E.Diggve und R. Egger, Der Altchristliche Friedhof Marusinac, Split 1940, 2-4; E. Diggve, History of salonitan christanity, Oslo 1951, 101; D.Rendic-Miloševic, Neue Funde in der altchrisclichen Nekropole Manastirine in Salona, Archaelogia Jugoslavica, I, 56-61 sa literaturom.

72I.Nikolajevi}, Oltarna pregrada u Dabravini, ZRVI,12, (Beograd 1976), 93 sa literaturom

73 Ve} su prvi istraìva~i primetili sli~nost ni{kih grobnica na svod sa onim u Sofiji: “Oblikom i izgledom po sve je nalik na one vi|ene u Sofiji i bi}e prema tome wima srodne po postawu i vremenu ...grobnica je od opeka sazida na polukru`ni, vaqkasti svod”. - M.Valtrovi}, Bele{ke s puta, Starinar, V, br.4, (Beograd 1888), 118/9. Ima ih identi~nih u Solunu, Skopqu, Saloni - V.\uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 5/6 sa detaqnom literaturom.


onda kao i danas, su{tina je u svodu ~ija je simbolika za hri{}ane, kako u crkvi tako u grobnici, ista - nebeski svod, carstvo nebesko i dom Boìji (Jov. 14, 1; Luka 16,9; P. Jevr. 8, 2.)

Grobnica koja je predmet na{eg interesovawa, i tipolo{ki i vremenski odgovara onima koje se sre}u na {irem prostoru Balkana. Zanatskom obradom i konstruktivnim sklopom one se oslawaju na tekovine anti~kih neimara i jednovremenog paleovizantijskog graditeqstva. Unutra{we ni{e na wenim podu`nim zidovima, kao refleks iz istovremenog crkvenog graditeqstva, bliè je datuju u VI ili prve decenije VII veka. Najdaqe do potpunih slovenskih osvajawa ovog prostora (615-617)74, posle koga vi{e nisu gra|ene. Stoga, izloèno o novootkrivenoj grobnici moglo bi se primeniti na sve grobnice sa poluobli~astim svodom i ni{ama na podu`nim zidovima, kako za one iz oblasti Ni{a, tako i za one sa ovog dela Balkana. Na osnovu toga izdvojili smo tri tipa zasvedenih grobnica i bliè odredili vreme wihovog nastanka.

Razvoj sepulkralne arhitekture neodvojiv je od razvoja crkvene arhitekture u ranohri{}anskom i paleovizantijskom periodu Ni{a kao crkvenom sredi{tu oblasti. Promene na crkvenoj arhitekturi koje su pratile liturgijske zahteve svoga vremena, odrazile su se i na arhitekturi zasvedenih grobnica koje se mogu prepoznati u pojavi ni{a na podu`nim zidovima. Znane zasvedene grobnice iz Ni{a (Jagodin Mala) sve imaju ni{u na suprotnom zidu od ulaza, pokretni materijal datuje u IV ili V vek. Poznate grobnice sa ni{ama u bo~nim zidovima (Svrqig, Bogorodica Hvostanska, Morodvis) sme{tene su u supstrukciji crkve i okvirno se datuju u VI vek. Sravwavawem pojave ve}eg broja ni{a u paleovizantijskoj crkvenoj arhitekturi sa onim u bo~nim zidovima zasvedenih grobnica, do{lo se do zakqu~ka da su ove druge, kojima pripada i Klisurska grobnica, nastale u VI, najdaqe do po~etka VII veka. I daqe {iroko datovawe zasvedenih grobnica, u nedostatku drugih dokaza, ublaèno je suàvawem na tri razdobqa kome pripadaju tri tipa zasvedenih grobnica: prvi, bez ni{a u podu`nim zidovima (druga polovina IV-V vek), drugi sa ~eonom ni{om i parom ni{a u bo~nim zidovim (Kraj V/VI), i tre}i sa ni{ama u podu`nim zidovima (VI-VII veka).

S druge strane, ovaj tip grobnica predstavqa zna~ajnu kariku u sagledavawu razvoja arhitektonskih oblika i kontinuiteta graditeqstva ovog dela vizantijskog carstva. Poku{ali smo da skrenemo pa`wu na tip zasvedene grobnice sa unutra{wim ni{ama na podu`nim zidovima, da ukaèmo na mogu}e poreklo ni{a i na osnovu toga, a u nedostatku ~vr{}ih oslonaca, predloìmo tipologiju i bliè datovawe koje bi vaìlo i za druge tipski srodne grobnice. U svakom slu~aju, ovaj arhitektonski oblik grobnica zasluùje da bude, posle pojedina~ne analize svakog spomenika

74F. Bari{i}, ûda Dimitrija Solunskog kao istorijski izvori, Beograd

162 Mi{a Rakocija

kulture, sistematizovan, tipolo{ki razlu~en, prostorno sagledan i vremenski ta~no opredeqen. Ovaj rad nema takvih pretenzija, ali ima nameru da doprinese jednoj takvoj razradi.

Dimenzije Klisurske grobnice i wena zanatska obrada, kakvu sre}emo u Ni{u i drugim ve}im urbanim centrima i episkopskim sedi{tima, navodi na pretpostavku da je u okolini postojalo mo}no naseqe, koje je u kontinuitetu trajalo od ranovizantijske trikohalne crkve u selu Klisura i mogu}e nekropole oko grobnice koja je predmet ovog rada, preko sredwovizantijske crkve Sv. Jovana na brdu Komiga, i, mo`da, vizantijskog grada Komplosa, do potoweg srpskog kasnosredwovekovnog grada Koprijana. U wenoj okolini ne treba iskqu~iti postojawe bazilikalnong kompleksa, za{ta je predodre|ena ve{ta~ka zaravan ispod grobnice. U ovom stepenu istraènosti, ova, i mnoga druga pitawa, moraju ostati otvorena.

Miša RakocijaEARLY BYZANTINE CRYPT WITH A VAULT IN THE VILLAGE OF KLISURA

NEAR NIŠ AND A BRIEF COMMENT ON THE PROBLEM OF VAULTED CRYPTS

An Early-Byzantine trefoil-based church was excavated on the foothills of the me-dieval fortress of Koprian (Kurvingrad) to the south from Niš. On the other bank of the Southern Morava River, in the third hill called Komiga, there is a Middle-Byzantine Church of St John. An Early-Byzantine crypt that has recently been evidented more southwards, near the village of Klisura in the site of the former Church of St Simeon the Stylite, should be added to this ensemble.

The crypt near the village of Klisura is east-west oriented, with the entrance in the west side. Its base is rectangular (3.30m x 2.50m), the hight is 1.90m and it is covered with a semi-cyllindrical vault. It is built in bricks and plastered with waterproofi ng fi nish. Each lateral wall of the east part of the crypt contains a small bench (100cm x 28cm, 50cm high) for the placement of coffi ns. There are two rectangular niches built-in in a symmetrical pat-tern in the masses of each side-wall.

The two small benches represent ideal stays for small - children’s coffi ns. This rare example of a children’s vaulted crypt indirectly indicates the intensity of living and the sig-nifi cance of this region.

The niches in the lateral walls, almost identically disposed, were found in the crypt discovered in the remnants of the Monastery of Studenica Hvostanska from the sixth cen-tury, as well as in a closer site, in the crypt of the former church of St. Stephan near Svrljig, dated approximately to the sixth century. The type of the crypt beside the southern wall of the basilica in Morodvis (from the early sixth century) is closest to the Klisura crypt type. The only difference is that its benches for placing the dead correspond in dimensions to adult persons.

Early-Byzantine vaulted crypts, although identical at the fi rst sight, have their respec-tive developments inseparable from the development of architectonic elements of the eccle-siastical architecture. Their interdependence resulted from the liturgical changes in particular periods. One of the architectonic details to indicate this is a larger number of niches in the


lateral walls of the vaulted crypts. The position of niches is signifi cant for closer dating of such type of crypts. In the absence of movable fi nds, they are widely dated to the period from the second half of the sixth century to the beginning of the eighth century.

Particular importance is attributed to the placement of niches in the side walls of both churches and crypts. This should not be regarded as a free choice of master builders, but as a detail deliberately transferred from the ecclesiastical architecture from the time nich-es appeared in the lateral walls of churches in Byzantium. This architectonic detail, which originated in Early-Byzantine temples as the result of liturgical needs, was transferred to the interior walls of these sepulchral structures. Their appearance in the lateral walls of the church western part (naos, parvis) might be brought into connection with those in the lateral walls of crypts. Therefore, it is necessary to study the possible descent, the time of origin and the function of niches in the naos walls, especially in the churches where their number is greater.

The appearance of niches in the church western part correlates with the simultaneous liturgical changes brought about in the sixth century by Justinian and Justin II, when the diaconicon and prothesis were moved near the altar and when the attitude changed toward the habit of leaving foodstuffs in the church for those in need. Since the dawn of Christianity, the faithful were bringing donations either for consecration or for the needs of poor members of the congregation (bread, wine), for which purpose a special room at the entrance to the church was allotted. In the sixth century, special institutions for aiding the poor developed in the Byzantine Empire, and the practice of donating food for the poor was separated from religious services. The ceremony of the Great Entrance – the transfer of bread and wine – was introduced and the diaconicon and the prothesis were removed to the south and north of the sanctuary apse. These liturgical changes, visible in the architecture of churches, took place in the sixth century, during the reign of Justin II.

In order to satisfy the need of giving to the poor, niches were made in the lateral walls of the naos in smaller churches or in the western annexes where possible as a compromise instead of using the rooms removed near the apse of the sanctuary for this purpose. This was recognized, as expected, in the structures of the capital (Constantinople).

Here, in the province, dating from the time when the newly evidenced crypt was built, the niches in the church western part were found in the nearby church in the village of Rujkovac and in the trefoil-based church in the same village of Klisura. In the Middle Byzantine period as well, the existence of niches in the lateral walls indicates the building manner of Constantinople: the adjacent Church of St John on the Komiga Hill in Orljane, a little more distant church in Mojsinje, the old Church of St Nicholas in Djunis. In the Adriatic coastlands of that period, many churches contained the interior niches in the lateral naos walls: St Michael in Ston, St Peter in Šipan, St Thomas in Kuti, St Peter on Prik, etc. This habit of leaving foodstuffs has been preserved up to the present. Even today people are leaving wine, bread and oil in the niches of rural churches, either in the interior walls or in the façades.

The crypts of this architectonic type, with the niches in lateral walls or without them, often appear within the church structure. If not there, they are in the close vicinity of a ba-silica, like in the necropolis in Jagodin Mala in Niš. The crypts discovered so far that are most similar to the newly evidenced one (the Holy Virgin of Hvosno, the site of the former church of St Stephan near Svrljig, the church in Morodvis) are placed within the church structure and are dated to the end of the fi fth or the sixth century. On the other side, it is of importance for closer dating that the crypts in the Early-Christian necropolis of Jagodin Mala in Niš are not built within the church and they do not have any constructed benches for placing the dead or any niches in the lateral walls.

If we assume that the genesis of lateral niches in vaulted crypts should be seeked for in the ecclesiastical architecture, then their nonexistence in the Jagodin-Mala crypts should be correlated with the development of church architecture. Thus, this type of vaulted crypts may be dated with greater precision. The fresco painting and numismatic material found in the Jagodin-Mala necropolis belong to the second half of the fourth and beginning of the fi fth

164 Mi{a Rakocija

century. Added the fact that all the crypts are without lateral niches, we may conclude that this architectonic detail did not appear in the fi rst decades of Christianity in this place. The crypts containing lateral niches, like the ones in Klisura, Svrljig and Morodvis, should be dated to the sixth and the fi rst decades of the seventh century, when the ecclesiastical archi-tecture developed due to the consolidation of liturgic services. In this respect, we may reduce former wide dating of vaulted crypts to at least two periods: 1) the crypts without lateral niches, in default of other proofs, may roughly be dated to the second half of the fourth and the whole fi fth century; while 2) the ones containing lateral niches should be classifi ed in the sixth or the fi rst decades of the seventh century.

Of course, this could not have happened all of a sudden. A possible typological sys-tematization with origin determinants is imposed by itself if we compare the disposition of niches in the crypts. The crypts containing a pair of niches in the lateral walls and one in the front wall are recognized as an intermediate type (Svrljig, end of the 5th and the 6th century), a transition from the crypts with only one niche in the front wall and no niches in the lateral walls (Jagodin Mala, second half of the 4th and the 5th century) to the ones containing a pair of niches in each lateral wall without a niche in the front part (Klisura, Morodvis, the 6th and the early 7th century).

The crypt that is the subject matter of our interest corresponds in type and time of origin to those discovered in a wider area of the Balkans. By the interior niches in its lateral walls, as a refl ection of the concurrent ecclesiastical architecture, it may be dated more pre-cisely to the sixth or the fi rst decades of the seventh century, or, at the latest, to the fi nal Slavic conquest of these areas (615-617), after which they had not been built any more. Therefore, everything said about the newly-discovered crypt could be applied to all the crypts with semi-cylindrical vaults and niches in the lateral walls, found in the area of Niš as well as in the wider Balkan region. Regarding this, we have separated three types of vaulted crypts and determined more precisely the time of their origin.

The developments of sepulchral and ecclesiastical architecture are inseparable. The changes in the church architecture that followed the liturgical requirements of the time af-fected also the architecture of vaulted crypts, refl ected in the appearance of niches in the lat-eral walls. All the known vaulted crypts in Niš (Jagodin Mala) contain one niche in the wall opposite to the entrance and they are dated to the fourth or fi fth century. The known crypts containing lateral-wall niches (Svrljig, the Holy Virgin of Hvosno, Morodvis) are located in the church substructure and they are broadly dated to the sixth century. The analogy of the appearance of numerous niches in the Early-Byzantine ecclesiastical architecture with the lateral-wall niches in vaulted crypts leads to the conclusion that the latter ones, including the Klisura crypt, were built in the sixth or beginning of the seventh century at the latest. In the absence of other proofs, such broad dating of the vaulted crypts is modifi ed by reducing them to three periods, to which three types of vaulted crypts belong: the fi rst period, without lateral-wall niches (second half of the 4th and the 5th century), the second period with one frontal and a pair of lateral niches (end of the 5th and the 6th century) and the third period with niches in the lateral walls (the 6th and the early 7th century).

Our aim was to draw attention to the vaulted crypt type with interior niches in the lateral walls, to point to their possible origin and, based on this and in absence of more solid backing, to suggest the typology and closer dating that would cover other type-related crypts as well.

Documents

Mi{a Rakocija - · PDF filegrobnice na svod u Čitluku i njihova predhodna konzervacija, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, IX,