LANCI I RASPRAVEUDC 321.17:929 Brankovi V.

Milo Blagojevi

O IZDAJI ILI NEVERI VUKA BRANKOVIASAETAK: Ime Vuka Brankovia, oblasnog gospodara Kosova, postalo je sinonim za najveeg izdajnika srpskog naroda i srpske drave. U takvom ga svetlu prikazuju narodno predawe, a posebno epske narodne pesme, zbog toga to je izdao kneza Lazara u boju na Kosovu, koji je voen izmeu Srba i Turaka 15. juna 1389. godine, na Vidovdan. U istorijskim izvorima koji su nastali u prvim decenijama posle bitke na Kosovu, nema podataka o Vukovoj izdaji, pa se s razlogom postavqa pitawe, zbog ega je narodno predawe tako teko optuilo jednu istorijsku linost, iji su potomci bili priznati vladari srpske drave i srpskog naroda. U naem radu uiwen je pokuaj da se odgovori na postavqeno pitawe i proveri da li je bilo neke izdaje. KQUNE REI: knez Lazar, Vuk Brankovi, knegiwa Milica, teritorija Lazarevia

Kao to je ime Jude Iskariotskog postalo sinonim za najveeg izdajnika u hrianskom svetu, zbog toga to je izdao Isusa Hrista, tako je i ime Vuka Brankovia postalo sinonim za najveeg izdajnika srpskog naroda, zbog toga to je po predawu izdao kneza Lazara i srpsku vojsku na Kosovu 15. juna 1389. godine. Pravoverni hriani ne sumwaju u Judinu izdaju jer je ona osvedoena u jevaneqima, ali su zato predstavnici kritike kole u srpskoj istoriografiji osporili Vukovu izdaju ili neveru. Meu prvima su to uinili Ilarion Ruvarac, u raspravi O knezu Lazaru" i Qubomir Kovaevi, u studiji sa naslovom Vuk Brankovi".1 Obojica su istovremeno i nezavisno jedan od drugog, davne 1888. godine, doli do zakquka da Vuk Brankovi nije poinio nikakvu izdaju ili neveru. Ilarion Ruvarac je posebno upozorio: da se u prvom veku posle boja Kosovskoga ni u narodu nije znalo za izdaju Vukovu na Kosovu niti da se ime Vukovo kao izdajnika i prokletnika pomiwalo u priama i pesmama".2 Qubomir Kovaevi je, opet, grupi1 I. R u v a r a c, O knezu Lazaru, Novi Sad 1888 (= O knezu Lazaru, Boj na Kosovu, starija i novija saznawa, Redaktor R. Mihaqi, Beograd 1992, 17287); Q. K o v a e v i , Vuk Brankovi, Godiwica Nikole upia 10 (1888) 215301 (= Vuk Brankovi, Boj na Kosovu, starija i novija saznawa, 297352). 2 I. R u v a r a c, O knezu Lazaru, Boj na Kosovu, 275.

8 sao i paqivo analizirao sve do tada poznate izvore o boju na Kosovu, koji su nastali od kraja H do kraja H veka, ukquujui i narodne pesme. Obavqena analiza omoguila je da se sa vie strana osvetli i ukae na dugotrajan proces postepenog oblikovawa kosovske legende i kosovskog mita, a istovremeno i dokae da se nevera Vuka Brankovia ne pomiwe u pisanim izvorima, koji su nastali u periodu od kraja H pa do kraja H veka.3 Ilarion Ruvarac i Qubomir Kovaevi s pravom su konstatovali da je Mavro Orbin bio: prvi pisac, koji je okrivio Vuka Brankovia da je izdao u kosovskom boju", a to je uinio u svom poznatom delu Kraqevstvo Slovena" koje je objavqeno 1601. godine.4 Od tog vremena pa do HH veka obavetewa o neveri" postaju sve obilnija i potpunija. Vukova izdaja se zaista ne pomiwe u najstarijim pisanim izvorima, ali se u wima ne pomiwe ni Vukovo uee u boju na Kosovu. Ova iwenica zasluuje dunu pawu, ali je ne treba eksploatisati da bi se osporilo Vukovo uee u boju protiv Turaka.5 Dokazavi da se u najstarijim izvorima ne pomiwe Vukova izdaja, Q. Kovaevi je s razlogom postavio pitawe: Pa kada Vuk Brankovi nije izdajnik, za to da ba wega srpski narod takvim proglasi?"6 Odgovor na postavqeno pitawe pokuao je da pronae u objektivnim i subjektivnim iniocima koji su uticali na etniku svest srpskog naroda, a takoe i u neospornim istorijskim iwenicama. Qubomir Kovaevi je na prvo mesto stavio ponositost" naih predaka, koji nisu priznali da su nas Turci svojim junatvom pobedili", a zatim je skrenuo pawu na uticaj i mogue posledice desetogodiweg rata, od 1402. do 1412. godine, koji je voen izmeu Lazarevia i Brankovia.7 Odgovor je traen i u iwenici, to je u nekim istorijskim izvorima dolo do zamene imena bosanskog vojvode Vlatka Vukovia, koji je urno" napustio Kosovo, sa imenom Vuka Brankovia, a takoe i u tome, to je Vuku Brankoviu pala na teret i krivica Vuka Lazarevia", koji je, za3 Q. K o v a e v i , Vuk Brankovi, Boj na Kosovu, 317346. Posebno o nastanku kosovske legende: J. R e e p, Razvitak kosovske legende, Boj na Kosovu, 527588. O najvanijim likovima u kosovskoj legendi, ukquujui i negativni lik Vuka Brankovia, posebno: R. M i h a q i , Junaci kosovske legende, Beograd 1993.3 4 Q. K o v a e v i , Vuk Brankovi, Boj na Kosovu, 334; I. R u v a r a c, O knezu Lazaru, Boj na Kosovu, 250. 5 Povodom uea Vuka Brankovia i bosanskog vojvode Vlatka Vukovia, Q. Kovaevi kae: U dubrovakim letopisima (Analima), pisatim krajem H veka, zabeleeno je o kosovskom boju ovo: 1389. 15. Juna, na Vidov dan, u utorak, bila je bitka izmeu Srba i cara turskog. Od Srba su bili: Lazar, srpski kraq, Vuk Brankovi i Vlatko Vukovi, vojvoda. I bi velika pogibija, i turska i srpska, i malo ih se vratilo natrag. Car Murat ubijen je, a i srpski kraq. Pobedu nisu dobili ni Turci, ni Srbi, jer je bila velika pogibija. Boj je bio na Kosovu poqu" (Q. K o v a e v i , Vuk Brankovi, Boj na Kosovu, 328). Ne zadravajui se posebno na realistikoj proceni ishoda bitke na Kosovu, Vukovo uee se ne moe osporiti, jer bi se u takvom sluaju moralo osporiti i uee vojvode Vlatka Vukovia koji je predvodio bosansku vojsku, a u krajwoj liniji i uee kneza Lazara, to, nije mogue. U navedenom citatu sporna je jedino Lazareva titula, srpskog kraqa". On se nikada nije kitio dostojanstvom kraqa", ve iskquivo titulom kneza", ali ga narodna tradicija, redovno pomiwe kao cara". 6 Q. K o v a e v i , Vuk Brankovi, Boj na Kosovu, 350. 7 Q. K o v a e v i , n. d., 350.

9 ista, s Turcima ratovao protiv brata despota Stefana Lazarevia (1409).8 Sve su ovo zanimqive pretpostavke, a ne pouzdani dokazi za kojima je trebalo i daqe tragati. Ivan Boi je pre etiri decenije, s razlogom, ponovo pokrenuo pitawe izdaje Vuka Brankovia u svojoj raspravi pod naslovom Neverstvo Vuka Brankovia", pokuavajui da pronae realan oslonac za stvarawe narodne tradicije.9 U raspravi se ne analizira sam tok bitke izmeu Srba i Turaka na Kosovu iz vie razloga, posebno zbog toga to se u najstarijim izvorima ne pomiwe ni Vukova izdaja ni wegovo uee u boju na Kosovu. Sadrina ovih izvora je oskudna i prouavana je s razliitih aspekata, pa je odavno primeeno da se u ovim izvorima obino govori o pobedi srpske vojske ili se o ishodu bitke uti.10 Mlai izvori su znatno bogatiji po sadrini, ali istovremeno nepouzdani i protivureni, pa se na osnovu wih ne moe ni dokazivati ni osporavati Vukova izdaja. Imajui u vidu ove i druge iwenice, Ivan Boi je u izvorima traio i pronalazio druga obavetewa. Paqivo je analizirao raspoloive podatke koji osvetqavaju odnos izmeu kneza Lazara i Vuka Brankovia. U raspravi je posveena posebna pawa nastalim promenama posle pogibije kneza Lazara i naglom uzdizawu Vuka Brankovia. Naslednici kneza Lazara, knegiwa Milica i weni sinovi, knez Stefan i Vuk, nalazili su se u nezavidnom poloaju izmeu 1389. i 1395. godine. Nezavidan poloaj Lazarevia i uzdizawe Vuka podstakli su Ivana Boia da ve na prvim stranicama svoje rasprave kae: Iako je istoriografija oslobodila Vuka Brankovia optube da je izdao kneza na Kosovu, ostale su nedoumice oko toga, kakvi su bili odnosi izmeu Lazarevia i Brankovia izmeu 1389. i 1402. godine."11 Uspostavqeni odnosi, zaista, zasluuju da budu to tanije prikazani, jer je u wima bilo znatno vie dinamike nego to se do sada smatralo u istoriografiji. Ivan Boi je s pravom istakao kako je Vuk Brankovi posle bitke na Kosovu: zauzeo stav suprotan onome za koji su se zalagali Lazarevii",12 pa nije ni brzo ni lako prihvatio sporazum sa sultanom Bajazitom i to je bitno: Smatrao je da bi wemu trebalo da pripadne uloga kneza Lazara."13 Kada bi se Vukove namere u potpunosti ostvarile, knegiwa Milica i weni sinovi nali bi se u podreenom poloaju i pored toga to su bili legitimni naslednici kneza Lazara, a ujedno i nosioci one ideologije koja je izgraivana za Lazarevog iQ. K o v a e v i , n. d., 351. I. B o i , Neverstvo Vuka Brankovia, O knezu Lazaru, Beograd 1975, 223242. 10 Mihailo Dini je odavno konstatovao kako: svi do sada poznati izvori iz same godine boja na Kosovu, izazvani samim dogaajem, ili sasvim otvoreno slave hrianski triumf, ili su prilino neodreeni i o turskoj pobedi ne govori izriito ni jedan" (M. D i n i , Dva savremenika o kosovskom boju, Glas SKA 182 (1940) 138). O turskoj pobedi ne govore ni izvori koji su nastali ubrzo posle bitke na Kosovu. Za prevode najstarijih, pa i neto mlaih, izvora vidi: Bitka na Kosovu 1389. godine, Galerija SANU, 65. sveska, Beograd 1989, 167198 (S. irkovi). 11 I. B o i , Neverstvo Vuka Brankovia, 225. 12 I. B o i , n. d., 231. 13 I. B o i , n. d., 228, 229.8 9

10 vota".14 U svojim razmatrawima Ivan Boi je skrenuo pawu i na nain kako je Vuk Brankovi postepeno proirivao svoju teritoriju, primetivi kako Nije iskquena ni mogunost da su mu u zaokruivawu teritorije ili na ruku i kosovski dogaaji".15 Odmah treba primetiti da za ovu zanimqivu pretpostavku nije data posebna argumentacija, to ne znai da nije i tana. Novonastali odnosi izmeu Vuka Brankovia i Lazarevia ne mogu se razumeti, ako se prethodno ne skrene pawa na postojee odnose imeu kneza Lazara i wegovog zeta Vuka Brankovia pre bitke na Kosovu. O tome se u izvorima mogu pronai samo fragmentarna obavetewa, pa zbog toga u istoriografiji postoje razliita miqewa. Qubomir Kovaevi je ukazivao na plodnu saradwu kneza Lazara i Vuka Brankovia, ali je istovremeno istakao kako je Lazar imao veu dravu i od Vuka Brankovia i od ura Stracimirovia i budui tast obojici, Lazar je sebe smatrao za vrhovnog gospodara i Srbije i Zete". Ovakvo je gledite bilo prihvatqivo i Vuku, pa Nemajui potrebe da to pravo spori svome tastu, Vuk Brankovi je bio nezavisan od wega u svojoj dravi, kojom je potpuno vladalaki upravqao onako isto, kao to je ura Stracimirovi Zetom vladao".16 Uz sve to je reeno, Vuk Brankovi je Lazara smatrao za vrhovnog gospodara Srbije". U svojim zakqucima znatno je radikalniji Konstantin Jireek kada kae: da knez Lazar nije bio vrhovni gospodin srpskih kneeva nego samo stareina porodinog saveza, iji lanovi behu wegovi zetovi Vuk i ura".17 Objawewe K. Jireeka postalo je dominantno u istoriografiji sve do sedamdesetih godina HH veka, a zanemarena je konstatacija Ilariona Ruvarca koji kae da je knez Lazar bio samodravni gospodin sve srpske zemqe; ili su ga za takog bar zetovi wegovi Vuk Brankovi i ura Stracimirovi priznavali, ako je svaki od wih i imao svoju dravu i u woj zapovedao".18 Ovoj opreznoj i tano formulisanoj konstataciji malo se ta moe dodati, pa ako su Vuk Brankovi i ura Stracimirovi priznavali kneza Lazara za gospodina" sve srpske zemqe i samodrca, onda mu drugo priznawe nije bilo ni potrebno, niti je ko drugi to mogao da uini. Miqewe Ilariona Ruvarca postalo je prihvatqivo Vladimiru Moinu, Frawi Bariiu, Ivanu Boiu i drugim istoriarima, koji su na naunom skupu o knezu Lazaru, u Kruevcu 1971. godine, upozorili na mnoge iwenice koje potvruju da je knez Lazar bio samodrI. B o i , n. d., 228. I. B o i , n. d., 230. 16 Q. K o v a e v i , Vuk Brankovi, Boj na Kosovu, 309. 17 K. J i r e e k, Istorija Srba , Beograd 1952, 322. Za odnose izmeu kneza Lazara i wegovih zetova Vuka Brankovia i ura Stracimirovia Balia, R. Mihaqi kae: Rekli bismo da je on samo najugledniji lan meu politiki ravnopravnim partnerima" (R. M i h a q i , Knez Lazar i obnova srpske drave, O knezu Lazaru, 9). Neto kasnije R. Mihaqi, donekle, koriguje i dopuwuje svoje tumaewe. Vidi: Istorija srpskog naroda , Beograd 1982, 42 (R. Mihaqi). 18 I. R u v a r a c, O knezu Lazaru, Boj na Kosovu, 158.14 15

11 ac" i vrhovni gospodar slobodnih srpskih zemaqa.19 Oslonac za ovakve konstatacije mogao se pronai u odrednicama iz kojih je sastavqena titulatura kneza Lazara. Posvetivi potrebnu pawu svakoj odrednici u titulaturi, V. Moin kae: Vuk Brankovi je priznavao suverenitet kneza Lazara",20 dok je, opet, F. Barii zakquio kako je knez Lazar u odreenom trenutku postao i do kraja ivota ostao de jure vrhovni gospodin svim slobodnim srpskim zemqama, legitimno izabrani naslednik cara Uroa. Wegovo ustoliewe za Stefana Lazara" i kneza vsem Srbqem" izvrio je srpski patrijarh, verovatno po odluci i uz uee sazvanog sabora."21 Ivanu Boiu bili su dobro poznati zakquci I. Ruvarca, Q. Kovaevia, K. Jireeka i drugih istoriara, pa on posebno upozorava: da je knez Lazar, upornije od ostalih oblasnih gospodara, naporedo sa obnavqawem nemawike vladarske ideologije, isticao pravo vrhovnog gospodstva srpskog, u skladu sa eqama i potrebama crkve".22 Povodom ovog upozorewa moglo bi se jo dodati, da su to bile i line eqe kneza Lazara. Srpska crkva je ubrzo posle smrti cara Uroa prihvatila kneza Lazara, kao jedinog oblasnog gospodara i dravnika, koji je voqan i sposoban da obnovi nekadawu dravu Nemawia, a istovremeno i da omogui nesmetano delovawe Srpske pravoslavne crkve. Zahvaqujui inicijativi i materijalnim sredstvima kneza Lazara, otklowen je raskol izmeu Carigradske i Srpske patrijarije 1375. godine, koji je nastao jo za vreme vladavine cara Duana (1350).23 Izmirewe crkava proglaeno je nad grobom cara Duana u manastiru Sv. arhanela u Prizrenu. Nekako u to doba umro je i srpski patrijarh Sava, pa je trebalo izabrati wegovog naslednika. Izbor nije bio jednostavan, zbog toga to su za izbor bili zainteresovani, ne samo crkveni krugovi, ve na prvom mestu Vizantija i srpski oblasni gospodari. Sabor za izbor novog patrijarha sazvali su knez Lazar i ur Bali u ijoj se oblasti tada nalazilo sedite Peke patrijarije i grad Pe. Na saboru je dolo do otrog razmimoilaewa, ali je pronaeno kompromisno reewe, na taj nain to je za srpskog patrijarha izabran ugledan monah (starac") i pustnoiteq Jefrem, po narodnosti Bugarin.24 Sa Jefremovim izborom u jesen 1375, prvi put se na prestolu Svetoga Save naao jedan stranac, koji nije bio ni mitropolit, ni episkop, niti igu19 U titulaturama kneza Lazara pomiwu se termini samodrac" i samodravni gospodin". Posebno o ovim terminima: G. O s t r o g o r s k i, Srbija u vizantijskoj hijerarhiji drava, O knezu Lazaru, 125137. 20 V. M o i n, Samodravni Stefan knez Lazar i tradicije Nemawikog suvereniteta od Marice do Kosova, O knezu Lazaru, 39. 21 F. B a r i i , Vladarski in kneza Lazara, O knezu Lazaru, 61. U ovoj raspravi F. Barii je obratio posebnu pawu, kako na titulaturu kneza Lazara, tako i na razlike u sadrini izmeu poveqa kneza Lazara i Vuka Brankovia koje su izdali Dubrovanima 1387. godine. Na titulature kneza Lazara i vrste isprava koje je izdavao, obratio je posebnu pawu: B. F e r j a n i , Vladarska ideologija u srpskoj diplomatici posle propasti Carstva (1371), O knezu Lazaru, 139150. 22 I. B o i , O neverstvu Vuka Brankovia, O knezu Lazaru, 225. 23 D. B o g d a n o v i , Izmirewe Srpske i Vizantijske crkve, O knezu Lazaru, 8191. 24 M. P u r k o v i , Srpski patrijarsi sredwega veka, Diseldorf 1976, 101115.

12 man Hilandara, Studenice ili nekog drugog uglednog srpskog manastira. Kompromisno reewe, izgleda, da je najvie odgovaralo Carigradskoj patrijariji, a znatno mawe visokim predstavnicima Srpske crkve i srpskim oblasnim gospodarima, pa se i patrijarh Jefrem nalazio u nezavidnom poloaju. Uticaj i mo Balia smawili su se za kratko vreme. Oni su izgubili upu Draevicu, Konavle i Trebiwe 1377, a Prizren, Pe i vei deo Metohije, ubrzo posle smrti ura Balia (1378).25 Upravo u to vreme proirena je teritorija kneza Lazara u pravcu severa. On je zaposeo oblast Rastislalia na severu danawe Srbije 1379, ukquujui i Podunavqe.26 Izgleda da su nastale politike promene i neki drugi inioci podstakli patrijarha Jefrema da se dobrovoqno odrekne patrijarijskog trona, navodno zbog starosti.27 Jefrem je napustio Pe (1379) i povukao se u manastir Sv. arhanela kod Prizrena, gde je iveo kao monah, pa je trebalo izabrati wegovog naslednika. Sabor za izbor novog srpskog patrijarha sazvao je sam knez Lazar 1379, bez uea drugih oblasnih gospodara, Balia ili Vuka Brankovia.28 Na saboru je za patrijarha izabran Spiridon koji nije bio po voqi Carigradske patrijarije, ali je on bio veran saradnik kneza Lazara i wegovih naslednika. Sazivawe sabora za izbor patrijarha Spiridona od strane kneza Lazara, predstavqa jasan dokaz da je Srpska crkva u to doba priznavala kneza Lazara za legitimnog naslednika Nemawia. Crkva je svoj stav i ozvaniila, na taj nain to je crkvenim obredom uvela Lazara u vladalako dostojanstvo i to mu je dala ime Stefan, koje su nosili krunisani vladari iz dinastije Nemawia. O tome postoje zanimqiva obavetewa u arengama poveqa, intitulacijama i potpisima kneza Lazara na zvaninim ispravama, kao i u wegovim pisanim itijima. U poznatom itiju svetoga kneza Lazara" saoptava se kako posle smrti cara Uroa: promislom i dobrotom Boijom, zbog krotkosti i pravinosti i vrline i dobre naravi uzvede se ovaj uvek spomiwani mu knez Lazar na srpski presto. Najpre biva blagoslovqen od arhijerejovih ruku, svega svetenstva i sabora srpskog, te tako posta25 Istorija Crne Gore, kwiga druga, tom drugi, Titograd 1970, 3436 (S. irkovi); S. M i i i Tatjana S u b o t i n - G o l u b o v i , Svetoarhanelovska hrisovuqa, Beograd 2003, 2729. 26 M. D i n i , Rastislalii. Prilog istoriji raspadawa srpskog carstva, ZRVI (1953) 139144. 27 Patrijarh Jefrem odrekao se patrijarijskog trona 1379. godine, umro je 1400. godine, to znai da starost" nije bila razlog wegovog povlaewa. Vidi i nap. 24. 28 Peki episkop Marko opisuje kako: Hristoqubivi knez Lazar i sabor postave Spiridona na patrijarijski presto. A Jefrem ode u manastir cara Stefana svetih Arhistratiga O spokojstvu wegovu veoma su se starali gospodin knez Lazar i hristoqubivi mu zet Vuk" (est pisaca H veka, Beograd 1986, 168). U navedenom citatu jasno se saoptava da knez Lazar i sabor postavqaju patrijarha, pa iz toga sledi zakquak da je jedino knez Lazar od oblasnih gospodara imao pravo da saziva sabor i da utie na izbor novog patrijarha. Navedeni citat je zanimqiv i zbog starawa" kneza Lazara o Spiridonu koji boravi u manastiru Sv. arhanela kod Prizrena, odnosno na teritoriji Vuka Brankovia koji se takoe stara" o Jefremu, pa posle pogibije kneza Lazara na Kosovu, briga o Jefremu prelazi u nadlenost iskquivo Vuka Brankovia. O patrijarhu Spiridonu vidi: M. P u r k o v i , Srpski patrijarsi, 116122.

13 je samodrac Srbima".29 U navedenom citatu pomenuto je nekoliko izraza i radwi uz pomo kojih se definie uzdizawe neke linosti na poloaj srpskog vladara, kao to su: srpski presto, sabor srpski, samodrac Srbima i blagoslov patrijarha, odnosno arhijereja. Prema kazivawu pisca pomenutog itija", knez Lazar je uzdignut na srpski presto zahvaqujui vrhovnoj instanci, odnosno promisli Boijoj. Srpski presto je transpersonalna ustanova i sedite monarhijske vlasti, na kojem se samo smewuju srpski vladari. Najpre su to bili veliki upani, kraqevi i carevi iz dinastije Nemawia, a posle smrti cara Uroa, na srpski presto je uzdignut knez Lazar.30 Neposredno pre uzdizawa na presto, prethodio je crkveni obred i blagoslov patrijarha, to je kneevoj vlasti dalo sakralni karakter. Uloga crkve je vidqiva, ne samo zbog crkvenog obreda i patrijarhovog blagoslova, ve i zbog toga to pomenutom inu prisustvuje sabor srpski" koji ine najvii predstavnici Srpske crkve, mitropoliti, episkopi i igumani najuglednijih manastira u Srbiji. Priznavawe kneza Lazara za samodrca Srbima" od strane najviih predstavnika Srpske crkve, bio je jedan od vanih preduslova za priznavawe wegove vrhovne vlasti u svim slobodnim srpskim zemqama, odnosno u onim oblastima koje nisu prikquene sredwovekovnoj bosanskoj dravi i koje nisu bile potiwene Turcima. Uzdizawe kneza Lazara za samodrca Srbima", kako to opisuje sastavqa wegovog itija, ne predstavqaju prazne rei, jer je knez Lazar ve 1379/80. poeo i zvanino da se titulie kao samodrac sve Srpske zemqe."31 Na jednoj hilandarskoj poveqi iz 1379/80. wegova intitulacija u slobodnom prevodu glasi: Ja, u Hristu Bogu blagoverni i samodravni gospodin Srbqem i Podunavqu Stefan knez Lazar."32 Na istoj ispravi potpis je neto krai, pa glasi: U Hristu Bogu blagoverni Stefan knez Lazar." Citirane titulature jasno pokazuju kako je dolo do krupnih promena u dravno-pravnom poloaju i kneza Lazara i wegove teritorije. On je postao samodrac", kao to su to bili kraqevi iz dinastije Nemawia i to je bitno, postao je samodravni gospodin Srbima i Podunavqu". Termin gospodin" upotrebqavao se na dva razliita naina. Prvi nain je primewivan u zvaninim vladarskim titulaturama, bilo da su u pitawu potpisi, bilo intitulacije, a drugi, kao atribut uz sva vladarska dostojanstva, kako u zvaninim dokumentima, tako i u ostalim vrstama kwievnih sastava. Ako vladar neke hrianske zemqe nije ni kraq, ni car, bilo je neophodno da se u titulaturi istakne wegovo vladarsko dostojanstvo uz pomo termina gospodin".33 Tako je postupio i srpski veliki upan Stefan NemaSpisi o Kosovu, Priredila Milica Grkovi, Beograd 1995, 121. T. T a r a n o v s k i, Istorija srpskog prava u Nemawikoj dravi, Beograd 19962, 211, 212; M. B l a g o j e v i i D. M e d a k o v i , Istorija srpske dravnosti, Novi Sad 2000, 98, 165169. Nekadawi stol srpski" ili stol otaastva" vladara iz dinastije Nemawia pripao je knezu Lazaru, a ne nekom drugom oblasnom gospodaru. 31 A. M l a d e n o v i , Poveqe kneza Lazara, Beograd 2003, 32, 39. 32 A. M l a d e n o v i , n. d., 131, 133. 33 M. B l a g o j e v i , Dravnost Zemqe Pavlovia, Zemqa Pavlovia, sredwi vijek i period turske vladavine, Bawa Luka Srpsko Sarajevo 2003, 125.29 30

14 wi kada je izdao povequ manastiru Hilandaru 1200. godine. U potpisu na poveqi veliki upan istie da je gospodin sve srpske zemqe". Srpskim kraqevima i carevima nije bilo neophodno da u svojim titulaturama koriste termin gospodin", jer se to podrazumevalo, ali su oni ponekad i to inili. Stefan Deanski kae u jednoj ispravi da je gospodin sve srpske zemqe i pomorske", dok kraq Duan posebno istie da je samodravni gospodin svih srpskih zemaqa i pomorskih i grkih".34 U navedenim primerima re gospodin" upotrebqena je sa znaewem vladarskog dostojanstva, a ne kao uobiajeni vladarski atribut. Sada je ve jasno zbog ega su svi srpski osamostaqeni oblasni gospodari unosili u svoje titulature odrednicu gospodin". Uz pomo ovog termina istican je wihov vladarski rang i suverenost, bilo da imaju neku titulu ili da su bez ikakve titule, kao to je to bio Vuk Brankovi. Knez Lazar je zadrao titulu kneza, zemaqskog ili velikog,35 koju je dobio od cara Uroa, ali se nije zadovoqio obinim vladarskim dostojanstvom gospodin", ve je uz ovu odrednicu dodao i samodravni", kao to je to inio i kraq Duan pre nego to se krunisao za cara. Knez Lazar kao samodravni gospodin" ili jednostavnije samodrac" smatrao je sebe vladarem sve srpske zemqe", kao to su to bili kraqevi iz dinastije Nemawia, ali istovremeno i gospodinom" ili vladarem Srba, kao to su to bili srpski carevi, Duan i Uro. Sve ovo ne bi bilo mogue da ga kao takvog nije priznala i podrala Srpska pravoslavna crkva, koja mu je dala i vladarsko ime krunisanih Nemawia Stefan.36 Ovako oblikovana titulatura i prilagoavana titulama srpskih kraqeva i careva, proirena je 1387. godine sa uvoewem odrednice Pomorje".37 Odrednicu Pomorje" koristili su u svojim titulaturama srpski carevi i patrijarski, i niko pre wih, a knez Lazar poeo je da je koristi tek pred kraj svoje vladavine. Odmah treba rei kako u istoriografiji nije dokazano da je knez Lazar bio neposredni gospodar nekog grada ili kraja u Primorju. Obino se smatra da je Pomorje dospelo u kneevu titulaturu tek posle enidbe ura Stracimirovia sa gospoom Jelom, kerkom kneza Lazara, pa je ura34 S. Novakovi, Zakonski spomenici srpskih drava sredwega veka, Beograd 1912, 598, 599. 35 O tituli i zvawu kneza vie: M. B l a g o j e v i , Veliki knez i zemaqski knez, ZRVI 41 (2004) 293318. 36 Vladarsko ime Stefan" dobijalo se crkvenim obredom prilikom uvoewa u vladarsko dostojanstvo, stupawa na presto i krunisawa. Vie o tome: F. B a r i i , Vladarski in kneza Lazara. O knezu Lazaru, 49; S. M a r j a n o v i , Vladarska ideologija. Nemawia, Beograd 1997, 4259. Ovde treba podsetiti da je prvi srpski vladar sa narodnim imenom i imenom Stefan" bio knez Stefan Vojislav koji je digao ustanak (1035) protiv Vizantije, a onda poeo da vlada (1037) Dukqom, Travunijom i Zahumqem. Napred je reeno kako je knez Lazar uzveden" na srpski presto" crkvenim obredom, pa ovde treba upozoriti da je on imao i sve vladarske insignije, ukquujui krunu i skiptar, kao i da su se pomenute insignije u pojedinim detaqima razlikovale od insignija srpskih kraqeva. Vie o tome: G. B a b i , Vladarske insignije kneza Lazara, O knezu Lazaru, 6575. 37 M. B l a g o j e v i , Vladanije" kneza Lazara u Pomorju, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu H/1 (1985) 97114.

15 ovim inom istovremeno priznao Lazarevo stareinstvo i wegovu vrhovnu vlast. Povodom ove pretpostavke, moe se jo primetiti kako srpski vladari nisu imali obiaj da u svoje titulature unose one oblasti koje im nisu pripadale, pa se i vrhovna vlast kneza Lazara, svakako i bar formalno, prostirala i na onaj deo Primorja koji se nalazio pod vlau ura Stracimirovia. Nita se slino ne moe rei o titulaturi Vuka Brankovia pre bitke na Kosovu. On je imao posebnu oblast, svoju zemqu", kojom je samostalno upravqao i gospodario, pa je zbog toga mogao za sebe da kae, da je po milosti Boijoj Vuk" ili da je rab Hristov Vuk", ali pre bitke na Kosovu nikada sebe nije titulisao gospodinom", to znai samostalnim vladarem.38 Gospodinom" su ga nazivali samo wegovi podanici, to nije isto. Pored ivog kneza Lazara, sa kojim je rano poeo da sarauje i sa ijom kerkom Marom se oenio (oko 1371), on nije ni mogao da se naziva gospodinom" u zvaninim ispravama. Odmah posle venawa, a po shvatawima pravoslavne crkve, izmeu bliih i daqih roaka jednog i drugog suprunika, uspostavqaju se jednaki stepeni duhovnog srodstva. Na taj nain roditeqi, braa ili sestre jednog od suprunika, smatraju se i nazivaju roditeqima, braom ili sestrama drugog suprunika.39 Upravo zbog toga, knez Lazar kao otac gospoe Mare, postaje roditeq svom duhovnom sinu", odnosno zetu Vuku Brankoviu". U istoriografiji je dobro poznato da se teritorija kneza Lazara osetno uveala 1373, posle propasti i podele oblasti upana Nikole Altomanovia, a potom jo vie 1379, posle zaposedawa oblasti Rastislavia na severu Srbije. Sa znatnim poveavawem dravne teritorije, istovremeno se uveala vojna, politika i ekonomska mo kneza Lazara, pa je i wegov uticaj na Vuka Brankovia postajao sve vei. Ovo je opet doprinelo da se izmeu pomenute dvojice uspostavi realan odnos kao izmeu starijeg" i mlaeg", koji bi bio slian odnosu izmeu seniora" i vazala". Uspostavqeni odnosi ne predstavqaju vetaku konstrukciju, ve faktiko stawe na terenu, a o tome se moe nai potvrda u sauvanim izvorima. U nekoliko zapisa koji su nastali na teritoriji pod neposrednom vlau Vuka Brankovia, nedvosmisleno se istie vrhovna vlast kneza Lazara, potiwenost Vuka Brankovia i duhovno srodstvo. Na jednom mineju iz manastira Graanice, izrekom se kae da je prepisivawe kwige zavreno u dane: blagovernoga i hristoqubivoga kneza Lazara i gospodina Vuka".40 Datirawe zavretka pisawa kwige izvreno je po vladavini, najpre, kneza Lazara, a zatim i Vuka Brankovia, u ijoj se oblasti nalazila Graanica. Na ovoj teritoriji prostirala se neposredna Vukova vlast, kao i vrhovna vlast kneza Lazara. O usposta38 Q. S t o j a n o v i , Stare srpske poveqe i pisma /1, Beograd 1929, 136; S. N o v a k o v i , Zakonski spomenici, 451, 459. 39 M. B l a g o j e v i , Srodstvena terminologija i drutvena hijerarhija u sredwovekovnoj Srbiji: brat i braa, Zbornik Etnografskog muzeja u Beogradu 19012001, Beograd 2001, 115129. 40 Q. S t o j a n o v i , Stari srpski zapisi i natpisi, kw. , Beograd 1902, 53; Stari srpski zapisi i natpisi, priredio M. Pavi, Beograd 1986, 81.

16 vqenim odnosima kao izmeu starijeg" i mlaeg" odnosno roditeqa" i sina", jo reitije govori zapis inoka" Nikodima Mrete i nekog Prijaka, koji su po nareewu gospodina Vuka prepisali jednu kwigu u manastiru Sv. arhanela kod Prizrena. Prepisivawe je zavreno 1387. i to: u dane blagovernoga i hristoqubivoga i Bogom prosveenoga gospodina kneza Lazara i vazqubqenoga wemu sina gospodina Vuka, koji su tada drali sve srpske zemqe, kao i pomorske. I tako su u jedinstvu i u qubavi pobeivali neprijateqe svoje."41 Sadrina citiranog zapisa u slobodnom prevodu je zanimqiva iz vie razloga, a posebno zbog toga to je zapis nastao na teritoriji koja je bila pod vlau Vuka Brankovia, a konkretno u manastiru Sv. arhanela kod Prizrena. Datirawe zapisa izvreno je i po vladavini kneza Lazara i po vladavini Vuka Brankovia, kao i po periodu kada se na prestolu Svetoga Save nalazio patrijarh Spiridon, a uz sve to jo i godinom od stvorewa sveta"(6895). U zapisu je jasno i na svean nain istaknuto vladarsko dostojanstvo kneza Lazara. On je vladar u punom smislu te rei, pa je zbog toga nazvan blagovernim, hristoqubivim i Bogom prosveenim gospodinom". Drugaiji je sluaj sa Vukom Brankoviem koji je jednostavno nazvan gospodin", to znai da je i on vladar u svojoj oblasti, ali znatno nieg ranga od kneza Lazara. Ovu konstataciju potvruje i iwenica to je Vuk smatran i nazvan duhovnim sinom" kneza Lazara. Sastavqai zapisa posebno istiu kako su obojica tada drali sve srpske zemqe, kao i pomorske", to je uslovno i tano. Vuk Brankovi nije imao nikakvih ingerencija na teritoriji pod vlau kneza Lazara, a ni u Primorju, dok je knezu Lazaru pripadala vrhovna vlast u oblasti Vuka Brankovia, a takoe knezu je pripadalo i vladanije" u Pomorju. Svi poznati zapisi koji su nastali na teritoriji pod neposrednom vlau kneza Lazara, datirani su iskquivo po vremenu wegove vladavine, a ne i po vladavini Vuka Brankovia,42 to predstavqa pouzdano svedoanstvo da je Vukovo vladawe bilo ogranieno na wegovu oblast. Zanimqiva je i konstatacija u zapisu kako su knez Lazar i Vuk u jedinstvu pobeivali neprijateqe svoje", to bez sumwe znai da su vodili istu spoqnu politiku, odnosno da su imali zajednike i saveznike i neprijateqe. Opisani odnosi su idealizovani, ali ne bi trebalo sumwati u wihovu viegodiwu stabilnost i voewe sline politike, kako unutrawe tako i spoqne. Unutrawe ureewe u dravi kneza Lazara i Vuka Brankovia bilo je jednako, s tim to je vrhovna vlast pripadala knezu Lazaru, a to je priznavao i Vuk Brankovi. Kada su dubrovaki poslanici doli u Srbiju, januara 1387, sa eqom da im se potvrde sva prava i povlastice koje su dobili od vladara iz dinastije Nemawia, oni su se najpre obratili knezu Lazaru, a potom i Vuku Brankoviu. Oba vladara izala su u susret zahtevima Dubrovana, pa su im izdali posebne isprave kojima se reguliu prava i obaveze dubrovakih poslovnih qudi u SrbiQ. S t o j a n o v i , Stari srpski zapisi i natpisi , 50. Q. S t o j a n o v i , n. d., 53, 55; G. T o m o v i , Morfologija irilikih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, 78.41 42

17 ji. Sadrina izdatih poveqa je veoma slina. Mnoge odredbe su jednake ili su neto drugaije stilizovane, ali postoje i primetne razlike, posebno kada je u pitawu vladarsko dostojanstvo i vladarska titulatura. Titula Vuka Brankovia je do 1389. godine skromna i jednostavna. U izdatoj ispravi Dubrovanima on za sebe kae da je Po milosti Boijoj" Vuk Brankovi.43 Titula gospodina" je izostavqena, to ne predstavqa sluajnost, i ona se pomiwe samo na kraju teksta, kada pisar kae da je pisao povequ po nareewu gospodina Vuka".44 Iz sadrine izdate poveqe moe se saznati da je Vuk imao: svoju zemqu", gradove, trgove, organizovano sudstvo, predstavnike lokalne i centralne uprave, kao to su kefalije, vojvode i elnici. Krae reeno, vladao je i upravqao posebnom oblau uz pomo predstavnika civilnih i vojnih vlasti. No i pored toga, priznavao je vrhovnu vlast kneza Lazara, to se jasno vidi iz ve pomiwane poveqe. Kada su dubrovaki poslanici doli kod Vuka, pokazali su mu isprave koje su izdali car Stefan i knez Lazar, pa poto je video: pisanije velikoga gospodina mi cara Stefana i gospodina mi kneza", pa je i on potvrdio sve to u wihovim ispravama pie.45 Sada ve vie ne treba ni isticati da je Vuk Brankovi priznavao vrhovnu vlast kneza Lazara, poto on to sam kae, nazivajui ga svojim gospodinom". Znatno je drugaija, opirnija i sveanija titulatura kneza Lazara u poveqi kojom je potvrdio povlastice Dubrovana, 9. januara 1387. godine u Kruevcu. Na samom poetku ove isprave knez Lazar ukazuje na ishodite svoje vlasti. U pitawu je neizreeno milosre Hristovo i neizreena Hristova pawa prema wegovom gospodstvu", kao i prema prvim svetim i pravoslavnim carevima", pa se tako i blagodet Presvetog Duha izlila na Lazarevo gospodstvo".46 Drugaije reeno, ishodite Lazareve vlasti je milost Gospodwa, odnosno milosre Hristovo, kao i kod vladara iz dinastije Nemawia, tj. kod prvih, svetih i pravoslavnih careva". Sve mu je to omoguilo i postavilo ga za gospodina Zemqi srpskoj i Pomorju i stranama Podunavskim".47 Navedenim odrednicama opisan je obim Lazareve drave, koju saiwavaju Srpska zemqa, Pomorje i Podunavqe. Knez Lazar je zaista vladao znatnim delovima srpskih zemaqa, svakako i Podunavqem, dok je u Pomorju" prisutan wegov politiki uticaj, a verovatno i vrhovna vlast na teritoriji ura Stracimirovia i to od 1387. godine pa do bitke na Kosovu. Ishodite kneeve vlasti i vladavina nad opisanim teritorijama omoguila mu je da u intitulaciji kae za sebe: Ja u Hrista Boga blagoverni i samodravni po milosti Boijoj Stefan knez Lazar."48 VladarskaQ. S t o j a n o v i , Stare srpske poveqe i pisma /1, 136. Q. S t o j a n o v i , n. d., 139. 45 Q. S t o j a n o v i , n. d., 137. 46 Q. S t o j a n o v i , n. d., 120. Kao to su srpski kraqevi pomiwali vladavinu svog vladarskog dostojanstva kao Kraqevstvo", a carevi kao Carstvo", tako je i gospodin knez Lazar pomiwao svoju vladavinu kao Gospodstvo". On ovaj termin upotrebqava dosledno u celom tekstu poveqe koju je izdao Dubrovanima 1387. 47 Q. S t o j a n o v i , Stare srpske poveqe i pisma /1, 120. Vidi i nap. 37. 48 Q. S t o j a n o v i , n. d., 120.43 44

18 titulatura je razvijena i potpuna. Knez Lazar je preuzeo iz titulatura srpskih kraqeva i careva sve to je mogao, a izostavio je to je morao. On je najpre gospodin" ili samodravni gospodin", tanije samodrac" i vladar, najpre Srpske zemqe ili Srba i Pomorja, kao to su to bili srpski carevi i kraqevi, a takoe i vladar Podunavqa", koje predstavqa Lazarevu tekovinu. U titulaturi Vuka Brankovia ne pomiwe se nijedna od ovih teritorija. On svoju oblast naziva uopteno moja zemqa".49 Sada se s pravom moe postaviti pitawe kojim je krajevima neposredno gospodario Vuk Brankovi i gde se nalazila granica izmeu wegove oblasti i teritorije kneza Lazara. Na postavqeno pitawe pokuao je da odgovori ve Q. Kovaevi 1888, a znatno kasnije i Mihailo Dini (1960). Qubomir Kovaevi je najpre utvrdio da se batina Brankovia nalazila u Drenici na Kosovu, a zatim je konstatovao kako posle smrti cara Uroa: drava Vukova ne bee ograniena na samu pradedovinu Drenicu, ve zahvatae mnogo vei prostor, koji se priblino protezao izmeu egovca, Koznice, Grabanice, Kopaonika, Devia i Crnoqeve. Na tom prostoru bejahu tri znatne varoi: Pritina, Vuitrn i Trepa i tri grada: Borac, Zvean i Petr kod Nerodimqa."50 Citirana konstatacija odnosi se na najraniji period samostalne vladavine Vuka Brankovia. Kada je Q. Kovaevi saoptio citirani zakquak, jo se nije znalo da je Vuk, ubrzo posle bitke na Marici, a pre 1376. godine, postao gospodar Skopqa i okoline. Na podsticaj i molbu svog brata monaha Romana potinio je Hilandaru manastir Sv. Georgija Skoropostinog kod Skopqa 1376/77, pa je na taj nain Vuk Brankovi stekao ktitorska prava u Hilandaru.51 Bio je on prvi srpski oblasni gospodar koji je stekao takva prava, posle smrti cara Uroa i carice Jelene, u ktitoriji svih vladara iz dinastije Nemawia. Vukov primer sledili su i drugi oblasni gospodari, braa Draga i knez Lazar (1380), s ciqem da legalizuju svoju vlast i da se prikau u svetlu legalnih naslednika Nemawia. Na taj nain Hilandar je do 1380. stekao tri ktitora: Vuka Brankovia, gospodina Konstantina Dragaa i kneza Lazara, od kojih je dobio mnogobrojne zemqoposede i bogate darove.52 No i pored toga, Srpska crkva je priznala i prihvatila samo kneza Lazara za naslednika Nemawia. U navedenoj konstataciji Q. Kovaevia, posebnu pawu privlai istoni granini pojas, na zamiqenoj liniji koja spaja planine egovac i Koznicu. Ove planine se nalaze na irem podruju Kosova, a istonije od wih prostirala se teritorija kneza Lazara koja je obuhvatala krajeve oko Novog Brda i Gwilana, odnosno sredwovekovne upe: Topolnicu, Izmornik i Gorwu Moravu, sa dolinama Krive reke BinaQ. S t o j a n o v i , n. d., 137139. Q. K o v a e v i , Vuk Brankovi, Boj na Kosovu, 305. 51 S. N o v a k o v i , Zakonski spomenici, 451, 452. 52 M. B l a g o j e v i , Knez Lazar ktitor Hilandara, Sveti knez Lazar, spomenica o estoj stogodiwici kosovskog boja, Beograd 1989, 4761; Isti, Knez Lazar i wegovi naslednici kao ktitori Hilandara, Jefimija 10, Trstenik 2000, 7598.49 50

19 ke Morave i wihovih pritoka.53 Zapadnije od egovca i Koznice nalazili su se krajevi pod vlau Vuka Brankovia, a meu wima podruje Pritine, dolina Sitnice, kao i juni deo Kosova, gde su nekada bili poznati dvorci srpskih kraqeva i careva, kao to su: Svrin, timqa, Nerodimqe i Pauni.54 Vuku su pripadali Kaanik i Kaanika klisura koji su mu omoguavali slobodan pristup Skopqu i okolini. U blizini Kaanike klisure, a preciznije na zapadnim obroncima Skopske Crne Gore, poiwala je granica koja je razdvajala teritoriju kneza Lazara od oblasti Vuka Brankovia. Granica koja je poiwala od Skopske Crne Gore, vodila je u pravcu severa na planinu egovac, ostavqajui pod vlau kneza Lazara naseqa: Bina, Smiru, Vitinu i Parte, odnosno ceo Gwilanski kraj, da bi granica sa severnih obronaka egovca naglo skrenula na zapad, obuhvativi Lipqan sa uom okolinom. Od Lipqana je granica naglo skretala na istok, ostavqajui u Vukovoj oblasti Graanicu i Jawevo, da bi neto istonije od Jaweva ponovo skrenula na sever do niske planine Koznice. Na Koznici granica mewa pravac i skree na severozapad do Prugovca (k. 1034) i vodi daqe u istom pravcu, presecajui dowi tok Laba, kod tesnaca koji razdvaja upu Lab od Kosova. Odmah treba rei da je upa Lab ili Malo Kosovo", a danawe podruje Podujeva, pripadalo knezu Lazaru. Srpski knez je dao upu Lab u dravu" svom zetu, elniku Musi i wegovim sinovima. Podruje koje se prostiralo junije od pomenutog tesnaca na reci Lab, ukquujui naseqe Vranin Dol, pripadalo je Vuku Brankoviu. Kada je Q. Kovaevi objavio svoju studiju o Vuku Brankoviu, jo se nije znalo da je Lipqan bio pod vlau kneza Lazara, pa se u studiji nije moglo ni konstatovati da je uzan prostor izmeu egovca i Koznice, takoe, pripadao srpskom knezu. O vladavini kneza Lazara nad Lipqanom sauvana su zanimqiva obavetewa u jednoj sudskoj parnici, koja je voena izmeu monaha Pirga Sv. Vasilija u Hrusiji na Svetoj gori i manastira Hilandara. Spor je voen pred sudom Serske mitropolije 1388. godine, pa su tada monasi iz Pirga u Hrusiji optuili hilandarske kaluere da ih na razne naine zlostavqaju.55 Teretili su ih, pored ostalog, kako su nagovorili kneza Lazara da im oduzme crkvu Sv. Bogorodice u Lipqanu sa svim posedima. Hilandarci su osporili ovu optubu, rekavi da je knez Lazar kaznio monahe iz Pirga zbog wihove ludosti", jer su poinili neveru". Usledilo je i objawewe o kakvoj se ludosti" radi. Pre nastalog spora, srpski knez je dao velika materijalna sredstva jednom monahu iz Pirga, da u Lipqanu podigne jedno utvrewe ili pirg". Za gradwu utvrewa dato je 1000 perpera,53 M. B l a g o j e v i , Teritorije kneza Lazara na Kosovu i Metohiji, Kosovo i Metohija prolost, sadawost i budunost, Beograd 2007, 518. 54 S. i r k o v i , Vladarski dvori oko jezera na Kosovu, Zbornik MSLU 20 (1984) 6783. 55 Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, tom , Skopje 1975, 363377. M. i v o j i n o v i , Hilandarski pirg u Hrusiji, Hilandarski zbornik 6 (1986) 7478.

20 1000 komada kamene soli (kruaca"), 200 komada gvoa, 12 volova, kao i materijal za pokrivawe utvrewa. Pomenuti monah iz Pirga u Hrusiji nije podigao utvrewe, ve je dobijena sredstva utroio na neki drugi nain, a mawi deo je poslao i na Svetu goru. Sa otkazivawem poslunosti vladaru i rasipawem poverenih sredstava, poiweno je teko krivino delo protiv vladara ili nevera", to se kawavalo oduzimawem svih poseda, a esto i smrtnom kaznom.56 U konkretnom sluaju, knez Lazar je oduzeo Pirgu Sv. Vasilija sve zemqoposede koje je imao u Lipqanu i drugim krajevima pod kneevom vlau. Zahvaqujui sauvanim ispravama koje je svojevremeno izdao car Duan, moe se saznati ta je sve posedovao Pirg Sv. Vasilija na Kosovu i u Metohiji. Iz careve isprave jasno se vidi da je Pirgu bila potiwena crkva Sv. Bogorodice u Lipqanu, zatim selo Sloviwe, oko 7 km istono od Lipqana, sa livadama, uqanikom (peliwakom) i qudima, kao i jedan vei komad obradivog zemqita (stup") u ataru Lipqana. Pirgu Sv. Vasilija bili su potiweni i neki qudi u Suhogrlu (dan. Suvo Grlo) na severu Metohije, oko 14 km severoistono od varoice Istok. U tom podruju i u blizini sela Bawe i sela Rudnika, Pirg Sv. Vasilija posedovao je nekoliko stupova", odnosno nekoliko veih deonica obradivog zemqita, kao i polovinu jednog vinograda.57 Sudei po svemu, knez Lazar je oduzeo Pirgu i ove zemqoposede koji su se nalazili u istonom delu Metohijskog Podgora, odnosno u sredwovekovnoj upi Kujavi. Odmah treba rei kako se u Kujavi ve u H veku pomiwe selo Rako, a sa wim se mei naseqe Crkolez, dok se u wihovoj blizini nalaze ve pomenuta sela Suvo Grlo, Bawa i Rudnik.58 Za naseqe Crkolez poodavno se zna da se nalazilo na teritoriji kneza Lazara i wegovih naslednika, a o tome e biti rei u daqem izlagawu. Na osnovu izloenih iwenica sa sigurnou se moe zakquiti da je Lipqan pripadao knez Lazaru i to sa najuom svojom okolinom. U ranom srewem veku Lipqan je bio centar istoimene upe i episkopije, ali je vremenom dolo do krupnih promena i u lokalnoj upravi i crkvenoj organizaciji. Za vreme cara Duana Pritina je postala sedite kefalije, dok je Graanica kao sedite Lipqanske episkopije uzdignuta na rang mitropolije.59 Za oba sedita sa sigurnou se moe rei da su se nalazila na teritoriji Vuka Brankovia. Lipqan kneza Lazara sa najuom okolinom bio je sa tri strane okruen posedima Vuka Brankovia. Na severu se nalazila ve pomenuta Pritina, Graanica i Jawevo, na jugoistoku je bila Vukova Gorwa i Dowa Gadimqa, dok se zapadno od Lipqana i Sitnice prostirala Drenica, sa najstarijim posedima Brankovia. Lipqan je zbog toga samo u pravcu istoka i uskim pojasom zeT. T a r a n o v s k i, Istorija srpskog prava u Nemawikoj dravi, 477481. Fr. M i k l o s i c h, Monumenta serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Vienna 1858, 120124. 58 S. N o v a k o v i , Zakonski spomenici, 595, 601. O razmetaju i susedstvu gore pomenutih sela vidi geografsku kartu: Sekcija, Metohija i Drenica 1 : 100.000. 59 M. J a n k o v i , Episkopije i mitropolije Srpske crkve u sredwem veku, Beograd 1985, 29, 59, 112119, 147149, 185187. O kefalijama: M. B l a g o j e v i , Dravna uprava u srpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997, 246285.56 57

21 mqita bio povezan sa teritorijom kneza Lazara, odnosno sa irim podrujem Novog Brda i Gwilana. Istona granica Vukove oblasti na optem pravcu: Skopska Crna Gora egovac Koznica Prugovac dowi tok Laba, bila je uglavnom stabilna, za razliku od zapadne i jugozapadne granice. Qubomir Kovaevi je davno konstatovao kako Vuk Brankovi nije nita drao zapadnije od upe Drenice, u prvim godinama samostalne vladavine, pa je zapadni granini pojas wegove oblasti poiwao od manastira Devia na severu, a potom se sputao juno i jugoistono do planine Crnoqeve na Kosovu.60 Istono od manastira Devia i gorweg (meridijanskog) toka reke Kline prostirala se upa Drenica, gde su Brankovii posedovali mnogobrojna batinska sela, od kojih su neka poklawali crkvama i manastirima. Na zahtev monaha Romana Brankovia, wegova braa Grgur i Vuk, sinovi sevastokratora Branka Mladenovia, darovali su (1365) manastiru Hilandaru: selo Trstenik sa batinskom crkvom koja je posveena Sv. arhanelima, zatim selo Beanie, Tuiqe i zaselak Hudince. Vuk Brankovi je, neto kasnije, samostalno potinio Hilandaru jo etiri sela: Bawicu, Vrbovao, Stuice i Muivare.61 Sva posuta sela, kao i grad Bora, nalazila su se u Drenici. Znatno kasnije su i sinovi Vuka Brankovia priloili" manastiru Sv. Pavla na Svetoj gori selo Dobraevce na reci Drenici i selo Kuzmino pri uu Drenice u Sitnicu.62 Ovih deset sela, koja su darovana svetogorskim manastirima, zatim batinska crkva Sv. arhanela i tvrava Borac u Drenici, na najboqi nain ilustruju kako je izgledala i koliko je bila velika batina prvih Brankovia, vojvode Mladena i sevastokratora Branka. Oblast Vuka Brankovia osetno je uveana posle smrti ura Balia (1378). Vuk je tada zauzeo Prizren, Prizrensku kotlinu, ire podruje danaweg Orahovca, akovice i manastir Deane.63 Na taj nain doli su pod wegovu vlast svi krajevi i naseqa u junom delu Metohije. U pitawu je bogato agrarno podruje koje se prostire juno od Deanske Bistrice i reke Mirue, leve pritoke Belog Drima, pa do planina Patrika, Koritnika i ar-planine. Znatno drugaije izgleda prikaz granica Vukove oblasti u studiji Mihaila Dinia pod naslovom Oblast Brankovia". Studija je utemeqena na svim poznatim i pouzdanim izvorima, a objavqena je pre pola veka (1960). Najvanije rezultate svojih istraivawa do kojih je doao, M. Dini je saeo na sledei nain: Kada je Vuk Brankovi dostigao svoj najvei uspon, wegova oblast je bila vrlo prostrana: drao je Pritinu, Vuitrn, Trepu, Zvean, Pe, Prizren. Skopqe, Sjenicu i KoQ. K o v a e v i , Vuk Brankovi, Boj na Kosovu, 305, 316. Q. K o v a e v i , Vuk Brankovi, Boj na Kosovu, 298301; M. D i n i , Oblast Brankovia, Prilozi za kwievnost, jezik, istoriju i folklor 26 (1960) 5 (= Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd 1978, 148). Vidi i geografsku kartu, Sekcija, Metohija i Drenisa 1 : 100.000. 62 S. N o v a k o v i , Zakonski spomenici, 528530. 63 M. D i n i , Oblast Brankovia, Srpske zemqe u sredwem veku, 149.60 61

22 marane na Limu"!64 Ovi su gradovi sa irom okolinom pokrivali teritoriju koja je dopirala na sever do planine Golije, na jug do ar-planine, u pravcu zapada do Lima, a na istok do ve pomiwanih planina egovca i Koznice. U ispravnost zakquaka M. Dinia ne treba sumwati, ali uz napomenu da se sve ovo odnosi na teritoriju Vuka Brankovia posle bitke na Kosovu (1389). Napred je ve istaknuto kako je Vuk Brankovi jo za ivota kneza Lazara drao Pritinu, Skopqe, Prizren, a po svoj prilici i Vuitrn, ali ne postoji nijedan dokaz da su mu u to doba pripadali: Pe, Zvean, Trepa, Gluhavica, Sjenica i Komarani. Grad Zvean je za desetak godina, izmeu 1363. i 1373, promenio nekoliko gospodara. U periodu naglog slabqewa Srpskog carstva grad se naao u ii interesovawa najmonije srpske vlastele, to je i razumqivo jer je Zvean u to vreme predstavqao jednu od najmonijih tvrava u dravi Nemawia. Za vreme cara Uroa i u wegovo ime, tvravu je drao elnik Musa do 1363, a onda je srpski car izvrio zamenu utvrewa, pa je Zvean sa upom" dao knezu Vojislavu Vojinoviu, a elnik Musa je dobio Brvenik na Ibru sa upom", koji je do tada drao knez Vojislav. Zamena je odgovarala interesima ovog posledweg, ali je bila povoqna i za budueg srpskog kneza Lazara, ijom je sestrom Draganom bio oewen elnik Musa. Tvrava Brvenik nalazila se pri uu reke Brvenice u Ibar, severnije od danawe varoi Rake, ali se zato upa" grada Brvenika pruala juno uz Ibar, priblino do danaweg Leposavia i Soanice.66 elnik Musa je istovremeno upravqao i gospodario tvravom i upom", u kojoj je bilo preko 30 seoskih64 M. D i n i , n. d., 149. Opisujui granicu zemqe Vuka Brankovia, M. Dini najpre upozorava na nesigurnost i tekoe, pa kae: Prema severu, wena granica nije bila daleko od Zveana; daqe se prostirala oblast Musia". Na severu oblasti granina linija je vodila prema jugoistoku: od planine Golije, prelazila Deevku negde ispod Lozne i izbijala na Sokolovicu i prelazila Raku juno od Gluaca. Izmeu Rake i Ibra, granica je moda bila na Ibrovoj levoj pritoci Plakaonici Istono od Ibra, granica je verovatno bila na wegovoj desnoj pritoici Bistrici pa je izbijala na Kopaonik i od wega se sputala prema jugoistoku na Lab, na tesnac koji odvaja upu Lab od Kosova, tako da je selo Vranin Dol ostajalo Brankoviu". Ovo je bio pravac od Golije na jugoistok do tesnaca na Labu. Od Golije je granica vodila i na zapad: obuhvatajui Sjenicu na gorwem Uvcu, zatim je skretala na jug istono od Prijepoqa i Mileeva Juno od Prijepoqa prelazila je Lim, tako da su Komarani na wegovoj levoj obali ostajali Vuku". Za krajeve juno od Komarana, zatim Brskovo na Tari i za upu Morau, ne moe se pouzdano rei kome su pripadali. Na jugu je Vukova oblast do Patrika i Koritnika, a u pravcu istoka, do ve pomiwanih planika egovca i Koznice. Vidi: M. D i n i , Oblast Brankovia, Srpske zemqe u sredwem veku, 153156. Sve to je reeno o granicama Vukove oblasti moe se prihvatiti kao tano, ali tek posle 15. juna 1389. godine. 65 O tome ko je sve i kada drao Zvean izmeu 1363. i 1373. godine, raspravqano je u literaturi: A. S o l o v j e v, Odabrani spomenici srpskog prava, Beograd 1926, 166, 167; Isti, Jedna srpska upa za vreme carstva, Glasnik Skopskog naunog drutva 3 (1928) 2543; M. D i n i , O Nikoli Altomanoviu, Beograd 1932, 732; K. J i r e e k, Spomenici srpski, Spomenik SKA 11 (1892) 810; R. M i h a q i , Kraj Srpskog carstva, Beograd 1975, 36, 63, 103, 122, 185, 212214; M. u i c a, Poveqa cara Uroa o zameni poseda izmeu kneza Vojislava i elnika Muse, Stari srpski arhiv, kw. 2 (2003) 43166. 66 Za prostirawe upe grada Brvenika" i poloaj naseqa vidi: Istorijski atlas, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva Geokarta", 7. izd. Beograd 2009, 48/11.

23 naseqa. Ovde treba samo podsetiti, da e kasnije elnik Musa dobiti od kneza Lazara upu Lab u dravu", tj. da wom gospodari. Severoistono od Brvenika i Kopaonika prostirala se budua oblast kneza Lazara, u ijem se jezgru nalazila upa Rasina i grad Kruevac. Juno od upe" grada Brvenika, odnosno od Leposavia, nalazila su se seoska naseqa koja su, verovatno, pripadala upi" grada Zveana. Knez Vojislav je gospodario Zveanom jedva tri meseca. Umro je 25. oktobra 1363, pa je grad sa upom", neko vreme, pripadao Vojislavqevoj udovici i wihovim maloletnim sinovima. Vojislavqeva udovica, gospoa Gojislava, napustila je svoju oblast krajem 1368, pod pritiskom upana Nikole Altomanovia, sinovca kneza Vojislava. Grad Zvean je u to vreme ili neto ranije, ponovo dospeo u ruke cara Uroa, odnosno carevog elnika Miloa Povika. Jedva da je prola godina dana od smrti cara Uroa (decembar 1371), a elnik Milo je dopao ropstva od strane jednog oveka upana Nikole Altomanovia. Da bi se oslobodio iz zarobqenitva, elnik Milo je morao da plati otkup, a svakako i da preda Zvean upanu Nikoli Altomanoviu 1372.67 Grad nije ostao dugo u wegovim rukama, jer se Nikola Altomanovi sukobio sa knezom Lazarom i bosanskim banom Tvrtkom , koji su zajednikim snagama brzo skrili mo upana Nikole i meusobno podelili wegovu veliku oblast. upan Nikola je zarobqen 1373. godine, a prema nekim izvorima predat je na uvawe Stefanu Musiu, sestriu kneza Lazara i ogorenom protivniku upana Nikole.68 U podeli Nikolinih zemaqa, pored kneza Lazara i bana Tvrtka, uzeli su uee i Balii koji su zaposeli: upu Draevicu, Konavle i Trebiwe. Koliko je poznato, nije sauvan nijedan izvor iz kojeg bi se moglo saznati da li je u podeli Nikolinih zemaqa uestvovao i Vuk Brankovi. Takva se mogunost iskquuje zbog toga to se wihove oblasti nisu ni graniile. Drugaiji je sluaj sa elnikom Musom i wegovim sinovima, Stefanom i Lazarom, jer je teritorija wihove drave" bila opkoqena sa severa, zapada i juga, posedima upana Nikole Altomanovia, pa su postojali i objektivni razlozi za wihovo uzajamno neprijateqstvo. Prilikom deobe velike oblasti upana Nikole, knezu Lazaru pripale su zemqe izmeu Drine i planine Rudnika na severu, a junije i krajevi koji su se prostirali neto istonije od doweg i sredweg toka Lima, ukquujui gotovo celu dolinu Uvca. Sada se s razlogom moe rei da je knezu Lazaru pripao i grad Zvean. Srpski knez je mogao dati elniku Musi i sinovima u dravu" Zvean i upu" iz vie razloga, kao to mu je dao u67 M. Dini pie: Iste godine (1372) pao je u ropstvo Stepoa Stepanovia iz Draevice, oveka upana Nikole, i Milo Povika, elnik cara Uroa ili carice Jelene. Stepo je Miloa drao u tamnici u Obodu kraj Cavtata, i pustio ga tek kada je primio otkup" (M. D i n i , O Nikoli Altomanoviu, 17). Ne bi trebalo ni sumwati da je tada elnik Milo morao da preda i grad Zvean upanu Nikoli Altomanoviu. 68 O neprijateqstvu Musia i Nikole Altomanovia, Mavro Orbin pie: I tako pakosni Nikola, bi zarobqen sa svom svojom imovinom. Kao zarobqenik bio je predan na uvawe nekoj vlasteli, smrtnim svojim neprijateqima. Wihov poglavica je bio Stefan Musi, koji mu je, po tajnom odobrewu kneza Lazara, dao iskopati oi" (Mavro O r b i n, Kraqevstvo Slovena, Prevod Zdravka undrice, Beograd 1968, 61).

24 dravu" upu Lab. elnik Musa drao je Zvean do 1363, a kao gospodar Brvenika i upe" ovog grada bio je i najblii sused upe" Zveana. Uz sve to Musii su bili neprijateqi upana Nikole i ratovali su protiv wega na kneevoj strani. Posle pobede nad Nikolom Altomanoviem, knezu Lazaru su pripali svi krajevi severozapadno, zapadno i jugozapadno od Zveana, pa prema sredwem toku Lima, a izgleda i do reke Tare, kao i znaajniji gradovi i trgovi: Zvean, Trepa, Jele, Gluhavica, Sjenica, Brodarevo, pa i Brskovo. U wegovoj dravi nalazio se i najvei deo doline Uvca, pa su kneevi slubenici bili prisutni u nasequ Rado(h)iwa na levoj obali Uvca,69 kao i u Sjenici. Sima irkovi je skrenuo pawu kako je knez Lazar, posredstvom svojih qudi, 1388: uzeo tkanine dubrovakim trgovcima" na Sjenici.70 Sada se vie ne moe ni sumwati kome je pripadala Sjenica, a poto su se dolina Uvca i Sjenica nalazili u dravi kneza Lazara, onda se sa sigurnou moe rei da Vuk Brankovi nije drao nijedan kraj, do 1389, na prostoru izmeu Zveana i Brodareva na Limu. Koliko je sve ovo tano, moe se proveriti i uz pomo drugih izvora. Opisujui granice oblasti Vuka Brankovia, Mihailo Dini je skrenuo pawu kako su knez Lazar, wegovi naslednici i wihova vlastela poklawali: crkve, naseqa i druge posede na severu danawe Metohije svetogorskom manastiru Sv. Pantelejmona.71 Knez Lazar je (1380/81) potinio pomenutom manastiru: crkvu Spasovu u Hvosnu kod Mitropolije hvostanske sa selima i s qudima i s vinogradima i s vokama i s vodenicama i s brdom i s poqem i sa livadama".72 Geografski poloaj Hvostanske episkopije, a kasnije Mitropolije, dobro je poznat i obino se vezuje za selo Studenicu koje je udaqeno oko 10 km severoistono od Pei. Pravo i mogunost kneza Lazara, 1380. ili 1381, da potiwava Spasovu crkvu" sa selima i drugim zemqoposedima, predstavqa neosporan dokaz da su se Spasova crkva", crkvena sela i Mitropolija hvostanska nalazili u wegovoj dravi, a ne na teritoriji nekog drugog oblasnog gospodara. Sada se ne treba mnogo domiqati pa da se zakqui, kako su u to vreme i grad Pe i Peka patrijarija, takoe, bili u dravi kneza Lazara. Na to ukazuje mala razdaqina izmeu Mitropolije hvostanske i Peke patrijarije od svega desetak kilometara, a postoje i drugi dokazi.69 U jednom ugovoru petorice Dubrovana, na koji upozorava M. Dini, saoptava se sledee: quod de toto eo, guod ipsi aut alter ipsorum receperit, aut alius pro altero ipsorum de eo, guod abstulit dominus comes Lacarus et Petrus Voynovich in Radochina, aut per aliquem officialem ipsorum, quod totum illud debeat dividi inter eos pro rato in quocumque loco exigatur" (M. D i n i , O Nikoli Altomanoviu, 10). Ugovor je zakquen 5. februara 1388. godine, pa se na osnovu citiranog podatka moe zakquiti da se selo Radoiwa na Uvcu nalazila u dravi kneza Lazara, kao i da je tim krajem upravqao upan Petar Vojinovi, uz pomo potiwenih slubenika. Petar upan pomiwe se meu milosnicima na poveqi koju je knez Lazar izdao Dubrovanima 1387. godine (Q. S t o j a n o v i , Stare srpske poveqe i pisma /1, 123). 70 S. i r k o v i , Srbija uoi bitke na Kosovu, Kosovsko-Metohijski zbornik 1, Beograd 1990, 7 nap. 17. 71 M. D i n i , Oblast Brankovia, Srpske zemqe u sredwem veku, 150, 157. 72 A. M l a d e n o v i , Poveqe kneza Lazara, 148, 156.

25 Pred kraj ivota ura Balia, a posebno posle wegove smrti (1378), oblast Balia je osetno smawena. Bosanski ban Tvrtko uspeo je da Baliima preotme primorske upe: Draevicu, Konavle i Trebiwe, pa se 1377. krunisao za kraqa, dok su istoni krajevi oblasti Balia doli pod vlast Vuka Brankovia i kneza Lazara.73 Vuk je posle 1378. zaposeo Prizren, Prizrensku kotlinu, kao i june delove Metohije, ukquujui i Deane, dok su Pe i Peka patrijarija prikqueni dravi kneza Lazara, najkasnije 1379. Upravo u to doba patrijarh Jefrem se odrekao patrijarijskog trona, pa je trebalo izabrati wegovog naslednika. Tada je knez Lazar sazvao sabor koji se sastao u Pekoj patrijariji i izabrao Spiridona za srpskog patrijarha 1379. Patrijarh Spiridon je, bar, u prvo vreme boravio u Pekoj patrijariji gde je izdavao svoje isprave, a kasnije je svoje sedite preneo u iu.74 Na taj nain stvorena je mogunost da Pe postane sedite episkopa, to se i desilo. U jednom zapisu iz Apostola" koji je nastao za vreme bitke na Kosovu, saoptava se sledee: Ovu kwigu pisa Boidar u dane blagoastivog kneza Lazara kad doe car Murat na Sitnicu. I bili su boj meseca juna petnaestog dana na Kosovu. Svetenom episkopu pekom i mudrom i svake asti dostojnom smerno poklowewe. Da zna da doe car na Sitnicu i baa Ibrain s carem Dohotovi steg nosei".75 Nastanak citiranog zapisa i pisawe Apostola" datirano je vladavinom kneza Lazara, a poto je kwiga posveena episkopu pekom", onda iz toga sledi zakquak da je Pe bila u dravi kneza Lazara sve do bitke na Kosovu, a verovatno i nekoliko nedeqa posle boja. U zapisu se pomiwe dolazak cara Murata i wegove vojske na Sitnicu, kao i boj na Kosovu 15. juna 1389, ali se o ishodu bitke ne govori, verovatno zbog toga to pomenuti Boidar jo nije znao da su poginuli i knez Lazar i sultan Murat. Na osnovu Boidarevog zapisa moe se sa sigurnou rei da se Pe sa okolinom nalazila u dravi kneza Lazara sve do kneeve pogibije. Iz do sada navedenih dokaza moe se naslutiti da je, ne samo Pe, ve i cela severna Metohija bila pod vlau kneza Lazara, a takoe i oblasti severno i zapadno od Metohije. Mihailu Diniu bilo je dobro poznato da je knez Lazar potinio Spasovu crkvu" kod Mitropolije hvostanske manastiru Sv. Pantelejmona na Svetoj gori.76 On je takoe upozorio kako su Lazarevi naslednici i wihova vlastela darovali manastiru Sv. Pantelejmona jo nekoliko naseqa i drugih zemqoposeda na severu Metohije. Vojvoda Novak i wegova ena Vidoslava priloili su manastiru Sv. Pantelejmona: crkvu Svetoga Jovana Pretee u Crkolezu sa selima i s metohom i pravinama te crkve, to je drala za vreme cara Stefana".77 Selo Crkolez postoji i danas u istonom delu Me73 M. D i n i , Kako je i kada Tvrtko zavladao Trebiwem, Konavlima i Draevicom, O Nikoli Altomanoviu, 3337. 74 A. M l a d e n o v i , Poveqe kneza Lazara, 43, 4547. 75 Milka I v i , Zapis o Kosovskom boju, Spisi o Kosovu, 8690, 177. 76 M. D i n i , Oblast Brankovia, Srpske sredwovekovne zemqe, 156. 77 A. M l a d e n o v i , Poveqe i pisma despota Stefana, Beograd 2007, 296, 303.

26 tohijskog Podgora, a udaqeno je oko 20 km severoistono od Pei.78 Istovremeno sa vojvodom Novakom i vlastelin Bogdan Radujevi darovao je manastiru Sv. Pantelejmona: u Podgori selo Dubovo", dok je logotet Luka potinio: crkvu Mater Boiju u Dragobiqi sa selima i metohom", kao i sa svim to je drala pri etou".79 Povodom ovih darova moe se primetiti, kako u Metohijskom Podgoru postoji i danas selo Dubovo, na obali gorweg toka Belog Drima, koje se nalazi oko 6 km junije od sela Studenice, odnosno od sedita Hvostanske mitropolije. Moe se odrediti i poloaj sela Dragobiqe. Ono je udaqeno oko 9 km severoistono od Orahovca u Metohiji, odnosno oko 3 km jugozapadno od Malieva.80 Na prvi mah izgleda da je re o malim i izolovanim posedima, pa je M. Dini postavio pitawe: Da li je re o jednom klinu teritorije kneza Lazara i wegovih naslednika, ili o jednoj ili vie wihovih enklava u Vukovoj oblasti".81 Ovakvo se pitawe ne bi nametnulo i postavilo da su iskorieni vani podaci iz poveqe kneza Lazara, kojom je poklonio Hilandaru 1379. ili 1380, selo Jelanicu ura Neniia" sa zaseocima: Tolanovina, urevik i Resnik, kao i selo Jelanicu Gradislava tepije" sa zaselcima: Grabac, Gribi, ikowe, Oqak, Zvizdali i Slatina.82 U pitawu je ukupno 11 seoskih naseqa. Danas postoji Gorwa i Dowa Joanica, na mestu sredwovekovnih Jelanica, koje su udaqene oko 30 km istono od Pei. U susedstvu ovih sela bili su razmeteni i wihovi zaselci, pa su se do danas sauvala naseqa: Grabac, Resnik i urevik, dok su se nazivi preostalih zaselaka odrali u lokalnoj mikrotoponimiji.83 Sredwovekovni Resnik je danawi Stari Resnik, koji se nalazi oko 2 km zapadno od desne obale gorweg (meridijanskog) toka reke Kline. U susedstvu i severozapadno od Resnika je Gorwa Joanica, a neto daqe u istom pravcu nalazi se naseqe Grabac. Na ovom mestu treba posebno istai da je na levoj obali gorweg toka Kline manastir Devi, a neto junije selo Tuiqe koje je pripadalo batini Brankovia. Na optem pravcu jugoistono od Deviza i Tuiqa, sauvali su se sredwovekovni nazivi za nekoliko sela koja su ulazila u sastav batine Brankovia, kao to su: Stuince, Vrbovac, Trstenik i Bawica.84 Na osnovu opisanog razmetaja naseqa, a konkretno da su sela Brankovia bila istono od leve obale Kline, a kneza Lazara zapadno od desne obale pomenute reke, moe se sa sigurnou zakquiti da je gorwi tok Kline, koja tee sa severa prema jugu, predstavqao granicu izmeu dr78 Sva rastojawa izmeu pojedinih mesta o kojima se govori, merena su po geografskoj karti, Sekcija, Metohija i Drenia 1 : 100.000. 79 A. M l a d e n o v i , Poveqe i pisma despota Stefana, 296, 307. 80 Prema novijem tumaewu selo Dragobiqe nalazilo se u dolini reice Dragobiqe, pritoke Qiga. Vidi: S. i r k o v i , Crna Gora" i problem srpsko-ugarskog graninog podruja, Vaqevo, postanak i uspon gradskog sredita, Vaqevo 1994, 65. 81 M. D i n i , Oblast Brankovia, Srpske zemqe u sredwem veku, 157. 82 A. M l a d e n o v i , Poveqe kneza Lazara, 131, 133, 140, 143. 83 M. P e i k a n, Iz istorije toponimije Podrimqa , Onomatoloki prilozi (1981) 54, 57, 60. 84 Vidi nap. 61.

27 ave kneza Lazara i oblasti Vuka Brankovia i to na pravcu koji razdvaja severnu Metohiju od Drenice. Qubomir Kovaevi je bio u pravu kada je davno konstatovao da se Vukova oblast, u prvim godinama wegove vladavine, nije prostirala daqe na zapad od Drenice, odnosno od linije koja spaja Devi na severu i planinu Crnoqevu na jugu. Knezu Lazaru pripadala je cela severna Metohija, pre bitke na Kosovu, a preciznije teritorija izmeu Peke Bistrice i meridijanskog toka reke Kline. Na tom prostoru postojale su sredwovekovne upe Hvosno i Kujava, kao i podruje danaweg Metohijskog Podgora koji se prostire junije i ispod planine Mokre Gore i Suve Planine, odnosno Suve Gore.85 Iz toga daqe sledi pouzdan zakquak, kako su i svi krajevi severnije od Metohijskog Podgora i pomenutih planina, ukquujui Stari Kolain i ire podruje Sjenice, takoe pripadali knezu Lazaru sve do wegove pogibije. Oslawajui se na iwenice da su se u dravi kneza Lazara nalazili: upa Lab, odnosno podruje Podujeva, zatim severna Metohija, Metohijski Podgor, Stari Kolain, Sjenica i dolina Uvca, onda se sa sigurnou moe rei da Vuk Brankovi, do 15. juna 1389, nije mogao biti gospodar Brodareva na Limu ili Sjenice, niti rudnika Gluhavice, ni grada Jelea, pa ni Zveana ili rudnika i trga Trepe. Pod vlau kneza Lazara bila je i dolina Lima, juno od Brodareva, pa verovatno do Plava, sa sredwovekovnim upama: Qubovia, Lim, Zaton i Budimqa, a verovatno i Brskovska upa koja je obuhvatala krajeve oko Mojkovca i du reke Tare. Bitka na Kosovu izmeu srpske i turske vojske, do koje je dolo 15. juna 1389, predstavqa najkrupniju prekretnicu u istoriji srpske sredwovekovne drave i etnikoj svesti srpskog naroda. Na elu srpske vojske i glavnine nalazio se knez Lazar koji je doveo i najvei broj ratnika iz svoje drave, zatim Vuk Brankovi sa odredom iz svoje oblasti, dok je kraq Tvrtko poslao u pomo vei odred bosanskih ratnika pod zapovednitvom iskusnog vojvode Vlatka Vukovia. Na elu turske vojske nalazio se wihov vladar, emir Murat i wegovi sinovi, Jakub i Bajazid, a sa wima su doli na Kosovo i wihovi vazali. Na ovom mestu ne treba posebno raspravqati o samom toku bitke, poto je to uiweno u istoriografiji na vie mesta.86 No i pored toga mora se upozoriti da se u izvorima, koji su nastali ubrzo posle boja na Kosovu, ne pomiwe poraz srpske vojske. Obino se ishod bitke preutkuje ili se govori o pobedi srpskog oruja. U pomenutim izvorima posebno se skree pawa na velike rtve i gubitke, kako meu Srbima, tako i meu Turci85 Metohijski Podgor obuhvata i delove sredwovekovnih upa Hvostna i Kujave. Kartu sa obeleenim naseqima u Metohijskom Podgoru objavio je: S. S t i j o v i , Onomastika istonog dela Metohijskog (Pekog) Podgora, Onomatoloki prilozi (1971) 237381; Isti, Onomastika srediweg dela Metohijskog (Pekog) Podgora, Onomatoloki prilozi (1981) 197335. 86 Postoji velika bibliografija o boju na Kosovu izmeu Srba i Turaka 15. juna 1389. godine. Za ocenu najvanijih zakquaka vidi: Kosovska bitka u istoriografiji, Izd. Istorijski institut, Zbornik radova, kw. 11, Beograd 1990; Saoptewa sa naunog skupa Kosovska bitka istorija i tradicija", SANU 2224. juni 1989. godine, Glas SAM SSSHH, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 9 (1996) 33204.

28 ma. Na turskoj strani poginuo je wihov vladar emir Murat, zatim wegov sin Jakub, kao i veliki broj turskih ratnika, dok je meu Srbima izgubio ivot knez Lazar, kao i znatan broj wegove vlastele i ostalih ratnika. rtava je bilo i u bosanskoj vojsci, a verovatno i u vojsci Vuka Brankovia, ali su zapovednici ovih odreda, bosanski vojvoda Vlatko Vukovi i Vuk Brankovi izneli ive glave iz boja na Kosovu, kao i znatan deo wihovih ratnika.87 No, i pored toga to srpska vojska, posmatrana kao celina, nije pretrpela poraz u klasinom smislu te rei, Srbi su na Kosovu izgubili rat protiv Turaka. U narodnom predawu je izgubqeni rat okvalifikovan kao propast Srpskog carstva" na Kosovu, a do toga je dolo zbog navodne izdaje Vuka Brankovia. U ve pomiwanim izvorima nema nijedne rei o Vukovoj izdaji, pa se s razlogom postavqa pitawe zbog ega ga je narodno predewe tako teko optuilo i prikazalo kao najveeg izdajnika srpskog naroda i srpske drave. Odgovor na postavqeno pitawe mogao bi se potraiti i pronai u drawu Vuka Brankovia posle boja na Kosovu, a konkretnije u wegovom stavu prema naslednicima kneza Lazara: knegiwi Milici i wenim sinovima, knezu Stefanu i Vuku Lazareviu.88 Odmah posle pogibije kneza Lazara, sva tri wegova naslednika nala su se u veoma tekom poloaju. Nasledili su otvoreni rat protiv Turaka, a sa severa zapretila je opasnost od napada ugarske vojske. Tadawi ugarski kraq igmund zahtevao je od Lazarevia da mu predaju Mavu, a verovatno i onostrani Srem". On je smatrao da ove oblasti pripadaju ugarskoj kruni i da posle smrti kneza Lazara treba da se vrate kraqu, zbog toga to je knez Lazar bio u labavim vazalnim obavezama prema kraqu Ludvigu , pa i kraqu igmundu.89 Zahtev je ispostavqen u najteem trenutku za Lazarevie, koji nisu imali dovoqno ni vojnika ni materijalnih sredstava da bi ratovali istovremeno i protiv Turaka i protiv Ugarske. Na ovom mestu treba samo podsetiti kako je u boju na Kosovu, pored kneza Lazara, izginuo veliki broj wegove verne i velike vlastele. Poginuli su pored ostalih i dva kneeva sestria, braa Stefan i Lazar Musi, koji su dobili na upravu ili u dravu" upu Lab, zatim tvravu Brvenik sa upom", a verovatno i tvravu Zvean, takoe sa upom". Bio87 Najstariji podatak o Vukovom naputawu bitke na Kosovu saoptava Istorija o Jakub elebiji". Deo ove Istorije" koji se odnosi na Kosovsku bitku preveo je i saoptio Nenad Feji, pa se u wegovom prevodu, pored ostalog, saoptava sledee: I dok su se na izgled delili prvi udarci, Lazar koji se umeao na jednom krilu vojske protiv Evrenos bega, pogibe. I kada je Lazarev zet doznao da mu je tast poginuo, nije mu vie bilo stalo da zadaje udarce ni da produi bitku, ve je naloio da u woj niko ne sudeluje, i smesta je doneo odluku da se vrati u svoju zemqu da bi bio gospodar" (N. F e j i , Istorija o Jakub elebiji, Glas SANU SSSHH, Odeqewe istorijskih nauka, kw 9, 136). Ni u ovom odeqku se ne pomiwe Vukova izdaja, ve je u pitawu procena jednog od vojnih zapovednika, da bitku ne treba daqe nastavqati. Na slian nain je postupio i vojvoda Vlatko Vukovi. 88 O Vuku Brankoviu posebno je raspravqao i saoptio pregled literature: M. S p r e m i , Vuk Brankovi i Kosovska bitka, Glas SANU SSSHH, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 9, 86107. 89 P. R o k a i, Kraq igmund i Ugarska prema Srbiji posle Kosovske bitke, Glas SANU SSSHH, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 9, 145150.

29 je to veliki gubitak i za Lazarevie i za wihovu zemqu. Kada je knez Lazar poginuo, wegov legitimni naslednik i najstariji sin Stefan imao je oko 12 godina, dok je Stefanov brat Vuk bio jo mlai, pa je voewe dravnih poslova i vrhovnu vlast u dravi preuzela wihova majka, knegiwa Milica.90 Ovakvo reewe bilo je u skladu sa starim srpskim obiajima, ali je za realizaciju bila neophodna iroka podrka vlastele, Srpske crkve i stabilan poredak u zemqi, kao i mir na granicama sa susednim dravama. Od svega to je potrebno, Lazarevii su mogli raunati na podrku zvanine Srpske crkve, a konkretnije na podrku patrijarha Spiridona i svetenstva u wihovoj dravi. Srpska crkva je podrala mladog kneza Stefana kao legalnog i legitimnog naslednika kneza Lazara, s nadom da e nastaviti oevu politiku i ujediniti srpske zemqe. Znatan deo vlastele koji je preiveo bitku na Kosovu, ostao je veran i potiwen Lazareviima, dok se drugi deo ponaao uzdrano, ispoqivi tewu za osamostaqivawem. Znatno kasnije posle ovih krupnih dogaaja Konstantin Filozof opisuje stawe u dravi Lazarevia, pa kae kako nije: pretila beda samo od Ismaiqana /Turaka/, nego se i zapadni susedi (Ugri) spremie za rat". Odmah posle ove konstatacije on nastavqa: Uz to dooe i meusobne podele na one koji su ovima podruni, a drugi su bili kao samostalni."91 Drugaije reeno, deo srpske vlastele ostao je i daqe potiwen Lazareviima, dok su se drugi ponaali kao da su samostalni. Velika opasnost od Turaka, pretwe koje su stizale iz Ugarske i podela srpske vlastele u zemqi, primorali su Lazarevie da to pre90 M. B l a g o j e v i , Savladarstvo u srpskim zemqama posle smrti cara Uroa, ZRVI 21 (1982) 183198. 91 Gore je citirana reenica u naem slobodnom prevodu, a u originalu ona glasi: ne bo tiy ot Ismailit bda naleaae, n i zapadnii okrst na bran gotovie se. K tom e i medsobna razdlni, e sim podrnii. ini e ko svoi di bivei" (Konstantin Filozof, ivot Stefana Lazarevia despota srpskog, Izdao V. Jagi, Glasnik Srpskog uenog drutva, kw. H (1875) 262). Jagievo izdawe je teko dostupno, pa je presnimqeno i objavqeno u kwizi koju je priredio ore Trifunovi, pod naslovom: Konstantin Filozof, ivot despota Stefana, LIO, Gorwi Milanovac 2004, 262. Citirana reenica u originalu postoji i u izdawu: K. K u e v i G . P e t k o v, Sbrani sinenia na Konstantin Kosteneki, Sofi 1986, 376. Druga reenica u navedenom citatu, koja glasi: k tom e medsobna razdlni, e sim podrnii. ini e ko svoi di bvei", prevoena je i protumaena na razliite naine. Q. Kovaevi je re razdeqenija" protumaio kao razdori", pa bi citirana reenica glasila: a uz to (nastae) i meusobni razdori; jednih koji su bili podruni, a drugih koji su samostalni bili" (Q. K o v a e v i , Vuk Brankovi, Boj na Kosovu, 310). Smatramo da je smisao dobro uhvaen. Kasnije je L. Mirkovi citiranu reenicu preveo da glasi: K tome dooe i meusobne borbe onih koji su ovima bili podruni, dok su drugi bili kao samostalni" (Konstantin Filozof, ivot despota Stefana Lazarevia, Stare srpske biografije H i H veka, Beograd 1936, 61). Prevod L. Mirkovia je ee korien u literaturi, pa je izvrio i snaniji uticaj u istoriografiji. On je suvie slobodno protumaio re razdeqenije" kao borbu", to se teko moe prihvatiti. Smatramo da je najboqe ostati kod osnovnog znaewa, da razdeqenije" podrazumeva pre svega podelu", politiku ili neku drugu. Bukvalni prevod bi glasio: i k tome meusobne podele, koji su ovima podruni, a drugi su bili kao samostalni". Jedva da se moglo i pomiqati na meusobnu oruanu borbu vlastele posle krvoprolia na Kosovu. Podela meu vlastelom postoji, na one koji su ostali potiweni Lazareviima, dok su se drugi ponaali kao da su samostalni, bar neko vreme.

30 pronau izlaz iz veoma teke situacije. U tom ciqu sazvan je dravni sabor na kojem su bili prisutni: patrijarh Spiridon, svi visoki predstavnici Srpske crkve u dravi Lazarevia, zatim knegiwa Milica, mladi knez Stefan i najuglednija vlastela koja su im bila verna. Sabor je odran, moda, u drugoj polovini jula, a svakako pre 11. avgusta 1389. Na saboru su donete sudbonosne odluke koje su omoguile opstanak drave Lazarevia, na taj nain to e se uspostaviti mir s Turcima, po cenu poniavajuih ustupaka i ograniewa dravnog suvereniteta.92 Uskoro posle odranog sabora Lazarevie je zadesila jo jedna nesrea, zbog toga to je 11. avgusta 1389. umro patrijarh Spiridon, verni saradnik kneza Lazara i wegovih naslednika.93 No i pored toga, odluke sabora poele su da se sprovode u delo. Nisu poznate pojedinosti kako je uspostavqen mir s Turcima, izuzev da su razmewena poslanstva izmeu knegiwe Milice i emira Bajazita . Sa uspostavqawem mira sa Turcima, najkasnije do prolea 1390, otklowena je najvea opasnost za opstanak drave Lazarevia, pod uslovom da zemqa i wen vladar budu potiweni Turcima. Mladi knez Stefan i wegov brat Vuk Lazarevi postali su Bajazitovi vazali, uz obavezu kada postanu punoletni da lino sa srpskim ratnicima uestvuju u turskim vojnim pohodima svake godine i gde im se naredi. Da bi se osigurao mir, wihova sestra Olivera poslata je u harem emira Bajazita, po ijem je nareewu wen otac, knez Lazar, pogubqen. Bilo je i drugih obaveza, o kojima se mawe zna, pa je i ugled Lazarevia u oima savremenika i suseda bio skroman, to je uticalo da se Dubrovani obraaju knegiwi Milici samo kao potenoj gospoi", a knezu Stefanu kao potenom gospodinu".94 Za uspostavqawe mira s Turcima trebalo je da protekne i izvesno vreme, pa je mir uspostavqen krajem 1389. ili poetkom 1390, a onda da proe jo nekoliko meseci da bi Bajazit poslao svoju vojsku u pomo Lazareviima, to se i dogodilo u prolee 1390.95 U tom periodu dolo je do dramatinih promena, kako na severu drave Lazarevia, tako i u junim i jugozapadnim oblastima. Ugarski kraq igmund vrio je pripreme da upadne s vojskom u Srbiju, to nije ostalo nepoznato. Poetkom oktobra knegiwa Milica poslala je svog izaslanika u Dubrovnik da zatrai azil. Dubrovake vlasti irazile su spremnost 12. oktobra 1389, da prihvate knegiwu Milicu, wenu imovinu i pratwu, a knegiwin poslanik je nagraen sa 100 perpera.96 Traewe azila u Dubrovniku bilo je opravdano, zbog toga to mir s Turcima jo nije bio zakquen, a ugarski kraq igmund upao je oktobra sa svojom vojskom u Srbiju, pa je ve 6. novembra bio pod gradom Borem u Grui.97 Ugri su zauzeli Bora i grad estin u Grui, ali se na tome i zavrilo wihovo napredovawe. Ve idue godine morali su da se brane od zajednikih92 M. B l a g o j e v i , Srpski sabori i sabori otaastva Nemawia i Lazarevia, Glas SANU CDX, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 14, (2008) 29, 30. 93 M. P u r k o v i , Srpski patrijarsi sredwega veka, 121. 94 Istorija srpskog naroda , Beograd 1982, 110, 111. 95 V. T r p k o v i , Tursko-ugarski sukobi do 1402, Istorijski glasnik 12 (1959), 101. 96 M. D i n i , Odluke vea Dubrovake Republike, kw. , Beograd 533, 518. 97 V. T r p k o v i , Tursko-ugarski sukobi do 1402, 97, 98.

31 napada srpske i turske vojske.98 Napad kraqa igmunda na Srbiju oktobra i novembra 1389. oteao je poloaj Lazarevia i u zemqi i u pregovorima s Turcima. Izgleda da je knegiwa Milica u to vreme oskudevala i u gotovom novcu pa je zaloila svoj skupoceni pojas od pozlaenog srebra katolikom sveteniku Marinu iz Ulciwa, koji je u to doba iveo u Dubrovniku.99 Pojas je bio teak 26 litara i 4 unce, to odgovara teini od 8 kg i 635 gr, a wegova vrednost je u to vreme iznosila vie stotina dukata. Teina i vrednost pojasa sami po sebi privlae posebnu pawu, ali zato transakcija davawa u zalog i plaawe otkupnine predstavqa poseban indikator koji pokazuje u kakvom su stawu bile finansije Lazarevia. Knegiwa Milica je bila spremna da plati otkupninu za svoj pojas ve u maju 1390. godine, pa je o tome obavestila dubrovake vlasti, to predstavqa jasno svedoanstvo da su se finansije Lazarevia do tog vremena sredile i da je wihov poloaj u zemqi stabilizovan.100 Ubrzo posle boja na Kosovu, pa tokom 1390. godine, Vuk Brankovi je razvio ivu politiku delatnost, kako u proirivawu granica svoje oblasti, tako i u sferi vladarske ideologije.101 U relativno kratkom vremenskom periodu, od godinu i po dana, ne moe se tano precizirati kada je i ta uradio. Ubrzo posle smrti patrijarha Spiridona, koji je umro 11. avgusta 1389. godine, odanog saradnika i pristalice Lazarevia, po drugi put se naao na patrijarijskom tronu u Pekoj patrijariji bivi patrijarh Jefrem.102 Posle dobrovoqnog naputawa patrijarijskog trona (1379) on je punih 10 godina iveo u manastiru Sv. arhanela kod Prizrena koji se nalazio u oblasti Vuka Brankovia. Opisujui ponovni Jefremov dolazak u Peku patrijariju, episkop Marko kae: Zbog stalnih turskih napada sabor se nije mogao sastati", da bi izabrao novog patrijarha, te poaqu i zamole ovoga velikoga (Jefrema) da pomogne crkvi u nevoqi", pa je on ovu molbu prihvatio.103 Episkop Marko ne kae ko je zamolio Jefrema i ko je poslao po wega, ali se tako neto nije moglo desiti bez znawa i saglasnosti Vuka Brankovia. Prelazak Jefrema iz manastira Sv. arhanela u Peku patrijariju, predstavqa posredan dokaz da je grad Pe sa okolinom dospeo pod vlast Vuka Brankovia, a takoe da se pod wegovim uticajem nalazila i Srpska patrijarija.V. T r p k o v i , n. d., 101107. Na celokupnu problematiku vezanu za zaloeni pojas knegiwe Milice nedavno je skrenuo pawu: S. i r k o v i , Poveqe i pisma Stefana Lazarevia, Stari srpski arhiv, kw. 7 (2008), 237, 238. 100 N. L o n z a i Z. u n d r i c a, Odluke dubrovakih vijea 13901392, Zagreb Dubrovnik 2005, 166, 167. 101 I. B o i , Neverstvo Vuka Brankovia, 229240; M. S p r e m i , Vuk Brankovi i Kosovska bitka, 99106. 102 M. P u r k o v i , Srpski patrijarsi sredwega veka, 123126. 103 Marko P e k i, itije patrijarha Jefrema, est pisaca H veka, 168. Objawewe episkopa Marka ne izgleda uverqivo. Poznati su sluajevi da je Srpska crkva i u redovnim prilikama bila po nekoliko meseci udova", pa ak i godinu dana za vreme vladavine kraqa Milutina, pa se sa dovoewem i izborom patrijarha nije moralo uri98 99

32 Posle pogibije kneza Lazara, Vuk Brankovi se potpuno osamostalio u svojoj oblasti. On nije preuzeo nikakve obaveze prema knegiwi Milici i mladom knezu Stefanu Lazareviu, pa je steena samostalnost dola do izraaja i u wegovoj titulaturi. U prolee 1390. godine, Vuk je kratkom ispravom potvrdio Dubrovanima sve to pie u poveqi koju im je izdao 1387. Kratka potvrda poiwe sledeom reenicom: Po izvoqeniju i milosti vladike spasa Hrista ja gospodin Vuk obeavam i dajem veru moju gospodsku."104 Iz navedene titulature jasno se vidi da je on gospodin", odnosno samostalni vladar, po voqi i milosti Hristovoj. Citirana reenica nalazi se i na poetku poveqe kojom se Vuk Brankovi obavezuje, 21. novembra 1392, da e plaati danak Turcima umesto Hilandara.105 Zanimqivo je primetiti da su i dubrovaka vea u svojim odlukama, od prolea 1390. do jeseni 1392, obino titulisali Vuka Brankovia sa gospodin Vuk" (dominus Volch), to ranije nisu inila.106 Dubrovake vlasti iskazuju mu jo veu poast u pismima na srpskom jeziku, pa mu se redovno obraaju kao: Slavnom i velemonom gospodinu Vuku Brankoviu", a ponekad i uz napomenu da dri zemqu srpsku".107 Sve je ovo jo jasnije reeno 1394, kada je od Mleana dobio graanstvo, pa je titulisan kao: magnificus et potens dominus Volchus de Brancho, dominus Rassie, Sclavonie et cet".108 Navedene titulature jasno pokazuju da je i u Veneciji i u Dubrovniku smatran za samostalnog vladara, to nije bio sluaj dok se knez Lazar nalazio u ivotu. Za svoje podanike Vuk je od uvek bio gospodin", ali zato greni Mihailo" u svom zapisu, koji je nastao prve godine posle boja na Kosovu, pomiwe: blagovernog i hristoqubivog gospodina Vuka".109 Poznato je da su odrednice blagoverni" i hristoqubivi" koriene u titulaturama vladara iz dinastije Nemawia kao i u titulama kneza Lazara, ali ne i kod Vuka Brankovia do 1389. Za svoje podanike on je mogao biti i blagoverni" i hristoqubivi", pa greni Pahomije" u svom zapisu, koji je nastao ubrzo posle bitke na Kosovu, saoptava da jeti. Mitropoliti i episkopi u svojim eparhijama uvek su bili kompetentni i nadleni da vre svoju misiju. 104 Q. S t o j a n o v i , Stare srpske poveqe i pisma /1, 140. 105 S. N o v a k o v i , Zakonski spomenici, 459. 106 N. L o n z a i Z. u n d r i c a, Odluke dubrovakih vijea 13901392, 70, 146, 221; Q. S t o j a n o v i , Stare srpske poveqe i pisma /1, 140142. 107 Q. S t o j a n o v i , Stare srpske poveqe i pisma /1, 142145. Posebno treba istai da Vuk Brankovi nikada nije sebe nazivao ili titulisao kao gospodina Srbqem" ili gospodina srpske zemqe". On nije imao na to pravo, niti bi mu neko to priznao u srpskim zemqama, pa ga nije ni prisvajao. Srpska crkva i srpska vlastela priznali su jedino kneza Lazara i wegovog sina Stefana Lazarevia za gospodina Srbqem" ili srpske zemqe". Takvo pravo nije stekao kraq Marko, ni braa Draga, sestrii cara Duana, ni Balii koji su se prvi osamostalili, pa tako neto nije moglo pripasti ni Vuku Brankoviu. Vie o tome: M. B l a g o j e v i , Gospodari Srba i Podunavqa, Istorijski glasnik 12 (1983), 4354. 108 Na gore navedenu titulaturu Vuka Brankovia skrenuli su pawu: I. B o i , Neverstvo Vuka Brankovia, 235, a neto kasnije i M. S p r e m i , Vuk Brankovi i Kosovska bitka, 101. Moda su Mleani verovali da e Vuk postati vladar Srbije. 109 Spisi o Kosovu, 178.

33 kwiga napisana u dane blagovernog Vuka Stefana".110 Pahomije je ovde u titulaturu dodao i vladarsko ime Stefan" koje je koristio i knez Lazar, a pre wega svi krunisani vladari iz dinastije Nemawia.111 Teko se moe poverovati da je greni Pahomije" to uinio po svom nahoewu, pogotovo to se u potpisu na jednoj hilandarskoj poveqi koju je izdao Vuk Brankovi moe jasno proitati: gospodin Stefan Vuk".112 Ovde treba jo dodati da se prema Prizrenskom pomeniku", na ta je upozorio I. Boi, inio pomen za Stefana Vuka i monahiwu Marinu", tanije za Vuka Brankovia i wegovu enu Maru, koja je prilikom, monaewa dobila ime Marina.113 Navedene iwenice upuuju na zakquak da je deo srpskog svetenstva na teritoriji Vuka Brankovia, a takoe i u Hilandaru, smatrao da gospodinu Vuku pripada i vladarsko ime Stefan. Ovakav stav mogao se odrati na snazi samo dok se na patrijarijskom tronu nalazio po drugi put bivi patrijah Jefrem, a tanije od smrti patrijarha Spiridona pa do izbora patrijarha Danila (1390/91). U pitawu je kratak vremenski period i kako izgleda, od vladarskog imena Stefan, odustao je i Vuk Brankovi.114 Isticawe samostalnosti u titulaturi Vuka Brankovia, nije zasnovano samo na raskidawu vazalnih obaveza prema naslednicima kneza Lazara, ve i na osetnom poveavawu vlastite teritorije. Vuk Brankovi je ubrzo posle bitke na Kosovu postao gospodar Pei. O tome svedoi i Pahomijev zapis" u Pateriku ili Otaniku, koji se nalazi u zbirci rukopisa Peke patrijarije, gde se saoptava da je ova kwiga pisana: u dane blagovernog Vuka Stefana. Te godine kada Turci ubie kneza Lazara, a Srbi cara Amurata".115 Zapis je datiran vladavinom Vuka Brankovia, a takoe i godinom u kojoj su poginuli knez Lazar i car Murat. Po vizantijskom nainu raunawa godina se zavrava 31. avgusta, pa je i pisawe pomenute kwige zavreno u periodu izmeu 15. juna i 31. avgusta 1389. Napred je ve reeno da se rukopis kwige, odnosno Otanika, nalazi u Pekoj patrijariji, pa iz toga daqe sledi zakquak da je Vuk Brankovi postao gospodar Pei do kraja avgusta 1389, zbog toga to je datirawe rukopisa izvreno i po wegovoj vladavini. Zaposedawe Pei nije bio krajwi ciq, ve pre poetak osvajakog poduhvata. Zauzeto je i podruje na kojem se nalazilo sedite Hvostanske mitropolije, odnosno sredwovekovna upa Hvosno na severu danawe Metohije. O tome se moe nai potvrda u Zapisu grenog Mihaila" na jednom mineju. Sadrina zapisa je viestruko zanimqiva. NajSpisi o Kosovu, 177, 178. Vidi nap. 36. 112 Na sadrinu i oblik potpisa Vuka Brankovia, na jednoj hilandarskoj poveqi, upozorili su 1975. godine V. Moin i I. Boi (O knezu Lazaru, 41, 234). 113 I. B o i , Neverstvo Vuka Brankovia, O knezu Lazaru, 234. 114 Sinovi Vuka Brankovia Grgur i ura, u periodu izmeu 1403. i 1406. godine, titulisali su se kao Stefan Grgur i Stefan ura (M. B l a g o j e v i , Savladarstvo u srpskim zemqama posle smrti cara Uroa, 204). U to doba besneo je rat izmeu despota Stefana Lazarevia i sinova Vuka Brankovia. Posle ovih dogaaja i monaewa Grgura Brankovia, wegov brat ura se ne titulie kao Stefan ura". 115 Spisi o Kosovu, 178, 188.111 110

34 pre se saoptava da ova kwiga: napisa se godite po boju kneevom, u dane blagovernog i hristoqubivog gospodina Vuka. Napisa se po zapovesti gospodina hvostanskog mitropolita Arsenija I svri se 6898. godine (1390)".116 Datirawe zapisa izvreno je na nekoliko naina. Najpre, po godini posle boja na Kosovu, zatim po vladavini gospodina Vuka i najzad precizno po godini od stvorewa sveta", odnosno 6898. koja odgovara periodu od 1. septembra 1389. do 31. avgusta 1390. Pisawe kwige je izvreno po naredbi hvostanskog mitropolita Arsenija, a svakako i u Hvostanskoj mitropoliji, pa se na osnovu navedenih iwenica sa sigurnou moe rei, da se i predeo oko Hvostanske mitropolije nalazio pod vlau Vuka Brankovia i to ve u prvoj godini posle boja na Kosovu. Zauzimawe trga Pei i Hvosna bio je poetak, a ne i kraj, osvajawa. Vuk Brankovi je bio iskusan politiar, pa je tano procenio da ga Turci neko vreme ne mogu ozbiqnije da ugroze, zbog toga to su i sami pretrpeli velike gubitke na Kosovu. On je nastavio da vodi antitursku politiku, pa je time uvrstio savez sa kraqem Tvrtkom . Oslawajui e na vlastite snage i saradwu sa bosanskim kraqem, Vuk Brankovi je proirivao svoju oblast na raun teritorije Lazarevia. Najvea osvajawa je izvrio u pravcu zapada i severozapada, zaposevi jugozapadne krajeve nekadawe drave kneza Lazara, s jasnim ciqem da uspostavi teritorijalnu vezu sa dravom bosanskog kraqa. U tome je postigao vidqive uspehe, tako da je pre kraja 1390. postao gospodar Sjenice i ire okoline, za koju se pouzdano zna da je 1388. bila pod vlau kneza Lazara. Na osvojenom podruju izvrio je neke promene u plaawu carina, pa su dubrovake vlasti, povodom izmene carinskog sistema u Sjenici odluile da interveniu kod Vuka Brankovia, 19. februara 1391.117 Ovo je pouzdan dokaz da se pod wegovom vlau nalazila Sjenica sa irim podrujem. Osvajawa su vrena i daqe na zapad od Sjenice, do Lima i preko reke, na podruje Komarana, gde se nalazilo selo vlastelina Pribila Kunia. Pribil se pomiwe 9. jula 1392. godine kao ovek" (homo) gospodina Vuka (domini Volchi), a to je pouzdan dokaz da je zauzeta i leva obala sredweg toka Lima.118 Na osnovu navedenih dokaza da su osvojeni: Pe, Hvosno, Sjenica i Komarani, sa sigurnou116 Spisi o Kosovu, 178. M. D i n i , Oblast Brankovia, Srpske zemqe u sredwem veku, 158. 117 Dana 19. februara 1391. godine; In minori consilio more solito congregato captum fuit de mittendo preceptum ser Theodoro de Prodanello quod, receptis literis regiminis Ragusii, debeat personaliter ire cum ipsis literis credencialibus ad dominum Volch pro facto doane de Sinice, cum commissione que ei mittetur" (N. L o n z a i Z. u n d r i c a, Odluke dubrovakih vijea 13901392, 146). Vuk Brankovi je izmenio reim carina, ne samo u Sjenici, ve i u drugim mestima, pa je 2. jula. 1392. godine dubrovako Malo vee donelo sledeu odluku: In dicto consilio captum fuit ser francho quod debeat ire dominum Volch pro franchatione doanarum positarum per ipsum de novo, expensis comunis" (N. L o n z a i Z. u n d r i c a, Odluke dubrovakih vijea, 221). Iz navedenog citata, sledi zakquak da je Vuk Brankovi uveo nove carinarnice, verovatno u novoosvojenim krajevima, gde one ranije nisu postojale, pa su Dubrovani nastojali da ih ukinu. 118 M. D i n i , Dubrovaka sredwovekovna karavanska trgovina, Srpske zemqe u sredwem veku, 309.

35 se moe rei da su se pod Vukovom vlau nale oblasti od Drenice i Ibra na istoku, pa na zapad do Lima, Tare i Morae, sa gradovima i trgovima: Zvean, Trepa, Jele, Glughavica, Trgovite, Sjenica, Brodarevo, Plav i Brskovo, kao i ve pomiwana Pe. Na taj nain i za kratko vreme, oblast Vuka Brankovia postala je tri puta vea, zahvaqujui osvajawima koja su izvrena na raun nekadawe drave kneza Lazara. Otimawe velikih oblasti i gradova od nekadawe drave kneza Lazara, kao i agresivno ponaawe Vuka Brankovia prema naslednicima kneza Lazara, odmah posle bitke na Kosovu, ne moe se okvalifikovati drugaije, ve kao izdaja Lazarevog dela i Lazarevia. Prema narodnom predawu sam in Vukove izdaje je pojednostavqen i vezan za sam dan bitke, to u hronolokom pogledu nije daleko od opisanih dogaaja. Dva veka kasnije i Mavro Orbin vezuje izdaju za sam dan bitke, ali saoptava i ciq izdaje, pa kae: zet kneza Lazara Vuk Brankovi spasao se gotovo sa svim svojim qudima, poto je (kako neki kau) imao tajne pregovore s Muratom da izda (kako je i uinio) svoga tasta da bi se dokopao wegove drave. Tako je posle wegove smrti i ostao gospodarem jednog dela Rake, dok je drugi deo dobila Lazareva ena Milica i Lazareva dva nejaka sina, Stefan i Vuk".119 Ako se izostave tajni" pregovori s Muratom, to je teko proveriti jer su tajni", sve drugo je tano.