UNIVERZITET U SARAJEVUumarski fakultet Katedra za uzgajanje uma i urbanog zelinilaMetode i tehnike uzgajanja uma

Sastojine bukve , jele i smre( Seminarski rad )

SADRAJ

Uvod ....................................................................................................................................41. Jela (Abies alba ).........................................................................................................5 1.1 Rasprostranjenost ...................................................................................................5 1.2 Morfologija vrste.... ................................................................................................6 1.3 Stanite jele... ..........................................................................................................6 1.4 Biologija vrste... ......................................................................................................7 1.5 Prirodno podmlaivanje jele.........................................................................................8 1.6 Vjetako podmlaivanje-sjetva sjemena i sadnja biljka..............................................9 1.7 Njega. ......................................................................................................................9 1.8 Prinos jele.... ............................................................................................................9 1.9 Varijabilnost vrste... .................................................................................................10 1.0 Proizvodnost i upotrebljivost. ..................................................................................102. Smra ( Picea abies Karst).........................................................................................112.1 Rasprostranjenost vrste ...........................................................................................112.2 Morfologija vrste.. ....................................................................................................112.3 Stanite vrste... .........................................................................................................122.4 Podmlaivanje smre. ..............................................................................................122.5 Njega... .....................................................................................................................132.6 Biologija vrste.. ........................................................................................................132.7 Varijabilnost vrste. ...................................................................................................142.8 Proizvodnost i upotrebljivost . .................................................................................143. Bukva ( Fagus sylvatica L.)........................................................................................153.1 Areal. ........................................................................................................................153.2 Bioloko-ekoloke osobine .......................................................................................163.3 Uzgojni znaaj... ........................................................................................................173.4 Priraivanje bukve... ................................................................................................174. Mjeovite ume bukve , jele i smre......................................................................194.1 Prirodna obnova mjeovitih uma bukve, jele i smre.............................................194.2 Obnavljanje ...............................................................................................................204.3 Klasifikacija uma bukve, jele i smre........................................................................234.4 Udio vrsta u umama bukve, jele i smre..................................................................23Zakljuak.................................................................................................................................24Literatura................................................................................................................................25

UVOD

Uzmemo li u obzir injenicu da u naoj dravi i u sadanjim uslovima bukva, jela i smra ine najznaajnije privredne vrste, kako u mehanikoj tako i hemijskoj preradi drveta doi emo do zakljuka o bitnosti navedenih vrsta u svim oblastima umarstva a posebno u uzgajanju navedenih vrsta. Kada pogledamo stepen koritenja nabrojanih vrsta i raznolikost njihove upotrebe od celuloze do drveta za graevinsku upotrebu ustanoviemo koliko je bitno proizvesti najbolju i najvrijedniju moguu drvnu masu obzirom na dato stanite i prilike koje vladaju na prostorima na kojima uspjevaju ove vrste. Danas, ove vrste predstavljaju i najvrijednije obzirom da ine glavninu proizvoda od drveta. Da bi uspjeno uzgajli bukvu, jelu i smru odnosno da bi postigli postavljeni cilj nuno je poznavati biologiju navedenih vrste, njihove zahtjeve prema klimatskim i edafskim fakotrima, njihovu rasprostranjenost i sve druge faktore koji utiu na njihov rast, razvoj i obnovu. S toga, u ovome radu osvrnuemo se na karakteristike pojedinih vrsta njihovu biologiju i zahtjeve prema prostoru na kome se nalaze. Poznavajui karaktersitike pojedinih vrsta zakljuit emo da je potrebna velika umjenost i strunost u smislu gazdovanja ovom vrstom sastojina. U prolosti pa i danas, svjesno ili nesvjesno uinjene su mnoge greke koje su odvele ove sastojine u pogrenom smjeru i ija se ravnotea, smjesa i kvalitet znatno poremetila u negativnom pravcu, ali paljivim provoenjem mjera njege i obnove u budunosti moe se utjecati da poboljanje kvalitete ovih sastojina to povlai za sobom mnogostruke koristi.

1. Jela ( Abies alba Mill.)

Rod jela ima oko 40 vrsta drvea.Rod jela se dijeli na deset odjeljaka i dalje na pododjeljke. Teite sistematike poiva na morfologiji enskih iarki.Do sada ne postoje sistematska genetika istraivanja koja bi potvrdila da se morfoloko razvrstavanje ,koje odraava i geografsku rasporeenost poklapa sa meusobnom srodnou pojedinih vrsta.

1.1 Rasprostranjenost

Obina jela je rasprostranjena u planinama srednje,june i djelimino zapadne Europe.Na sjever ide do Poljske,na zapad do sjevernog dijela panije,na istok do istone Rumunije i Bugarske,a na jug do sjevernih dijelova Grke. U vicarskim Alpama uspinje se i do 1600 m.n.v. Slika br.2: Rasprostranjenost jele u BiH Slika br.1 : Rasprostranjenost jele u Evropi

Rasprostiranje obine jele u Bosni i Hercegovini je prisutno du dinarskih planina, u vie odvojenih,veih ili manjih podruja.Ukupna povrina uma gdje raste obina jela iznosi oko 563.000 ha ili oko 50% svih visokih uma Bosne i Hercegovine.

1.2 Morfologija vrste U prosjeku do 40(-60)m visoko drvo i sa promjerom debla do preko 2 m pri optimalnim uslovima. Korijenov sistem osim snanog bonog korijenja ima i kratki centralni korijen,koji prodire relativno duboko u tlo. Kora je na mlaim stablima sivkasta,glatka,a u starijoj dobi potamni i ispuca uzdu i poprijeko. Kronja je piramidalna ili valjkasta,u starosti pri vrhu zaravnjena,a grane se nalaze u prljenima.Pupovi su u prljenima kestenjaste boje,dugi do 3 mm i nisu smolasti. Iglice su plosnate,sa gornje strane tamnozelene,sjajne,a sa donje sa dvije paralelne bjelkaste pruge duge oko 3 cm i iroke do 3 mm.

1.3 Stanite jele Na viim poloajima najvie je ima na jugozapadnim, junim i jugiistonim stranama, a na niim brdima nastanjuje hladnije sjevero zapadne, sjeverne, sjevero istone i istone strane. Obina jela raste na dubokim,plodnim,humusom bogatim tlima. Za uspjean rast jele potrebna su dobra ilovasta tla koja su i u donjim slojevima rasprostranjenja korijenja stalno svjea. Jela ne uspjeva na mokrim,kiselim i ekstremno suhim tlima. Ne stradava od vjetra kao smra jer ima dobro razvijen korijen . Obina jela je vei probira od smre u pogledu mineralnih soli u zemljitu.Njene mladice dobro rastu u umskom hladu,mada obina jela zahtjeva neto vie toplote od smre, a i sjenku vie podnosi od smre. Po zajenom moe da opstane dugi niz godina i ukoliko doe do veeg priliva svjetla ona nastavlja normalno razvie i nadoknauje izgubljeno vrijeme.

Slika 3. Podmladak jele U izvjesnoj mjeri podnosi zimske mrazeve,ali strada od proljetnih,kasnih mrazeva, a isto tako strada od sue. Zahtjeva stalnu visoku relativnu vlanost zraka sa umjerenom temperaturom, ime se karakteriu nai brdsko-planinski predjeli. Takoe potrebno joj je vie kalcija i fosforne kisline a manje krea. Podruja jelovih uma imaju srednju godinju temperaturu zraka 5-8 C. Jela je vrlo osjetljiva na kasne kao i na rane mrazeve, a na rahlim, humoznim tlima mlade su biljke bez zatite kroanja starih stabla esto podlone smrzavanju. tetama od snijega i leda manje je izloena od smre iz razloga to su njene grane i izbojci ilaviji. Ako se desi da jelova stabla dou iz gustog sklopa na slobodu vrlo lahko mogu stradati od upale kore a i dim im mnogo vie kodi nego smri. Tlo se pod jelovim kronjama dobro popravlja. Jela je idealna za preborno gospodarenje.

Slika 4. Jela1.4 Biologija vrste Obina jela je jednodomna, enski cvjetovi su na gornjoj strani najviih granica u vidu malih iarica,a muki su u resama,u pazuhu etina.Jela je i anemofilna vrsta.Dobro podnosi zasjenu, te u zastarjelom obliku moe ivjeti i do 200 godina. Cvjeta tokom proljea od aprila do juna. Na osami cvjeta izmeu 25 i 35 godine,a u sklopu izmeu 60 i 70 godine ivota. Obilno rodi svake 3-8 godine. Razmnoava se sjemenom. Urod sjemena ovisi o intezitetu sunevog svijetla.

Slika 5. iarice kod jele okrenute su na gore 1.4 Prirodno podmlaivanje jele Jelini eeri se naglo otvaraju kad u jesen,nakon obilnih kia, kada zavlada toplije vrijeme ili suh vjetar.Sjemenke su razmjerno teke i ne rasprostranjuju se daleko,pa jela na boljim stanitima obilno se podmlauje u grupama. U gospodarskoj umi prirodno podmlaivanje vri se raznim nainima oplodne i preborne sjee.Budui da mladi narataj polagano raste,podmladno doba oplodne sjee traje 15-20 godina i vie( do 30 godina).Bolja je oplodno-skupinasta sjea nego jednolino oplodna,jer moe bolje regulirati omjer smjese,slijediti tok podmlaivanja,sprijeiti i suzbiti zakorovljivanje.

Najbolja je preborna uma,jer najbolje odgovara bioloko-ekolokim zahtjevima jele. Jela se u mjeovitim sastojinama najbolje podmlauje pod smrom, bukvom, trepetljikom, johom, jasenom i brezom.Vana je i injenica da se jela vrlo dobro podmlauje u pojedinim dijelovima devastiranih uma bukve i jele. Jela se uglavnom podmlauje prirodno,a vjetako podmlaivanje je izuzetak. iarke se sabiru kad je sjeme tamnosmee boje,po suhom sjemenu.Sakupljeno sjeme se stavlja u sanduke i ostavlja se u suhu i hladnu prostoriju,kako bi bilo spremno za proljetnu sjetvu.

1.6 Vjetako podmlaivanje-sjetva sjemena i sadnja biljka Sjetva i sadnja se obavljaju u skupinama veliine 1 m do 1 ar. Prije sjetve treba sa povrine odstraniti korov zajedno sa korijenjem i deblju naslagu mrtve organske materije.Tlo se prorahli mijeanjem humusa sa mineralnim slojem tla.Nakon sjetve,sjeme se plitko pokrije izmijeanom zemljom,steljom i granicama.Za sadnju se mogu uzeti biljke iz prirodnog podmladka,rasle u priblino slinim svjetlosnim uslovima,koji vladaju na mjestu sadnje. Sadnju bi po pravilu trebalo obaviti isti dan kada su biljke izvaene. Veliki neprijatelj jele je divlja koja moe onemoguiti podmalivanje.

1.7 Njega Jelovom mladom narataju nije potrebna neka naroita njega.Neodrasli podmladak se vrlo brzo oslobaa od korovske konkurencije.U proredama sklop mora da bude gust,sve do kulminacije visinskog prirasta,a zatim se mora otvoriti.Meutim tu se javlja opasnost,jer kada stabla jele iz gustog sklopa naglo preu na slobodu,mogu stradati od upale kore.

1.8 Prinos jele Prema Mayer-u (1992), u montanom podruju jela moe doivjeti starost od 300-400/600 godina. U vicarskoj je izmjerena jela visine 68 m, prsnog promjera 380 cm i drvne mase 140 m3. Postoje i mnogi drugi podaci koji nam govore o visokoj proizvodnosti jele. U njegovanoj sastojini najvredniji sortimenti su za oko tri puta skuplji nego u nenjegovanim, a ukoliko se blagovremeno reu grane, vrijednost drvne mase se moe poveati za 70-100%. Na najboljim stanitima mogu se oekivati slijedei prinosi:

StarostG.visina (m)Br.stabala kom/haTemeljnica m3/haDrvna masa gl.sast. m3/haUkupna drvna masa m3/haZapreminski prirast m3/ha

BONITET I

10032,042849,7721135613,6

12035,628849,8797162413,5

BONITET II

10027,761346,2604106010,6

12031,339346,6680131210,9

1.9 Varijabilnost vrste Jela nije tako polimorfna vrsta kao npr. crni bor ili smra,te se najee spominju samo dvije forme (forma alba i forma pyramidalis). Tipina forma alba je visoko drvo sa horizontalno odstojeim granama i openito je rasprostranjena. Mjestimino unutar areala ove vrste raste forma pyramidalis.Takoer postoji i veliki broj kultivara,koji imaju razliit habitus i iglice.

Slika 6. Forma pyramidalis1.0 Proizvodnost i upotrebljivost Najvea proizvodnost jelovih sastojina je u prebornoj umi.Njena proizvodnost je vea nego proizvodnost bukve.Ima.Postotak ukupne iskoristive drvne mase zdrave deblovine moe iznositi prosjeno 85% Upotreba njenog drveta je raznovrsna.Iz iglica se dobija eterino ulje,a iz kore terpentin.Ogrijevna snaga jelovine je slaba.

2. Smra ( Picea abies Karst)

Smraje naziv za drvee iz rodaPicea. Rod obuhvata oko 35 vrsta zimzelenog drvea. jako je slina rodu jela,pa je mnogi poistovjeuju sa njom. Mada su to razliite vrste lako ih je pomeati,jedan odnajsigurnijih naina raspoznavanja ove dvije vrste,jeste poloaj njihovih iarki.Zapravo,kod jele,iarke su okrenute nagore,dok kod smra,iarke su visee.Smatra se za domau vrstu,ali kao samonikla raste samo na veim nadmorskim visinama.

2.1 Rasprostranjenost vrste Smra je klimatski vrlo plastina vrsta drvea, dobro se prilagodila razliitim stanitima.Zato je njen areal veliki,od Balkanskih planina pa do polarne granice uma i od ravnica sjevernih i istonih podruja Evrope do gornjih granica umske vegetacije. Smra je prirodno rasprostranjenija nego bukva i jo vie nego jela,ali manje nego borovi.Sjeverna granica smre je daleko na sjeveru Skandinavije i Sibira,a juna na balkanskim planinama.Na zapadu ide krajnjim planinskim skupovima Alpa. U centralnim Alpama uspinje se i do 2000 m.n.v.

Slika br. 3: Rasprostranjenost smre u Evropi

2.3 Morfologija vrste U optimalnim uslovima naraste preko 40 m u visinu i do preko 1 m u preniku.Smra ima plitko poloen, povrinski, tanjirasti korijen.Ona u mladosti razvija i ilu sranicu. Njeno deblo je kao i u jele,pravno, rijetko se pod uticajem svjetlosti i ekscentrine kronje iskrivi. .Kronja se u mladosti sporo razvija,sve do prelaska podmlatka u mladik. iarice su joj visee i po sazrijevanju se ne raspadaju.Muke i enske cvasti su odvojene.Kora je tanka i ljuspasta. etine brzo opadaju,na granicama stoje na izraslinama kore.Sjeme sa kriocetom,smekasto.Kotiledonih listova 4-15.

2.2 Stanite vrste Smra nema velike zahtjeve to se tie mineralnog sastava tla,pogotovo u optimum svog areala i ako u tlu ima dovoljno kalcija. Odrava se na rendzinama,podzolima,kiselim,podzolastim smeim i humusno silikatnim tlima.Na lo fizikalni sastav tla brzo reagira.Manji su joj zahtjevi to se tie topline nego jeli.Podnosi dobro hladnou i krae vegetaciono doba nego jela i bukva. Na brdovitim predjelima najvie se rasprostranjuje po sjevero istonim, istonim i sjevero zapadnim stranama dok na ravnijim poloajima. Na svjeim tlima i u mladosti smra dobro podnosi zajednu dok u sunijim i siromanijim tlima te u starosti treba vie svijetla te spada u drvea polusjene. Na trajno mokrim ili trajno suhim tlima smra ne uspjeva. Na tekim, mokrim tlima napada je crvena trule, a na kiselim tlim prua korjenje po povrini. to se tie njenih zahtjeva prema mineralnim tvarima nije zahtjevna kao jela al je ipak neto zahtjevnija od bijelog bora. Gdje god zemljita postaju glinovita, pojavljuje se smra i sve vie preuzima inicijativu to u tlu ima vie gline. Na pjeskovitim zemljitima ona se nae samo, ako ta zemljita pokazuju trajno visok sadraj vlage usljed poloaja, nepropusnih slojeva koji lee veoma blisko povrini zemlje. Zbog svog plitko razgranatog korjenja smra je podlona vjetroizvalama i koje ine najvie tete. Mlada su stablaca izloena opasnosti od kasnih mrazeva a mlade tek uzrasle biljke na rahlom zemljitu esto izmrzavaju. Nisu zanemarljive ni tete od upale kore kada starije stablo naglo doe na sunce. Smra ne podnosi trajne vruine i due sune godine. Stajau vodi ne podnosi ali joj kratoktrajne poplave s vodom koaj brzo protjee ne kodi. Dim etetno djeluje na iglice smre.

2.3 Podmlaivanje smre Uzgajanje i proirivanje areala smre jednostavnije je i lake nego uzgajanje veine liara i heliofita, zbog pilagodljivosti vrste razliitim uslovima stanita. Budui da podnosi umjerenu zasjenu,lako se prirodno podmlauje.Prirodno podmlaivanje u jednodobnim istim sastojinama vri se oplodnom sjeom,uglavnom na malim povrinama.Mjeovite sastojine smre obnavljaju se najbolje metodom oplodno-skupinaste ili preborno-skupinaste sjee. iarke se sabiru najkasnije do prve polovine zime,prije nego to iz njih pone ispadati bolje sjeme.Previe smolaste i crvljive iarke treba odbaciti.Sakupljeno sjeme treba uvati u hermetiki zatvorenim staklenkama ili u zatvorenoj prostoriji na hladnom i suhom mjestu. Sjetvu treba izvriti na plodnim tlima,na izloenom zemljitu,to vie u blizini grmlja i zmeu panjeva,na svijeijoj strani.U sastojinama jele i bukve,smru treba sijati to vie u skupinama i posijano sjeme treba pokriti tankim slojem zemlje i sjetvu po potrebi moemo osigurati rahlo poloenim granjem.

2.4 Njega

Njegovanje je razmjerno jednostavno.Grupe podmladka treba sistematski oslobaati od korovske konkurencije,a kasnije i od loijih stabala.U doba mladika treba izvriti ienje,uklanjanjem loih konkurenata i regulisati omjer smjese.Sklop na boljim stanitima ne treba posve otvarati,jer ako je priraivanje sporije,deblo e biti vre i stabla e se bolje istiti od grana.U prebornim umama,skupine mladog narataja treba njegom unapreivati,dva puta u toku 10-godinje ophodnje.

2.5. Biologija vrste Smra postie fizioloku zrelost ranije nego jela i bukva,a kasnije nego borovi.Cvjeta u proljee,iarke sazrijevaju u jesen.Obilniji urod je svake tree do etvrte godine.Vjetar obino sjeme raznosi 30 m od stable.Prosjeno ima 60-70 % klijavog sjemena.

2.6. Varijabilnost vrste Poznate su razliite smrine morfoloke i pedoloke rase.Na to su uticali razliiti ekoloki lokaliteti i podruja,u kojima se smra proirila i odrala.Znaajne su smre sa crvenim iarkama ( Picea excelsa) i sa zelenim iarkama ( Picea chlorocarpa).Kod nas raste i posebna rasa smre koja ima nisku,valjkastu i iljatu kronju,tako da ne stradava od pritiska,snijega kao smre sa irokom kronjom,koje rastu u dolini.

Slika 7. Smra

2.7. Proizvodnost i upotrebljivost Smrevina je neto vrijednija od jelovine.Drvo smre je bjelkasto,mekano i lagano,osrednje elastino,cjepko,ima smolne kesice. Upotreba je raznovrsna. Hemijskom preradom dobija se odlina celuloza,a iz iglica se dobijaju eterina ulja.

3. Bukva ( Fagus sylvatica L. )

3.1 Areal Bukva pokriva veinu Evrope sa izuzetkom perifernih dijelova. Opta rasprostranjenost ove vrste je centralna, zapadna i juna Evropa. Na sjever ide do june Skandinavije, a na jugu do sjeverne Sicilije. Gornja granica bukovih uma u Alpama kree se izmeu 1000 m.n.v i 1500 m.n.v. U brdima blie moru, s okeanskom klimom, ima zajedniku granicu sa jelom. U centralnim Alpama, zbog izrazite kontinentalne klime, bukve nema ili dolazi tek pojedinano. Svoj optimalni uzrast ima u srednjoj Francuskoj, u junim Karpatima, kao i kod nas u Bosni.

Slika 8. Areal Bukve

Bukvu moemo nai na nadmorskim visinama od oko 100 mn.v do 2000 m.n.v. Na njenom maksimalnom vertikalnom rasprostranjenju javlja se u obliku pojedinanih, zakrljalih iskrivljenih, esto grmolikih stabala ili pri osnovi sabljasto povijenih.Optimum razvitka kod nas je u montanom i subalpinskom pojasu, gdje obrazuje iste ili mjeovite sastojine (najee sa jelom). Na niim i toplijim poloajima rasprostranjena je po sjevernim, sjeverozapadnim i zapadnim obroncima, s obzirom da tu nalazi veu vlanost zraka. Prema iskazanom arealu, moe se zakljuiti da je bukva vrsta koja je izuzetno prilagoena umjereno-okeanskoj klimi.

3.2 Bioloko-ekoloke osobine Bukva je naa najrasprostranjenija liarska vrsta. To je uglavnom vrsta koja prilino dobro podnosi sjenu (ali ne kao jela), ali je njena reakcija prema izvoru svjetlosti bra i vea nego kod jele i smre. U zasjeni ne stagnira, poput jele, nego u mladosti iskrivljuje stablo i ekscentrino proiruje kronju u pravcu izvora svjetlosti. Korjenov sistem je vrlo razvijen, srednje dubok ili plitak. Podmladak se najbolje razvija pod zastorom odraslih stabala. Teko sjeme bukve (bukvica) ima izuzetno dobru klijavost, ali se ona relativno kratkotrajno odrava (oko pola godine). U sastojini poinje obilno plodonositi oko 60. godine, i plodonosi obilno svakih 5-10 godina.U boljim staninim uslovima gradi guste sastojine, na sunim zemljitima sklop bukovih sastojina je slabiji zbog korjenovog sistema koji se ekstenzivnije razvija. Spada u nae najkonkurentnije vrste drvea tako da se kod nje fizioloki optimum poklapa s ekolokim optimumom. U prvim godinama ivota bukva svojim korjenovim sistemom snanije prodire u tlo i bre raste u visinu nego njena esta pratilja jela. Zato bolje izdri krize u doba sue, te bre izmakne loim uticajima korova i pridruenih vrsta dendroflore. Iz tih razloga je bukva bioloki jaa od jele. Vjetar moe tetno uticati na razvitak bukovih stabala i itave sastojine. Na zbijenim, tekim tlima esto strada od vjetroizvala zbog plitkog zakorjenjivanja. Naroito su tetni suhi vjetrovi, gdje vjetar lomi bukove kronje, pogotovo ako se prejako otvori sklop. Stabla stradavaju od snijega, leda, kada ledom obavijene, optereene grane i malo jai vjetar lahko izlomi. Na tekom , plitkom, kiama razmekanom tlu stabla pod listom vjetar lahko izvaljuje to moe prouzrokovati tete nemalog karaktera.

Slika 9. Degradirana sastojina bukve Zahtjeva vie topline, a bolje podnosi manjak vlage nego jela. . Ne podnosi ekstremne temperature zraka. Na nezatienom poniku i podmlatku velike tete ine mrazevi i suneva pripeka, dok odrasla stabla oboljevaju od upale kore. Dobro podnosi prainu i tetne plinove. Ima dobru izbojnu snagu (na toplijim stanitima vea, na hladnijim manja), pa tako na naim prostorima moemo nai na veim povrinama izdanakih, niskih uma bukve. Bukva se u mnogim mjeovitim sastojinama proirila, poveala svoj omjer smjese i potisnula pridruene vrste drvea. Taj proces, potpomognut pogrenim umsko-uzgojnim zahvatima, poznat je u literaturi pod pojmom pobukovljavanje.

3.3 Uzgojni znaaj Bukovina je u davnini imala malu vrijednost i cijenu, jer se tehniki vrlo malo obraivala i preraivala. Zato se bukove sastojine nisu intenzivno uzgajale. Zbog loih gospodarskih zahvata, prije svega u oplodnim sjeama, pojedine su bukove sastojine degradirane, pa su se i suile. Sve bri razvitak tehnologije u preradi, obradi i konzerviranju drveta omoguio je da se bukovina iskoriuje za vrlo vrijedne proizvode, pa se time poveala i vrijednost bukovih sastojina. Danas bukva kao drvo ima veliku upotrebnu vrijednost (trupci za rezanje, stolarija, pokustvo, parketi, kolarstvo, ogrijevno drvo, papir i dr.). U mjeovitim sastojinama najvie raste sa jelom, malo sa drugim vrstama drvea (hrast, grab, bor, smra i ari). Bukovo lie izvanredno dobro popravlja zemljite, zbog ega bukove ume slue kao veoma dobri regulatori u popravljanju umskog zemljita.

3.4 Priraivanje bukve Priraivanje bukve je razliito obzirom na mnotvo bukovih sastojina koje rastu u mnogobrojnim umskim zajednicama. Pa tako npr.prema LEIBUNDGUT-u (1984), u 22 bukove zajednice vicarske, u kojima je bukva dominantna vrsta drvea, priraivanje je dosta razliito, te gornje visine variraju od 34,8 m do samo 18 m i td. U montanim praumama, bukva dostie duboku starost ( npr. Slovenija: 350-500g stara bukva). U starijoj dobi, pojava crvenog srca znatno smanjuje vrijednost drveta, pa se ne preporuuje dui produkcioni period od 100 do 120 godina, tim prije to se poveanjem debljine ne poveava vrijednost drveta, nego se pak smanjuje veim ili manjim udjelom crvenog srca. Na naim srednjim stanitima (III bonitet) prinos bukve se kree oko 5,5 m3/ha. U starijoj dobi, pojava crvenog srca znatno smanjuje vrijednost drveta, pa se ne preporuuje dui produkcioni period od 100 do 120 godina. Da bi se postigla maksimalna vrijednost proizvodnje bukovih uma, potrebno je obnavljati bukovu umu pod zastorom koranja stabala matine sastojine primjenjujui skupinaste sjee, uz obaveznu njegu tokom cijelog produkcionog perioda, a od faze gutika obavezno prei na pozitivno odabiranje. Obzirom da se brzo javlja trule, drvo bukve ne moe dugo ostati na stovaritu, jer e u suprotnom doi do znaajnog smanjenja njegove vrijednosti.

Slika 10. Trule bukve je esta pojava

4. Mjeovite ume bukve , jele i smre

Ove ume su u Bosni i Hercegovini zastupljene na povrini od 209 000 ha, na nadmorskoj visini od 1100 do 1300 m, a izdvojeno je ukupno 8 osnovnih tipova. Od ukupne povrine visokih uma u BiH, prema Matiiu i dr. ( 1971 ), na bukove ume i ume bukve, jele i smre otpada oko 80 %. Od ukupne drvne zalihe, koja iznosi 279 miliona m3, na bukvu, jelu i smru otpada oko 84%. Prema ovome se moe zakljuiti da su ove tri vrste zapravo i najznaajnije u umarskoj privredi BiH. Meutim, kao rezultat dosadanjeg naina gospodarenja te nepoduzimanja odgovarajuih umsko uzgojnih zahvata, kvalitet drvne zalihe nije ba zadovoljavajui. Podaci nam govore da kod liara, prvenstveno kod bukve, samo 10 16 % drvne zalihe se ubraja u prvu uzgojno tehniku klasu, od koje se mogu oekivati i dobiti najvredniji sortimenti, dok se ak 47-54 % drvne zalihe ubraja u treu klasu, iz koje se mogu dobiti sortimenti loeg kvaliteta. Bolje stanje nije ni sa etinarima, kod kojih imamo da je svega oko 26% drvne zalihe ubrojano u prvu uzgojno tehniku klasu.Bukva i jela imaju sline ekoloke zahtjeve. Obje su vrste sjene ( iako bukva manje od jele) imaju teko sjeme, stradaju od upale kore , ponik je osjetljiv na niske temperature i suu te imaju sline zahtjeve prema hranjivosti tla pri emu je jela zahtjevnija. Smra ima vee zahtjeve za svjetlo, ima sitno i lahko sjeme, ponik je otporan na niske temperature, ali je sojetljiv na sue. Usljed nabrojanih razlika obnavljanje ovih sastojina nije tako lako kao to se esto i pogreno misli.

4.1 Prirodna obnova mjeovitih uma bukve, jele i smre

Pri prirodnoj obnovi kod ovih uma neophodno je voditi rauna o vrstama drvea koje se ele obnoviti i o staninim uslovima. Pri izboru metode obnove potrebno je uzeti u obzir sami cilj prirodne obnove, odnosno odrediti kakav omjer smjese e biti, oblik smjese, struktura sastojine po starosti i vrstama itd. To se moe odrediti tek nakon provedenih detaljnih analiza stanja. Pri tome se moraju uzeti u obzir i umsko uzgojni i uzgojno tehniki momenti, tehnika privlaenja posjeene drvne mase, kai i ekonomski aspekt prirodne obnove. U privrednoj mjeovitoj umi bukve, jele i smre odravanje mjeovite sastojine je najlake mogue ukoliko se jela obnavlja pod jaiom zasjenom, odnosno pri blagom prekidanju sklopa. Smra se moe obnoviti prirodno na zadovoljavajui nain pod zastorom kroanja, ukoliko je sklop prekinut na 0,6 0,7. Bukva se najbolje obnavlja pri ravnomjernom prekidanju sklopa na veim povrinama.

4.2 Obnavljanje

ista sjea Kod ovih sastojina ista sjea se ne primjenjuje, jer ne odgovora ni jednoj vrsti drvea. U ovim sastojinama moe s eobnavljati istom sjeom na malim povrinama samo sa smrom. U tom sluaju veliina povrine odgovara prosjenoj visini jednog odraslog stabla. Oplodne sjee Oplodne sjee na velikim povrinama nisu pogodne za ovu vrstu sastojina ali zatu su veoma priklade oplodne sjee na malim povrinama. Pri tome trajanje specijalnog podmaldnog razdoblja zavisno je od toga da li se na podmladnoj povrini moraju provoditi sve tri faze oplodne sjee ili samo dvije ( naplodni i dovrni sijek) ili samo nakdnadni ili ak samo dovrni sijek. Ukoliko se radi o prvom sluaju tj, provode se sve tri faze onda specijalno podmladno razdoblje kod jele i bukve traje 15-20 godina a kod smre 10-15. Prilikom provoenja navedenog naina obnove treba nastojati da se formiraju sastojine grupimine smjese jer se na taj nain mogu formirati stastojina u ijim grupama e se nalaziti najkavalitetnija stabla. Ako se desi da formiramo stabliminu smjesu, nju nije mogue due vremena zadrati iz razloga to vrste nemaju iste osobine i zahtjeve pa e tako bioloki jaa istisnuti slabiju vrstu iako prva nekad nije poeljna. O ovome momentu moramo voditi rauna naroito kada provodimo pripremn i naplodni sijek.

Slika 11. Oplodna sjeaPreborne sjee Ovo je najuobiajeniji nain prirodne obnove mjeovotih uma bukve, jele i smre koji je i sistem gospodarenja. Treba imati u vidu da je jela najjaa bioloki vrsta a smra najslabija. Kako smo ve napomenuli da je jaka konkurencija i borba izmeu vrsta bez nae intervencije ove sastojine postepeno prelaze u mjeovite sastojine jele i bukve dok smra sve vie iezava. Grupimino preborne sjee ili skupinasto preborne sjee stvaraju povoljene uvjete za prirodnu obnovu svih vrsta drvea. Samo na taj nain moemo bez veih potekoa i trokova eljeni omjer smjese ostvariti i odrati.

Slika 12 . Stablimina preborna sjea Smru najee obnavljamo pod zastorom kroanja i sa jaim prekidanjem sklopa, ali tako da se zastor kroanaj matinih stabala ukloni prije nego to nastupi proces zastarenja. Smra se moe obnoviti i na na taj nain da se u godini punog uroda sjemena, na manjim povrinama ( do jedne visine stabla) izvri ista sjea. Prirodni podmladak e se oblino javiti zahvaljujui naletu sjemena sa strane, a istovremeno e uivati bonu zatitu. Jela u bukva se obnavljaju u skupinama pod zastorom kroanja. Na povrinama gdje se ne moe oekivati prirodni podmladak ( jako zakorovljene ili zatravljene povrine ) ili je podmladak lo vri se umjetno poumljavanje kvalitetnim sadnicama odgovarajue provenijencije.

Slika 13. Grupimina preborna sjeaRubna sjea Klasia rubna i prstenasta rubna sjea su veoma pogodan metod obnove ovih sastojina. Moe se primjeniti rubna sjea sa zatvorenim i progaljenim rubom. Na unutranjoj podmladnoj pruzi se obnavljaju jela i bukva, a na vanjskoj smra.

Skupinasto postupine sjee ( Femellag ) Pored preborne, ovo je najei i najuspjeniji metod obnove sastojina jele , bukve i smre. Mogu se primjeniti razliiti naini ovih sjee to ovisi najee o ekolokim i sastojinskim prilikama. Poto se kod ovog metoda primjenju svi osnovni oblici obnavljanja ( iako na malim povrinama ) kao to su ista, oplodna, preborna i rubna sjea koji nain emo na odreenom jestu primjeniti ovisi prije svega od stanja u sastojini te drugih uslova sredine. Pri tome moramu imati na umu da se jela i bukva podmlauju pod zastorom kroanja a smra se moe obnavljati i pod zastorom kroanja ili jo bolje na malim povrinama na kojima je provedena ista sjea ili na vanjskoj podmladnoj pruzi ukoliko se primjenjuje rubna sjea. U tim sluajevima podmladak smre uiva bonu zatitu odraslih stabala.Zaliha uma bukve, jele i smre za dravne ume iznosi 306,6 m3 po ha, od ega na liare otpada 185,5 m3, a na etinare 121,1 m3 . U privatnim umama bukve, jele i smre zaliha iznosi 144,3 m3, a na liare 29,8 m3. Zapreminski prirast ovih uma prema podacima iz prve inventure uma iznosi 6,99 m3 po ha, od ega na etinare otpada 4,61 m3, a na liare 2,38 m3.

4.3 Klasifikacija uma bukve, jele i smre

U okviru inventure uma na velikim povrinama, provedene 1964-1968.g. izdvojene su slijedee kategorije ovih uma: 1) Mjeovite ume bukve, jele i smre na krenjakim i dolomitnim zemljitimaa. na dubokim krenjakim i dolmoitnim zemljitimab. na plitkim krenjakim i dolomitnim zemljitima2) Mjeovite ume bukve, jele i smre na silikatnim zamljitimaa. na dubokim silikatnim zemljitimab. na plitkim silikatnim zemljitima

4.4 Udio vrsta u umama bukve, jele i smre U ovim umama smra je zastupljenija na krenjakim i dolomitnim zemljitima nego na silikatnim, a jela je zastupljenija na dubljim zemljitima nego na pliim. Liari su dosta manje zastupljeni. Prema podacima inventure uma provedene za period 1964-1968.g. procentualni udio pojedinih vrsta u ukupnoj zalihi iznad taksacionog praga izgleda ovako:VRSTA DRVEAUDIO %

Jela40,4

Smra25,

Bijeli bor0,6

Crni bor0,2

Bukva30,

Hrast kitnjak0,2

Hrast medunac0,1

Gorski javor0,9

Bijeli jasen0,1

Brijest0,4

Lipa0,2

Vrbe0,1

Ostali liari0,3

ZAKLJUAK

Kako smo konstatovali da su mjeovite sastojine bukve, jele i smre najvrijednije sastojine u naoj zemlji to nam treba biti podsticaj za njihovu unapreenje u pogledu njege, popravljanja naruene kvalitete, stepena degradiranosti, formiranja najoptimalnije smjese drvea i sistema gospodranje. Takoe ukljuiti u praksu najnovija nauna saznanja i metode u cilju to skorije uspostave najkvalitetnijih sastojina koje e davati optimlane prihode i prinose. Dosadanje stanje ovih sastojina nije na zadovoljavajuem nivou to se treba u budunosti promjeniti. Jedan od naina da se popravi stanje je i da se iste bukove ume, koje se nalaze na loim stanitima, prevedu u mjeovite ume bukve, jele i smre, odnosno uiniti tako da odnos etinara prema liarima u takvim umama bude 80% : 20%. Osim ovoga i prelazne stadije kao to su ume bukve i jele i jele i smre treba, takoer, prevesti u mjeovite ume bukve, jele i smre. Zbog svega navedenog bie potreban vei broj strunjaka koji e uspjeno ostvariti zacrtani cilj a to je maximalna vrijednost s obzirom na kvalitetu, prihod, zatitne i ekoloke funkcije uma.

LITERATURA

Beus V.,( 1997) : Fitocenologija, Sarajevo Bucalo V., ( 2002) : Tipologija uma,umarski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, Banja LukaJovanovi B., (2000) : Dendrologija,umarski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd Meki F., ( 1997) : Sjemenarstvo u umarstvu,umarski fakultet Univerziteta u Sarajevu,Sarajevoafar J., (1963) : Uzgajanje uma,umarski fakultet Univerziteta u Zagrebu,Zagreb - Pintari, K. (2002), umsko uzgojna svojstva i ivot vanijih vrsta umskog drvea, Sarajevo: Udruenje umarskih inenjera i tehniara Federacije Bosne i Hercegovine (UIT).- Lojo, A. (2011), Formiranje gazdinskih klasa unutar uma bukve i jele i uma bukve i jele sa smrom na krenjacima i dolomitima, Doktorska disertacija, Sarajevo: umarski fakultet Univerziteta u Sarajevu. Fitocenologija, drugo proireno i dopunjeno izdanje, V.Stefanovi, Svjetlost Sarajevo, Sarajevo 1986.g Tipovi bukovih uma i mjeovitih uma bukve, jele i smre u Bosni i Hercegovini, posebno izdanje broj 8, iri dr. Milivoje, Stefanovi dr Vitomir, Drini dr Petar, umarski fakultet i Institut za umarstvo u Sarajevu, Sarajevo 1971.Uzgajanje uma ( II dio ) tehnike obnove i njege, K. Pintari, umarski fakultet Sarajevo, Sarajevo 1991.g

6