· Mündəricat Müraciət . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Azərbaycan və rusca nəşrinə ön söz.................................10 Ön

MƏDƏNİYYƏTƏ AİD VEB-SAYTLARIN İSTİFADƏÇİİLƏ QARŞILIQLI TƏSİRİ

Tövsiyələr

Bakı - 2012

Mündəricat

Müraciət . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Azərbaycan və rusca nəşrinə ön söz .................................10Ön söz ...............................................................................13Müqəddimə.......................................................................151. İstifadəçilər və Şəbəkədə mədəniyyətə aid informasiya resursları: müasir vəziyyət............................21

1.1 İstifadəçilər və mədəniyyətə aid veb-proqramlarınxidmətləri: veb-saytlar və portallar ..........................................21

1.1.1 Kitabxanalar ................................................................291.1.2 Muzeylər......................................................................321.1.3 Arxivlər........................................................................391.1.4 Müvəqqəti tədbirlər .....................................................411.1.5 Elm və təhsil xidmətləri...............................................421.1.6 Mədəniyyətə aid portallar............................................431.1.7 Mədəni turizm üzrə portallar .......................................461.1.8. ƏLAVƏ - qabaqcıl təcrübə nümunələri......................47

1.2 Şəbəkə xidmətləri sahəsində müasir tendensiyalar: Veb 2.0-3.0 ...............................................................................89

1.2.1 Bloqlar .........................................................................921.2.2 Vikilər ..........................................................................941.2.3 Podkast-da kontent ....................................................1001.2.4 Mikrokontent: kollektiv istifadə, kitab əlfəcinləri vəsosial teqlər .........................................................................1041.2.5 Sosial şəbəkə saytları.................................................1161.2.6 Çoxistifadəçili virtual mühit (MUVEs) .....................1191.2.7 Nəticə.........................................................................1201.2.8 ƏLAVƏ – Qabaqcıl təcrübə nümunələri ...................126

2. Öz yolunun axtarışı.....................................................1442.1.1 Arxivlər (həmçinin bax 1.1.3) ...................................1452.1.2 Kitabxanalar (həmçinin bax 1.1.1) ............................1452.1.3 Muzeylər (həmçinin bax 1.1.2) .................................1462.1.4 Daşınmaz mədəni irs .................................................1462.1.5 Müvəqqəti tədbirlər (həmçinin bax 1.1.4) .................1472.1.6 Rəhbər orqanlar .........................................................147

3

KBT – 71+32.81M – 45

MINERVA EC layihəsinin işçi qrupunun redaktəsi ilə“Keyfiyyət, əlyetərlilik və işin rahatlığı”

Tərcümə: Y.Malyavskaya, O.Qəbələli

Tərcümənin redaktorları: N.Brakker, L.Kuybışev, L.Məmmədova

ISBN 978-9952-21-071-2

© 2008 MINERVA EC Project© 2010 MİP Mərkəzi© 2012 Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi

2.5.3 Virtual interaktiv turlar ..............................................1932.5.4 İnteraktiv ticarət xidmətləri .......................................1942.5.5 İnteraktiv formalar.....................................................1962.5.6 İstifadəçilər üçün xidmətlər .......................................1962.5.7 MUVEs (həmçinin bax 1.2.6) ...................................207

2.6. Şəbəkə auditoriyasının statistik qiymətləndirilməsi........2072.6.1 Senz məlumatların qiymətləndirilməsi: veb-analitika2102.6.2 Seçməyə və ya istifadəçilərə yönəldilmiş qiymətləndirmə...................................................................2112.6.3 Auditoriyanın metrikası .............................................2192.6.4 Log-faylların analizi ..................................................2232.6.5 Xəbərlərin (mesajların) məxfiliyi ..............................224

2.7 İstifadəçi qlobal dünyada: çoxdillilik məsələləri..............2272.7.1 Tədqiqat nümunəsi: MultiMatch layihəsi..................232

3. Praktiki tətbiq etmə üçün alətlər .................................2343.1 İstifadəçilərə yönəldilmiş veb-proqramınplanlaşdırması üçün özünüqiymətləndirmə anketi .................2343.2 Veb-saytlar və portallar üçün əks-əlaqə formaları............246

4. Metaməlumatların əhəmiyyəti ....................................2594.1 Veb-saytların təsviri üçün metaməlumatlardan istifadəetmək nəyə lazımdır?..............................................................2594.2 Metaməlumatlardan istifadənin üstünlüyü .......................2614.3 Dublin nüvəsi standartı.....................................................2634.4 Resursların təqdim edilməsinin daha bir üsulu:aqreqasiya və RSS ..................................................................269

4.4.1 FeedReader ................................................................2704.5 Semantik inteqrasiyaya gedən yolda ................................271

4.5.1 Semantik şəbəkə ........................................................2744.5.2 RDF məlumat modeli ................................................2744.5.3 RDF və ya RDF Schema (RDFS) üçün lüğətlərintəsvir dili .............................................................................279 4.5.4 RDF-də tezaurusların (lüğətlərin) təsviri: SKOS ......2804.5.5 Veb-ontologiyaların dili (OWL) ................................2814.5.6 Mədəni irs üçün semantika: CIDOC-un konseptualreferent modeli....................................................................282

Əlavə...............................................................................286

5

2.1.7 Tədqiqat və təlim mərkəzi. Məktəb(həmçinin bax 1.1.5)...........................................................1472.1.8 Mədəniyyətə aid rəqəmsal layihələr ..........................148

2.2 Veb-proqramların tipləri. Mən hansı tipli veb-proqramyaratmağı planlaşdırıram? ......................................................149

2.2.1 Veb-saytlar (həmçinin bax 1.1)..................................1492.2.2 Veb-proqramlar..........................................................1502.2.3 Forumlar ....................................................................1502.2.4 Bloqlar .......................................................................1502.2.5 Vikilər ........................................................................1512.2.6 Veb-portallar (həmçinin bax səh. 15 və 1.1.6)...........1512.2.7 Məlumat bazalarını idarəetmə sistemi.......................1512.2.8 Veb-xidmətlər ............................................................1512.2.9 Onlayn sosial şəbəkələr .............................................1522.2.10 Veb-oyunlar .............................................................1522.2.11 MUVEs....................................................................152

2.3 Veb-proqramların reallaşdırılması mərhələsi. Nə vaxt ki,ən yaxınlaşan başlayır ............................................................153

2.3.1 Veb-saytın planlaşdırılması**....................................1542.3.2 Veb-saytın dizaynı** .................................................1542.3.3 Kontentin seçilməsi** ...............................................1552.3.4 Rəqəmləşdirmə prosesi və rəqəmsal kontent toplusu*1552.3.5 Rəqəmsal etalonların məzmunu* ..............................1552.3.6 Metaməlumatların yaradılması və toplanması**.......1552.3.7 Veb-saytın və prototipin tətbiqi testi**......................1552.3.8 Onlayn rejimdən istifadə* .........................................1562.3.9 Cari xidmətlər**........................................................155

2.4 İstifadəçi və istifadə. “Veb-istifadəçi” nədir? Bu birinsandır və ya nəsə başqa şeydir?...........................................157

2.4.1 Veb-istifadəçi: müasir təyinlər və tendensiyalar........1572.4.2 Veb-istifadəçi - o kimdir? ..........................................1632.4.3 Davranışını istifadəçilərə uyğunlaşdıran sistemlər ..178

2.5 İnteraktiv xidmətlər və istifadəçilər üçün xidmətlər ........1842.5.1 İnformasiya provayderinin vasitəçiliyi iləinteraktiv rabitə xidmətləri .................................................1842.5.2 Təlim üzrə interaktiv xidmətlər .................................192

4

geniş yayıldığı bir mühitə çevrilə bilər. Lakin İnternetin özəyi ictimaidiqqətin konsentrasiyası və resursların “populyarlığı” ilə deyil,mədəniyyət sahəsində möhtəşəm məsələlərə uyğunlaşmaq, onlarıöncədən sezmək və qabaqlamaq bacarığı ilə müəyyən olunur.

Öz ölkəsinin dünyanın müxtəlif guşələrində formalaşan obrazıüçün, onun yeri üçün məsuliyyəti öz üzərinə götürmək — mədə -niyyətin qarşısında duran mühüm məsələlərdən biridir. Bu məsələninhəlli üçün İnternet çox böyük vasitələr ehtiyatına malikdir. Stratejimədəni ideyaların mənbəyi olan ölkə öz unikal dəyərlərinin təbliğedilməsi üçün hər imkandan istifadə edir. Milli brend də məhz stratejimədəni ideyadır, vahid niyyətə arxalanan ideyadır.

Müxtəlifliyi təşviq etmək – hazırda formalaşmaqda olanbiliklər cəmiyyətinin yaradıcılıq potensialını stimullaşdırmaqdeməkdir.

Hər bir ölkə, hər bir cəmiyyət bu gün artıq malik olduğu bilikvə qabiliyyətlərdən effektiv istifadə etmək üçün onların necə zənginsərvət olduğunu dərk etməlidir.

Hörmətli həmkarlar!

Biz informasiya dünyasının tarixi dönüş anında yaşayırıq. Birtərəfdən, biz informasiya bolluğundan “boğuluruq”, digər tərəfdən -informasiyanın istənilən yerdə istənilən insana çatdırılmasının nəqədər asanlaşmasının şahidiyik. Buna imkan yaradan nədir? Bu, ilknövbədə, çoxlarına “Veb 2.0” adı ilə məlum olan texnologiyalardır.

“İki nöqtə sıfır” sistemi müxtəlif predmet sahələrini əhatəetmişdir. İnsanların çoxu “Kitabxana 2.0”, “Elm 2.0”, “Təhsil 2.0”kimi anlayışlarla artıq rastlaşmışdır. Bəs bu anlayışların arxasındahansı mənalar durur? Bu texnologiyaların məna yükü nədən ibarətdirvə biz bu hadisəyə nə üçün “inqilabi” hadisə və ya “innovasiya” kimibaxırıq? Müasir dövrdə mədəni irs də interaktivlik və inteqrasiyaproseslərinə qoşulmuşdur. Bu irs “veb-nəsillər” dövründə davamlıvə tələbat duyulan internet-resurslar yaradılması üçün yetərincə güclümühit ola biləcəkmi?

“Veb 2.0” haqqında danışarkən ilk növbədə onu qeyd etmək

7

Şəbəkə resurslarının hörmətli istifadəçiləri!

İnternetdə reallaşdırılan istənilən mədəni layihədə müəyyəndəyərlərə istinad edilir. Öz ölkəsinin dünyanın müxtəlif guşələrindəformalaşan obrazı üçün, onun yeri üçün məsuliyyəti öz üzərinəgötürmək — mədəniyyətin qarşısında duran mühüm məsələlərdənbiridir. Bu məsələnin həlli üçün İnternet çox böyük vasitələrehtiyatına malikdir. Strateji mədəni ideyaların mənbəyi olan ölkə özunikal dəyərlərinin təbliğ edilməsi üçün hər imkandan istifadə edir.Milli brend də məhz strateji mədəni ideyadır, vahid niyyətə arxalananideyadır. Ölkənin böyüklüyünü, onun möhtəşəmliyini müəyyən edənmeyar nə həmin ölkənin ərazisinin ölçüsüdür, nə onun təbiiehtiyatları, nə də sərvətləri. Ölkənin böyüklüyü, möhtəşəmliyi onunxalqına xas olan, bu ölkənin təqdim etməyə hazır olduğu realmədəniyyəti ilə müəyyən edilir. Bu mənada mədəniyyət XXI əsrintükənməz resursuna çevrilir. Qloballaşma şəraitində məhz bənzərsizmədəniyyətimiz sayəsində bizim milli identikliyimiz bərqərar olur,məhz onun sayəsində biz informasiya axınında əriyib getmirik.

Bizim inkişaf etdirərək zənginləşdirdiyimiz azərbaycançılıqfəlsəfəsinin mahiyyəti də bundan ibarətdir. Biz öz mədəniyyə -timizdən, milli-mədəni dəyərlərimizdən keçməyəcəyik! Bu gün milli-mədəni orijinallığın qorunub saxlanması və onun gələcək nəsillərəçatdırılması haqda söhbət gedir.

Milli-mədəni dəyərlər özündə dilin əsl orijinallığını təcəssümetdirir və həm ənənəvi kitab dövrünü fərqləndirən “yavaş vaxtda”,həm də müasir kommunikativ axına xas olan “sürətli vaxtda” özünüifadə etməyi bacaran yerli mədəniyyətin resurslarını üzə çıxarır.

Müxtəlifliyi təşviq etmək – hazırda formalaşmaqda olanbiliklər cəmiyyətinin yaradıcılıq potensialını stimullaşdırmaqdeməkdir.

Bu gün dəyərlərlə zəngin İnternet haqqında söhbət getməlidir.Humanitar təfəkkür informasiya şəbəkələrinə inamsızlıqla yanaşır,onları mədəni təcavüzün təzahürü kimi, dünyanın qavranılmasındaidentikliyin və ya, ən azı, bu qavrayışın dərinliyinin itirilməsitəhlükəsi kimi qəbul edilirlər. İnternet, həqiqətən, dayaz fikirlərin

6

ibarət qruplar yaradılması böyük əhəmiyyət kəsb edir.Bu könüllülər milli mədəniyyətin irəliləyişi naminə yorulma -

dan çalışmalıdırlar. Xalqın mədəni həyatında baş verən yeniliklərbarədə məlumat vermək üçün mobil texnologiyalar, mobil şəbəkələ -rin imkanları cəlb edilməli, könüllü bloqqerlər “mədəniyyətin mobilreportyorları” olmalıdırlar.

İnternetin portativliyi nə qədər yüksək, genişzolaqlı şəbəkələ -rin istifadəçilərinin sayı nə qədər çox olsa, unikal kontent yaradanvətəndaş marketoloqların da sayı bir o qədər çox olar.

Əbülfəs Qarayev,

Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm nazir

9

lazımdır ki, bu halda insanlar arasında qarşılıqlı əlaqələri keyfiyyətcətamam fərqli səviyyədə, əsas texnoloji alət kimi İnternetdən istifadəetməklə qurmağa imkan verən onlayn proqramlar və texniki vasitələrhaqqında söhbət gedir. Daha sadə desək, 2.0 Dünyası zənginkontentdən və onu yaradanlardan ibarət format və funksiyalarınmütəhərrik mühitidir.

Bu yeni kommunikasiya mühitində Veb 2.0-ın bloqlar, vikilər,sosial mübadilə xidmətləri, sosial şəbəkələr, RSS-kanallar və bir sırabaşqa müxtəlif texniki vasitələri akkumulyasiya olunmuşdur.

XXI əsrin insanlarını artıq Veb 2.0 texnologiyalarından fəalistifadə edilən fərdi kompüterlər, mobil telefonlar və başqa qurğularolmadan təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.

Bu texnologiyalar və xidmətlər istifadəçilərin fasiləsiz sosialkommunikasiyalar prosesində olmasına imkan verir. Onların sayə -sində bəşəriyyət həqiqətən vəhdət təşkil edir, informasiya baryerlərinivə sərhədləri keçir.

Bəşəriyyətin dünyanın müxtəlif guşələrində müxtəlif obyektlərüzrə yerləşən möhtəşəm mədəni irsi bu gün son dərəcə ciddi ehtiyacduyulan missiyanı – insanların ürəklərinə işıq, xeyirxahlıq və ümidgətirən yeni bilikləri kəşf etmək missiyasını bu texnologiyalarınköməyi ilə, İnternet şəbəkəsindən istifadə edilməklə tam həcmdəhəyata keçirə bilər!

Veb 2.0 texnologiyaları artıq bu missiyanın icrasında sadəcətexnologiyalar deyil, dünyagörüşüdür.

Eyni qayda ilə, əgər Web 2.0 haqqında, sosial şəbəkələr dün -yası haqqında söhbət gedirsə, onda mədəni nümayəndəliklər buşəbəkələrin ən populyarları sayılan Twitter, Facebook, Google+ iləəlaqə saxlamalıdırlar. Bundan əlavə, milli brendi irəli çəkməyə qabilolan fəal bloqqerdən ibarət qruplar lazımdır. Bu halda milli brendinmüvəffəqiyyətli fəaliyyəti üçün resursa nə lazım olduğunu istifadə -çilər özləri deyəcəklər.

Müraciətlər o halda nüfuzlu olur ki, onlar ürəkdən gəlsin,səmimi olsun. Cəmiyyətin saytının yaradılması üçün ilk növbədəkontentə öz töhfəsini verən - insanların diqqətini cəlb etməyi, onlarımaraqlandırmağı, fəaliyyətə sövq etməyi bacaran könüllülərdən

8

Azərbaycan və rusca nəşrinə ön söz

Mədəni irsin rəqəmləşdirməsi üzrə fəaliyyətin koordinasiyası üçünyaradılmış MINERVA Avropa şəbəkəsi 2002-ci ildən işləyir. RusiyaFederasiyasının Mədəniyyət Nazirliyi bu işdə 2003-cü ildən fəaliştirak edir. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və TurizmNazirliyi də bu işə qoşulmuşdur.

“Mədəniyyətə aid veb-saytların keyfiyyətinin prinsipləri” adlı rəhbərvəsait1 2006-cı ildə rus dilinə tərcümə olunmuş və dərc edilmişdir.Sözü gedən kitab 2007-ci ildə Azərbaycan dilinə tərcümə və nəşredilmişdir. Həmin rəhbər vəsaitə ön sözdə Avropa İttifaqının mədənivə elmi irsin rəqəmləşdirməsi sahəsində siyasəti, proqramları vəlayihələri, eləcə də MINERVA, MINERVA PLUS və MINERVA EClayihələrinin fəaliyyətinin nəticələri təfərrüatı ilə təsvir edilmişdi.Mədəniyyət sahəsinin İnformasiyalaşdırması Problemləri üzrəMərkəz (MİP Mərkəzi) Avropa Komissiyasının mədəni irsinrəqəmləşdirməsi ilə bağlı fəaliyyətini əks etdirən internet-saytı2 daimdəstəkləyir və genişləndirir.

Bu işin davamı kimi, MINERVA şəbəkəsinin iştirakçıları tərəfindənhazırlanmış, mədəniyyət müəssisələrinin və təşkilatlarının yüksəkkeyfiyyətli veb-nümayəndəliklərinin yaradılması problemlərinə həsredilmiş daha bir vəsait, məhz “İstifadəçi ilə mədəniyyətə aid veb-saytların qarşılıqlı təsiri. Tövsiyələr” adlı vəsait3 rus və Azərbaycandillərinə tərcümə edilmiş və nəşrə hazırlanmışdır. Biz bu nəşri Rusiyavə Azərbaycan mütəxəssislərinə təqdim etmək istəyirik.

Mədəniyyətə aid İnternet-resursların istifadəçisi kimdir? Onun hansımaraq və ehtiyacları vardır? İstifadəçinin ehtiyaclarını daha tam

10

1 http://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdf 2 www.minervaplus.ru 3 İngilis dilində orijinal ilə tanış olmaq üçün bax:

http://www.minervaeurope.org/publications/handbookwebusers.htm

əlaqəli məsələdir və onun həllinə çoxsaylı tədqiqatlar həsr edilmişdir.Biz ümid edirik ki, bu vəsait kitabxanaların, muzeylərin və arxivlərinmütəxəssislərinin, digər mədəniyyət işçilərinin müasir İnternet-texnologiyaların və xidmətlərin səviyyəsi haqqında öz təsəvvürlərinigenişləndirməsinə, onların artıq yaratdıqları saytları və portallarıtəkrar gözdən keçirməyin və ola bilsin ki, öz veb-nümayəndəliklərinimüasirləşdirməyin zəruri olması haqqında qərar qəbul etmələrinəkömək edəcəkdir. İnternetdə hələ təmsil olunmamış mədəniyyətmüəssisələri və təşkilatları burada istifadəçiyə yönəldilmiş və onunehtiyaclarına cavab verən müasir saytın planlaşdırılmasına başlamağakömək edəcək tövsiyələr və vasitələr tapacaqlar.

N.V.Brakkerbaş mütəxəssisL.A. Kuybışev

Mədəniyyət sahəsinin informasiyalaşdırması problemləri üzrəMərkəzin baş direktoru

L.A.Məmmədova Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin

Kitabxana sektorunun müdiri

12

təmin etmək üçün nə etmək lazımdır? Gəncləri mədəniyyətə aidsaytlara və portallara necə cəlb etməli və həmin saytlar və portallarvasitəsilə real kitabxanalardan, muzeylərdən, arxivlərdən istifadəedilməsini necə stimullaşdırmalı? Bu nəşrdə həmin suallara cavabtapmaq olar.

Mədəniyyətə aid saytlarda və portallarda müasir İnternet-texnologiyaların praktik istifadəsinin çoxsaylı nümunələri bu vəsaitinxüsusi dəyərini təşkil edir. Biz bu nəşri redaktə edərkən onu Rusiyadaaparılmış müvafiq tədqiqatların şərhləri və ümumdünya şəbəkəsininRusiya seqmentində müsbət təcrübəyə istinadlarla tamamlamışıq.

Yeni terminlərin və anlayışların izahı üçün biz, vəsaitin müəlliflərininardınca, rusdilli Vikipediyanın məqalələrindən sitatlar gətiririk, lakinbilirik ki, Vikipediya – “xalq ensiklopediyasıdır”, onun materiallarıdaim redaktə edilir və tamamlanır. Biz hesab edirik ki, Vikipediyanınİnternet-texnologiyalara və xidmətlərə aid olan informasiyası kifayətqədər etibarlıdır.

Vəsait 2008-ci ildə MINERVA EC layihəsinin iştirakçıları tərəfindənhazırlanmışdı. Redaktə prosesində biz həmin vəsaitdə İnternet-resurslara bütün istinadları yoxladıq. Təsdiq etmək olar ki, ötən bir ilyarım ərzində İnternet-səhifələrin təxminən üçdə bir hissəsi əlçatmazolmuşdur. Əlçatmaz olmuş bəzi materialları və saytları axtarıbtapmağa və istinadları yenilədirməyə nail olduq, lakin istinadlarınçoxu artıq aktual deyil. Bu onu göstərir ki, müsbət təcrübəsi vəsaitinmüəllifləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş mədəniyyəttəşkilatları öz İnternet-nümayəndəliklərinə daim yenidən nəzər salırvə onları müasirləşdirirlər. İkinci mühüm nəticə identifikatorlarınsabitliyi probleminə aiddir, bu problem indi bütün dünyada fövqəladəəhəmiyyətli hesab edilir. İnternet-resursların (URI) unikal identifi -katorlarının kifayət qədər uzun müddət dəyişməz qalması üşün nəetmək lazımdır və bu identifikatorlar dəyişikliyə məruz qaldığı haldaonları necə aktuallaşdırmaq olar? Bu problem rəqəmsal informa -siyadan uzun müddət istifadə etməyin mümkünlüyü ilə birbaşa

11

MINERVA layihəsinin birinci dərs vəsaitlərinin tövsiyələri nəzərəalınmaqla yaradılmışdı. Mədəniyyətə aid təşkilatlar üçün bu prototiphəm veb-saytın dizaynı baxımından, həm də onun kontentininhazırlanmasında yuxarıda göstərilən Rəhbərliyin tətbiqini nümayişetdirən daha bir işçi alət oldu.

MINERVA EC-in yeni layihəsi çərçivəsində həyata keçirilən növbətimərhələ bu vəsaitlə təmsil edilmişdir. O, son illərdə yeni texnologiyaməhsullarının və yeni onlayn modellərin yaranması ilə əlaqədar,istifadəçilərlə şəbəkə proqramları arasında münasibətlərə həsredilmişdir. Bu vəsait praktiki xarakter daşıyır və onda əsas diqqətistifadəçilərlə veb-proqramların qarşılıqlı təsirinə yönəldilir. Buvəsaitdə həmçinin, İnternet sahəsində əsasən kollektiv funksionallığa,istifadəçilərlə qarşılıqlı təsirə, sosial şəbəkələr və kollektiv istifadə,Veb 2.0 versiyasının inkişafı və Veb 3.0. versiyasının yeni imkanlarıməsələlərinə yönəldilmiş son tendensiyalar tədqiq edilir.

Bu vəsaiti təqdim edərək, mən MINERVA layihəsində iştirak etmişinsanların hamısına, mətnlərin müəlliflərinə və öz ideyaları, şərhlərivə təklifləri ilə bizim müzakirələrimizi zənginləşdirmış çoxsaylıhəmkarlarımıza təşəkkür etmək istərdim.

Rossella KaffoMINERVA EC layihəsinin koordinatoru

14

Ön söz

“İstifadəçilərin ehtiyacları” - mədəniyyətə aid veb-saytlarınkeyfiyyəti və əlyetərliliyi məsələlərinə MINERVA layihəsində qəbuledilmiş yanaşmanın əsasını təşkil edir. “İstifadəçilərin ehtiyacları” -istifadəçilər üçün nəzərdə tutulan silsilə nəşrlərin əsas oriyentiridir.

MINERVA layihəsi 2002-ci ildən başlayaraq, Avropanın müxtəlifölkələrindən olan və mədəniyyətə aid təşkilatların bütün tiplərinitəmsil edən mütəxəssislərin təşəbbüsü ilə aparılmış uzunmüddətlitəhlil və tədqiqatlar dövründən sonra vəsaitlərin, rəhbərliklərin vətövsiyələrin seriyalarını buraxmağa başladı.

Bütün bu nəşrlər ümumi məqsədə xidmət edirdi: mədəniyyətmüəssisələrinə yüksək Avropa mədəni irsini effektiv şəkildə təqdimetməyə, onun keyfiyyətini və səviyyəsini əks etdirməyə imkan verənkeyfiyyətli və əlçatan veb-saytların yaradılmasında kömək etmək.“Mədəniyyətə aid veb-saytların keyfiyyəti: vətəndaşlar üçün keyfiy -yətin artırılması” adlı Rəhbər vəsait4 və yuxarıda göstərilən Rəhbərvəsaitə əlavə edilən “Mədəniyyətə aid veb-saytların keyfiyyətininprinsipləri” adlı vəsait5 bu məqsədə xidmət edirdi.

Mədəniyyətə aid “Muzey və Şəbəkə” veb-saytının prototipi6

13

4 «Handbook for quality in cultural websites: improving quality for citizens»,2003. İngilis dilində onlayn nəşr ilə tanış olmaq üçün bax:http://www.minervaeurope.org/publications/qualitycriteria.htm. Qeydredaktorundur.

5 «Principles for quality of a cultural web application». Bu vəsait rus dilində2006-cı ildə dərc edilmişdir. Onlayn nəşr ilə tanış olmaq üçün bax:http://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdf. Qeydredaktorundur

6 “Museo&Web”. İngilis, fransız və italyan dillərində tanış olmaq üçün bax:http://www.minervaeurope.org/structure/workinggroups/userneeds/prototipo/museoweb_e.html. Qeyd redaktorundur

dəniyyət təşkilatları üçün əsas tövsiyələrin hazırlanmasına yönəltdik.Biz veb-saytlar üzərində işi mədəniyyətə aid təşkilatların əsas fəa -liyyətindən ayırmamağı, standart lüğətlərin və hamının qəbul etdiyiqaydaların köməyi ilə texniki məsələlərin həllini yüngülləşdirməyitəklif etdik; biz həmçinin, keyfiyyət məsələsini mədəniyyətə aidkontentin və onun istifadəsinin fasiləsiz qarşılıqlı təsiri kimi qəbuletməməyi və keyfiyyət məsələsinə statikada baxmamağı təklif etdik.

Layihənin ikinci mərhələsində (MINERVA Plus) biz veb-saytlarınkeyfiyyəti ilə bağlı məsələləri birləşdirdik, 10 əsas prinsip9 çıxardıqvə onların interpretasiyası və tətbiqi üçün bir sıra alətlər təklifetdik. Biz başa düşürdük ki, Mədəniyyətə aid veb-saytlarınkeyfiyyətinin həyati əhəmiyyətli amilinə - onların istifadəçilərinəhələ az diqqət yetiririk.

Biz aşağıdakı sualları ifadə etdik, amma onları qaneedici cavabsızqoyduq:

• İstifadəçilər nə istəyirlər?• İstifadəçilər özlərini necə aparırlar?• İstifadəçilərin bizim veb-proqramlarımızdan necə istifadə

etdiklərini biz necə başa düşə bilərik?• İstifadəçilərin gözlədiklərini (əvvəldən) və onların məmnun -

luğunun dərəcəsini (sonradan) istifadəçilərin özlərindənöyrənməyə imkan verən effektiv metodlar mövcuddurmu?

2002-ci ildən sonra Ümumdünya hörümçək toru (WWW) dəyiş miş -dir və istehlakçılara daha çox diqqət yönəldərək hər gün dəyiş mək -də davam edir. Özünün 1990-cı illərdəki variantından bu qədər güclüfərqlənən Şəbəkəni “Veb 2.0” adlandırmağa başladılar. Veb 2.0 tədri -cən kollektiv Şəbəkəyə çevrilir və həm təşkilatların, həm də ayrı-ayrışəxslərin özünü ifadə etməsi üçün onlara çoxlu imkanlar təklif edir.

16

Müqəddimə

Əvvəlcə bu vəsaitin əsasını təşkil edən və MINERVA-nın əvvəlkilayihələri ilə dəfələrlə təsdiq edilmiş 3 postulatdan başlayaq:

• Mədəniyyətə aid rəqəmsal layihənin keyfiyyəti layihəninhazırlamasının erkən mərhələlərində qəbul edilən qərarlardanasılıdır;

• Mədəniyyətə aid rəqəmsal layihələrin çox hissəsi əhalinin əngeniş təbəqələri üçün əlyetərli olmalıdır. Ekspertlərin 2001-ciildə Lundda keçirilmiş müşavirəsinin qətnaməsində deyilir ki,“sadə, vətəndaşlar üçün münasib vahid formalarının olmama -sı” bunun üçün əsas maneələrdən biridir7 və artıq 2 il sonraPar mada rəqəmləşdirmə “vətəndaşların irsdən istifadə etməsinisa dələşdirməli, təhsilin və turizmin informasiya dəstəyini güc -lən dirməli olan, həyati əhəmiyyətli bir addım”8 kimi tanın mış dı;

• istifadəçilərin ehtiyaclarının maksimum dərəcədə təminedilməsi məqsədilə və istifadəçiyə istifadə qaydaları sadə olanonlayn xidmətlər təqdim etmək üçün Mədəniyyətə aidrəqəmsal əlavələri yarandığı andan istifadəçiyə istiqamət lən -miş olmalıdır.

MINERVA layihəsi çərçivəsində şəbəkə resurslarının keyfiyyətintəminatı üzrə işin ilk addımlarından aydın oldu ki, yuxarıda sadalananüç məsələnin hamısı bir əsas məsələnin - istifadəçilərlə qarşılıqlıtəsirin təmin edilməsi və onların ehtiyaclarının ödənilməsiməsələsinin həllinə yönəldilmişdir.

MINERVA layihəsi üzrə işlərin birinci mərhələsində biz özdiqqətimizi qabaqcıl təcrübənin yayılmasına və kommunikasiyanınvə qarşılıqlı təsirin yeni vasitəsi kimi, Vebdən istifadə üzrə mə -

15

7 «Лундские принципы», 2001 г. Rus dilində tanış olmaq üçün bax:http://www.minervaplus.ru/docums/l_prncp.htm. Qeyd redaktorundur

8 «Пармская хартия», 2003 г. Rus dilində tanış olmaq üçün bax:http://www.minervaplus.ru/docums/parm_h.htm. Qeyd redaktorundur

9 «Принципы качества веб-сайтов по культуре», 2004 г. Rus dilində tanışolmaq üçün bax: http://www.minervaplus.ru/docums/10prncp.htm. Qeydredaktorundur

və ümumi istifadəli şlüzlərin modellərinə qədər informasiyanın bütünspektrini əyani şəkildə təqdim etmək üçün ən müxtəlif fikirləri nəzərəalmaq və məlumatın toplanmasının bütün ənənəvi sistemlərindən ənyaxşını seçmək lazım idi. Bizim əsas mənbələrimiz İKT sahəsi,istismar və istifadə, marketinq və reklam sahəsində mütəxəssislər,mədəniyyətə aid materiallarla iº təcrübəs inə malik olan mütəxəssislərvə təbii ki, veb-istifadəçiləri oldu.

Bizim oxucularımıza müzakirə edilən bütün materialın praktiki tət -biq edilməsi üzrə rəhbər vəsait təqdim etmək üçün bu vəsaitin ikincihis səsi biliklərin bu spektrinin bütün elementlərini özündə bir ləş dir -mə lidir. Bizim təklif etdiyimiz təlimatlar oxucuların diqqətini istifa -dəçilərin ehtiyacları üzərində cəmləşdirməyə və veb-proqramlarla işhaqqında onların fikirlərini nəzərə almağa kömək etməlidir.

2-ci fəsil 6 bölmədən ibarətdir və burada aşağıdakı əsas suallaracavab verilir:

• Mən kiməm?• Mən veb-proqramların hansı tipini inkişaf etdirmək istərdim?• Mənim layihəm haqqında istifadəçilərin fikirini nəzərə almaq

hansı hallarda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir?• Biz “veb-istifadəçi” dedikdə nəyi nəzərdə tuturuq: bir insan,

insanların tipi, rolu, xarakteristikaları, qeydiyyat yazısı, yoxsanə isə başqa bir şey?

• Mən öz istifadəçilərimə hansı interaktiv şəbəkə xidmətləri vəprosedurlar təklif edə bilərəm? Və, nəhayət, ən əsası:

• İstifadəçilərin tələbatının, onların davranışının və məmnunl u -ğunun qiymətləndirilməsi üçün hansı müasir monitorinq sis -temləri mövcuddur?

Bundan başqa, bizim vəsait öz istifadəçilərinin fikrini qiymət -ləndirməyi arzu edən mədəniyyət təsisatları tərəfindən praktikitətbiq edilmək üçün 2 alət təklif edir (Fəsil 3).

Birinci alət - istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuş veb-proqramı

18

Mədəniyyətə aid Avropa təşkilatları bu təkamülü nəzərə alaraq yenialətləri yoxlamağa və öz veb-nümayəndəliklərini yenidən qiymət -ləndirməyə başladılar, hərçənd, onların vasitələrinin çox hissəsiümumi platformalar və sektorlararası giriş nöqtələri yaradılmasınayönəldilmişdi, çünki 2001-ci ili Lund müşavirəsinin qərarlarınauyğun olaraq əsas məqsəd məhz bundan ibarət idi.

Bu vəsait mədəniyyət təşkilatları və təsisatları üçün əlavə resursroluna iddia edir. Biz istəyərdik ki, ondan MINERVA layihəsininbaşqa məhsulları ilə, məhz, “Mədəniyyətə aid veb-saytların keyfiy -yətinin prinsipləri” adlı vəsait (“Principles for quality of a culturalweb application: a handbook”) və “Mədəniyyətə aid veb-saytlarınkeyfiyyəti: vətəndaşlar üçün keyfiyyətin artırılması” adlı Rəhbərvəsait (“Handbook for quality in cultural websites: improving qualityfor citizens”) ilə eyni səviyyədə istifadə etsinlər. Mədəniyyət sahə -sində işləyən, istifadəçilərin fikirlərini nəzərə alaraq, maddi və qeyri-maddi mədəniyyətlə bağlı yeni veb-proqramların hazırlanmasını vəya yenilənməsini və mövcud proqramların təkmillləşdirməsiniplanlaşdıran bütün hüquqi şəxslər və layihələr bizim vəsaitin hədəfistifadəçiləridirlər.

Bizim vəsait Şəbəkədə Mədəniyyətə aid kontentin istifadəçilərininvə provayderlərinin qısa icmalından (Fəsil 1) başlanır vəMədəniyyətə aid “ənənəvi” veb-proqramların müasir vəziyyəti (veb-saytlar və portallar, Bölmə 1.1.) və şəbəkə xidmətləri sahəsində yenitendensiyalar (Veb 2.0-3.0, Bölmə 1.2.) arasında fərqi nəzədənkeçirir. Bu bölmələrin hər ikisi mədəniyyət sahəsində işləyən bütünmuzeylər, arxivlər, kitabxanalar, mütəxəssislərin müvəqqətibirləşmələri və s. üçün eyni dərəcədə faydalıdır: onlardan hər birinəbir neçə qabaqcıl təcrübə nümunəsi təklif edilir.

Bu vəsaitdə insanla kompüterin qarşılıqlı təsirindən başlamış, Şəbəkəilə istifadəçilərin qarşılıqlı təsiri üzrə ən yeni tendensiyalara qədər,kontent seçimindən başlamış, proqramların funksional uyğunluğuna

17

Vəsaitdə həmçinin, müxtəlif təşkilatların və Avropa layihələrininmüvafiq sənədlərinə və tədqiqatlarına istinadlar edilir.

Monika Haqedorn-ZaupeMINERVA EC layihəsinin “Keyfiyyət, əlyetərlilik

və işin rahatlığı” İşçi qrupunun əlaqələndiricisi

20

yaratmağa imkan verən Özünüqiymətləndirmə anketidir. Bu anketKeyfiyyət prinsipləri üzrə Rəhbər vəsaitdə (“Handbook of qualityprinciples”) təqdim edilmiş nümunə əsasında tərtib edilmişdir. O,yeni veb-proqramlar yaratmaqla (və ya onlayn rejimində təqdimedilən proqramların yenilənməsi ilə) məşğul olan, istifadəçilərinümidlərinin və onların məmnunluğ dərəcəsinin qiymətləndiril -məsində və onlarla qarşılıqlı təsirin inkişaf etmiş formalarını tətbiqetməkdə marağı olan mədəniyyətə aid təşkilatlara ünvanlanmışdır.Özünüqiymətləndirmə anketi həm layihənin ilk mərhələlərində, həmdə onlayn proqramların müşayiəti də daxil olmaqla sonrakımərhələlərində istifadə edilə bilər.

İkinci praktik alət - veb-saytlar və portallar üçün Əks-əlaqə forması,yəni mədəniyyətə aid veb-saytların və portalların istifadəçilərinəgöndərilən tipik müsahibə modelidir. Əks-əlaqə forması Keyfiyyətinprinsipləri üzrə Rəhbər vəsaitin “Öz yolunun axtarışı” bölməsindəizah edilən materiallar əsasında tərtib edilmişdir. Bu forma Şəbəkədəişləyən analojı proqramları nəzərə alır və ondan, konkret insanın veb-proqramlara dair tələblərini əks etdirən fərdiləşdirilmiş anketinyaradılması üçün sorğu materialı kimi istifadə etmək olar.

Şəbəkə resurslarının inkişafı üzərində işləyərkən daha bir vacibməqamı nəzərə almalıyıq: bizim kontenti vizuallaşdırmaq üçünteqlərdən və meta məlumatlardan istifadə etməyin əhəmiyyəti vəistifadəçiyə bu kontentdə onu maraqlandıran materialı tapmaqimkanı verilməsini. Bizim vəsaitin 4-cü fəsli məhz bu məsələyə həsredilmişdir və burada bir sıra praktik alətləri təsvir edilir. Düzdür, bəzitəşkilatlarda, məsələn, kitabxanalarda, meta məlumatların standartlarıyaxşı məlumdur və gündəlik işdə həmin standartlardan istifadəolunur. Buna baxmayaraq, biz hesab edirik ki, Dublin nüvəsinin metaməlumatlarının elementləri toplularının qısa icmalı hər kəsə faydalıolacaqdır. Bundan əlavə, həmin fəsildə aqreqatlaşdırma metodları vəaqreqatlaşdırma dilləri haqqında, habelə növbəti mərhələ - semantikşəbəkə haqqında informasiya toplanmışdır.

19

üçün istifadəçiyə münasibətdə effektiv və “dost” veb-sayt və yaportal lazımdır. Belə sayt və ya portal kitabxanalar, muzeylər vəmədəniyyətə aid başqa təşkilatlar üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir,çünki o, biliklərin institusional mənbəyi və onların yayılmasıvasitəsidir. Buna görə də istifadəçilərə onların seçimi üzrə müxtəlifkontent təklif etmək, özü də bunu aydın və effektiv üsullarla etməkistehsalçının prioritetli vəzifəsinə çevrilir.

Mədəniyyətə aid təşkilatlar veb-saytların yaradılmasının əhəmiy -yətini anlamalıdırlar. Bu təşkilatlar bilməlidirlər ki, veb-saytlarsadəcə virtual dublyorlar deyil, yeni istifadəçilərdən başlayaraqekspertlərə qədər bütün istifadəçilərə onlayn rejimində informasiyatəqdim edən, asanlıqla tanınan, identifikasiya edilən və etibarlı mühitola bilərlər. Mədəniyyət üzrə təşkilatın (muzey, arxiv, ayrıcakitabxana, informasiya mərkəzi və ya kitabxana şəbəkəsinin) veb-saytının layihələşdirilməsi prosesində istifadəçilərin ehtiyacları vəxarakteristikaları, təşkilatın özünün profili və missiyası kimi bir-biriilə rəqabət aparan bir sıra amillər nəzərə alınmalıdır. Veb-sayttəşkilatın xüsusiyyətlərini və bu təşkilatın son istifadəçilərə təklif edəbiləcəyi dəyərləri əks etdirməli və onlara uyğun olmalıdır.

Rəqəmləşdirmə məsələsinə gəldikdə isə, bu halda təkcə informa -siyanın ötürülməsinin infrastrukturunun dəyişməsini deyil, həm dəinformasiyanın parametrlərini və dəyərini nəzərdə tutmaq lazımdır.Mədəniyyət üzrə veb-saytın/portalın (Cultural Web Application,CWA12) onlayn istifadəçilərinin informasiya ilə bağlı niyyətləridəqiqləşdikcə, həmin veb-saytın/portalın missiyası da mürəkkəbləşir.

22

1. İstifadəçilər və Şəbəkədə mədəniyyətə aid infor-masiya resursları: müasir vəziyyət

1.1 Mədəniyyətə aid veb-proqramların istifadəçiləri vəxidmətləri: veb-saytlar və portallar

2000-ci ilin martında qəbul edilmiş Lissabon strateqiyasında10 “biliyəəsaslanan cəmiyyətdə” mədəniyyətə aid təşkilatların ən effektivmüasir kommunikasiya vasitələrini tətbiq etməsi barədə çağırışlarvardır. Nəticədə son illərdə istifadəçilər, sonra isə mədəniyyətə aidonlayn təşkilatlar tərəfindən əhaliyə xidmətlər təqdim edilməsiüsullarının təhlili yenidən diqqət mərkəzindədir. Bununla əlaqədar,informasiyanın, biliklərin və mədəniyyətin ötürülməsini həyatakeçirməli olan interaktiv mühit yaradılması xüsusi əhəmiyyət kəsbedir. Bu mühit təşkilatın xarakterini və onun missiyasını birmənalışəkildə göstərməli və yüksək keyfiyyət standartlarına uyğunolmalıdır. Mədəniyyətə aid təşkilatın yaxşı strukturlaşdırılmış vətəşkil olunmuş kontent təklif edən veb-saytı həmin təşkilatıninnovasiyalardan istifadə etmək və dəyişmək arzusunu birmənalışəkildə təsdiq edir. Hər hansı belə sayt strateji marketinqi və işinrahatlığını nəzərə almalı, funksional qrafiki əhatə etməli, kontentdənistifadə etmək üçün sadə marşrutlar və hər bir istifadəçi üçünfərdiləşdirilə biləcək xidmətlər təklif etməlidir.11

İnternetdən “virtual iş masası” kimi istifadə etmək istəyən hər kəs

21

10 “Dünyada ən rəqabətə davamlı və dinamik inkişaf edən biliyinə əsaslanan, yenivə daha cəlbedici iş yerlərinə və möhkəm sosial həmrəyliyə malik olan davamlıiqtisadi artıma nail ola biləcək iqtisadiyyata çevrilmək” (Declaration of theEuropean Council of Lisbon, 23rd and 24th March 2000).

11 Müqayisə üçünbax:http://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdf, “şəffaflıq”prinsipi (səh. 16) və xüsusilə “istifadəçiyə oriyentasiya” prinsipi:“istifadəçilərin ehtiyaclarını nəzərə almaq, onların saytla vaxtlı-vaxtında vərahat işləyə bilməsini təmin etmək, istifadəçilərin sayta verdiyi qiymətə vəonlarla əks-əlaqəyə münasibət bildirmək” (səh. 14).

12 “Məzmunu mədəniyyətə və / və ya elmi irsə aid olan və şaxələrində aşağıdakı mə -sə lələrdən ən azı biri yerinə yetirilən hər şəbəkə əlavəsi mədəniyyət üzrə şəbəkəəlavəsi (CWA) hesab edilir: 1) mədəni və elmi informasiyanın təqdim edilməsi vəyayılması; 2) maarifləndirici və elmi hədəflər üçün alət kimi fəaliyyət. CWAmədəniyyət üzrə təşkilatların öz missiyasını yerinə yetirməsi və maksimal saydaistifadəçilərin tələbatının təmin edilməsi üçün ən səmərəli vasitələrdən biridir. Hərbir CWA mədəniyyət üzrə müəyyən təşkilata uyğun olmalıdır və eyni zamanda,onun keyfiyyətini artıran texnoloji standartlara uyğunluğu təmin etməlidir” - htm.

xarakteristikalarından kənarda qalan və müştərilərin tələblərinintəmin edilməsinə birbaşa aidiyyəti olan nə isə bir əlavə haqqındasöhbət gedir.

“Açıq kataloq” layihəsində (“Open Directory Project”) müəyyənedilmişdir ki, əgər sayt aşağıdakı xarakteristikalara malikdirsə, həminsayt portal hesab edilə bilər:

• axtarış maşını/soraq aparatı;• kollektiv istifadəli proqram təminatı və kooperasiya vasitələri;• biliklərin idarə edilməsi;• kontentin idarə edilməsi;• sənəd dövriyyəsini təmin edən vasitələr;• çoxkanallı giriş;• şəxsi imzanın dəstəyi;• işgüzar informasiyanın və proqramların toplanması, emalı və

analizinin inteqrasiyası vasitələri;• identikliyin idarə edilməsi və inteqrasiya vasitələri;• infrastrukturun funksionallığı.

Mədəniyyət sahəsində veb-sayt ilə portal arasında fərqləri istifadə -çinin mövqeyindən qısaca aşağıdakı qaydada xülasə etmək olar:

Keyfiyyətin qavranılmasına ilk mənbənin mahiyyətinin təsiri:məsələn, kütləvi kitabxananın, muzeyin və ya mədəniyyətə aid başqatəşkilatın saytına daxil olan istifadəçi bu təşkilatın mahiyyətinə vəonun saytının məzmununa diqqət yetirir. Belə saytın qavranılmasınatəkcə onun təklif etdiyi məzmun deyil, həm də onun təmsil eldiyitəşkilatın tarixi, həmçinin onun missiyası, funksional strukturu, daxilivə xarici əlaqələri təsir edir. Bu mənada istifadəçi saytın təmsil eldiyitəşkilatın mahiyyətini anlayaraq, həmin saytın məzmunu ilə qarşılıqlıtəsirdə olur. Portal halında qəbul edilən keyfiyyət daha sadə şəkildə,məhz, onun məzmunu istifadəçinin tələbatına hansı dərəcədə cavabverirsə, həmin dərəcədə müəyyən edilə bilər, lakin bu portalın kimtərəfindən hazırlanması və kim tərəfindən dəstəklənməsi nəzərəalınmır.

24

İstifadəçilərin niyyətlərini bilmək və onların ümidlərini doğrultmağaçalışmaq - həm öz şəxsi saytını yaradan mədəniyyətə aid ayrıcatəşkilatın, həm də saytlardan özünü istifadəçilərə təqdim etmək üçünyox, onların mövcudluğunun əsasını təşkil edən biliklər və xidmətlərəldə edilməsi vasitəsi kimi istifadə edən daha mürəkkəb təşkilatlarınqarşısında duran “universal missiyadır”. Lakin veb-saytları fərqlən -dirən bir sıra xüsusiyyətlərə görə, biz bilərəkdən “portal” terminindəndeyil, məhz “veb-sayt” terminindən istifadə edirik: “veb-sayt“ demək- təkcə biliklərin ötürülməsi və təşkili vasitəsi olmayıb, həm də, həttamüvəqqəti də olsa, Şəbəkədə müəyyən mədəni hədəfləri nümayişetdirən mədəni mahiyyəti13 nəzərdə tutmaq deməkdir. Vikipediyadadeyilir: “veb-sayt - İnternet üzrə brauzer vasitəsilə ÜmumdünyaŞəbəkəsində əlyetərli olan veb səhifələrin məcmusu və ya sənədlərinhipermətn strukturudur”14.

Əgər “portal” terminindən istifadə olunursa, aydındır ki, “xidmətlərintəchizatçısı” konsepsiyası haqqında, yəni ayrı-ayrı saytların təkliflə -rinin dəyərini artıran təşkilat haqqında, mədəniyyətin subyektlərinin

23

13 MINERVA layihəsində verilmiş tərifə görə, mədəni mahiyyət dedikdə “bütünsektorlarda (arxivlər, kitabxanalar; arxeoloji, tarixi-bədii, elmi, memarlıq, qeyri-maddi, etnoqrafik və antropolojı irs) ictimai maraqları əks etdirən, rəsmi məqsədimədəniyyəti və mədəni irsi qoruyub saxlamaq, onları təşkil etmək və onlardanistifadə üçün imkan yaratmaqdan ibarət olan təşkilat, institut və ya layihə başadüşülür. Mədəni mahiyyətlər ilk mənbələrin və yarımfabrikatların repozitarisidir”- http://www.MINERVAeurope.org/publications/qualitycriteria1_2draft/cap1.htm.

14 Rusiya Vikipediyasında sayt dedikdə “bir ünvan (domen adı və ya IP-ünvan)altında birləşdirilmiş ayrıca bir şəxsin və ya təşkilatın sənədlərinin məcmusu”başa düşülür… “Əvvəlcə veb-saytlar statik sənədlərin məcmusunu təşkil edirdi.Hazırda onların əksəriyyəti dinamiklik və interaktivlik xüsusiyyətinə malikdir.Belə hallarda mütəxəssislər veb-əlavə terminindən istifadə edirlər. Veb-əlavədedikdə veb-saytın məsələlərinin həlli üçün nəzərdə tutulan hazır proqramkompleksi başa düşülür. Veb-əlavə veb-saytın tərkibinə daxildir, lakin məlumatlarolmadıqda veb-əlavə yalnız texniki mənada saytdır” http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D0%B1-%D1%81%D0%B0%D0%B9%D1%82 Qeydredaktorundur.

26

Mürəkkəb təşkilati modelə qarşı sadə təşkilati model: veb-saytlar,bir qayda olaraq, saytın bütün aspektləri üçün və onun məzmunuüçün cavabdeh olan (hətta redaksiya xidmətlərinin və ya texnikixidmətlərin hamısının və ya bir hissəsinin autsorsinqi olduğu haldada) bir təşkilatı təqdim etdikləri halda, portallara daha mürəkkəbmodel lazım ola bilər. Məsələ ondadır ki, portalın mahiyyətini təşkiledən informasiya və texniki resurslar olduqca müxtəlif və çox vaxtmərkəzləşdirilməmiş vəziyyətdə ola bilərlər. İstənilən portalınmüqayisəedilməz mənbələrdən təqdim edilmiş kontenti möhkəmbirləşdirmək və kontent sahiblərinin hüquqlarını pozmadanistifadəçilərə “tikişsiz” giriş təklif etmək qabiliyyəti onun mühümtərkib hissəsidir.

Biliklərin yayılması və təşkil edilməsi kontent axtarışına vəxidmətlərin təqdim edilməsinə qarşı: “sayt” termini altında biz çoxvaxt, hətta inkişaf etmiş naviqasiya və ya analiz vasitələrinin iştirakıolmadan kontenti və xidmətləri təqdim edən veb səhifələrinstrukturlaşdırılmış kolleksiyasını nəzərdə tuturuq. “Portal” terminiisə, əksinə, bir qayda olaraq, mədəniyyətə aid başqa veb-proqramların təqdim etdiyi kontent əsasında istifadəçilərlə dahamürəkkəb qarşılıqlı təsiri təmin edən proqramı bildirir. İstifadəçilərhəmin veb-proqramları az-çox inkişaf etmiş axtarış maşını və / və yasoraq aparatı vasitəsilə seçə bilərlər.

Fərdiləşdirmə və istifadəçilərin profilləşməsi çox vaxt portalınfunksionallığının mühüm elementi olur. İstənilən portalın əsasvəzifəsi istifadəçinin bu portala qayıtmasını və ondan daim istifadəetməsini stimullaşdıran əlavə xidmətlər spektri təqdim etməkdir. Buvəzifənin yerinə yetirilməsi üçün portal istifadəçilərə dahamükəmməl naviqasiya və kontent axtarışı prosesi təqdim etməlidir. Ohəmçinin mümkün qədər çox istifadəçinin işinin fərdiləşdirməsi üçünimkanlar verməlidir.

25

Veb-sayt Portal

Key-fiyyətinqavranıl-ması

Aşağıda göstərilən amıllərnəzərə alınmaqla təşkilatınmahiyyəti ilə for-malaşdırılır:

1. təşkilatın tarixi iləəlaqə;

2. təşkilatın missiyasınıntəsdiqlənməsi;

3. kontentin təşkilatınparametrlərinə uyğuninformasiyaresurslarına və xüsusikontentə bölünməsi.

Aşağıda göstərilən amıllərnəzərə alinmaqla təşkilat-ların portal çərçivəsində bir-ləşməsi ilə formalaşdırılır:

1. portalın ümumi tarixinin vəya tematik xarakterininmüəyyən edilməsi;

2. portalın iştirakçılarınınümumi missiyasının təs-diqlənməsi;

3. oxşar təsisatlar arasında sıxqarşılıqlı təsirin və kon-tentin ümumi xarakteris-tikalarının qəbul edilməsi.

Struktu-runmürək-kəbliyi

1. Vahid institusionalmüəlliflik və kontent ilətəyin edilir.

2. Konkret təşkilattərəfindən idarə edilirvə dəstəklənir.

3. İstifadəçilərin dəqiqqrupu ilə müəyyənedilir.

4. İntellektual mülkiyyətətəşkilat tərəfindənnəzarət edilir.

1. Müəllifliyin və kontentinçoxluğu ilə təyin edilir.

2. Mərkəzləşdirilməmişidarəetmə təşkilatlar və por-talın menecerləri tərəfindənhəyata keçirilir.

3. İstifadəçilərin müxtəlif qru-plarının “tikişsiz” inte-qrasiyası.

4. İntellektual mülkiyyətənəzarət təşkilatların kon-tentə sahiblik hüquqlarıtanınmaqla portalınmenecerləri tərəfindən həy-ata keçirilir.

saytlar bələdiyyə, milli və ya millətlərarası tematik portalın birhissəsinə çevrildikdə isə onların vizuallaşma dərəcəsi xeyli artacaq vəbununla ənənəvi qrupdan kənar yeni istifadəçilər üçün daha əlyetərliolacaqlar.

Əgər portal müxtəlif coğrafi regionlarda əhalinin bütün təbəqələriniəhatə edən istifadəçilərin geniş qrupu üçün nəzərdə tutulmuşdursa,məlumatların genişləndirilmiş axtarışı və toplanması mexanizmləri,xüsusi naviqasiya marşrutları, çoxdillilik və sair strategiyalarınişlənib hazırlanmasına ehtiyac duyulur. Bu isə, ayrıca bir təşkilatsəviyyəsində bir qayda olaraq, əlçatmaz məsələdir. Bu qəbildən olankollektiv resursların işlənib hazırlanması və tətbiq edilməsi sayəsindəportalın o qədər geniş auditoriyaya çıxmasına imkan yaranar ki,istənilən ayrıca bir təşkilat bunu yalnız arzu edə bilər. Bundan başqa,portal səviyyəsində hazırlanmış metodikalar - istifadəçilərin profillərihaqqında informasiya toplanması, istifadəçilərin əksəriyyətindəndaxil olan qiymətləndirmə və əks-əlaqə mexanizmlərinin tətbiqedilməsi hesabına istifadəçilərin ehtiyaclarının təmin olunması vəonların ümidlərinin doğrulması lokal səviyyədə mədəni kontentinvizuallaşdırılma və əlyetərlilik dərəcəsini artıraraq şəbəkənin bütünüzvlərinin xeyrinə işləyə bilər.

Müəyyən təşkilatın sərəncamında olan mədəni irsi görməyə imkanverən vitrin pəncərəsinə əlavə olaraq, bu təşkilatın ünvanı və işsaatları kimi institusional informasiyadan asanlıqla istifadə etməkimkanı o deməkdir ki, insanların əksəriyyəti bu təşkilatı və ya sərgini,kolleksiyanı və ya ayrıca obyekti tapa biləcək və bacaracaq, müvafiqolaraq, bu təşkilata baş çəkməyi və ya sadəcə onun kolleksiyalarıylatanış olmağı planlaşdıra biləcəkdir.

Son olaraq qeyd edək ki, resursların portalda birləşməsi həm portaldatəqdim edilmiş kolleksiyaların əlyetərli olduğu fərdi istifadəçilərinsayının artmasına gətirib çıxarır, həm də tələbələr, gənclər, turistlər vətədqiqatçılar üçün mədəni kontentin dərinliyini və enini keyfiyyətcədəyişdirir, çünki onları maraqlandıran materialları intuitiv tapmağa və

28

Portalların potensial imkanları

Tam inteqrasiya edilmiş portalın çox böyük potensial imkanlaramalik olmasına baxmayaraq, aqreqasiyadan sonra onun məzmunununmüxtəlifiyi və mürəkkəbliyi, habelə təqdim edilən xidmətlərin müx -tə lifliyi sadəcə qorxulu ola bilər.

Eyni zamanda, mədəniyyətə aid portallar və ayrı-ayrı təşkilatlarınveb-saytları istifadəçilərin eyni qrupuna yönəldilmişdir və buna görədə portallar istifadəçilərin maraq və loyallığı uğrunda mübarizədəkontentin təbliğatçılarına deyil,veb-saytların rəqiblərinə çevrilirlər.

Bununla belə, əgər mədəniyyətə aid institusional veb-saytların vəportalların inteqrasiyası vaxtı tarazlaşdırılmış yanaşmadan istifadəedilsə, bu, hər iki tərəfin xeyrinə ola bilər.

İnstitusional veb-saytlar artıq onlara məlum olan istifadəçilərləuzunmüddətli münasibətlər qurmağa çalışdığı halda, bu saytlarınməzmunu istifadəçilərin ənənəvi qrupundan kənarda olan insanlarüçün naməlum qala bilər və buna görə onlar tapılmayacaq. Veb-

27

Веб-сайт Портал

Biliklərinidarəedilməsi

1. Lokal naviqasiya vəaxtarış vasitələri qoş-maqla kontent və xid-mətlər təqdim edilməsiüçün veb səhifələrinstrukturlaşdırılmışkolleksiyası.

2. İstifadəçilərin təşkilatvə onun fondlarıhaqqında bilikləri tələbedilən materialı veb-saytın axtarış maşının-dan istifadə etməkləsadə axtarış yolu ilətapmağa imkan verir.

1. İnkişaf etmiş naviqasiya vəaxtarış vasitələri əsasındamürəkkəb xidmətlər və isti-fadəçilərlə qarşılıqlı təsir.

2. İstifadəçilərinfərdiləşdirilməsi və profil-ləşdirilməsi portalın funk-sionallığını genişləndirir vəistifadəçilərin müxtəlif qru-plarının işinifərdiləşdirməyə imkanverir.

çilərin razı qalmasına nail olacaqlar. İstifadəçilərin kataloqu nun tərtibedilməsi üçün biz aşağıdakı anlayışları müəyyən edə bilərik:

• ənənəvi istifadəçilər - tədqiqatların ənənəvi metodlarına çoxbağlanmış istifadəçilərdir, onlar üçün İnternetdən istifadəetmək ümumiyyətlə, çətindir;

• təcrübəsiz (təzə başlayan) istifadəçilər - bunlar yeni texnolo gi -yalar sahəsində mütəxəssis olmağı arzu edən istifadəçilərdirlərvə yalnız hərdənbir OPAC-dan (Online Public AccessCatalogue əlyetərli onlayn kataloqlardan) istifadə edirlər;

• təcrübəli istifadəçilər - OPAC-la işləmək bu istifadəçilər üçünadi işə çevrilmişdir və OPAC-ın coğrafi baryerlərin öhdəsindəngəlmək və fərdiləşdirilmiş xidmətlərin üstünlüklərindənistifadə etmək imkanları sayəsində onu üstün tuturlar.

Qabaqcıl təcrübə nümunələri1.1.8.1. Britaniya kitabxanası

1.1.8.2. Nyu-York ictimai kitabxanası

1.1.1.1 Elektron kitabxanalar

Elektron kitabxana dedikdə, fondları çap məhsulları, mikroforma vəya başqa daşıyıcılarda deyil, rəqəmsal formatda təqdim edilmiş vəkompüter vasitəsi ilə əlyetərli kitabxanalar başa düşülür.15 İstər fiziki,istərsə də elektron kitabxanalar öz istifadəçilərinə xidmətlər təklifedirlər, yəni öz kolleksiyalarını tərtib edir və onları müəyyən tipliaxtarış sistemləri vasitəsilə təqdim edirlər. Bir qayda olaraq, rəqəmsalkontentə kompüter şəbəkələri16 vasitəsilə distant müraciət etmək olar.İKT nöqteyi-nəzərindən elektron kitabxana - məlumat-axtarış

30

(bu da mühüm məqamdır) bunu onların ana dilində etməyə imkanverən vasitələr təqdim edir. Bundan sonra onların axtardığı kontent,onun harada yerləşməsindən asılı olmayaraq, yerli mədəni vəintellektual xüsusiyyətlərə tam hörmət bəsləməklə və həminxüsusiyyətləri qoruyub saxlamaqla mənbə saytında tam həcmdəonlara təqdim edilə bilər.

1.1.1 Kitabxanalar

Mədəniyyətin institusiyaları olmaqla kitabxanaların əsas vəzifəsiistifadəçilərin ən geniş auditoriyası üçün nəzərdə tutulan biliklərionlara çatdırmaqdan və belə biliklərin mənbəyi olmaqdan ibarətdir.Kitabxanalar, xüsusilə istifadəçilərin yeni qruplarının cəlb edilməsisahəsində yeni texnologiyaların böyük potensialındanbəhrələnməlidirlər.

Şəbəkələrə xas olan xarakteristikalar kitabxanaların rəqəmsal sorğuxidmətlərini inkişaf etdirməsini stimullaşdırırlar, bu isə öz növbə -sində, kitabxana xidmətlərinin distant istifadəçiləri auditoriyasınınyaranmasına və genişlənməsinə imkan yarada bilərlər. İstifadəçilərindistant auditoriyası anlayışına tərif vermək və nəticə kimi, həminauditoriyada istifadəçilərin məmnunluq səviyyəsini qiymətləndirməkçətindir. Əgər daha çox inkişaf etdirilmiş, istifadəçilərin məmnunluqsəviyyəni yüksəltməli olan xidmətlər təqdim edilməsi nəzərdətutulursa, kitabxanalar kimin distant istifadəçi olmasını və ondanhansı sorğular daxil olmasını müəyyən etməlidirlər. Formallaşdırılanmüsahibələr aparılmasını və qeydiyyat məlumatlarının dəqiq təhliledilməsini nəzərdə tutan fokus qrupunun fəaliyyəti əlavə məlumatıverə və düzgün seçimi etməyə kömək edə bilər.

Birincisi, istifadəçilər auditoriyasının profilini tərtib etmək və onlarıixtisas səviyyələri üzrə bölmək imkanı yaranır. Bu informasiyanı nə -zə rə alaraq elə veb-saytlar layihələşdirmək olar ki, onlar mediasi ya -nın uyğun olan səviyyələrinin tətbiqinin hesabına bütün istifa də-

29

15 Təcrübədə “digital libraries” terminini adətən “rəqəmsal kitabxanalar” kimi deyil,“elektron kitabxanalar” kimi tərcümə edirlər. Qeyd redaktorundur.

16 Tammətnli informasiya resurslarının heç də hamısı Şəbəkədə sərbəst istifadə üçüntəqdim edilə bilmir. Bu, əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunması ilə bağlıdır.Rusiya Federasiyasının 1 yanvar 2008 ildən qüvvəyə minmiş Mülki Məcəlləsinin4-cü hissəsinə əsasən “kitabxana qanuni şəkildə mülki dövriyyəyə daxil edilmiş

Hazırda Şəbəkədə elektron kitabxanalar kimi müəyyən edilən çoxluqurumlar mövcuddur. Onların sırasına aşağıdakılar daxildir:

1. Şəbəkədə əlyetərli olan sənədlərdən/nəşrlərdən ibarət tematikvə ya elmi repozitarilər (məsələn, ilkin kodu açıq olanDSpace18 əsasında).

2. Müəyyən layihə çərçivəsində yaradılmış və toplanmış kontentelementlərinin üstünlük təşkil etdiyi elektron repozitarilər.

3. Əvvəlcə analoq formasında təqdim edilmiş, lakin Şəbəkə üzrəistifadə edilmək üçün rəqəmlənmiş nəşrlərin və ya multimediamateriallarının kolleksiyaları.

4. Və nəhayət, mədəniyyətə aid kitabxanaların, arxivlərin, mu -zey lərin və başqa təşkilatların veb-saytlarını da elektron kitab -xanalar kimi müəyyən etmək olar, çünki onlar istifadəçilərətəkcə sənədləri və nəşrləri deyil, həm də multimedia mate -riallarını təklif edirlər.

Qabaqcıl təcrübə nümunələri1.1.8.3. “Qallika” layihəsi

1.1.8.4. “Qutenberq” layihəsi

1.1.2 Muzeylər

Kitab repozitarilərinin (yəni fiziki və ya elektron kitabxanaların)təqdim etdiyi xidmətlərdən fərqli olaraq və hətta, müəyyən dərəcədə,arxivlərin istifadəçiləri tərəfindən onların qavranılmasından fərqliolaraq, muzeylər, ilk növbədə, fiziki artefaktların olduğu yer kimi,həqiqilik, maddi dəyər və unikallıq xarakteristikalarına malik olanobyektlərin saxlandığı yer kimi qəbul edilir.

Bu obyektlərdən fərqli olaraq rəqəmsal artefaktlar sonsuz sayda klon -laşdırılma qabiliyyətinə malikdir və müvəqqəti xarakter daşıyır.Nəticədə, maddi artefaktların mübahisəsiz uzunömür lüyündən fərqliolaraq, rəqəmsal obyektlərin mövcudluğu sadəcə olaraq işıq sönən kimi

32

sisteminin müəyyən tipidir. Elektron kitabxananı fiziki kitabxanayaanalojı, lakin rəqəmsal mühitdə mövcud olan başqa bir mədənimediasiya və dialoq fəzası kimi qəbul etmək olar.17

Elektron kitabxana 3 əsas hissədən ibarətdir:• Mətnlərdən, təsvirlər, video-, audio - və meta-məlumatlardan

(bax: 4) ibarət olan, həm daimi hissənin, həm də müəyyənmüd dət mövcud olan müvəqqəti kolleksiyaların daxil olduğufond;

• İstifadəçi üçün tələb olunan hər şeyi tez və asanlıqla tapmağavə başqa sənədlərə istinadların hesabına axtarışın nəticələrinigenişləndirməyə imkan verən müraciət vasitələri. Müraciətsistemlərinə istifadəçi interfeysi, informasiya-identifikasiyasistemləri, naviqasiya sistemləri və tələb edilən informasiyayaqoşulma sistemləri daxildir. İstifadəçilərin ehtiyaclarını ilknövbədə əks-əlaqə mexanizmlərinin (bax: 2.6) köməyi iləmüəyyən etmək lazımdır;

• Müstəqil şəkildə, vasitəçilərsiz hərəkət edən, fəaliyyətləri za -man və məkan baxımından məhdudlaşdırılmamış istifa də çilər.İstifadəçilər fəal şəxslər rolunda çıxış etdiyinə görə, rə qəm salsənəd dinamik ola bilər, onun həyat sikli isə müxtəlif vaxtlardamüxtəlif istifadəçilərin sorğularından asılıdır.

31

əsərlərin nüsxələrini müvəqqəti pulsuz istifadəyə verdiyi halda, həminnüsxələrdən müəllifin və ya başqa hüquq sahibinin razılığı olmadan haqqödənilmədən istifadəyə edilməsinə icazə verilir. Bu halda həmin əsərlərinkitabxanalar tərəfindən, o cümlədən, kitabxana resurslarının qarşılıqlı istifadəsiqaydasında müvəqqəti pulsuz istifadəyə verilən, rəqəmsal formada ifadə edilmişnüsxələri, yalnız kitabxana otaqlarında, bu əsərlərin rəqəmsal formada surətləriniyaratmaq imkanının istisna edilməsi şərti ilə verilə bilər”. Qeyd redaktorundur.

17 Geniş mənada “elektron kitabxana” termini yalnız kitabxanaların rəqəmsal fond -la rından və başqa mətnlərdən deyil, həm də statik təsvirlərdən, audio- və video -materiallardan, üçölçülü əsərlər və s. istifadə edilməsi imkanının təşkilini nəzərdətutur. Məsələn, EUROPEANA Avropa rəqəmsal kitabxanası (www.europeana.eu)Avropanın kitabxana, muzey və arxivlərinın rəqəmsal fondlarından istifadəetməyə imkan verir. Bu nəşrdə “elektron kitabxana” termini məhz bu mənadaistifadə olunur. Qeyd redaktorundur.

18 http://www.dspace.org/ Qeyd redaktorundur

kiçik təşkilatlar çox sadə veb-saytlarla kifayətlənirlər. Həmin sayt -larda bəzən İnternet mağazalarının təklif etdiyi biletlərin satışı vəqrup halında sifarişlər verilməsi, suvenirlər və öz kolleksiyalarındanən yaxşı nüsxələrin vitrinləri haqqında informasiya əks olunur.

Bununla belə, hətta fondların məzmununu İnternetdə bütün dərinliyiilə tamaşaçıya çatdıra bilən ən uğurlu muzey veb-saytlarınabaxmayaraq, (bax:.1.1.8.5 və 1.1.8.6.), virtual muzey heç vaxt “realəşyanı” və maddi obyekti fiziki qalereyada öz gözü ilə görməkimkanını əvəz etməyəcəkdir.

Onlayn muzeylərin istifadəçilərini, xüsusilə aşağıdakı sualı nəzərəalaraq, ayrıca təhlil etməyə ehtiyac duyulur: real istifadəçilərin bazasıvirtual istifadəçilərinin bazasına uyğundurmu? Başqa sözlə, muzeyəfiziki gələn insanlarla onun veb-saytına daxil olan insanlar arasındanə isə ümumi cəhətlər var, yoxsa bu iki fəaliyyət növü bir-birindəntamamilə fərqlənir? Virtual yolu real yolun əvəzedicisi deyil, onungirişi hesab etmək olar; ondan gələcəkdə muzeyə baş çəkməyəhazırlıq üçün və ya keçmişdə muzeyə baş çəkmələrin təhlili üçünistifadə etmək olar (bax: aşağıda “Tədqiqatların nəticələri” bölməsi).

Aydındır ki, real muzeyə baş çəkmək üçün müəyyən maneələr var:qiymət bəzi ailələr üçün çox yüksək ola bilər, muzeyin yaşayışyerindən uzaqlığı və ya mədəniyyətə aid təşkilata yabançılaşmaqhissi və s..

Muzeylər qəbilindən olan təşkilatlar güclü kodlaşdırılmış biliyinrəmzidir və Burdyenin20 (Bourdieu) fikrincə, incəsənətin intellektualmənada əlyetərli olması üçün müxtəlif məktəblərin və stillərinikonoqrafiyasını dərindən anlamaq lazımdır.21

34

başa çatır. Elə isə sual olunur: rəqəmsal obyekti sonrakı nəsillər üçünelmin və mədəniyyətin təcəssümü olan muzeyə yerləşdirmək üçünqüvvə sərf etməyə dəyərmi, axı bu qədər dəqiq tədqiqata məruz qalanbu obyekt iş gününün sonunda sadəcə yox olur? Rəqəmsal obyektinqeyri-maddi xarakteri labüd surətdə, maddiliyə və daimiliyə əsaslananmuzey ideallarını sarsıdan bir amilə çevrilir və özünün cansız, ruhsuzolması səbəbindən, muzeylərin əsas missiyasına meydan oxuyur.

Muzey ideallarına meydan oxuyan digər amıl belə bir təsəvvürdürki, guya rəqəmsal artefakt muzeydə “orijinal”ı yox edir. Vəziyyətidaha çox dolaşdırmaq istəyənlər növbəti sualı verirlər: əgər buobyektləri muzeydən kənarda “canlandırmaq” və yaymaqqalereyanın özündə olduğı kimi asanlıqla başa gəlirsə, müştərilərümumiyyətlə muzeyə gəlmək üçün niyə vaxt itirməlidirlər?

Bu və digər məsələlər həm fiziki muzeylərin işçilərini, həm də fizikimuzeyin onlayn versiyasını Şəbəkədə tapan istifadəçiləri narahatedir19. Ancaq, tamamilə əsaslı olan bütün bu narahatlıqlara baxma -yaraq, elektron muzeylər elektron şəbəkələrdə geniş yayılmaqdadırvə tədricən daha geniş yayılacaq, onlar inkişaf etdikcə, həttakolleksiyalar muzeylərdən kənarda yerləşdiyi halda da, istifadəçilərhəmin kolleksiyaların zənginliyini anlayacaqlar.

Öz fiziki kollesiyalarının İnternetdə ifadəli tərzdə təqdim edilməsimənasında artıq onların təsirli “güzgü”lərini yaratmış Avropanınaparıcı muzeyləri arasında fərqlərə baxmayaraq, Avropada bir sıra

33

19 Muzeyin informasiya resurslarını, o cümlədən “virtual muzeylərin” nə üçün vənecə yaradılması barədə məlumat almaq üçün bax: «Музей будущего»http://www.future.museum.ru/. “Virtual muzey” termini haqqında: “… “Virtualmuzey” terminindən istifadənin yalnız iki düzgün variantı var. Birinci –muzeylərin layihələşdirilməsi qanunları üzrə hazırlanmış saytdır. Bu halda muzeyəşyalarının yerləşdirildiyi sahə olmalıdır.… İkinci variant – birinci variantın taməksidir. Bu halda muzey əşyalarının elektron təsvirlərinin yerləşdirildiyi real sahə(zal, otaq) haqqında söhbət gedir”. А.В. Лебедев «Виртуализация музея илиновая предметность?». В Сб. «Музейное проектирование», М. 2009 – стр.83. Qeyd redaktorundur

20 Pyer Burde haqqında rus dilində məlumat almaq üçün bax:http://www.ecsocman.edu.ru/db/msg/126030.html. Qeyd redaktorundur

21 Pierre Bourdieu, Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste, R.Nice (trans.), Cambridge: Harvard University Press, 2000, p.217-219.

təsirləri həyata keçirmək qeyri-mümkündür: əşyaları çevirmək,yığmaq, müxtəlif incəsənət əsərlərini müqayisə etmək,miniatürün ölşülərini böyütmək və s.

3. İncəsənət əsərləri və yeni media formaları əvvəlcədən rəqəmsalşəkildə olduqda, onlar bədii praktikanın, incəsənət növlərininvə interfeyslərin yeni formalarını təşkil edirlər. Bədiipraktikanın bu forması (veb-incəsənət, İnternet-incəsənət,interaktiv incəsənət və s.) Şəbəkədən asılıdır və faktiki olaraqonun arxitekturasından kənarda təsəvvür edilə bilməz.

Bu gün muzeylərin çoxu öz fondlarını Şəbəkədə təqdim edir və bə -zən təqdim edilmiş işlərin sayı bir neçə minə çatır. Bu kolleksiyalarmüxtəlif kateqoriyalı yüzlərlə muzey mütəxəssisləri tərəfindən lazımiqaydada, təsvir standartlarına müvafiq olaraq təşkil edilir, tarixi-bədiiənənəyə uyğun olaraq təsnif edilir və kataloqlaşdırılır. Bu sistemlərəgörə məsuliyyət daşıyan muzey işçisinin peşəkar fəaliyyəti təkcəhəvəskarlar tərəfindən deyil, həm də ekspertlər, tədqiqatçılar vəhəmin muzey işçisinin həmkarları tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.

Muzeylərdə tematik sərgilər keçirilməsi ənənəsi hekayətlərin yeninövlərini yaratmağa və Şəbəkə üzrə yaymağa imkan verir, danışıl -mış hekayətlər (bax: 2.5.6.7) isə indi kolleksiyaları yeni kontekstdə- cəlbedici və ilhamverici virtual hekayətlər kimi təqdim edə bilərlər.

Veb-interfeyslər Veb 2.0 platformalarına yaxınlaşdıqca muzey iləonun ziyarətçiləri arasında münasibətlərin yeniləməsinin innovasiyaüsulları üçün imkanlar açılır, və biz sizinlə bərabər şahidik ki,muzeylərlə onların auditoriyaları arasında əlaqələrin bərpasının buyeni imkanlarını hər iki tərəf böyük ruh yüksəkliyi ilə qəbul edir.

Qabaqcıl təcrübə nümunələri1.1.8.5 Luvr

1.1.8.6 Ermitaj - Virtual akademiya1.1.8.7 Hər əşya öz tarixini danışa bilər

36

İnsanların çoxu, həqiqətən, xüsusilə muzeydə olan bilikləri qəbuletmək üçün lazımi mədəni səviyyəyə malik olmadıqlarını hissedəndə, elə düşünür ki, muzey - çox qorxunc yerdir, bu halda onlar,ümumiyyətlə, muzeyə getməkdən imtina edirlər.

Real muzeydən fərqli olaraq virtual muzey pulsuz və hamı üçünəlyetərlidir. O, sadə naviqasiya vasitələrinə malikdir və həyatı boyu,ümumiyyətlə, heç vaxt muzeylərə getməmiş və yaxud nadir hallarda,yalnız öz doğma şəhərindəki muzeylərə baş çəkən insanları tamamiləcəlb edə bilər.

Virtual muzeylərin rolu barədə fikirləri belə yekunlaşdırmaq olar:• Onlar real muzeyə baş çəkməyə hazırlıq imkanı kimi mövcud

ola bilər.• Onlar muzeydə hiss edilən xoş təəssüratları xatırlada bilər.• Onlar muzeyə baş çəkəndən sonra əlavə biliklər verə bilər.• Onlar həm daimi əsasda, həm də muzeyə baş çəkilən dövrlər

arasındakı müddətdə muzey cəmiyyəti ilə ünsiyyət yaratmağaimkan verə bilər.

• Onlar müxtəlif səbəblərə görə heç vaxt muzeyə gəlməyəcək,amma onun sərgiləri və ya fondları ilə distant tanış olmaqistəyən insanların qarşısında muzeyin qapılarını aça bilər.

Fiziki muzeylərin Şəbəkədə olmaq sayəsində əldə etdiyi, yuxarıdagöstərilən üstünlüklərə əlavə olaraq, şəbəkə muzeyi aşağıdagöstərilən faydalı imkanları təklif edə bilər:

1. Əgər rəqəmsal artefakt təhsil kontentinə daxil edilmişdirsə, ohəm özlüyündə tədqiqat obyekti kimi, həm də sənədləşdirməvasitəsi və öyrədici ssenarilərin yeni növlərində fiziki kol lek -siyanın geniş kontekstə daxil edilməsi vasitəsi kimi çıxış edəbilər.

2. Elektron muzeydən real muzeyə baş çəkənə qədər və yabundan sonra məlumat kitabçası kimi istifadə etmək olar. Buhalda fondla praktik və aşkar qarşılıqlı təsirlərin elə yeninövləri üçün imkanlar yaranır ki, fiziki muzeydə bu qarşılıqlı

35

• istifadəçilər muzeyə baş çəkməyi planlaşdırmaq və bu ziyarətintəşkil edilməsi üçün lazım olan bütün praktik informasiyanıəldə etmək məqsədilə muzeyə baş çəkməzdən əvvəl onun veb-saytına daxil olurlar;

• istifadəçilər onlara daha maraqlı görünən işlər haqqında özbiliklərini dərinləşdirmək üçün muzeyə baş çəkəndən sonraveb-sayta daxil olurlar. Bu halda onlar sırf tədqiqat və özbiliklərin dərinləşdirmək məqsədi güdürlər.

Nəhayət, muzeyə baş çəkməzdən əvvəl veb-sayta daxil olan ziyarət -çi lərin 70%-i bunu təşkilati səbəblərlə izah etmiş, 30% isə göstər -mişdir ki, virtual ziyarət onları muzeyə əyani baş çəkməyə sti mul- laşdırmışdır. Muzeyin real ziyarətçilərinin 57%-i demişdir ki, vebsəhifələrlə tanışlıq onları muzeyə getməyə vadar etmişdir, həmin zi -ya rətçilərin 43%-i isə bu materiallarla tanış olmağın onlara heç cürtə sir etmədiyini demişdir. Heç kim deməmişdir ki, veb-saytla tanış ol -maq səmərəsizdir və onları muzeyi ziyarət etmək istəyindəndöndərmişdir.

Ziyarətçilərin kateqoriyalarına gəlincə, burada bir sıra fərqlər aşkaretmişik: bizim tədqiq etdiyimiz muzey şəbəkəsinin real ziyarət -çilərinin 47%-i kişilərdən və 53%-i qadınlardan ibarət idi, halbukiveb-saytların ziyarətçilərinin 43%-i kişilərdən və 57%-i qadınlardanibarət idi.

Ziyarətçilərin yaş xarakteristikalarına gəlincə, gözlənildiyi kimi, veb-saytlara müraciət edənlər arasında yaşı 55-dən yuxarı olanlar dahaaz, muzeylərin real istifadəçiləri arasında bu kateqoriyadan olanşəxslər daha çoxdur (20%-ə qarşı 13%). Veb-saytlara müraciət edənyeniyetmə və gənclər isə birinci kateqoriyada ikincikateqoriyadakından çoxdur (25-34 yaş qrupunda 13%-ə qarşı 23%və 15-24 yaş qrupunda 8%-ə qarşı 10%). Veb-saytların daha yaşlı(yaşı 65-dən yuxarı olan) istifadəçilərinə gəlincə, birinci kateqoriyadaonların sayı 5%, ikinci kateqoriyada 16% təşkil edir.

38

Tədqiqatların nəticələri

Kanada Milli İrs üzrə İnformasiya Şəbəkəsinin (Canadian HeritageInformation Network, CHIN) tədqiqatları böyük maraq doğurur:Kanada Virtual Muzeyinin (VMC) yaradıldığı 2001-ci ildənbaşlayaraq İnternet-istifadəçilərin ehtiyacları fiziki muzeylərinziyarətçilərinin ehtiyacları ilə müqayisəli şəkildə öyrənilmişdir.“Muzeylərin bu iki növü arasında əlaqə mövcud olduğunu gümanetməyə əsas verən paradoksal məlumatlar mövcuddur; bu məlumatlarona dəlalət edir ki, onlayn kontent muzeylərə baş çəkməyə marağıartırır. İstifadəçilərin muzey veb-saytlarını izləməsinin ən genişyayılmış səbəblərindən biri odur ki, bu halda istifadəçilər fizikimuzeyə baş çəkməyi planlaşdırmaq imkanı əldə edirlər”.

2003-cü ildə iki tədqiqatın paralel keçirməsini nəzərdə tutan tədqiqatlayihəsi planlaşdırılmışdı:

• Kanada muzeylər şəbəkəsinin real istifadəçilərinin analizi;• Kanada Virtual muzeyinin istifadəçilərinin analizi.

Tədqiqatlar göstərdi ki, “real” muzeylərin ziyarətçilərinin 81%-i İn -ter netdən iş üçün və ya həzz üçün istifadə edirlər, bu insanların 22%-i indi olduqları “real” muzeyə baş çəkməyə daha yaxşı hazırlaşmaqüçün əvvəlcə onun veb-saytına daxil olmuşlar. Bu çox maraqlı in for -masiyadır: nəzərə almaq lazımdır ki, “Siz muzeyə gəlməzdən əvvəlnə üçün muzeyin saytına daxil olmadınız?” sualına respondentlərin31%-i belə cavab vermişdir ki, muzeyə baş çəkmək ideyası onlarınağ lına gözlənilmədən gəlmişdir və muzeyə baş çəkmək plan laş dı rıl -mış addım deyildi; respondentlərin 28%-i cavab vermişdir ki, onlarar tıq bu muzeylə çox yaxşı tanış idilər, respondentlərin 21%-i usə ca -vab vermişdir ki, bu barədə başqa mənbələrdən informasiya almışlar.

Tədqiqatlar nəticəsində aşkar edilmişdir ki, muzeylərlə onların veb-saytları arasında sıx əməkdaşlıq yaratmaq mümkündür, çünki hər ikitərəf müxtəlif tələblərə malik olan müxtəlif auditoriyalarayönəldilmişdir. Ən maraqlı informasiya isə bu oldu:

37

(yəni bu materialları yaradan onları necə saxlayırdısa, elə)saxlanılır.

3. Arxivlərdə unikal kontent mövcud olur. Kitabı müxtəlif kitab -xa nalarda tapmaq mümkün olduğu, onun rast gəlməsi tezliyiisə onun raritetliyindən asılı olduğu halda arxivlərdə yazılarolur, bir qayda olaraq, müəyyən mənada unikaldır, onları yalnızarxivdə tapmaq və ya onlara yalnız arxivdə müraciət etməkolar – başqa heç yerdə.

Bir qayda olaraq, arxiv kontentinə müraciət olunmasına bunun üçüncavabdeh əməkdaşlar tərəfindən nəzarət edilir və bu müraciətqarşılıqlı təsirin xüsusi alətlərindən– axtarış vasitələrindən istifadəedilməsindən asılıdır, çünki arxiv sənədləri onu yaradan (fərd, ailə,bir qrup insan və s.) tərəfindən qəbul edilmiş qayda ilə təsnif edilmişolur, buna görə də arxivdə naviqasiyanı necə həyata keçirməkmümkün olduğunu bilmədən lazımlı sənədi sərbəst şəkildə tapmaqçətindir. Bu amil arxivlərin öz istifadəçiləri ilə qarşılıqlı təsiri üsulunatəsir göstərir. Arxivlərin ənənəvi istifadəçiləri sənədlərin arxivlərdəyerləşdirilməsinin xüsusiyyətləri ilə tanış olan mütəxəs sislər idi,hərçənd zaman keçdikcə arxivlərin istifadəçiləri audito riyası praktikvə ya xidməti marağı, yaxud sadəcə öyrənmək həvəsini rəhbər tutan“qeyri-peşəkarlar” hesabına genişlənmişdir.

Tədqiqat vasitələrinin və sənədlərin təsvirinin beynəlxalqstandartlarının geniş yayılması və rəqəmləşdirmə sayəsində, veb-interfeyslər vasitəsilə arxivlərə girişin vasitələrinin verilməsinintəcrübəsi getdikcə daha geniş yayılır, buna görə də arxivlər tədqiqatsahəsinin və virtual biliyin bir növünə çevrilmişdir. Bu haldaistifadəçi ilə sənəd arasında mediasiya səviyyəsi artıq o qədər dəyüksək deyil. Bu vəziyyətdə arxivlər müvafiq vəsaitlər, alətlər vərəqəmsal sənədlər təqdim edilməsi ilə yanaşı, tez-tez eksperimentləraparmağa və öz dünyasını İnternet istifadəçilərinə yaxınlaşdırmağabaşlamışlar. Beləliklə, kontentin (sənədin və ya arxiv seriyasının)istifadəçi üçün dost şəbəkə mühiti vasitəsilə verilməsi hesabınahəmin kontentin maarifləndirici dəyəri artmağa başlamışdır.

40

http://www.chin.gc.ca/http://www.virtualmuseum.ca/

Ədəbiyyat:Wendy A. Thomas, Sheila Carey, Actual/Virtual Visits: What Are TheLinks?, Məruzə “Museums& the Web 2005” konfransında təqdimedilmişdir, http://www.archimuse.com/mw2005/papers/thomas/thomas.html

Ümumrusiya İctimai Rəyi Öyrənmə Mərkəzinin (ÜİRÖM) “Kremlmu zeyləri: ziyarətçilərin gözləntiləri və muzeylərin informasiya xid -mət ləri” mövzusu üzrə apardığı sosioloji tədqiqatların nəticələrinədair hesabatı, 2009-cu ilhttp://www.kreml.ru/ru/main/science/conferences/2009/sociological/report/ (qeyd redaktorundur)

1.1.3 Arxivlər

Kitabxanalar və muzeylər kimi, arxivlər də mədəni irsin nəsildən-nəslə ötürülməsində və inkişafında mühüm rol oynayırlar. Lakinənənəyə görə, arxivlərlə onların istifadəçiləri arasında xüsusimünasibətlər mövcuddur. Bu həm arxiv materiallarının və onlardanistifadə edilməsinin xüsusiyyətləri ilə, həm də bu materiallarlaəlaqədar aparıla biləcək tədqiqatların növü ilə bağlıdır.

Arxivlər kitabxanalardan bir neçə parametrə görə fərqlənir. Arxivlərinənənəvi funksiyası bunlardır:

1. Burada kitabxanalarda tapmaq mümkün olan törəməmateriallar (məsələn, kitablar) deyil, ilk mənbələr (bir qaydaolaraq, konkret insan və ya təşkilat tərəfindən yaradılmışməktublar və sənədlər) saxlanır.

2. İnformasiya ayrı-ayrı vahidlər üzrə deyil, seriyalar üzrə təşkiledilir. Kitablar kitabxanalarda fərdi qaydada kataloqlaşdırıldığıhalda, arxiv vahidləri, bir qayda olaraq, mənşə (onları yaratmışfərdlər və ya təşkilatlar) üzrə qruplaşdırılır və orijinal qaydada

39

Tədbir haqqında baza informasiyasının, o cümlədən, sərginin və yabaş qa tədbirin məzmunu (onun mövzusu, kuratorları, sponsorları vəs.), keçirilmə yeri (ünvan, oraya necə getmək barədə göstərişlər və s.),açılma tarixi (mümkün uzadılmalar da daxil olmaqla), iş saat ları,qiymətlər və sair məsələlər haqqında tam və yenilənən infor masiyanıəks etdirən proqramın təqdim edilməsinə xüsusi diqqət yetirilir.

İstifadəçilərə həm onlayn rejimində, həm də yerlərdə xidmətlər gös -tə rilməsi, o cümlədən, biletlərin qabaqcadan sifariş verilməsi, onlaynbi let kassalarının işi, ziyarətlərin, multimedia vasitələrinin, kata loq -lar, İnternet mağazası, kafe, qarderob, axın videosu, foto-qalereyanınvə press-relizlərin təşkili üzrə xidmətlər də mühüm funksiyadır.

Belə qısa müddətli “ani veb-saytlar”ın məzmununun saxlanması ayrıməsələdir və belə tədbirlərin arxivlərinin yaradılması kontekstindətez-tez xatırlanır, həmin arxivlərə müraciət xronoloji prinsip üzrəhəyata keçirilə bilər.

Qabaqcıl təcrübə nümunələri1.1.8.10 Berlinale – Berlin Beynəlxalq Kino Festivalı

1.1.5 Elm və təhsil xidmətləri

Aparıcı elm və təhsil mərkəzlərinin işi, onlayn fəaliyyəti baxımından,bu sektorda işləyənlərin hamısına - tələbələrə, elmi işçilərə,mütəxəssislərə və sadəcə təhsil almaq imkanları haqqındainformasiya axtarışını həyata keçirən İnternet istifadəçilərinə yaxşıməlumdur. Dövlət təşkilatları və özəl təşkilatlar çox vaxt İnternet-xidmətlərin tam kompleksini təqdim edən vahid sistem şəklindəinteqrasiya etmiş olurlar.

Dövlət sektoruna aid təşkilatların fəaliyyətində eyni bir təşkilat -ekspert mərkəzi tərəfindən tədris, elmi iş və bütövlükdə elmi vətexniki məsləhət fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə aid çoxlunümunələr göstərmək olar. Belə təşkilatların hər birinə mədəniyyətə

42

Lakin bu da hələ hamısı deyil. Kollektiv şəbəkə və ya Veb 2.0adlandırılan şəbəkədə son tendensiyalar folksonomiya (məlumatların“xalq” kateqorizasiyası) sistemləri və ya sosial kateqorizasiya(İnternet istifadəçilərinin teqləri mənimsəməsi) sistemləri hesabınasənədlərin tədqiqi və onlardan istifadə edilməsi üsullarınızənginləşdirərək arxivlərin onlayn dünyasına nüfuz etməyəbaşlayırlar (bax: 1.2.4). Bu vasitələrin tətbiq edilməsi arxivlərinistifadəçilərin tələblərinə cavab verməsinə dəlalət edir, çünki onlar:

• arxivlərə müraciəti asanlaşdırır;• istifadəçiləri maraqlandıran arxiv sənədlərinin eyniləşdirməsini

asanlaşdırır;• sənədləri interpretasiya etmək imkanı yaradır;• istifadəçilərin arxiv sənədlərini daha asanlıqla interpretasiya

edə bilmələri üçün onlara arxiv təsvirində olan klassikinformasiyadan əlavə məlumat verir.

Qabaqcıl təcrübə nümunələri1.1.8.8 Avstraliya Milli Arxivi Virtual zalı

1.1.8.9 Böyük Britaniya Dövlət arxivi – Yalnız körpələr üçün

1.1.4 Müvəqqəti tədbirlər

Festivalların, müxtəlif tədbirlərin və sərgilərin veb-saytları, ilk növ -bədə, “reklam pəncərəsi” funksiyasını yerinə yetirirlər. Onlar başqamarketinq tədbirləri ilə birlikdə tədbirin maksimum məşhurlaşmasınıvə məsələn, sərgiyə maksimum sayda insanların cəlb olunmasınıtəmin edirlər. Bu səbəbdən həmin veb-saytların bölmələrindən biriəsasən dünya informasiya operatorlarına – jurnalistlərə və mətbuatagentliklərinə həsr edilə bilər.

“Ayrı-ayrı tədbirlərin veb-saytları”nın yaradılmasını çox vaxt peşə -kar kontent yaradanlara və mədəniyyətə aid təşkilatlardan kənar mar -ketinq agentliklərinə tapşırırlar. Belə veb-saytların yaradılmasısər gini birlikdə reklam edən qarışıq “konsorsiumlar” - mədəniyyətəaid təşkilatlar, sponsorlar və başqa şəxslər tərəfindən dəstəklənə bilər.

41

şübhəsiz, onlar üçün faydalıdır. Portal bütün başqa vasitələrdən dahaartıq imkanlar verməlidir. Bu məsələnin həyata keçməsi üçünsistemlərin funksional uyğunluğunun təminatı üzrə işi davametdirmək lazımdır”.22

Biz Şəbəkəni metaforik yolla, dənizin analoqu kimi təsvir edənideyanı təhlil etməliyik, bu dənizdə maneələrlə qarşılaşmadan, rahatüzmək olar. Şəbəkə, hətta ilk baxışda sərbəst üzmək üçün bir məkanolsa belə, onu təşkil edən elementlər (saytlar) istifadəçini müəyyənmarşrutlar üzrə yönəldə bilər. Məsələyə belə yanaşma istifadəçilərinazadlığını məhdudlaşdırmır, amma çox ehtimal ki, saytların onlayntədqiqatın məzmununa göstərə biləcəyi təsiri vurğulayır və bununlada həmin tədqiqatın effektivliyini artırır.

Əgər klassik veb-sayt istifadəçiyə bu cür təsiri göstərə bilirsə, buhalda bizim portal haqqında danışmağa daha çox əsasımız var, çünkiportal öz təbiətinə görə, tapılması çətin olan və etibarlılığına inanmaqçətin olan strukturlaşdırılmamış məlumatlar və informasiya ilə dolukibernetik fəzada xaotik və dolayı şəkildə təqdim olunmuş çoxluresursları sifariş edir, onları gözdən keçirir, seçir, təşkil edir vəonlardan istifadə edilməsini sadələşdirir.

Veb-istifadəçilərin ümumi heterogenliyini bildiyimiz üçün,istifadəçilərin 4 makro-kateqoriyasını müəyyən etmək məqsədə -uyğundur. İstifadəçilərin ehtiyaclarını təmin etmək missiyasınauyğun olmağa çalışan portal onlara xidmət etməlidir:

• Mütəxəssislər/savadlı istifadəçilər (elmi işçilər, müəllimlərvə başqaları). İstifadəçilərin bu qrupu portaldan, əsasən,özlərinin iş və təhsillə bağlı ehtiyaclarını təmin etmək üçünistifadə edirlər. Nou-hauların əldə edilməsi və daim aktualvəziyyətdə saxlanması, informasiyanın yoxlanması, biliklərindərinləşdirilməsi və onların aktual vəziyyətdə saxlanması –istifadəçilərin bu kateqoriyası üçün portalın cəlbedici

44

aid bir və ya bir neçə veb-proqram uyğun ola bilər.

Orta məktəblər və kolleclər tələbələrə, müəllimlərə və valideynlərəkontent və xidmətlər təqdim edə bilər; universitetlər elmi və didaktikmaterialların, tədris planlarının və elmi fəaliyyət proqramlarınınsaxlanması üçün çox vaxt onlayn elektron arxivlər yaradırlar. Bundanbaşqa, onlar universitetin bütün işçiləri üçün interaktiv xidmətlərtəklif edirlər.

Elmi və tədris mərkəzləri üçün nəzərdə tutulan portalların və veb-saytların istifadəçilərinin yüksək informasiya tələbatı xüsusiləsəciyyəvidir. İstifadəçilərin profilləri saytın yerinə yetirdiyi konkretfunksiyadan və deməli, referent cəmiyyətinin tərkibindən asılıdır.Lakin belə saytlarda çox vaxt bütün əhali üçün nəzərdə tutulankommunikasiya strategiyalarından istifadə edilir, o cümlədən adidildə yazılmış icmallar və redaksiya materialları təqdim olunur.

Qabaqcıl təcrübə nümunələri1.1.8.11 İtalyan elmi portalı

1.1.8.12 UK-student.net1.1.8.13 Xristian kolleci, Finçli, Böyük Britaniya

1.1.6 Mədəniyyətə aid portallar

İstifadəçilərin ehtiyaclarının təmin olunmasına yönəldilmiş portaldaistifadə edilən vasitələr bu məqsədə nail olmaq üçün elə imkanlarverməlidir ki, istifadəçilər onlara təqdim edilən xidmətləri yüksəkkeyfiyyətli xidmətlər kimi qəbul etsinlər, bu xidmətlərin keyfiyyətiistifadəçilərin öz biliklərini genişləndirməsinə imkan versin vəonlarda bu portaldan istifadə etmək vərdişi formalaşdırsın. Portalsaytı o halda əvəz edir ki, istifadə edilən vasitələrə nə isə qiymətlibir cəhəti əlavə etsin, yaxud həmin vasitələrin hissələrinin adicəmindən daha artıq bir dəyər təklif etsin. “Əgər portal istifadəçilərinhəqiqi tələbatına cavab verirsə və bunu onlar üçün rahat üsulla edirsə,

43

22 Cfr. Paul Miller, The concept of the portal,http://www.ariadne.ac.uk/issue30/portal/ .

inkişafın ən əhəmiyyətli amili hesab edilir.23

Qabaqcıl təcrübə nümunələri1.1.8.14 Konqress Kitabxanasının “Amerikanın yaddaşı” layihəsi

1.1.8.15 TEL

1.1.7 Mədəni turizm üzrə portal

Adi/həvəskar istifadəçilər mövzusuna qayıtmaq üçün biz mədəniturizm fenomenini təhlil etməliyik24. XX əsrin 70-ci illərindəyaranmış bu ideya İKOM (Beynəlxalq Muzeylər Şurası) vəYUNESKO kimi təşkilatlar tərəfindən dəstəklənmişdir. Mədəniturizm mədəni mübadiləni və memarlıq, landşaft, bədii və yaarxeoloji sərvətlər haqqında biliklərin yayılması hesabına müxtəlifmədəniyyətlərin reklam edilməsini nəzərdə tutur. Turizm Şəbəkəmədəniyyətlərarası dialoq və mübadilə üçün platforma kimitanınmışdır və bu mənada yeni maraqlı imkanlar yaradır.

Şəbəkədən mədəni turizm ehtiyaclarının təmin olunması üçün istifadəedən istifadəçinin (25-45 yaşlarında, orta və ya ali təhsilli və səyahətəçıxmağı çox xoşlayan kişilərin/qadınların) profilini təhlil edərkən, məhzistifadəçilərin bu qrupu üçün nəzərdə tutulan xidmətlərin bəzi əhə miy -yət li xarakteristikalarını: naviqasiyanı sadələşdirən və sürətlən di rən in -frastrukturun mövcud olması; İnternetə sadə və sürətli giriş; Şəbəkədənmüxtəlif məqsədlər: elektron ticarətə, informasiya axtarışı, əyləncələr vəs. üçün istifadə edilməsini xatırlamaq vacibdir. Bu tip istifadəçilərŞəbəkədə işləmək üçün kifayət qədər ixtisaslaşmış, orta və ya ali təhsilli,ingilis dilini yaxşı bilən və səyahət etməyə öyrəşən insanlardır.

Qabaqcıl təcrübə nümunəsi1.1.8.16 Spain.Info

46

xarakteristikalarından bəziləri bunlardır.• Tələbələr (məktəb və ümumtəhsil hazırlığı). Təhsil almaq

səbəbləri ilə əlaqədar insanın zəruri hesab etdiyi informasi -yanın axtarışi, qiymətləndirilməsi, seçilməsi, təşkil və istifadəedilməsi - istifadəçilərin bu kateqoriyası üçün motivasiyabunlardan ibarətdir.

• Peşəkarlar: ixtisaslı mütəxəssislər və mədəniyyət sahəsininişçiləri. Bu şəxslər portaldan iş vasitəsi və biliklərin mənbəyikimi istifadə edirlər. Bu səbəbdən, portalın xidmətlərifərdiləşdirilməli və yerinə yetirilmiş bütün əməliyyatları sürətləvə sadə üsulla nəzərdən keçirməyə imkan verməlidir. Virtualbülletenin mövcudluğu istifadəçilərin bu kateqoriyası üçünyaxşı ideya ola bilər.

• Adi/həvəskar istifadəçilər: bu istifadəçiləri portala başçəkməyə sövq edən bilmək həvəsi və öz mədəni səviyyəsiniyüksəltmək istəyidir. Bu tip istifadəçilər mədəniyyəti əlyetərli,açıq, kollektiv və pulsuz resurs hesab edirlər. Onlar belə birportalın mövcudluğu haqqında öz dostları və tanışları vasitə si -lə xəbər tuturlar, onlar üçün stimul isə maraqdır. İstifadəçi lə rinbu kateqoriyasına tətbiqən, cəlbedici keyfiyyət konsep siyasıhaqqında danışa bilərik, çünki onları idarə edən bilməkhəvəsini, prioritetlərin şkalasını asanlıqla dəyişdirmək olar.

Aşkardır ki, mədəniyyətə aid portallardan istifadə bütövlükdəİnternetdən istifadədən, həm fiziki mənada (genişzolaqlı rabitəyayımları), həm də geniş auditoriya tərəfindən istifadə edilməkmənasında onun (İnternetin) inkişafından asılıdır. İnternet tədricəninsanların böyük əksəriyyəti üçün adi hala çevrilir və onun yayılmasürəti son illərdə xüsusilə artmışdır. Buna görə də mədəniyyətə aidportal təkcə veb-istifadəçiləri üçün deyil, həm də televiziya, radio vəbaşqa informasiya vasitələrinin inteqrasiyası məqsədi ilə buvasitələrin həvəskarları üçün maraqlı ola bilər.

Mədəniyyətə aid portalların bir sıra maraqlı nümunələri göstərir ki,istifadəçilərin profilləməsi onlar üçün gələcək planlaşdırmanın və

45

23 Müqayisə üçün bax:http://www.abm-utvikling.no/publisert/aarbook/bib2002.pdf. Səhifə əlçatmazdır (mart 2010). Qeyd redaktorundur

24 Cfr. Ricard Monistrol, Ponencia Seminario Grupo DigiDoc 24/5/07, Proyectode investigación financiado por el Ministerio de Educación y Ciencia(referencia HUM2004-03162/FILO).

Britaniya kitabxanası – Böyük Britaniyanın milli kitabxanasıdır.Onun fondlarında – 13 milyondan çox monoqrafiya və 920.000 jurnalvardır (2007-ci il iyun ayına olan məlumat). Britaniya kitabxanasınınsaytında kitabxana və onun fondları haqqında tam informasiya vardır.Bu sayt rəqəmsal resursları inteqrasiya edilmiş OPAC sistemi vəCollect Britain, Online Gallery, Virtual Exhibitions, Learningixtisaslaşdırılmış rəqəmsal kitabxana layihələri vasitəsilə təqdim edir.

Son illərdə, başqa təşkilatlar kimi, Britaniya kitabxanası da əvvəl(qarşısında) şəbəkədə əlyetərlilik və istifadənin rahatlığı sahəsindəinnovasiyalar problemi və bunun nəticəsi kimi, saytın yenilənməsizərurəti ilə üzləşmişdir; 2007-ci ildə saytın baş səhifəsininyenilənməsi və onda təqdim edilən kontentin yenidən strukturlaş -dırması məqsədi ilə sayt tamamilə yenidən nəzərdən keçirilmişdir.

Axtarış forması mərkəzi element kimi səhifənin mərkəzindəyerləşdirilmiş və rəngli çərçivəyə alınmışdır. Bu forma kontentin, ocümlədən Britaniya kitabxanasının veb səhifələrinin, rəqəmsalkolleksiyalara interfeys kimi qəbul edilən inteqrasiya edilmiş OPACsistemi, dövri nəşrlər və elektron kitabxana, Collect Britain, həmçininyuxarıda göstərilən resursların bütün mümkün kombinasiyalarınınqlobal axtarışı üçün istifadə edilə bilər. Bir-birindən tamamiləfərqlənən 4 müxtəlif mənbə üzrə axtarış aparmağa imkan verən əsasaxtarış forması axtarışın nəticələrini bu mənbələrin hər birinə aidrənglərdən istifadə edərək həmin mənbələr üzrə bölür. Bu fərq həttaqısa təsvirlərə baxanda da aydın görünür. Bu metod hər biristifadəçinin təsvirləri köçürməsinə və onları asanlıqla öz işininməqsədlərinə uyğunlaşdırmağa, onların təkrar istifadə edilməsinə vəsitat gətirilməsinə imkan verir.

Axtarış formasının yanında genişləndirilmiş axtarışa, axtarış üçünköməklərə və müxtəlif mənbələrdə axtarışın sintaksisi barədə ətraflıizahatlarla genişləndirilmiş axtarış üzrə təlimatlara keçidi görürük.Bu dəyişiklikləri istifadəçilərin xarakteristikaları nöqteyi-nəzərindəntəhlil etsək, aydın olar ki, Britaniya kitabxanası sayt kimi özünü hər

48

1.1.8. ƏLAVƏ - Qabaqcıl təcrübə nümunələri

1.1.8.1 Britaniya kitabxanası KİTABXANALAR

http://www.bl.uk/

Bu veb-sayt istifadəçilər tərəfindən seçilmiş kateqoriyalara uyğunolaraq kontentə müraciətin təşkilinin illüstrasiyası üçün nümunə kimiseçilmişdi. Britaniya kitabxanasının saytı hər kəsin istifadə edəbiləcəyi sadə yanaşmanı üstün tutmuşdur (bu, saytın baş səhifəsininmərkəzi hissəsində axtarış formasında əks edilmişdir). Eyni zamandabu yanaşma müəyyən axtarış kateqoriyasını istifadəçinin özününseçməsinə və beləliklə, əlavə kontent və xidmətlərdən istifadəetməsinə imkan verir (bu, iki naviqasiya menyusundan birində əksedilmişdir).

47

1.1.8.2 Nyu-York ictimai kitabxanası KİTABXANALAR

http://www.nypl.org/

Amerika Birləşmiş Ştatlarının əsası 1895-ci ildə qoyulmuş bu məş -hur kitabxanası öz veb-saytından kitabxananın ənənəvi missiyasınınyerinə yetirilməsi: “gəlirlərindən, dinindən, milliyyətindən və başqaamillərdən asılı olmayaraq, bəşəriyyətin topladığı biliklərin seçil -məsi, yığılması, saxlanması və təqdim edilməsi” üçün istifadə edir.Yükləmə üçün informasiyanın kolleksiyası (NYPL Collection ofDownloadable Media2) vasitəsilə nadir əlyazmaları, təsvirləri, audio- və video-faylları və elektron kitabları əhatə edən rəqəmsal mate -rial ların kolleksiyaları üzrə rubrikalaşdırılmış tarix və mədəniyyətüzrə sənədlərin geniş fonduna birbaşa çıxmaq olar.

50

bir istifadəçiyə təklif edir, məntiq mükəmməl axtarış maşınıdır vəistifadəçinin bu və ya digər kateqoriyaya mənsub olduğunugöstərməyə ehtiyac yoxdur.Eyni zamanda Britaniya kitabxanası 4 əsas auditoriya üçün nəzərdətutulan xidmətlər təklif edir: iki horizontal menyudan birinin köməyiilə istifadəçilər ixtisaslaşdırılmış xidmətlər və kontent təklif edənsahələrə giriş əldə edə bilərlər:

• “Ali təhsil üçün”: tədqiqatçılar və akademik kitabxanalarüçün xidmətlər və resurslar;

• “Biznes üçün”: portala xidməti məqsədlərlə daxil olanlarüçün;

• “Kitabxanaçılar üçün”: strukturlaşdirilmış xüsusi xidmətlərkompleksi (kitabxana-informasiya xidmətləri, biblioqrafikxidmətlər, elmi araşdırmalar üçün resurslar, tamlıq);

• “Mətbuat”: Britaniya kitabxanasının mətbuat vəkommunikasiya vasitələri üçün xidmətləri;

• “Vakansiyalar”: iş təklifləri;• “Əlaqələr”: xidmətlərlə aid yarana biləcək sualları və

xahişləri, əks əlaqə üçün anketi və Britaniya kitabxanasınınyerləşdiyi ərazinin xəritəsini əhatə edən direktoriya.

İnformasiya axtarışının müxtəlif yollarını əhatə edən və konkretauditoriyalar üçün nəzərdə tutulmuş bu cür sistem Britaniyakitabxanasının üstünlüklərindən birini təşkil edir və son istifadəçilərinzəngin sənədli irsdən maksimum bəhrələnməsinə imkan verir. Beləbolluğu mütəxəssisin onun üçün ən yararlı aləti bir anda müəyyənetməsinə imkan verən xüsusi kataloqlarda müşahidə etmək olar.

49

25 http://ebooks.nypl.org/E941605F-4683-48A4-B7D4-129693E394B0/10/257/en/Default.htm Qeyd redaktorundur

bağlayacaq və o həm sizin kompüter lə ri nizin siyahılardan, həm dəekranlarından bircə anda yox olacaqdır. Bu qaydaya oxucu-müştərilərinonlayn qeydiyyatı prosesi vasitəsilə nəzarət edilir, onların hər birinəuzunluğu 10-dan çox olmayan unikal rəqəmsal kod verilir, bu kodoxucunun rəqəmsal kitabxanaya daxil olmasına imkan verən açar roluoynayır. Bu kitabxanada German Mervillin “Mobi Dik” (Moby Dick,Herman Melville) və Con Qrişe min “Broker” (Broker, John Grisham)əsərləri kimi ədəbi klassika nümunələri ilə yanaşı, həm də TeodorAdornonun (Theodor Adorno) esseləri, terrorçuluğa qarşı əməliyyatlarhaqqında hesabatlar, elektro nika, riyaziyyat, iqtisadiyyat və psixologiyaüzrə son tədqiqatlar, həmçinin lüğətlər və xarici dil kursları tapmaq olar.21 gün ərzində əlyetərli faylların əksəriyyətinə əlavə olaraq kitabxana“faylların daim əlyetərli olan elektron audiosu”nun xüsusi kataloqunutəklif edir, bu kataloqa daxil edilən 100 adda rəqəmsal kitabın verilməmüddətinə məhdudiyyət qoyulmur.

Nyu-York ictimai kitabxanasının saytının “Rəqəmsal qalereya” böl -mə si istifadəçilərə təhsil, yaradıcılıq və elmi məqsədlər üçün ayırd -etmə dəqiqliyi yüksək olmayan 275.000 təsvirdən26 pulsuz isti fadəetmək imkanı verir. Qalereya – fotoşəkillərin, manuskript lə rin, ya ponqravürlərinin, Nyu-York mənzərələrinin, xəritələrin, nadir sə nəd lərinvə bir sıra başqa materialların kitabxana kolleksiyalarının rə qəm -ləşdirməsi üzrə əməliyyatların nəticələrini özündə saxlayan daimyenilənən məlumat bazasıdır. Şəxsi və peşəkar istifadə üçün yüksəkdəqiqlikli təsvirləri “Fotoqrafiya xidmətləri və icazələr” (PhotographicServices & Permissions)27 bölməsi vasitəsilə almaq olar.

52

2006-cı ilin iyun ayında kitabxana öz saytında “e-audio” adlı yenilayihəni təqdim etmişdir. Bu layihə istifadəçilərin bütün kate -qoriyalarının zövqlərini nəzərə alaraq seçilmiş 700 kitabın rəqəmsalsəsli versiyalarını əhatə edir.

Rəqəmsal audio oxucularla kitablar arasında əlaqələri kökündəndəyişdirərək, kitablara rəqəmsal mahnılar səviyyəsində yanaşır, başqasözlə, yazılı və şifahi mədəniyyətlər arasında hələ də qalan sərhədiaradan qaldırır. Elektron kitabxanada kitab götürmək üçün kitabxana -nın veb-saytına daxil olmaq, sizi maraqlandıran adı seçmək və onu özkompyuterinizə yükləmək, sonra bu faylı açmaq üçün və onu ənənəvimağazada alınmış kitabları oxuyan kimi oxumaq lazımdır. Rəqəmsalaudio versiya daha artıq imkanlar təklif edir: gecə-gündüz işləyənsaytdan (24/7) pulsuz yüklənən fayl – səs yazısıdır və ona təkcədaşınabilən və ya stasionar kompyuterdə deyil, həm də istifadəqaydası çox sadə olan, son nəslə mənsub CD-riderlər kimidaşınabilən yüksəktexnologiyalı məhsullarında və MP3-pleyerlərkimi rəqəmsal musiqi oxuyan qurğularda, hətta daha geniş yayılmışIpod qurğularında da qulaq asmaq olar. Kasetlər şəklində satılan vəyalnız köhnə maqnitofonlarda qulaq asmaq mümkün olan ənənəviaudiokitablardan fərqli olaraq, elektron audiokitablar da rəqəmsalfayl qədər yer tutur, ona görə Ipod-a yüzlərlə belə fayl yazmaq olar.

Əslində məhz MP3-pleyerlərin və Ipod-un gənclər arasında genişyayılması Nyu-York kitabxanasını bu yeni xidməti təklif etməyə vəzamanla ayaqlaşmağa vadar etdi. Bu gün kitabxana istifadəçilərinintexniki savadı əvvəlkindən daha yüksədir və layihənin məqsədi həministifadəçilərin onlar üçün münasib formatda kitablardan istifadəetməsinə imkan yaratmaqdır. Bununla əlaqədar, köhnə mütaliə üsulunufaylların dinlənməsi ilə əvəz etmək imkanı yaranır. Belə faylları istənilənvaxt və istənilən yerdə dinləmək olar. Nyu-York kitabxanası tərəfindənmaterialların verilməsi üçün müəyyən edilmiş yeganə məcburi vədəyişməz məhdudiyyətə (materiallar 21 gün müddətinə verilir) riayətedilməlidir. Nəzarət tarixi keçəndən sonra rəqəmsal audio fayl əlçatmazolacaq, çünki kitaba yerləşdiril miş “məxfi açar” onu həmişəlik

51

26 2010-cu ildə rəqəmsal qalereyada artıq 700 000 təsvir saxlanılırdı. Qeydredaktorundur

27 Bu kitabxananın saytında əlyetərli olan digər rəqəmsal kolleksiyalar: uşaqlar üçünelektron kitablar (e-books for e-kids); kitabxananın 1923-cü ilə qədər nəşr edilmişvə Google vasitəsilə skanlanmış kitablar kolleksiyası; “Scholastic” nəşriyyatının“BookFlix” saytı - hər hansı elmi mövzu üzrə “qısa film və elektron kitab”cütlükləri. Bundan əlavə, kitabxananın saytı “kitabxanaçıdan soruş” xidmətinitəqdim edir, kitabxanaçıların və kitabxana xidmətlərindən istifadə edən alimlərinvə yazıçıların bloqlarını, videomateriallarını və çap olunmuş əsərlərini yerləşdirir.Qeyd redaktorundur

vahidi tapmağa imkan verir, yəni istifadə öz profilini formalaşdır -maqda sərbəstdir: məsələn, “Gallica Classique” bölməsi təmiz elmivə universitet auditoriyası üçün nəzərdə tutulmuşdur, “Səyahətlər”mövzusu üzrə kolleksiyaların tam dəstini təklif edən “Voyage”bölməsi isə səyahətləri xoşlayan və bu sahədə peşəkarlaşmış insanlarüçün nəzərdə tutulmuşdur. “Help” bölməsi tədqiqatlar aparılmasınınnaviqasiya və münasib metodlarına dair izahlar təklif edir, istifadəçitez-tez verilən suallar bölməsinə (FAQ) istinaddakı ünvana keçib,kitabxanaya konkret sualını elektron poçtla məktubla göndərə bilər28.

54

1.1.8.3 “Qallika” layihəsi ELEKTRON KİTABXANALAR

http://gallica.bnf.fr.

“Qallika” - Fransa Milli Kitabxanasının (Bibliothèque Nationale deFrance) elektron kitabxanasıdır. Əsası 1997-ci ildə qoyulmuş“Qallika” Avropada açıq istifadə üçün ilk elektron kitabxanalardanbiri oldu. İstifadəçiləri nöqteyi-nəzərindən “Qallika” - istifadəçilərinbütün kateqoriyaları üçün açıq olan çoxməqsədli elektronkitabxanadır. Ondan ən çox ixtisaslaşmış istifadəçilərdən (elektronkitabxanaların kitabxanaçıları, tədqiqatçılar, tələbələr) ən azixtisaslaşmış istifadəçilərə qədər (təcrübəsiz istifadəçilər və ya sadəcəsaytın həvəskar ziyarətçiləri) hər kəs istifadə edə bilər. Birinci tip,yəni ənənəvi istifadəçilər üçün maneə Şəbəkənin xarakteristikalarıdeyil, İnternet mühitinin özüdür. “Qallika” istifadə edilməsi üçünxüsusi terminologiyanı bilmək tələb olunmayan ümumi xarakterlixidmətlər göstərərkən müəyyən kateqoriyada sizi maraqlandıran

53

28Qallika interfeysi fransız, ingilis, ispan və portuqal dillərində əlyetərlidir. 2010-cu ildə Qallika interfeysinə bir milyondan çox rəqəmsal sənəd (kitablar, dövrinəşrlər, əlyazmalar, təsvirlər, xəritələr, audio fayllar) daxil idi. Nümunələrdənbiri: Bayronun 1833-cü ildə ingilis dilində nəşr edilmiş “Çayld Harold” əsəri,kitaba ön söz fransız dilindədir. Rəqəmsal kitabdan və audiofayldan istifadəetmək imkanı verilir – bütün kitab fransız dilində oxunmuşdur. Bax: http://gal-lica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k206886j.r=.langFR.Qeyd redaktorundur

“Qutenberq” layihəsi heç kəsdən sabit maliyyə dəstəyi və ya siyasidəstək almır və tamamilə könüllülərdən asılıdır. “Qutenberq”layihəsinin ədəbi arxivinin fondu (Project Gutenberg LiteraryArchive Foundation, GLAF) - Missisipi ştatında (ABŞ) qeydiyyataalınmış qeyri-kommersiya korporasiyasıdır “Qutenberq” layihəsinəianələr yığır və bu vəsaitləri idarə edir.

“Qutenberq” Layihəsinin onlayn kitab kataloquna 50-dən çox dildəvə dialektdə 20.000-dən çox pulsuz kitab daxildir.2 “Qutenberq”Layihəsinin tərəfdaşlar, filiallar və resursları vasitəsilə cəmi 100.000-dən çox adda kitab əlyetərlidir. Kataloqda müəlliflər, adlar, dillər,“son daxilolmalar” və ya kateqoriyalar (kitablar, audiokitablar,maşınla yaradılan audiokitablar, musiqi əsərləri, fonoqramlar, notdəftərləri, başqa yazılar, təsvirlər, filmlər və fotoşəkillər) üzrə axtarışaparmaq olar, İstənilən eBook-un xüsusi versiyasını orqanayzerlərinvə ya smartfonların köməyi ilə yükləmək və oxumaq olar.

“Qutenberq” layihəsi - Yahoo kontentinin komplektləşdirməsiProqramının iştirakçısıdır! Bu iştirak nəticəsində kitabların metaməlumatları üzrə (müəllifə, ada, qısa təsvirə və açar sözlərə görə)axtarış aparmaq olar.

56

1.1.8.4 “Qutenberq” layihəsi ELEKTRON KİTABXANALAR

http://www.gutenberg.org/wiki/Main_Page

“Qutenberq” layihəsi - pulsuz elektron kitabların - “eBooks”- birincivə ən böyük vahid toplusudur. Layihənin missiyasının qısa şərhiniLayihənin “viki”sində oxumaq olar, orada göstərilir ki, “Qutenberq”layihəsinin missiyası sadədir: eBooks yaradılmasını və yayılmasınıstimullaşdırmaq. Deməli, missiya eBooks yaradılmasında və təqdimedilməsində marağı olan insanların hamısını maksimum mümkündərəcədə stimullaşdırmaqdan ibarətdir. Faktiki olaraq, “Qutenberq”layihəsi eBooks yaratmaq və onları müxtəlif ölkələrdə qüvvədə olanmüəllif hüququ haqqında qanunlarla bağlı məhdudiyyətlərə uyğunolaraq təqdim etmək istəyən insanlardan daxil olan bütün sorğularıntəxminən 99%-ini təmin edir.

55

29 2010-cu ildə – 30 000 ad. Qeyd redaktorundur

Bunun sayəsində istifadəçinin profilini nəzərə alaraq seçilmiştədbirləri və təklifləri bir anda görmək olar:

• peşəkarlar və biznesmenlər;• öz təhsilini artıran insanlar məsələn, tələbələr;• gənclər (26 yaşa qədər).

İstifadəçilərə təqdim edilən xidmətlər kompleksinə qlossari -muzeydə göstərilən işlərlə bağlı terminlərin təriflərinindetallaşdırılmış siyahısı; proqram - keçirilməsi zəruri olan görüşlərinsiyahısı və bütün muzey tədbirlərini əhatə edən axtarış maşınıdaxildir ki, bu da istifadəçilərin üç meyar üzrə axtarış aparmasınaimkan verir:

• vaxt müddəti və ya tarix;• tədbirin tipi (mütəşəkkil ekskursiyalar, studiyalar, musiqi,

mühazirələr, filmlər, konsertlər);• istifadəçinin profili (ziyarətçilərin bütün kateqoriyaları,

böyüklər, uşaqlar və ailələr, qruplar, əlillər).

Audio-bələdçidən (ingilis və fransız dillərində) istifadə etməklə Luvrkolleksiyalarını öyrənməkdən həzz almaq olar. Audio-bələdçiziyarətçiləri yavaş tempdə zallar üzrə aparır, sizdə xüsusi maraqoyatmış işin təsvirini oxumaq üçün audio-bələdçini “pauza” rejiminəkeçirmək olar.

Burada həmçinin, onlayn bilet kassası və suvenirlər mağazası var, əslmağaza kimi işləyən onlayn suvenirlər mağazasının daim yenilənəninformasiyası ziyarətçilərin istəklərini və alış-verişini izləməyəimkan verir.

Luvr saytı reallıqla virtuallığın inteqrasiyası və sinergiyasıkonsepsiyasının nailiyyətlərini təcəssüm etdirməklə bərabər, həm dəona görə maraqlıdır ki, onda istifadəçi əsas yerə qoyulmuşdur. Saytmütəxəssislər, gənclər, tələbələr, müəllimlər və fiziki imkanı məhdudolan insanlar üçün marşrutlar təqdim etməklə, hər bir insanın şəxsitəcrübəsini fərdiləşdirməyə imkan verir.

58

1.1.8.5 Luvr MUZEYLƏR

http://www.louvre.fr

Luvr öz elektron versiyasını onlayn rejimində təqdim etmiş ilkmuzeylərdən biri olmuşdur. Muzeyin saytı muzeyin işi: onun işsaatları, qiymətlər və ziyarət rejimləri haqqında informasiyanı əksetdirir, bu isə “real” muzeyə baş çəkmək və real virtual turlarkeçirmək fikrində olan istifadəçilərin tələblərinə cavab verir.30

Saytın baş səhifəsindən naviqasiya menyusu üzrə ziyarətçilərin 3kateqoriyası üçün girişin sadələşdirilmiş marşrutları hazırlanmışdır.

57

30 Saytın interfeysi fransız, ingilis, yapon və çin dillərində əlçatandır. Tematikminisaytlardan və məlumat bazalarından başqa, ayrı-ayrı işlərin ətraflı müzakirəsi,tematik məlumat bazaları, avatar-la səyahətlərin multimediaları və çox başqa,Luvr saytı “Cokonda” Fransanın təsviri incəsənət muzeylərinin birləşmişkataloquna girişi təmin edir. Qeyd redaktorundur

Hər marşrutda muzeyə ümumdünya şöhrəti gətirən əsərlərin mədənivə ictimai əhəmiyyəti tədqiq edilir. Marşruta qısa ön sözdə ümumiməlumatlarla yanaşı, muzey kolleksiyasından müəyyən şah əsər,müvafiq dövr və o dövrün mədəniyyəti arasında əlaqələr haqqındaanlayış verilir.

Virtual akademiya Şəbəkənin istifadəçiləri üçün fondlar haqqındabiliklər əldə etmək, onların cazibədarlığından həzz almaq və onlarınəhəmiyyətini anlamaq imkanı verir. Sankt-Peterburqa səfər etməyiplanlaşdıran vaxt, müəyyən bədii əsər haqqında əlavə məlumatlarəldə etmək istəyəndə, “marşrut”un ortasında olanda (onlayn rejimdətəqdim edilmiş materialın həcmi məhdud olanda), yaxud əvvəllərErmitaja baş çəkməsini yada salaraq bu barədə təəssüratlarını bərpaetməyə imkan verən bir vasitə kimi Virtual akademiyadan istifadəetmək olar31.

60

1.1.8.6 Ermitajın Virtual akademiyası - Virtual akademiyadırMUZEYLƏR

www.hermitagemuseum.org

Ermitajın saytı qabaqcıl təcrübə nümunələri sırasına daxil edilmişdir,çünki o, əhaliyə xidmətlər təqdim etməklə yanaşı, həm də Virtualakademiya təklif edir. Bu akademiya Sankt-Peterburqda Ermitajınonlayn müştərilərinə muzey kolleksiyalarının ən zəngin xəzinələri iləkontekstual tanışlıq üçün multimedia vasitələrindən istifadə etməkimkanı verən “marşrut-monoqrafiyalar” toplusudur. Virtualakademiya üçün hazırlanmış 6 giriş marşrutuna: Misir tarixi, Romatarixi, Bibliyanın öyrənilməsi, Cəngavərlər dövrü və Rembrandtınəsərləri, həmçinin Qış sarayının tarixi haqqında məlumatlar daxiledilmişdir.

59

31 Dövlət Ermitajının saytı rus və ingilis dilində əlçatandır. Saytın rusdilli hissəsində“Müzakirəyə dəvət edirik” bölməsi vardır. Bu bölmədə bir neçə mövzu təklifedilmişdir; hər mövzu üzrə mütəxəssisin fikri, elmi araşdırmaların materialları,təsvirlər və s. təklif edilir, həmçinin sayta müraciət edənlərin reaksiyaları dərcedilir. Qeyd redaktorundur

incəsənət, əyləncələr, moda, ev, uşaqlıq, hobbi, təbiət, etiqad vətəsəvvürlər, elm və texnika) üzrə yerləşdirilmiş eksponatlarınkolleksiyalarından ibarətdir. Kolleksiyalar həm muzey fonduna daxilolan, həm də ona daxil olmayan, həm istifadəçilərin özləri tərəfindən,həm də kolleksiyaları yaradanlar və kuratorlar tərəfindən təqdim vətəsvir edilmiş əşyaları əhatə edir. Saytın moderasiyası həyata keçirilir,yeni əhvalatlar isə saytda dərc edilməzdən əvvəl yoxlamadan keçir32.

Hər əşya öz tarixini danışa bilər: evdə və muzeylərdə olanəşyaların öyrənilməsi hesabına biliklər əldə edən ailəhttp://www.everyobjecttellsastory.org.uk/index.html

Bu layihə Şeffild universiteti yanında elmi araşdırmaları insanlarınxeyrinə yönəltməyə çalışan Biliklərin Öyrədilməsi Fondu tərəfindənmaliyyələşdirilirdi. Əvvəlcə “Ferham ailələri” adlanan bu layihəİncəsənət və Mədəniyyətə aid Elmi Şuranın “Diaspor, Miqrasiya vəİdentifikasia” Fondu tərəfindən maliyyələşdirilirdi. Layihəninməqsədi evdə olan əşyalar və Pakistan ailələrinin emiqrasiyahaqqında hekayələri arasında qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsi idi.Layihə öz sərgüzəştlərini danışmağa və onlarda olan Pakistanınmədəni irs əşyalarını bölüşməyə hazır olan 5 ailəni əhatə edirdi.Toplanmış əşyalar və əhvalatlar 2007-ci ilin mart ayında Roterhemİncəsənət Mərkəzindəki sərgidə təqdim edilmişdi.

Doklar muzeyi: Hər əşya öz tarixini danışa bilərhttp://www.dockmuseum.org.uk/Default.aspx?page=298 33

62

1.1.8.7 Hər əşya öz tarixini danışa bilər MUZEYLƏR

Kolleksiyanı istifadəçilər yaradırlar…

Viktoriya və Albert Muzeyinin, Tyne&Wear muzey kompleksi(Təbiət tarixi və qədim əşyalar Cəmiyyəti), Birmingem muzeyi vəBrayton-ənd-Qouv muzeylərinin birgə təşəbbüsü ilə yaradılmış “Hərəşya öz tarixini danışa bilər” adlı eksperimental layihə xüsusi maraqdoğurmuşdur. Muzeylərin işçiləri və rəhbərləri üçün nəzərdə tutulanbu təşəbbüs tarixi əhvalatlar danışmağın (storitellinq) muzeykolleksiyalarının zənginləşdirməsi üçün əhəmiyyətini tədqiq edir.İctimaiyyətdən muzey kolleksiyalarından eksponatlara birbaşaaidiyyəti olan əhvalatlar barədə danışmağı xahiş etmişdilər. Layihədəistifadəçilər tərəfindən generasiya edilən kontent potensialındanəhalinin maraqlarına uyğun olaraq bədii kolleksiyalarla qarşılıqlıtəsirin yeni üsulunun yaradılması üçün istifadə edilmişdir.

Layihənin missiyası əsas səhifədə açıqlanırdı. Orada yazılmışdı ki,“Hər əşya öz tarixini danışa bilər” – kimisə maraqlandıra biləcəkəşyalar haqqında eynilə bizim hamımız kimi insanlar tərəfindənyazılmış hekayətlərin toplusudur. Əgər bir insanın babasının saatıonu heyran edirsə, yaxud əgər bir insan onda olan kolleksiyanıntarixli barədə başqaları ilə bölüşmək istəyirsə, o həmin əhvalatı bulayihəyə göndərə bilər və onun kolleksiyasında olan əşyalar haqqındabaşqalarının nə düşündüyünü öyrənə bilər.

Layihədə necə iştirak etmək olar: Siz sadəcə olaraq, xüsusilə xoşunuzagələn əşyanı seçməli, onun bir və ya iki təsvirini yükləməli və həminəşya ilə əlaqədar danışmaq istədiyiniz əhvalatın adını və mətnini, yaxudaudio- və ya video-yazını göndərməlisiniz. Layihə təhlükəsizlik vəmüəllif hüquqları məsələlərinə xüsusi diqqət yetirir.Saytın muzey fondlarına həsr edilmiş hissəsi muzey işçiləritərəfindən yaradılmış materiallarla məhdudlaşmır. İstifadəçilərfondlar barəsində öz şərhlərini ifadə edə və hətta fondlarla bağlıəhvalatlar yerləşdirə bilərlər. Beləliklə, sayt 9 əsas kateqoriya (təsviri

61

32 http://www.vam.ac.uk/vastatic/microsites/1303_every_object/. Muzeyinsaytında “Things to do” bölməsi var. Bu bölmədə istifadəçilərin özlərinin nə isəetməsi üçün müxtəlif növ imkanların böyük siyahısı təklif edilir – bloqlar,müsabiqələr və bir çox başqa şeylər; həmçinin, poster, albomun üzlüyü, üzükdizaynı və s. yaratmaq olar. Qeyd redaktorundur33 Saytın bu bölməsi əlçatmazdır (mart 2010). Muzeyin saytıhttp://www.dockmuseum.org.uk/Default.aspx?page=0 . Qeyd redaktorundur

1.1.8.8 Avstraliyanın Milli arxivi - Virtual zalARXİVLƏR

http://vroom.naa.gov.au/

“Virtual qiraət zalı” layihəsi Avstraliya Milli arxivinin təşəbbüsü iləvə onun tərəfindən hazırlanmışdır34. O, Avstraliya hökuməti Milliarxivində saxlanılan rəqəmsal sənədlərin daim genişlənənkolleksiyalarını diqqətlə tədqiq etmək üçün onlayn mühit yaradır.“Virtual oxu zalı” aşkar ifadə edilmiş maarifləndirici istiqamətəmalikdir. 2006-cı ildə reallaşdırılmış bu layihə “Orta məktəb üçün ənyaxşı sayt” adına layiq görülmüşdü.Saytın əsas məqsədləri:

• XX əsrin Avstraliyanın tarixində ən mühüm hadisələr və möv -zular üzrə sənədlərlə işləmək üçün onlayn alət təklif etmək;

64

Muzey kolleksiyalarında olan əşyaların əhəmiyyəti çox vaxt buəşyaların necə görünməsindən və nə üçün nəzərdə tutulmasından yox,yerli əhalidən və bu əşyalar haqqında danışılan əhvalatlardan asılıolur. Veb-saytın bu bölməsi onu göstərmək üçün yaradılmışdır ki, Sizdoklar Muzeyinə gələndə ilk baxışda göründüyündən daha çox şeyöyrənə bilərsiniz. Əşyaların modelləri daimi ekspozisiyada təqdimedilmişdir. Siz istinadlar üzrə hərəkət edərək, kolleksiyalara daxilolan başqa əşyaları görə bilərsiniz, onlar haqqında daha çox şeyöyrənə bilərsiniz, bu əşyalar öz tarixlərini danışmağa kömək edirlər.

63

34Saytın bu bölməsi Təhsil Federasiyası (The Le@rning Federation) ilə birgəhazırlanmışdır. Qeyd redaktorundur

• müəyyən mövzuya aid yazılar üzrə naviqasiyanı;• mövzu və ya il üzrə yazıların axtarışı.Yazılar üzrə naviqasiya tematik təsnifata əsaslandırılmışdır.“Danışan” teqlərdən istifadə təsnifat sistemini istifadəçi üçün dahaintuitiv etməyə imkan verir, bu halda istifadəçi tədricən öz seçiminioptimallaşdıraraq sonda onu maraqlandıran materialı tapa bilər.

Tədqiqat funksiyası hər bir istifadəçinin sadəcə açar sözlər üzrə və yasənədin tarixinə görə axtarış aparmasına imkan verir. Naviqasiyavaxtı olduğu kimi, bu halda da istifadəçi yazıları onlarda arxivyazısına aidiyyəti olan maarifləndirici kontentin mövcud olub-olmaması əlamətinə görə filtrasiya edə bilər.

66

• tədqiqatları və işləri arxiv yazıları (rəqəmsal sənədlər, şəkillər,xəritələr, plakatlar, filmlər və s.) ilə bağlı olan müəllimləri vəşagirdləri dəstəkləmək.

Layihə aşağıdakı auditoriya üçün nəzərdə tutulmuşdur:• şagirdlər (ibtidai və orta məktəblər);• müəllimlər və tərbiyəçilər.

Saytın baş səhifəsi çox sadə və funksionaldır. O, onlayn məlumatbazaları üçün tipik strukturdan istifadə edir: bu, bir tərəfdən, saytadaxil olmasının dəqiq məqsədi olmayan həvəskar istifadəçinindiqqətini cəlb edən “redaksiya pəncərəsi”; digər tərəfdən, dəqiqinformasiya tələbləri olan istifadəçilər üçün daha münasib olanresurslara giriş nöqtəsidir.

“Baxmağa dəyər” bölməsinin baş səhifəsində 3 arxiv yazısı təqdimedilir. Vaxtaşırı yerlərini dəyişən redaksiya bölmələri kimi təqdimedilmiş bu arxiv yazıları istifadəçidə maraq oyadır və onun diqqətinicəlb edir.

İstifadəçi menyu başlıqlarından birini (məsələn, “Avstraliya –imkanların ölkəsi” başlığını) basıb, şəkillərdən və təsvirielementlərdən ibarət olan arxiv yazısına çıxır. Onların arasındamüəyyən mövzu üzrə resursları identifikasiya və təsnif edən teqlərrolunda çıxış edən açar sözlər də vardır. Bəzi yazılar “İnformasiyapəncərəsi” səhifəsi ilə müşayiət olunur; həmin səhifədə rəqəmsalyazının məzmunu araşdırılır və onun maarifləndirici dəyəri artır; busəhifədəki əlavə ideyalar, tarixləri və informasiya istifadəçilərinmüvafiq resursa marağını stimullaşdırır.

“Virtual zal” qeydiyyata alınmış istifadəçilərin müəyyən yazıları özşəxsi sahəsində “saxlamasına” və onlara sonrakı iş üçün qeydlər vəşərhlər əlavə etməsinə imkan verir.

“Tədqiqat” funksiyası 2 giriş metodu təklif edir:

65

layihə tarixi mövzu üzrə bütün həyat boyunca təhsil və təlimə həsredilmişdir.

“Yalnız körpələr üçün” 8 müxtəlif interaktiv resursa yol açan, sadə,amma çox maraqlı dillə yazılmış səhifə həm də Dövlət arxivinintəqdimatı kimi işləyir.

1. “Tüdorlar – cəngavər yarışları” - bu oyun gənc virtualcəngavərlərin yaraq-əsləhələr seçməsinə və yarışda iştiraketməsinə imkan verir. Oyunun hər mərhələsində köməkçı carçıistifadə edilən sözlər və anlayışlar (heraldika, yaraq-əsləhələr,atlar, cəngavərin rolu və s.) haqda qiymətli informasiya verəbilər.

2. “Tüdorlar dövründə Hekninin virtual dünyası” - tarixitədqiqatların məlumatları əsasında Tüdorlar dövründə Londonyaxınlığında yerləşən Hekni şəhərinin üçölçülü virtualrekonstruksiyası. Sayt İngiltərənin bu orta əsr şəhəriningündəlik həyatı, inşaat texnikası və tipik yerləri haqqındazəngin informasiya verir.

3. “Qatar” gənc ziyarətçiləri dənizin lap sahilinə qədər gedənvirtual qatar yaratmağa dəvət edir. Bu qatar oyunu “TrivialPersyut” adlı stolüstü oyunun təsiri altında yaradılmışdı; oyalnız bu şərtlə davam edir ki, oyunçular tarix və adətlər üzrəsuallara doğru cavablar versinlər.

4. “Kraliça Viktoriya dövründə cinayətlər” - bu oyunziyarətçilərə “konsteblə çevrilərək küçələrdə patrul xidmətiçəkməyi, cinayətkarları tutmağı və onlara cəza təyin etməyi”təklif edir. Hadisələr XIX əsrin ortalarında cərəyan edir. Buinteraktiv (tarixi suallara cavab verməyi tələb edən) oyununbəzi fraqmentləri cinayətkarlıq və onunla mübarizə haqqındaorijinal tarixi sənədlərə əsaslanmışdır.

5. “Multimart sizin evdə” oyunu istifadəçini “dükan-dükanoynamağa və dünyanın müxtəlif ölkələrindən məhsullar almaqüçün çeklər udmağa” dəvət edir. Oyunun mənası ondanibarətdir ki, İngiltərədən böyük köçürülmənin iki yüz illiyiniəhəsr edilmiş böyük əyləncə gecəsi təşkil etmək lazımdır;

68

1.1.8.9 Böyük Britaniya Dövlət arxivi –

Yalnız körpələr üçün ARXİVLƏR

http://www.nationalarchives.gov.uk/teachers/kids.htm35

Böyük Britaniya Dövlət arxivinin zəngin və yaxşı təşkil olunmuşsaytı çərçivəsində uşaqlar üçün “Yalnız körpələr üçün – uşaqlar üçünoyunlar və məşğuliyyətlər” adlı interaktiv oyunlar seriyası vardır.Bu resurslar “Təhsil əyrisi” adlanan daha böyük layihənin hissəsinitəşkil edir. “Tarixi canlandıraq” şüarı altında həyata keçirilən bu

67

35 Bu səhifə http://www.nationalarchives.gov.uk/education/students/activities-and-games.htm ünvanına köçmüşdür. 2010-cu ildə həmin səhifədə artıq 17 oyun vəviktorina təqdim edilmişdir. Arxivin saytının “Təhsil” bölməsi “müəllimlər üçün”və “oxuyanlar üçün” zonalara bölünmüşdür və buraya bir neçə mövzu üzrədərslərin işlənməsi, virtual sinif otağı və xüsusi olaraq məktəb təhsilinəyönəldilmiş bir sıra başqa yarımbölmələr daxildir. Qeyd redaktorundur.

1.1.8.10 Berlinale – Berlin beynəlxalq kino festivalı

http://www.berlinale.de/en/HomePage.html

MÜVƏQQƏTİ TƏDBİRLƏR

Berlin beynəlxalq kino festivalı – bütün dünyanı təmsil edəninsanların iştirak etdyi bir tədbirdir: bu festivalda hər il,tamaşaçılardan başqa, dünyanın müxtəlif ölkələrindən 19.000 peşəkarvə 4.000 akkreditə edilmiş jurnalist iştirak edir. Müsabiqədə 400-əyaxın film nümayiş etdirilir.

Veb-saytda tamaşaçılar üçün ümumi informasiyalara və xidmətlərə(festivalın proqramının və keçiriləcəyi yerlərin təqdimatındanbaşlamış, biletlərin onlayn satışına və reklama qədər), eləcə dəxəbərlərə və məxsusi jurnalistlər üçün xidmətlərə həsr edilmişbölmələr var. Jurnalistlər akkreditasiya, görüşlər təyin edilməsi və

70

istifadəçilərdən dünyanın istənilən ölkələrində çeklər üzrəbazarlıq etməyi xahiş edirlər.

6. “Şifrlər üzrə mütəxəssis” oyunu “Fransız casuslarının istifadəetdiyi əsl şifrləri tətbiq etməklə şifrlənmiş xəbərləri göndərməkvə qəbul etmək” imkanı verir.

7. “Cinayət və cəza!” oyunu tarixin müxtəlif dövrlərində mövcudolmuş cinayətlərə, məhkəmə fəaliyyətinə və cəzalara həsredilmiş iki ayrı-ayrı oyundan ibarətdir. Qanunu kim müəyyənedir? “Qanun” nədir: “Gah uğurlu, gah uğursuz döyüşlər” və“Təqsirkardırmı”? Hakimi yalnız mövzu üzrə konkret suallaracavablar əsasında müəyyən edirlər. Təbii ki, həmin suallarayalnız müvafiq materialları və sənədləri oxuyandan sonracavab vermək olar.

8. “İkinci Dünya müharibəsi gedir: nə siz edəcəksiniz?”. Buoyun hər biri İkinci Dünya müharibəsi dövrünə aid olan üçmüxtəlif oyundan ibarətdir: Bomba sığınacağı, Müharibəvaxtı ərzaq məhsullarını necə almalı və Blitskriqdən necəxilas olmalı. Əvvəlki oyunda olduğu kimi, bu oyunda da tarixisuallar arxiv sənədləri əsasında təqdim edilmiş və yüksəkkeyfiyyətli qrafika ilə təchiz olunmuşlar.

69

1.1.8.11 İtaliya elm portalı

http://www.ricercaitaliana.it36

ELM VƏ TƏHSİL XİDMƏTLƏRİ

İtaliyanın milli elm portalı CINECA - İtaliya UniversitetlərarasıKonsorsium tərəfindən yaradılmış və Dövlət Təhsili, Universitetlərvə Tədqiqatlar Nazirliyi (MIUR), habelə elmi təşkilatlar vəuniversitetlər tərəfindən dəstəklənmişdir. Bu portalın köməyi iləvətəndaşlar iqtisadiyyatın bütün (milli, dövlət, özəl, elmi və qeyri-elmi) sektorlarından olan tədqiqatçılarla həm tətbiqi, həm də ümumitədqiqatlar sahəsində əlaqə yarada bilərlər. Portal vətəndaşların bütünkateqoriyaları və xüsusi kateqoriyalara aid istifadəçilər (tələbələr,

72

foto-sessiyaların təşkili ilə əlaqədar onları maraqlandıran istəniləninformasiyanı ala bilərlər.

Onlayn xidmətlər arasında “My Berliner”-i xüsusi qeyd etməklazımdır – bu şəxsi sahəyə giriş hüququ yalnız qeydiyyatdan sonraverilir. Bu sahədə istifadəçilər özləri tarixlərin yazısı və müsabiqədəiştirak edən filmlər haqqında görüşlər, informasiya və press-relizlərvaxtı üçün şəxsi sahəni idarə edə bilərlər.

Real vaxt rejimində axın şəklində videoya baxışda qeydiyyatsıziştirak etmək olar. Burada müsabiqənin ən vacib anları: mükafatlarıntəqdim edilməsi və filmləri festivalda iştirak edən prodüserlərinmətbuat konfransları göstərilir. Veb-saytda filmlərin bütün klipləriəlçatandır. Bundan başqa, əvvəllər keçirilmiş bütün festivallara aidvideoları arxivdə tapmaq və onlara baxmaq olar.

Berlinale veb-saytında axtarış maşınının köməyi ilə birinci Berlinbeynəlxalq kino festivalının keçirildiyi 1951-ci ildən başlayaraq vaxtüzrə axtarış aparmaq olar. Axtarış maşınında müsabiqə filmləri vəmünsiflər haqqında informasiya heyəti, press-relizlər, fotoşəkillər vəvideomateriallar olur.

71

36 Sayt italyan dilindədir. Qeyd redaktorundur

edilir; məsələn, klaster təhlili (avtomatik olaraq qruplar şəklindəbirləşmə) metodları redaktorun işində ona kömək edir, çünki əsastematik qrupların eyniləşdirməsi üçün imkanlar açır. Sistem mövzularüzrə alınmış informasiyanı avtomatik təşkil edir, bu isə kontentvahidlərinin sayı üzrə ən əhəmiyyətli mövzuları müəyyən etməyəimkan verir. Bundan başqa, ümumi terminologiyadan istifadə edən,lakin bir-birindən fərqli olması aşkar görünən mövzular arasındaəlaqələr seçilir.

Nazirlik tərəfindən işlənib hazırlanmış təsnifat sayəsində tədqiqatfəaliyyətini portalda təhlil etmək olar. Bu təsnifat elmi-texnikimövzular, onların coğrafiyası və bəzi hallarda, strateji proqram üzrətədqiqatları əhatə edir. Biznes üçün maraqlı materialın axtarışınısadələşdirmək məqsədi ilə müəllif hüququnun səviyyəsi üzrətəsnifat daxil edilmişdir. Təsnifatla əlaqədar işlər əl ilə görüləcəyihalda bu sahədə çoxsaylı mütəxəssislər qrupunun iştirakı və xeylimüddət lazım gələrdi. “İtalyan tədqiqatları” halında isə mətnlər üçünavtomatik çeşidləyicilərdən istifadə etmək qərara alınmışdır. Beləçeşidləyici qabaqcadan təsnif edilmiş sənədlər qrupunda münasibkateqoriyaların xarakteristikalarını tanımağı “öyrənir” və istənilənyeni sənədi hər hansı kateqoriyaya uyğun olaraq təsnif edə bilir.

74

universitetlər və biznes) üçün nəzərdə tutulmuşdur. Onun əsasvəzifəsi həm iri, həm də kiçik tədqiqat layihələrini, ilk növbədə,təşkilatların laboratoriyalarında və sonsuz böyük və sonsuz kiçikölçülü təbii laboratoriyalarda (kosmosda, Yerdə və suda) həyatakeçirilən layihələri üzə çıxarmaqdır.

Portalın ikinci vəzifəsi - İtaliyada elmi fəaliyyətin əlaqələndirilməsivə beynəlxalq aləmdə onun rolunun artması üçün münasib vasitətəklif etməkdir. Layihələr iki dildə - italyan və ingilis dillərində təsviredilir. Portal həm də biznes, elm aləmi ilə biznes aləmi arasındabiliklərin mübadiləsi və onların birgə fəaliyyətinin reklamı məsələləriilə məşğul olur. Bu məsələ texnologiyaların elm aləmindən biznesaləminə ötürülməsinə və nəticələrin tətbiq sahəsinin genişlənməsinəimkan yaradan vasitələrin köməyi ilə həyata keçirilir.

“İtalyan tədqiqatları”nın əsas iştirakçıları elmi işçilərdır. Onlarixtisaslaşdırılmış milli və beynəlxalq jurnallarda dərc edilmiş elmiməqalələr haqqında materiallar, sənədlər və informasiya göndərərəkportalı təzələyirlər.

Portalın redaktorlar kollektivi onun işlək vəziyyətdə olmasını təminedir, istifadəçilərin marağını stimullaşdırmaq, naviqasiya və oxumaprosesində onlara kömək göstərmək üçün işlərin və tədqiqatlarıntəsvirini sadə dildə yazılmış icmallar, analizlər və müsahibələrşəklində təqdim edir.

Redaktorlar kollektivi müxtəlif layihələrin ən mühüm mövzularınınidentifikasiya edilməsinə töhfə verməklə bərabər, məlumatınavtomatik təhlilini, müvafiq informasiyanın axtarışını və alınmasınıhəyata keçirməyə imkan verən “mətnlərin daranması”texnologiyalarından istifadə edir. Axtarışın mövzusu fənlərarasıdır.Müəyyən mövzu üzrə başlıqların sadəcə oxunması qeyri-peşəkarafənlərarası əlaqələr arxasında real mövzunu görməyə və ya buəlaqələri aşkar etməyə imkan vermir. Bu məqsədlə “mətnlərindaranması” texnologiyası metodlarının köməyi ilə bütün mətn təhlil

73

öz tədqiqatları üçün materialların onlayn axtarışını həyata keçirdiyinigöstərmişdir.“Academic Directory”-dəki məqalələr müəllif hüquqlarınınsahiblərinin tam razılığı ilə bilavasitə aparıcı beynəlxalq alimlərtərəfindən təqdim edilmişdir. Tələbələr məqalələri araşdıraraq və ilkmənbələrin mötəbərliyinə arxayın olaraq, öz diplom işlərindəonlardan sitatlar gətirə bilərlər. Bundan əlavə, indi tələbələr orijinalreferat kimi qələmə verilən yeni işlərdə İnternetdə tapılmış işlərinfraqmentlərini “kəsib yapışdırmalı” olmayacaqlar.

Bölmələrdən biri elmi işlərin yazı üslubuna aid vəsaitlərə həsredilmişdir. Bu vəsaitlərdə xülasəni, referatı, tezisləri və ya qısatərcümeyi-halı (CV) necə yazmaq lazım olduğu aydınlaşdırılır.Portalın istifadəçilərinə hər bir məqaləni şərh etmək sosialşəbəkələrin vasitələri sayəsində məqalələri mübadilə etmək imkanıverilir.

Portalın funksiyaları professorlar və müəllimlər üçün maraqlıdır,çünki onun köməyi ilə onlar tədqiqatlar haqqında informasiyanı tapavə öz həmkarlarının işinin nəticələri haqqında məlumat əldə edəbilərlər. Soraq məlumatının mənbəyi olan portal onların məşğələlərəhazırlıq prosesində vaxta qənaət etməsinə kömək edə bilər.

76

1.1.8.12 UK-student.net ELM VƏ TƏHSİL XİDMƏTLƏRİ

http://www.uk-student.net

“UK Student” - universitetlərin tələbələri və müəllimləri üçünnəzərdə tutulmuş Britaniya portalıdır. O, referatlar və yadissertasiyalar hazırlamaq üzərində işləyən tədqiqatçılar üçün onlayntəhsil resurslarının məlumat kitabçasını təklif edir. Məlumat kitabçasıbritaniyalı və əcnəbi alimlər tərəfindən tələbələr üçün yazılmış genişhəcmli məqalələr toplusudur. Məlumat kitabçasının məqsədi - elmimühitdə plagiat riskini azaltmaqdır.Plagiat haqqında müzakirələr - universitetlərdə və elmi dairələrdə,həqiqətən, əhəmiyyətli mövzuya çevrilmişdir. “Times” jurnalı tərə -findən aparılmış sorğunun (http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/education/article630886.ece) nəticələrinə görə, uni -versitet tələbələrinin üçdə biri ideyaları kitablardan və ya İnternet -dən qanunsuz “kopyalamasını” etiraf etmiş, hər on nəfərdən biri isə

75

fənləri baş səhifənin sol hissəsində əsas menyuda sadalanmışdır.İstifadəçi bu menyuda onu maraqlandıran bölməni seçə bilər:yeniliklər; kollecin həyatından xəbərlər; müdiriyyətin tərkibi; dərscədvəli; altıncı sinif; kollecin həyatı; fotoşəkillər və imtahanlar.

Sayt həmçinin istifadəçilərin bülleten və göndərmə siyahıları almaqüçün qeydiyyatdan keçməsinə imkan verir. Əsas menyudan həm dəkollec tərəfindən təqdim edilən iki ixtisaslaşdırılmış xidmətə çıxmaqolar: Virtual tədris mühiti (VLE) və ccfplus.com, həmin xidmətlərəgiriş BLOG düyməsini basmaqla həyata keçirilir. VLE38 - şagirdlər vəmüəllimlər arasında analiz və kommunikasiya üçün faydalı onlaynvasitələr qrupundan istifadə edilməsi hesabına təlimi optimallaşdıranproqram mühitidir. VLE bir sıra başqa vasitələr, o cümlədən anketlər,tələbələrdən ibarət qrupların təşkil edilməsi, kontent, viki, bloq vəRSS-lər göndərmək xidmətlərini təklif edir.

Bütövlükdə, bu layihənin məqsədi tələbələrin kommunikasiyasını vətəlimini yaxşılaşdırmaqdır. Finçli Xristian kolleci VLE-nin solsütununda məktəb fənlərinin siyahısını görmək olar: Siz (saytdaqeydiyyatdan keçəndən sonra) siyahıda göstərilən tədris fənlərindənbirinə uyğun düyməni basmaqla və ya onun adını daxil etməklə, bufənn üzrə materiallara və müəllimlər, onların xarakteristikalarıhaqqında informasiyaya və onların sayt üçün təqdim etdiyimateriallara giriş əldə edə biləcəksiniz.

Səhifənin mərkəzi hissəsində bloq yerləşdirilmişdir, siz həmin bloqaöz şərhlərinizi əlavə edə bilərsiniz.Siz qeydiyyatdan keçmiş və hazırda saytda olan istifadəçilərinsiyahısını görə bilərsiniz; Siz istifadəçi adını seçməklə onun haqqındainformasiya ala bilərsiniz. Burada həmçinin, BBC-dən gö tü rülmüşxəbərlər üçün yer və yeni sözlərin mənası izah edilən böl mə var, bubölmə hər həftə yenilənir. Ccfplus.com ccflearning.com (VLE)-ningenişləndirılmiş və inkişafetdirilmiş variantıdır.

78

1.1.8.13 Xristian kolleci, Finçli, Böyük Britaniya

http://ccflearning.com/school/37

ELM VƏ TƏHSİL XİDMƏTLƏRİ

Finçli Xristian kolleci təxminən 1.000 nəfərin təhsil aldığı ortaməktəbdir. Londonda, Şərqi Finçli rayonunda yerləşən bu məktəbinveb-saytı şagirdlərə, professorlara və valideynlərə informasiya vəxidmətlər təqdim edir. Saytın baş səhifəsi çərçivəyə alınmışdır,burada müxtəlif tematik sahələr üzrə informasiya göstərilir. Tədris

77

38 http://212.85.13.29/vle/ Qeyd redaktorundur

372008-ci ildə sayt strukturu dəyişdirmiş və http://www.ccfplus.com/school/ünvanına köçmüşdür. Hazırda həmin sayt bu bölmədə göstərilən təsvirə tamuyğun deyil. Burada təsvir edilmiş xidmətlərin çoxu qeydiyyatdan keçmişistifadəçilər üçün e-portal (http://212.85.13.28/eportal/index.jsp) vasitəsilə təqdimedilir. Qeyd redaktorundur

1.1.8.14 Konqres Kitabxanasının “Amerikanın Yaddaşı” layihəsi

MƏDƏNİYYƏT ÜZRƏ PORTALLAR

http://memory.loc.gov/ammem/index.html

Konqres Kitabxanasının rəhbərliyi altında həyata keçirilən“Amerikanın Yaddaşı” layihəsi üzərində iş 1990-cı ildə başlanmışdı.Bu layihə Konqres Kitabxanasının kitab və audiovizual irsininrəqəmləşdirməsi proqramı ilə bağlı idi. Layihənin məqsədi rəqəmsalformatda “milli yaddaş” yaradılması idi. Pilot mərhələsi başaçatandan sonra “Amerikanın Yaddaşı” layihəsi “Milli elektronkitabxanalar proqramı”nda aparıcı layihə oldu. Konqres Kitabxanasıtərəfindən dəstəklənən bu proqramın məqsədi KonqresinKitabxanasının, dövlət təşkilatlarının və özəl təşkilatlarınkitabxanalarının fondlarında olan rəqəmsal irsdən onlayn rejimdə

80

ITunes store saytına daxil olmaqla təhsil mövzusu üzrə mp3 və mp4fayllarını öz kompyuterinizə pulsuz yükləyə bilərsiniz; eyni yerdəSiz müxtəlif fənlər üzrə bloqlar tapacaqsınız.

Siz mövzunun adını basaraq, həmin mövzu üzrə qısa xülasəni vəmüxtəlif qoşma faylları (mətn faylları, mp3 və ya mp4) görə və yahəmin mövzu üzrə öz şərhinizi əlavə edə bilərsiniz.Sizi maraqlandıran mövzunu bilavasitə servisin baş səhifəsindənəlyetərli olan siyahıdan və ya mətn üzrə sərbəst axtarış yolu ilə seçəbilərsiniz.

Siz bu servisdən həm də materialı onlayn formada üzvi surətdəaşağıdakı qruplar üzrə bölən səhifəyə çıxa bilərsiniz:

• məktəb xəbərləri saytı;• məktəb VLE saytı;• məktəb audio və video saytı;• məktəb fotoşəkilləri saytı.

79

“Nə”, “Harada” və “Nə vaxt” modelinə uyğun olaraq təşkil edir vəistifadəçinin mental parametrlərinə uyğunlaşmağa imkan verir.İstifadəçi resursların tematik axtarışından başqa, həm də tarixi dövr,resursun tipi və yeri üzrə naviqasiyanı həyata keçirə bilər. Saytın ənçox “redaktə edilən” bölməsi redaksiya komitəsinin tabeliyində olan“Kolleksiyanın əsas sənədləri” bölməsidir. Bu bölmə kolleksiyalaravə resurslara girişi aktivləşdirmək məqsədi ilə müəyyən müddətərzində hər dəfə 2 kolleksiyanı işıqlandırır, əks halda həminkolleksiyalar və resurslar ucsuz-bucaqsız rəqəmsal irs dənizindəitirilə bilər.

Onlayn resurslara istiqamətləndirilən “redaktə edilən” yolun tətbiqedilməsi - istifadəçiyə yönəldilmiş kommunikasya strategiyasınıntərkib hissəsidir. Xüsusilə elektron kitabxanalarda əlyetərliinformasiyanın həcmi o qədər böyükdür ki, həvəskar, lakin tematiknaviqasiyadan istifadə etməyə öyrəşməmiş və ya sadə axtarışınnəticələrindən qorxuya düşmüş istifadəçi naviqasiyadan istifadəetməkdən vaz keçə bilər. Kitabxana saytlarının istiqamətləndiriləntəhkiyə komponenti həvəskar, axtaran, amma qeyri-peşəkaristifadəçilərin tələbatını təmin etməli olan çox ümidverici dizayntəklif edir.

Əgər “Amerikanın yaddaşı” layihəsinin əsas vəzifərindən biri“Amerika təcrübəsini” təşkil edən hər hansı axtarışa köməketməkdirsə, onda tamamilə təbiidir ki, bu layihə müəllimlərə sinifləişləmək üçün lazım olan metodika və materiallar təklif etməklə təhsilmüəssisələrinə kömək edir. “Müəllimlər” bölməsi tədris fəaliyyəti iləməşğul olan insanların ehtiyaclarının təmin olunmasına yönəldilmişfunksiyalar və yarımbölmələr kompleksi təklif edir. Amerikanınümumi tarixi və mədəniyyəti kimi mövzular üzrə müəllimlərin özləritərəfindən hazırlanmış pedaqoji kurslar istifadəçilərin geniş əhatədairəsi üçün əlyetərli olurlar. “Amerikanın Yaddaşı” layihəsininelektron resurslarına əsaslanan maarifləndirici oyunlar və oyundərsləri kolleksiyası şagirdlərin öyrənmək və təhsil almaq həvəsinistimullaşdırır. Kolleksiyalar arasında keçidlər müəllimlərə

82

tamamilə pulsuz və sərbəst istifadə imkanı verilməsidir. Rəqəmsalirsə yazılı və səsli sənədlər, səsyazmalar, fotoşəkillər, illüstra si yalar,qravürlər, filmlər, coğrafiya xəritələri və not yazıları daxildir.

Sayt sırf təhsil və informasiya məqsədləri güdən istifadəçilərinaşağıdakı kateqoriyaları üçün nəzərdə tutulmuşdur:

• müəllimlər;• tələbələr və tədqiqatçılar;• mütəxəssis olmayan həvəskar insanlar.

Hər üç hədəf auditoriyasının tələblərini təmin etmək üçün, saytın başsəhifəsi naviqasiyanın və resurslara müraciətin 3 istiqamətini təklifedir:

• “Kolleksiyalarda tematik axtarış” bölməsi istifadəçilərə fənnyönümlü naviqasiya sistemi vasitəsilə resurslara müraciət etməkimkanı verir;

• “Kolleksiyanın əsas sənədləri” bölməsi istifadəçiləri xüsusimaraq doğuran elektron resurslar kolleksiyalarının mövcud luğuhaqqında məlumatlandırır. Beləliklə, bu bölmə “süjet-hekayə”naviqasiya marşrutları təklif edir. Baş redaksiya komitəsinin ta-beliyində olan bu soraq kanalı mürəkkəb, amma mühüm birvəzifəni yerinə yetirir: heç bir konkret tədqiqat həyata keçir-məyən və konsultasiyalar üçün dəqiq sualları olmayan,mütəxəssis olmayan həvəskar istifadəçilərə kömək edir.

• “Müəllimlər” bölməsi “müəllimlərin nöqteyi-nəzərlərinin” ifa -dəsi kimi seçilmiş əsas resurslardan istifadə üçün xüsusi kanaltəklif edir. Bu bölmə ümumi həcmi 7 milyondan çox elektronsənəddən ibarət olan kolleksiyadan yuxarı siniflərdə məşğələ -lər keçirilərkən faydalı ola biləcək materialları seçir və təklifedir.

Tematik konsultasiya xüsusilə faydalıdır, çünki bu halda istifadəçibir mövzu çərçivəsində biliklərin tədricən təkmilləşdirməsi yolu iləresursları axtara bilər. Saytda bütün kateqoriyalar sadə və aydın dildətəqdim edilmişdir. Tematik naviqasiya axtarış interfeysini “Kim”,

81

1.1.8.15 TEL – Avropa kitabxanası

MƏDƏNİYYƏT ÜZRƏ PORTALLAR

http://www.theeuropeanlibrary.org39

Avropanın 23 milli kitabxanasından, demək olar ki, 150 milyonsənədə (biblioqrafik yeniliklərə və elektron sənədlərə) birləşdirilmişmüraciət imkanı verən TEL portalının öz qarşısına qoyduğu məqsədhəmin kitabxanaların bilik, informasiya və mədəni kontentinindəyərinin artırmaqdan ibarətdir. Layihə informasiyaya ümumi açıqmüraciət və Avropa mədəni irsinin müxtəlifliyini inkişaf etdirməkimkanlarını genişləndirir.

84

şagirdlərdə rəqəmsal materialların müqayisəsi əsasında tənqididüşüncə tərbiyə etməyə kömək edən təsirli vasitədir. Portalınmüəllimlər və onların peşəkar inkişafı üçün nəzərdə tutulmuş sahələridə faydalıdır, çünki onlar tematik biblioqrafiyalar kimi ideya vəmaterialları mübadilə etməyə və çatda ünsiyyət saxlamağa imkanverirlər.“Kitabxanaçıdan soruş” – bu adi onlayn xidmətin vəzifəsibiblioqrafik informasiya axtarışı vaxtı istifadəçilərə kömək etməkdir.İstifadəçi forumlar və ya sinxronlaşdırılmış danışıqlar (çat) kimivasitələrdən distant rejimdə istifadə edərək asanlıqla lazımlı köməyiala bilər.Son olaraq, çox effektiv onlayn Help sistemini qeyd etmək istərdik.Bu sistemə əsas naviqasiya menyusundan və tematik naviqasiyadanqoşulmaq olar. Naviqasiyanın stili aydın və effektivdir. Vəziyyətdənvə naviqasiya kontekstindən asılı olaraq köməyin müxtəlif növləritəklif edilir: multimedia kontentindən istifadədə kömək, resurslarüzrə tematik naviqasiyada kömək və ya tez-tez verilən suallaracavablar. “Əlaqələr” bölməsi istifadəçilərə Konqres Kitabxanasınınəməkdaşları ilə qarşılıqlı əlaqə saxlamaq: informasiya sorğusuvermək və öz şərhlərini etmək, texniki xarakteli, çap və ya dilxətalarına münasibət bildirmək imkanı verir.

83

39 Portalın interfeysi 37 dildə, o cümlədən rus dilində də əlyetərlidir. LayihədəRusiya Milli Kitabxanası və Rusiya Dövlət Kitabxanası iştirak edir. Qeydredaktorundur

buraxılışının xidməti, təcrübəsiz istifadəçilər üçün rəhbər vəsait vəaxtarışın hər mərhələsində təqdim edilən kömək bölmələri – bütünbunlar portalın istifadəçiyə istiqamətlənmiş olmasına dəlalət edir.

86

Kontentin nümayişi bu dəyərləri əks etdirir: portal kooperativ və“milli” təbiəti vurğulamağa çalışır və hər kəs hansı resursun hansıkitabxana, OPAC və ya xüsusi kolleksiya tərəfindən verilmişolduğunu asanlıqla müəyyən edə bilər. Müxtəlif dillərdən istifadəedilməsi hər bir ölkənin xüsusiyyətlərinə tam hörmət bəsləməkləbərabər, unifikasiyaya nail olmaq cəhdini vurğulayır. Ana səhifəistifadəçini intuitiv olaraq “Quql tipli” formanın köməyi ilə sadəaxtarış aparmağa dəvət edir və çox konkret kateqoriyalar üzrə onudəqiqləşdirməyə imkan verir: kolleksiyaların standart siyahısı, xəritəvə atlaslar, kartoqrafiya, fotoşəkillər, plakatlar və təsvirlər, portretlərvə s.

Portalda “dost” interfeysdən, minimum qrafikadan və iri şriftlərdənistifadə edilməsi sayəsində informasiyanı sadə və şəffaf təqdimetməyə çalışırlar. “Təşkilat” bölməsi üçün xeyli yer ayrılmışdır. Bubölmə layihə haqqında faydalı məlumatlar təqdim edir vəistifadəçilərlə qarşılıqlı təsiri həyata keçirməyə imkan verir. Buqarşılıqlı təsir bir sıra servis xidmətləri ilə dəstəklənir: portala ilk dəfədaxil olmuş istifadəçilər üçün rəhbər vəsait; tez-tez verilən suallarınətraflı siyahısı; dəstəklənən brauzerlər və əməliyyat sistemləri barədətexniki informasiya; iki ayda bir dəfə buraxılan bülletenə, o cümlədənonun köhnə buraxılışlarına müraciət; rəsmi məlumat və press-relizlərhazırlamaq üçün KİV-lə ünsiyyət xidməti.

İstifadəçilər zəruri olmayan qeydiyyatdan istifadə edərək, özaxtarışlarını gələn dəfə davam etdirmək üçün həmin axtarışlarınnəticələrini saxlamaq imkanı əldə edirlər. “Əlaqələr və əks əlaqə”bölməsi əməkdaşlara həsr edilmişdir. Səhifədə əməkdaşlarınfotoşəkilləri və müəyyən xarakteristikaları təqdim edilmişdir.Beləliklə, istifadəçilərin əməkdaşlara sualları yarandıqda və ya onlarımaraqlandıran xarakteristikalar barəsində ətraflı informasiya almaqüçün onlara müraciət edə bilərlər. Bir məqamı xüsusi vurğu lamaqlazımdır ki, portal bütün istifadəçilərə xidmət edir və peşəkar jarqonvə ya terminologiyadan minimum istifadə etməklə, hər kəs üçünaxtarış prosesini sadələşdirməyə çalışır. Qeydiyyat, bülletenin

85

müəyyən edə və onu maraqlandıran sualların cavablarını tapa bilər.

Öz sorğularının istiqaməti haqqında dəqiq təsəvvürə malik olmayanistifadəçi tərəfindən istifadə edilən sadə axtarış forması avtonomcəmiyyətlər (vilayətlər), əyalətlər və şəhərlər üzrə resursları eyniləş -dirən və təşkil edən başqa forma ilə müşayiət olunur. Əgər axtarışınbu variantlarından heç biri istifadəçi üçün əlverişli deyildirsə, oaxtarışı interaktiv xəritə üzrə həyata keçirə bilər.

Portal həmçinin əlavə xidmətlər toplusu təklif edir:• istifadəçilərin qeydiyyatı: qeydiyyatdan kecmiş istifadəçi bülle-

ten almaq və səyahətçilər jurnalından istifadə etmək imkanı qa-zanır;

• bülleten: istifadəçiyə elektron poçtla onun profilinə vətələblərinə uyğun fərdiləşdirilə biləcək xəbərlər göndərilməsi vəyenilikləri almaq imkanı verir;

• Səyahətçilər jurnalı: bu sahədə səyahətin marşrutunu plan-laşdırmaq və izləmək, dayanacaqları işarə etmək olar;

• hava proqnozu;• yollar və marşrutlar haqqında informasiya;• virtual açıqcalar.

88

1.1.8.16 Spain.Info

ELMİ TURİZM ÜZRƏ PORTALLAR

http://www.spain.info

Mədəni turizmlə bağlı funksiyaları müvəffəqiyyətlə əks etdirənSpain.Info portalı İspaniyanın turizm üzrə rəsmi portalıdır (Segitur)40.O, muzeylər və diqqətəlayiq yerlər üzrə çoxdilli məlumat bazasınıtəklif edir. Həmin məlumatlar sadə və ya genişlənmiş axtarış,interaktiv xəritələr və sair vasitələrlə əlyetərli olur.

İstifadəçi baş səhifənin sağ tərəfindəki naviqasiya menyusundan,xəbərlər üçün ayrılmış mərkəzi sahədən və səhifənin sol hissəsindəkiaxtarış formasından istifadə edərək, bir anda portalın təyinatını

87

40 Portal çoxdillidir – rus dili də daxil olmaqla27 dildə. Qeyd redaktorundur

söhbət gedir. Texnoloji tərəqqinin nəticəsi olan Veb 3.0. mədəniyyəttəşkilatlarının qarşısında daha mürəkkəb məsələlər qoya bilər. Veb3.0-ı Şəbəkədə dərin məlumata keçid imkanı verən və sintetikdünyaların yeni görünüşlərinə yol açan əsl semantik tor kimi təsəvvüretmək olar. Bu dünyalar insanları və ya, ən azı, onların avatarlarınıevlərə girməyə, onların ətrafındakı ərazidə gəzişməyə və bütün bumüxtəlif hərəkətləri diqqətlə modelləşdirilimiş üçölçülü təsvirdəhəyata keçirməyə dəvət edir. Bu saytlar veb səhifənin metaforasınauyğun deyil; bunun əvəzinə onlar qarşılıqlı əlaqəli adalar kimiyerləşirlər, bu adalarda hər kəs öz evini tikə, şəxsi mağazada malısata və hətta başqa avatarlar üçün bütöv kitabxana və ya muzeyyarada bilər; bütün bunları həmin dünyalarda təqdim edilən daxilivasitələrin köməyi ilə etmək olar.

Bu bölmədə biz Veb 2.0 və Veb 3.0 ilə işlərin müxtəlif növləriniqısaca nəzərdən keçirəcək, onları ənənəvi Veb 1.0 mühitindənfərqləndirən (2008-ci ilin başlanğıcına olan məlumatlara görə)cəhətləri təsvir edəcəyik. Bizim analizimiz mədəniyyət təşkilatları(bax: 2.1 bölməsi) kontekstində keçəcək, biz mədəniyyəttəşkilatlarının real vaxtda və qeyri-real dünyada birtərəfli yayımmodelindən distributiv modelə doğru irəliləyişi prosesində onlarınsəfərbər edilməsi üsullarını nəzərdən keçirəcəyik. Veb 2.0-daxidmətlərin müxtəlif növləri bizə öz şəxsi nişanlarımızı yerləşdirmək,sevimli təsvirləri yükləmək, xoşladığımız musiqi və video-kolleksiyalarını bölüşmək və hətta onlayn gündəliklər yazmaq imkanıverir. Başqa insanlara bizim kontentimizi axtarmaq, ona daxil olmaqvə onu təfərrüatı ilə öyrənmək imkanı verməklə bərabər, biz özümüzdə başqa insanlardan alınmış informasiyaya müraciət edə bilərik. Bugün Veb 2.0 əhalidən (yəni bizimlə Sizə) ruhən onlara yaxıninsanlarla: öz həmkarları, dostları, azarkeşləri və işgüzar tərəfdaşlarıilə yeni horizontal əlaqələr yaradılması üzrə çox müxtəlif imkanlartəklif edir. Bu əlaqələr sayəsində biz özümüz barədə yeni, yaradıcıüsullarla məlumat veririk. Kollektiv işin innovasiya metodlarısayəsində biz mədəniyyət təşkilatları və onların istifadəçiləri üçünyeni fəaliyyət növlərində iştirak edə bilərik. Bu fonda biz artıq özü

90

1.2 Şəbəkə xidmətləri sahəsində müasir tendensiyalar:Veb 2.0-3.0

Mədəniyyət təşkilatları fəaliyyətin şəbəkə formalarını inkişafetdirərkən, əvvəlki kimi birtərəfli yayımın modelindən istifadəedirdilər. Həmin modelə görə, informasiyanı təşkilatlar özləri yaradırvə dərc edir, sonra isə həmin informasiya Şəbəkə üzrə çoxsaylıistifadəçilərə yayılır. Son iki ildə Şəbəkə daha çox kollektivləşmişdirvə bu gün o, ayrı-ayrı şəxslərin və təşkilatların özünü ifadə etməsiüçün onlara daha çox imkan verir. 2000-ci illərin əvvəlindən keçənmərhələli inkişaf dövründə Veb 2.0-ın kollektiv təbiəti haqqında çoxyazılmışdır. Bu müddətdə mədəniyyət təşkilatları, Veb 2.0. terminininözünün icad edilməsinə qədər çoxlu innovasiya layihələri təklifetmişlər.41 Bu gün bizə Veb 2.0 adı ilə məlum olan vasitəninyaranması ilə əlaqədar bloqlar, vikilər və vikilərə oxşar vasitələr sonistifa dəçilərə nəinki başqa insanlar tərəfindən təqdim edilmiş kontentioxumaq, həm də öz şəxsi informasiyasını yaratmaq və yerləşdirməkimkanı verir.

Veb 2.0-ı xarakterizə edən sosial vasitələr və müəllif interfeysləristandartların və ya xidmətlərin yeni dəstlərini təsvir etməklə bərabər,həm də faktiki olaraq İnternetdən istifadə metodlarının paradiq -masında irəliyiş bildirirlər. İnkişaf edən model indi çoxkanallı modelkimi anlaşılır. Bu modeldə Şəbəkə paylanmış şəbəkələrdən keçərəkhəm mədəniyyət təşkilatları və onların istifadəçiləri arasında, həm dəinsanlar arasında əlaqə yaradan bələdçi kimi xidmət edir.

Veb 2.0. interfeyslərində insanların və cəmiyyətlərin fəallığınınsürətli inkişafı bizi informasiya cəmiyyətində mədəniyyətintəşkilatları rolunu yenidən təhlil etməyə məcbur edir, daha dəqiqdesək, təşkilatların Şəbəkədə olmasının dəyişən növü haqqında

89

41Susan Hazan, Weaving Community Webs: A Position Paper, DigiCULT ThematicIssue 5: Virtual Communities and Collaboration in the Heritage Sector,http://www.digicult.info/downloads/digicult_thematicissue5_january_2004.pdf .

populyarlığını nəzərə alaraq, bunu Veb 2.0 yaranana qədər əsasən,ənənəvi, birtərəfli yayım modelini tətbiq edən mədəniyyəttəşkilatlarına (kitabxanalara, muzeylərə, arxivlərə) qarşı birbaşahücum hesab etmək olardı.

1.2.1 Bloqlar

Bloq - ən məşhur Veb 2.0 platformadır. İlk dəfə 1997-ci ildə yaranmışbloqlar xidmətlərin idarə edilməsi üçün şəbəkə platformalarınınpulsuz təqdim edilməsi sayəsində artıq 2001-ci ildə kifayət qədərgeniş yayılmışdı.

Onlayn rejimində gündəliyin və jurnalistikanın hibridi olan bloqunsəciyyəvi cəhəti informasiyanın xronoloji yerləşməsidir. Bloqfenomeni onu bildirir ki, İnternetdə sənədi dərc etmək imkanı inkişafedərək istifadəçilərin az bir qismi (universitetlər və elmi mərkəzlər)üçün imtiyazdan hamı üçün (yəni bloqerlər üçün) hüquqaçevrilmişdir. Daxili interfeys vasitəsilə bir-biri ilə əlaqələndirilmişbloqların horizontal şəbəkəsi “bloqosfera” adı ilə məşhurdur. Bu adYurgen Habermas (Jürgen Habermas44) tərəfindən keçən əsrin ictimaisahəsinin elektron analoqu kimi istifadə edilmişdir.

Bloqun strukturu, bir qayda olaraq, onun əsasını təşkil edən, vebsəhifələri avtomatik yaratmağa imkan verən nəşriyyat proqramı ilətəyin edilir. Belə struktur çox vaxt qrafikanın və “şablonlar” deyilənmodellərin köməyi ilə fərdiləşdirilə bilər. Bloq İnternetə çıxışı olanhər bir insanın asanlıqla öz saytını yaratmasına və həmin saytdatamamilə sərbəst şəkildə öz hekayətlərini, münasib hesab etdiyiinformasiyanı və öz fikirlərini yerləşdirməyə imkan verir. Adətən hərbir məqalə müəyyən mövzuya (thread) aid olur, oxucular bu mövzu

92

üçün möhkəm mövqe tutmuş və özünü sanki yenidən yaratmağabaşlamış mədəniyyət təşkilatlarının yaranmasını müşahidə edirik.

Biz Veb 2.0 platformalarının texniki həlləri haqqında tam hesabattəklif etmək əvəzinə, Veb 2.0 ilə işin istifadəçi nöqteyi-nəzərindənmahiyyəti və iştirakın ekologiyası məsələlərinə diqqət yetirəcəyik.Bu fəsildə biz mədəniyyət təşkilatlarına – yaxın vaxtlara qədər,əsasən, birtərəfli yayımın ənənəvi modelini nəzərə alaraq fəaliyyətgöstərən təşkilatlara münasibətdə fərdiləşdirilmiş mikrokontentyaradılması və yayılması proseslərinin fəal iştirakçısı olmağın nədemək olması məsələsini nəzərdən keçirəcəyik.

Başqa nəşrlərdə Veb 2.0 platformalarının müxtəlif tipləri xronologiyamövqeyindən təsvir edilir və interfeyslərin adaptasiya sürətinə nədərəcədə həssas olması müəyyən edilirsə42, bu bölmədə biz Veb 2.0-3.0 interfeyslərini bizlərdən hər birimizin istifadəçi kimi mövqe yin -dən nəzərdən keçirəcək və hər bir insana istifadəçi kimi yanaşacağıq.“Prosumer” termini (prosyumer=istehsalçı+istehlakçı) 1980-ci ildəElvin Tofflerin (Alvin Toffler) “The Third Wave” (“Üçüncü dalğa”)kitabında43 istehsalçı və istehlakçı rolunda nəzərə çarpan yayğınlığıtəyin etmək və daha çox, Veb 2.0 platforma larındakı məlumkateqoriyalardan heç birinə uyğun gəlməyən yeni və inkişaf etməkdəolan rolu təsvir etmək üçün icad edilmişdir. Eyni ranqlı (məlumatıbir qovşaqdan digərinə ötürən) kommunikasiya şəbəkələrinin

91

44 http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%81. Qeyd redaktorundur

42 “The New Media Consortium” tərəfindən dərc edilmiş “The Horizon Report”,2008, ali təhsil və yaradıcılıq fəaliyyəti üçün təklif edilən texnologiyatendensiyalarını təsvir edir. Bu hesabat Veb 2.0 platformalarının tətbiqi dövrünü3 mərhələyə bölür: 1 il ərzində, 2 ildən 3 ilə qədər və 4 ildən 5 ilə qədər. 2008-ciil üçün “The Horizon Report” hesabatında aşağı səviyyəli videonun və genişzolaqlı mobil (2-3 il ərzində) (Grassroots Video & Collaboration Webs-in) (1-ciildə) kollektiv şəbəkələrinin tətbiqi təklif edilir. Bundan başqa, 4-5 il sonra sosialşəbəkələrin növbəti nəslini təqdim edən meşap, kollektiv zəka və sosial əməliyyatsistemlərinin tətbiqi təklif edilir: http://www.nmc.org/horizon/ .

43 Rus dilində bax:http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Toffler/_Index.php. Qeydredaktorundur

etmişdi45. Muzeylər, kitabxanalar və arxivlər artıq bloqlarda işinxeyirini anlamağa başlayırlar. “Archives & Museum Informatics”tərəfdaşlığı tərəfindən keçirilən konfranslar, “Museums and the Web”konfransları46, Ümumdünya kitabxana və İnformasiya KonqresiİFLA47 və analojı illik peşəkar tədbirlər institusional bloqlar da daxilolmaqla, mədəniyyətə aid təşkilatlar sahəsində ən yeni texnikitendensiyaları təsbit edən yaxşı resurslardır.

1.2.2 Viki

Havay dilindən alınmış “Viki” sözünün həmin dildə mənası “çoxsürətli” deməkdir. Viki - istifadəçilərin özlərinin dəyişiklik edəbiləcəyi veb-sayt və ya hipermətn sənədlərinin məcmusudur. Vikidənistifadə edən insanlar inkişaf etdikcə onun məzmunu da inkişaf edir.Məzmunun modifikasiya etdirilməsi açıq və pulsuzdur, amma bütündəyişiklikləri əvvəlki vəziyyətə qaytarmaq mümkün olması üçünonlar xronoloji ardıcıllıqla qeyd edilir. Vikinın hədəfi - biliklərdənkollektiv istifadə, əməkdaşlıq şəraitində biliklərin mübadilə edilməsi,saxlanması və optimallaşdırılmasıdır.

Vikilər tamamilə hipermətn xarakterə və qeyri-xətti naviqasiyastrukturuna malikdirlər. Bir qayda olaraq, hər səhifədə başqasəhifələrə çoxlu istinadlar olur; böyük vikilərdə hökmən iyerarxiyanaviqasiyası olur, lakin ondan istifadə etmək vacib deyil. “Viki”termini həm də veb-sayt yaradılması üçün istifadə edilən birgəproqram təminatını ifadə edir.

Bloqlar və vikilər bir sıra ortaq xarakteristikalara malikdirlər, bunlaryenilənmələrin idarə edilməsi metodunda, oxuculara öz şərhlərini

94

ilə əlaqədar öz şərhlərini və müəllif üçün məlumatları qeyd edəbilərlər. Bloqda hər məqalə nömrələnmişdir və permalink-in(bilavasitə həmin məqaləni göstərən istinadların) köməyi ilə xüsusiolaraq nişanlana bilər. Bəzən bir neçə bloqer eyni bir bloqa yazır,bəzən isə bloqlara oxşar, amma hamı üçün açıq saytlar olur.

Bloqların xüsusi tipləri mövcuddur:• Fotobloq (foto+bloq) - bloqun bu tipində istifadə edilən təsvirl-

ərin faizi mətnlərin faizindən çox olur. İstənilən mətn sadəcəolaraq təsvirin şərhi ola bilər, ona görə də belə mətnlərinfərqləndirici xüsusiyyəti onların yığcamlığı olacaqdır.

• Videobloq (video+bloq) - bloqun bu tipinin məzmunu, əsasən,videofayllarla təqdim edilmişdir. Bir qayda olaraq, mətn sadəcəvideoya şərhdir və buna görə yığcamlıq onun fərqləndirici xüsu-siyyəti olacaqdır.

• Geobloq istifadəçilər tərəfindən yerləşdirilən xəritələri və he-kayətləri birləşdirməyə imkan verir. İstifadəçilər yazılı və ya au-diovizual gündəlikləri onlayn coğrafi xəritələrinə birləşdirərəkonları geobloqa əlavə edirlər.

Bloqun interfeysini vidjetlər - istifadəçilərin proqramla qarşılıqlıtəsirini asanlaşdıran xüsusi qrafik elementlər (xüsusi düyməciklər vəya bayraqcıqlar) hesabına zənginləşdirmək olar. Vidjetlər bloqunplatformasına “qoşularaq” onun funksionallığını artıran proqramtəminatının tərkib hissəsidir.

Bloq bir sıra üstünlüklərə malikdir: onun yaradılması üçün böyükməbləğdə ilkin kapital qoyuluşu və idarə edilməsi üçün böyük xərctələb edilmir, bloqun kontenti istifadəçi tərəfindən generasiya edilir.Bloqlar ənənəvi media kanallarından kənarda fəaliyyət göstərdiyiüçün, onlar xəbərlərin ümumi axınında alternativ səsə malikdirlər.

Muzey bloqlarına aid çoxlu yaxşı nümunələr göstərmək olar. 2006-cı ildə “Ideum” təmsilçisi Cim Spadaççini (Jim Spadaccini) muzeysektorunda bloqlardan istifadə mövzusunda yaxşı bir icmal tərtib

93

45"Museums: 2.0: A Survey of Museum Blogs & Community Sites",http://www.ideum.com/?s=A+Survey+of+Museum+Blogs+%26+Community+Sites

46Museums and the Web, www.archimuse.com/conferences/mw.html .47IFLA World Library and Information Congress http://www.ifla.org/IV/index.htm .

96

çatdırmağa imkan verən vasitələrdə və yeni onlayn cəmiyyətləryaradılmasına ümumi oriyentasiyada təzahür edir.

Dünyada tanınmış Vikipediya vikiyə əyani nümunədir. Bu fenomenbütün ənənəvi ensiklopediyaları kölgədə qoymuşdur. Vikipediyanınsaytında yerləşdirilmiş tərifə görə, bu - çoxdilli, şəbəkə, pulsuz,ensiklopedik layihədir. “Vikipediya” adı “viki” (kollektiv veb-saytınbir tipi) və “ensiklopediya” sözlərindən yaranmış hibrid ifadədir.

Vikipediyanın bu qədər müvəffəqiyyət qazanmasına əsas səbəb -istifadəçilər tərəfindən yaradılan kontentin kollektiv təbiəti vəmüəyyən sahədə kifayət qədər çox bilən və ya həmin sahədə başverən yenilikləri xüsusi diqqətlə izləyən, kontent yaratmağa və yaonu redaktə etməyə vaxtı və həvəsi olan insanlar tərəfindənyaradılmış materiallardır. Wikipedia.org-un məlumatına görə, 2008-ci ilin ilk ayında 75.000-dən çox insan onunla fəal əməkdaşlıq edirdi.Onlar 250-dən çox dildə yazılmış 9 milyon məqalə üzərindəişləyirdilər. Əsası 2001-ci ildə qoyulmuş, o vaxt “Nupedia” adlananVikipediya sonradan materialların dəqiq kollegial qarşılıqlı redaktəsinəticəsində çox inkişaf etmişdir. Bu müddətdə onun MediaWikiproqram təminatından və ilkin kodu açıq olan, minlərlə şəbəkəforumunu və bilik bazasını təmin etmək üçün viki arxitekturasınıtəkrarlayan proqramdan istifadə edən onlarca “qızı” “doğulmuşdur”.Vikipediya – GNU (GNU FDL) sərbəst sənədləşmə lisenziyası iləqorunmuş “Vikimedia” qeyri-kommersiya fondunun (WikimediaFoundation) qeydiyyata alınmış ticarət markasıdır. Vikipediyanıntarixinin ətraflı təsvirini onun rəsmi saytında tapa bilərsiniz48.

95

48 “The History of Wikipedia”, http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Wikipedia.Rus dilində Vikipediyada http://ru.wikipedia.org/ – 500 000-dən çox məqaləvardır. “Muzey” sözü üzrə axtarış 18 612 nəticə vermişdir (mart 2010-cu il). Qeydredaktorundur.

Vikipediyanın veb-saytında muzeylər

nümunədir. O lap əvvəldən öz onlayn istifadəçilərinin nüfuzlumənbələrdən götürülmüş şəxsi hekayətləri yükləməsinə icazəvermişdir. Ona görə bu, elə həmin istifadəçilərin öz hekayətlərinimilli və beynəlxalq ictimaiyyətin nüfuzunu qazanmış ümumi məkanayükləməsi üçün çox gözəl imkan oldu. “Your archives” (Sizinarxiviniz) vikisinin interfeysi hamı üçün açıqdır və biz şadıq ki,intuitiv interfeys sayəsində onun çətinliyi azaldılmışdır. Bu iş yazılandövrdə portal hələ inkişaf etməkdə olan bir məkan idi, bunabaxmayaraq, o, distant istifadəçilər üçün geniş imkanlar yaradırdı:onlar şəxsi materialları yükləyə və onlayn rejimində dərc edəbilirdilər. Onlar özləri də bunu çox cəsarətli addım hesab edərək (veb-sayta baxın): ““Your archives”-ə oxşar yeni resursların materiallarınyaradılmasının ənənəvi metodlarına meydan oxuduğunu” deyir vəgöstərirlər ki, bu yeni resurslar “əvvəllər görünməmiş miqyasdainformasiya mübadiləsi üçün imkanlar yaradır və tarixin hamı üçün“açılmasına” kömək edirlər49.

98

Öz istifadəçilərinin etibarını qazanmış və ənənəyə görə bu etibarıqiymətləndirən mədəniyyət təşkilatlarına gəldikdə, ola bilər ki,onların bir qismi Vikipediyanın redaksiya məqalələrini xoşlamırlar.Mədəniyyətə aid təşkilatlar, nüfuzlu fikrin ifadəçisi olaraq,istifadəçilərin onların sərəncamında olan kolleksiya elementlərinitəchiz etdiyi izahlarla razılaşmaya bilərlər. Bu halda təşkilat bu işəmüdaxilə etmək və çox vaxt sadəcə xoş niyyətlə yol verilən səhvləridüzəltmək, yoxsa belə hallara göz yumaraq spontan tərzdə daimtörəyən redaktə xarakterli düzəlişləri istifadəçilərə həvalə etməklazım olması məsələsini həll etməlidir. Biz bu vəsaitin səhifələrindətəşkilatların sənədlərinin veb səhifələrində tez-tez rast gələn redaktəxarakterli spesifik səhvləri təkrarlamaq və onlara diqqət yetirməkistəməzdik. Yalnız onu deməliyik ki, bir neçə mədəniyyət təşkilatınınsaytlarının sadə analizi onların keyfiyyətinin bizim bu növtəşkilatlardan gözlədiyimiz standartlara uyğun olmadığını göstərir.

Əsl mədəniyyət təşkilatlarının – kitabxanaların, muzeylərin vəarxivlərin etibarını qazanmış kontenti ilə ənənəvi çap formasında,elektron kütləvi informasiya vasitələri və Veb 1.0 interfeyslərivasitəsilə üzləşəndə bizdə həmişə belə bir hiss yaranırdı ki, bukontentə sözsüz etibar etmək olar. Bu gün kollektiv fəaliyyətnəticəsində yaradılan açıq vikilərdən alınan biliklər isə bu dərəcədəetibarlı deyildir. Bu tipli Veb saytlar və portallar hələlik dünyadatanınmış təşkilatların fəaliyyətinin yönəldilmiş olduğu bütövlük vəetimad səviyyəsinə, həmin peşəkar standartlara nail olmağı qarşıyaməqsəd qoymamışlar, ona görə də Vikipediya kimi saytlarmədəniyyət təşkilatları ilə eyni dərəcədə etibar qazana bilmirlər.Digər tərəfdən, mədəniyyət təşkilatları tamamilə haqlı olaraq fəxredə bilərlər ki, dünyada bu təşkilatların birinə laqeyd olmayaninsanlar var, bu insanlar öz şəxsi vaxtını sərf edərək həmin təşkilatınarxiv fondlarını, kolleksiyalarını və ya eksponatlarını təsvir etməyəhazırdırlar.Bəzi təşkilatlar başqa yolla getmiş və öz istifadəçilərini həmintəşkilatların institusional vikilərinin yaradılmasında iştirak etməyədəvət etmişlər. Böyük Britaniyanın Milli Arxivinin veb-saytı buna

97

49Your Archives, http://yourarchives.nationalarchives.gov.uk.

materialın yüklənməsi komandasına keçə bilərlər. Bu vəziyyətdəkontent/bilik/hekayətlər bilavasitə güclü strukturlaşdırılmış formatadaxil edilir. Beləliklə, həm peşəkarlıqla daxil edilmiş arxiv resurslarıgenişlənir, həm də konkret portalın mənsub olduğu təşkilatınnufuzunun artmasına, arxivin genişlənməsinə və zənginləşməsinəimkan yaranır.

“Your archives” tədricən istifadəçilər üçün dost şəbəkə məkanınaçevrilir. O, istifadəçilərə dost kimi müraciət edərək, onları özmateriallarını təqdim etməyə çağırır, qalan istifadəçilərin də bumaterialları oxuya bilməsinə yönəlmiş fəaliyyəti stimullaşdırır:“Başlanğıc üçün Siz, məsələn, orfoqrafiya səhvini düzəltməkləkiçik dəyişikliklər daxil edə bilərsiniz. Utanmayın və davam edin –Siz bunun necə asan olduğunu çox tezliklə anlayacaqsınız”.http://yourarchives.nationalarchives.gov.uk”.

1.2.3 Podkastda kontent

Podkastinq – adətən pulsuz təqdim edilən və “fider” adlanan proq -ram dan (“müştəri-proqram”) istifadə edərək, “podkast” adlanan sə -nəd ləri (bir qayda olaraq, audio - və video-faylları) avtomatikyük ləməyə imkan verən sistemdir. Podkast – İnternet istifadəçilərinəvax taşırı göndərilən materiallara abunə olmaq istəyən hər kəsə İnter -net vasitəsilə təqdim edilən fayldır. Həmin materialları “fider” adla -nan xüsusi proqramdan RSS-kanal vasitəsilə avtomatik yükləməkolar (bax: 4.4).

Podkast almaq üçün Siz bunlara malik olmalısınız: İnternetə qoşul -muş terminal (məsələn, fərdi kompyuter), xüsusi müştəri proqramı(çox vaxt pulsuz verilir) və podkastların provayderi vasitəsilə abunə(o da çox vaxt pulsuz verilir).

Podkast dövri nəşrə abunə kimi işləyir. Obrazlı şəkildə desək,İnternetə qoşulmuş qurğu - poçt qutusu, müştəri – poçtalyon,

100

YourArchives – Milli arxivin istifadəçilərinin Onlayn cəmiyyəti dir

Vikilər vasitəsilə istifadəçilərlə qarşılıqlı təsir materialın intuitivtapılacağına, peşəkarlıqla sistemləşdiriləcəyinə və tamamilə əlyetərliolacağına zəmanət verir. Oxucular/müəlliflər qeydiyyatdankeçdikdən sonra səhifələrin yaradılması, redaktə və dərc edilməsiüzrə işi bilavasitə veb-brauzerdən davam etdirə biləcəklər. Portalınməlumatlarına görə, “Your archives” artıq Kataloqa daxil edilmişkontentə, axtarış üzrə Rəhbər vəsaitlərə, Onlayn sənədlərə və Milliarxivlərin reyestrinə əsaslanır. Kataloqun hər səhifəsində “Yourarchives”ə istinad edilir, bu isə istifadəçiləri onları maraqlandıranmövzu üzrə daha çox material axtarmağa və kataloqun konkretqeydlərinə aid olan öz materiallarını təqdim etmək işini davametdirməyə stimullaşdırır. Milli arxivin tərifinə görə, hər mövzu ayrıməqalədə əks etdirilə bilər, oxucular isə müvafiq istinad üzrə şəxsi

99

ma görə muzey 2007-ci ildə bir sıra mükafatlara layiq görülmüşdür.54

Muzeyin veb-saytında deyildiyi kimi, “Artcasts San-FransiskodakıSFMOMA qalereyasının divarlarını onların fiziki ölçüləri iləmüqayisəyəgəlməz dərəcədə aralayaraq bütün dünyada incəsənəthəvəskarları üçün parlaq audio-portretlər çəkir”. Artcast-a daxilolmuş son materialları yükləyin və Olafur Eliassonun çıxışını və onun“Take your time” adlı psixodelik sərgisi haqqında ziyarətçilərinfikirlərini dinləyin.

SFMOMA Artcasts

102

podkastın təchizatçısı isə naşirdir. Abunəçi nəşrləri müntəzəm surətdəalır və özü üçün münasib vaxtda və münasib yerdə onlara qulaq asavə ya baxa bilər (bax: Wikipedia50).

Veb 2.0-da işləmək üçün yararlı olan platformaların müxtəlifliyi iləəlaqədar, mədəniyyət təşkilatlarında işləyən müəlliflər üçünproblemli vəziyyət yaranmışdır: bu müəlliflər platformalardanhansının onların təşkilatları üçün daha yararlı olması məsələsini həlletməlidirlər. Təşkilat mövcud resurslardan harada istifadə etməyinyaxşı olması haqda qərara gələndən sonra o, təklif edilən çoxsaylıplatformalardan birini seçməlidir. Təşkilat öz istifadəçiləri ilə birbaşavə uzunmüddətli əlaqələr yaratmaq üçün onlara, bir variant kimi,toplu kontentə abunə olmağı təklif edə bilər. Bu kontent istifadəçilərəyüksək keyfiyyətli kiçik porsiyalarla təqdim ediləcək. Mini-kliplərinardıcıllığı kimi yaradılmış bu audio - və video-kliplər məxsusi olaraqiPhon, fərdi rəqəmsal köməkçi qurğular və ya mobil telefonlar kimi,insanın ovucunun içində yerləşə biləcək qurğuların kiçik ekranlarındabaxmaq üçün hazırlanır (bax: 2.5.6.1.) Bundan sonra fayl RSS51 (bax:3.4) və ya Atom52 və kastlara (brodkastdan fərqli podkastlara) analojıfid-formatlardan istifadə edilən aqreqator və ya fid-rider vasitəsiləavtomatik olaraq bilavasitə istifadəçiyə yüklənir və ya göndərilir.

San-Fransisko Müasir İncəsənət Muzeyinin (SFMOMA) Artcastsproqramı53 belə bilavasitə əlaqələrin parlaq nümunəsidir. Bu proqra -

101

50 http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%B4%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B3 Qeyd redaktorundur

51 RSS (Really Simple Syndication) (informasiyanın çox sadə alınması),http://en.wikipedia.org/wiki/RSS_(file_Format). Rus dilində bax:http://ru.wikipedia.org/wiki/RSS Qeyd redaktorundur

52 ATOM (Atom Syndication Format),http://en.wikipedia.org/wiki/Atom_%28standard%29. Rus dilində bax:http://ru.wikipedia.org/wiki/Atom Qeyd redaktorundur

53 SFMOMA Artcasts Program, http://www.sfmoma.org/education/edu_podcasts.html - bu səhifə əlçatmazdır. Audiofayllar Multimedia – Audiobölməsində yerləşdirilmişdir http://www.sfmoma.org/view/page.landing/audios(mart 2010-cu il) Qeyd redaktorundur

54 SFMOMA Artcasts, «Museums and the Web 2007» mükafatları, mükafatı«Лучший в Сети» (Best of the Web Award) в категории «Лучшая инновацияв области экспериментального приложения» (“Best Innovative ofExperimental Application”); “Eksperimental proqramlar sahəsində Ən yaxşıinnovasiya” (“Best Innovative of Experimental Application”) kateqoriyasında“Şəbəkədə ən yaxşı” (Best of the Web Award) mükafatı və 2006-cı il üçün“İkitərəfli əlaqə” (“Two-Way Communication”) nominasiyasında AmerikaMuzeylər Assosiasiyasının (American Association of Museums Muse Award)MUSE mükafatı

1.2.4 Mikrokontent: kollektiv istifadə, kitab əlfəcinlərivə sosial teqlər

Bu bölmədə biz istifadəçilər tərəfindən yaradılan kollektiv biliklərmövzusundan bir qədər kənara çıxaraq, mikrokontentdən kollektivistifadə saytları kimi xarakterizə edilə biləcək Veb 2.0 saytlarındanbəhs edəcəyik (bax: 2.5.6.4).

Sosial nişanlar60 deyilən şəbəkə xidmətinin köməyi ilə istifadəçilərtərəfindən yaradılmış nişanların siyahıları pulsuz baxış vəistifadəçilər arasında mübadilə üçün əlyetərli olurlar. Resurslarınsistemləşdirməsi istifadəçi tərəfindən pulsuz seçilən teqlər61 hesabınabaş verir. Resursları onlara xarici istinadların sayına görə “yerləş -dirən” ənənəvi axtarış maşınlarından fərqli olaraq “sosial nişanlar”resursları onların “tanınmış” xeyrini nəzərə alaraq yerləşdirməyəüstünlük verir və bu hesaba onlar istifadəçi üçün daha maraqlı olurlar.

Host, aqreqator və şəxsi nişanların naşirləri funksiyasını yerinəyetirən saytlar mövcuddur62. Məsələn: “Delicious” (http://del.icio.us),“Magnolia” (ma.gnolia.com), “Raw Sugar” (http://rawsugar.com),“Library Thing” (www.librarything.com). Müəyyən bir daşıyıcıyahəsr edilmiş saytlar mövcuddur, məsələn, “Flickr” fotoşəkillər saytı(www.flickr.com) və ya “YouTube” video saytı (www.youtube.com).

Sosial nişanlar sistemlərinin çoxu müəyyən bölmələr üzrə RSSkanallarına abunəni təklif edir (bax: 4.4). Bu halda servis xidmətinəabunə olmuş istifadəçi hər dəfə onu maraqlandıran bölməyə başqaistifadəçilər tərəfindən yeni nişanlar əlavə edildikdə avtomatikbildiriş alır. Bundan əlavə, bir sıra sistemlər nişanların avtomatiktəsnifatı üçün sosial teqlərin xidmətlərini təklif edirlər.

104

Muzeylərdə podkastinq haqqında daha çox bilmək istəyənlər üçünçox gözəl bir resurs var: Britaniyanın “24HourMuseum” nəşrindəkiməqaləni oxuyun55; Wikipediada podkastlar təqdim edənkitabxanaların siyahısına56 diqqət yetirin – bu, kitabxana cəmiyyətinəaid çox gözəl resursdur. Bu platformadan təkcə mədəniyyətə aidtəşkilatlar deyil, həm də məsələn, BBC kimi ənənəvi mediatəşkilatları57, InfoWorld tipli mətbu nəşrlər58 və əlbəttə, mətngündəliyinin artıq qane etmədiyi minlərlə bloqerlər59 müvəffəqiyyətləistifadə edirlər.

103

55 Britaniya portalı əsasında muzeydə “24 HourMuseum”, podkastinqi haqqındaməqalə http://www.24hourmuseum.org.uk/nwh/ART37770.html.

56 “Libraries who podcast”,http://www.libsuccess.org/index.php?title=Podcasting.

57 BBC Podcasts, http://www.bbc.co.uk/radio/podcasts/docarchive/.58 InfoWorld Podcast,

http://weblog.infoworld.com/daily/archives/podcast/archive.html.59 Rambler podkastlar kataloqunda Ryazan Kremlinin müdafiəsinə yönəlmiş

çıxışlar Podkastı: http://audio.rambler.ru/users/riazankreml2007/329358/ Qeydredaktorundur

60 http://ru.wikipedia.org/wiki/Bookmarklet Qeyd redaktorundur61 http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%B3 Qeyd redaktorundur62 http://www.bookmarks.ru/, http://zakladki.yandex.ru/welcome.xml Qeyd redak-

torundur

Bu sistemin çatışmazlıqlarından biri ondan ibarətdir ki, bir termininçoxlu variantları var (sinonimlər, omonimlər, tək, yoxsa cəm haldaistifadə edilməsi, kiçik, yoxsa böyük hərflərlə yazılması və s.). Buproblemdən yan keçmək üçün, müxtəlif metodlardan, o cümlədənklaterləşmədən istifadə olunur, bu halda ayrı-ayrı elementlər vahidtam şəklində birləşir və müxtəlif teqlərə eyni teq kimi baxılır(məsələn: Folksonomiya, folkosonomiya və ya folksonomiyalar).

Təsnifatın mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılması qeyri-mümkün vəya arzuedilməz olduqda, eləcə də mental modellərin aşağıdan təklifedilməsi üçün əhaliyə kontentun təsnifatında iştirak etmək imkanıverilməsi arzu olunandırsa, bu halda folksonomiya sistemindənistifadə olunur.

Bu sistemin üstünlükləri: sürətli, paylanmış və kollektiv təsnifat;miqyaslanma, yəni istifadəçinin tələblərinə cavab olaraq miqyasbaxımından böyümək və ya kiçilmək qabiliyyəti; istənilən vahid üçündaha aşağı qiymət və daha az xərclər; arzu olunanı xüsusi zəhmətçəkmədən əldə etmək imkanı, işin rahatlığı; geniş populyarlıq,ümumi intellektual modellərin yaradılması.

Veb 2.0 saytlarının bütün bu növlərini birləşdirən ümumi cəhət -teqlərin mənimsədilməsi prinsipi; şəxsi “qarmaqların” sadə istifadəsivə ya obyektə tətbiq edilən meta məlumatları genişləndirməkimkanıdır.

Teqlər cox vaxt buludlar65 şəklində yaranır, bu halda terminləristifadəçi tərəfindən yaradılmış teqlərin aşkar formada təsvir edilməsiüçün sadə üsul olurlar. Bir qayda olaraq, terminlər əlifba sırası iləverilir və qapalı sistemdə onlardan istifadə tezliyinə əsasən müəyyənedilirlər. Məsələn, əgər onlar Sizin səhifənizdən del.icio.us-a

106

Eyni teqlərin köməyi ilə müxtəlif obyektlərin kontentini təsvir etməkolar, bəzi obyektlərin populyarlıq baxımından başqalarından fərqi isəbaşqa üsullarla, məsələn, xüsusi rəng, ölçü və ya yerləşdirilmə üsuluilə nəzərə çatdırıla bilər. İstifadəçi müəyyən bloq-posta, fotoşəkilə,videoya və sair obyektlərə teq mənimsətməklə, nişanlanmış kontentbazası çərçivəsində axtarışı asanlaşdıra bilər. Sosial teqlərdənistifadəylə təsnifat kontentun iyerarxik strukturuna əsaslanmamışdır,çünki istifadəçinin açar sözlərinin sayı birdən çox ola bilər. Hər hansıbir teqdən istifadəçilər tərəfindən nə qədər çox istifadə olunursa,müvafiq termin və onun təsnifatının dəqiqliyi bir o qədər çoxpopulyar olur. Buna görə də, əsas axtarış kateqoriyaları başqasaytlarla müqayisədə istifadəçilərin daha tez-tez müraciət etdiyi vədaha çox teqlər mənimsətdiyi mövzulara həsr edilmiş saytlar əsasındayaradılacaqlar. Nəticədə təsnifat “demokratik” olur, yəni “yuxarıdan”göstəriş əsasında deyil, “aşağıdan” yerinə yetirilir və spontan şəkildəinkişaf edir.Tomas Vander Val (Thomas Vander Wal) tərəfindən 2003-cü ildə icadedilmiş “folksonomiya”63 termini “folk” (xalq) və “taxonomy”(taksonomiya)64 sözlərindən yaranmışdır. İndiki halda biz kollektivnişanlama və ya sosial teqlər haqqında danışırıq.

Folksonomiya – paylanmış təsnifat formasıdır: kontentun elementinəbaxan istifadəçilər onu təsnif edir və ona teqlər mənimsədirlər.Yüksələn yanaşmaya uyğun olaraq teqlər apriori kateqoriyaların vəalt kateqoriyaların tərkib hissəsi deyildir.

105

65 http://www.w3school.ru/blog/web-development/tag-clouds-gallery-examples-and-good-practices.html Qeyd redaktorundur

63http://ru.wikipedia.org/wiki/Folksonomy Qeyd redaktorundur64“Folksonomiya” - axtarış aparmaq üçün informasiyaya və obyektlərə (URL-a

malik olan hər şeyə) şəxsi teqlərin sərbəst mənimsədilməsinin nəticəsidir. Teqlərinmənimsədilməsi sosial (bir qayda olaraq, kollektiv və ümumi istifadəli) mühitdəbaş verir. Folksonomiya informasiyanı istehlak edən şəxs tərəfindən teqlərmənimsədilməsi aktı nəticəsində yaranır. Teqlərin bu cür, kənardanmənimsədilməsinin dəyəri öz şəxsi lüğətindən istifadə edən və dəqiq məna əlavəedən insanlardan asılıdır. Bu məna informasiyanın/obyektin qəbul edilmişanlamından yarana bilər. İnsanlar təsnifatla məşğul olmaqdan daha çox, öz şəxsianlamında məna təqdim etmək üçün vahidlərin birləşməsi üçün vasitə təqdimedirlər (maneələr yaradırlar)” - Tomas Vander Val (Thomas Vander Wal), 2003.

bir-birindən fərqlənir. Bu, aktual mövzuları və populyar veb-saytlarıizləmək üçün çox gözəl üsuldur.

Başqa istifadəçilərin teqlərini də əlaqələrə (aqreqasiyalara) və “əntez-tez istifadə edilmə” əlamətinə görə çeşidləmək olar. Siz həmçinin,hansı veb səhifələrin breadcrumb trail67 naviqasiya zənciri boyuncahərəkət edərək, başqa saytlara çıxmaq üçün Sizin istifadə etdiyinizterminlərlə eyni teqlərdən istifadə edən terminlərlə təsvir edildiyiniizləmək üçün geri qayıda bilərsiniz. Bundan başqa, daha kimlərinSizinlə eyni teqlərdən istifadə etdiyini araşdıraraq, Sizin kimidüşünən insanların öz şəxsi veb səhifələrini necə saxladıqlarını vənecə təsvir etdiklərini asanlıqla görə və hətta konkret insanınnişanlarını izləyə bilərsiniz. Beləliklə, Siz bu insanı Şəbəkə üzrə“addım-addım” izləyərək, onun öz şəbəkə yolunda nişanlarınıyaradarkən etdiyi hərəkətlərdən xəbər tuta bilərsiniz.

Nişanlardan istifadə edilməsinə miqdar və rəng kodu üzrə baxış

Çatışmazlıqlar: dəqiqliyin yüksək olmaması; dəqiq axtarışdan dahaçox, tədqiqatlar üçün yararlı olması; bir terminin variantlarınınsayının artması; informasiyanın artıqlığı.

Bundan başqa, mədəniyyətə aid kontentin teqlənməsinin bu növü“şəxsi təsvirlərin subyektiv təbiəti” dedikdə nəyi nəzərdə

108

müraciətlərin siyahısıdırsa, onlar Sizin özünüzün konkret termindənnə dərəcədə tez-tez istifadə etdiyinizi görməyə imkan verirlər. Dahatez-tez istifadə olunan termin daha böyük ölçülü və ya “yağlı” şriftləveriləcək və beləliklə, nadir hallarda istifadə edilən başqaterminlərdən seçiləcək və fərqlənəcək, nadir hallarda istifadə edilənterminlər isə arxa plana keçəcək və açıq rəngli və ya xırda şriftləveriləcəklər.

Sizin şəxsi teqlərinizin təsvirinin bu növünün daha bir üstünlüyüondan ibarətdir ki, onları başqa istifadəçilərin teqləri ilə mübadiləetmək mümkündür. Fərdi nişanların siyahısında onlar bu nişanlarınnecə başqa istifadəçi tərəfindən teqlənməsini göstərən rəng kodu ilə

107

67 Naviqasiya zənciri. Bu termin Qrimm qardaşlarının nağılındakı Qenzel vəQretelin evə gedən yolu tapmaq üçün səpələdiyi çörək qırıntıları ilə bağlıdır. Qeydredaktorundur

Teqlər buluduna nümunə66

66 Nümunə http://flamber.ru/photos/tags/ fotoşəkillər portalından götürülmüşdür.Qeyd redaktorundur

Fotoşəklin teqlənməsi təsvirin yalnız özü üçün deyil, həm dəbaşqaları üçün izah edilməsini nəzərdə tutduğu kimi, istifadəçilərtərəfindən əlavə edilən teqlər də mədəniyyət təşkilatı baxımından,kolleksiyadan bir obyektin, kitabın və ya bədii əsərin təsviri üçünfaydalı ola bilər.

Mədəniyyət təşkilatlarında bir neçə belə taksonomik təcrübə apa rıl -mışdır. Bu tipli ilk təcrübələrdən biri “Steve Museum” layihəsi69 idi.

Bil Uaymanın və onun həmmüəlliflərinin (Wyman, B., et al.) fik rin -cə, “Teqləmə bizim müəllif səsimizi istifadəçilərin səsinə qoş ma -ğımıza və incəsənətdən bəhrələnmək məqsədilə onlar üçün anlaşıqlıdildə əlavə vasitələri yaratmağımıza imkan verir. Muzeylər üçün bu

110

tutmağımızdan asılıdır. Məsələn, hətta eyni bir dildə mənim faydalıhesab etdiyim teqlər, onlayn teqləmənin fərdiləşdirilmiş təbiətinəgörə başqaları üçün tamamilə faydasız ola bilər. Əlbəttə, bu onunlaizah olunur ki, hər halda biz hamımız eyni sözlərdən istifadə etmirikvə mənim terminlərim o qədər xüsusi ola bilər ki, müəyyən şəkli vəya məqaləni mənin nə üçün məhz belə təsvir etdiyimi Siz həttaanlamaya bilərsiniz. Əslində, normallaşdırılmış leksik sahə, peşəkarterminin ümumi anlaması, standart yazı qaydaları, hətta defisişarəsinin razılaşdırılmış qaydada istifadəsi, abbreviaturların qəbuledilmiş mənası və s. saytlarda rast gələn teqlərdə o qədər qarşısı -alınmaz ola bilər ki, reallıqda mənim teqlərim Sizin üçün tamamiləmənasız ola bilər. Optimallaşdırma prosesi artıq başlanmışdır və busistemlər inkişaf etdikcə, teqlərin unifikasiyası və onların kollektivistifadəsinin daha effektiv olması üçün hər cür şans vardır.

Marieke Qay (Marieke Guy) və Emma Tonkin (Emma Tonkin) butip sistemlərin həqiqətdə necə işləyə biləcəyi haqda maraqlıməqalədə68 teqlərin və strategiyaların yaxınlaşmasının təbiitendensiya kimi mövcudluğunu təsdiq etmək üçün bu tendensiyanıninkişafını stimullaşdıra biləcək qəribə faktları göstərirlər. Müəlliflər“pidjin” dili (ciddi qrammatik struktura malik olmayan bu dildəmüxtəlif dillərdən alınmış sözlərin kombinasiyalarından istifadəedilir) və “kreol” dili (bu halda müxtəlif dillərdən alınmış sözlərinciddi süni qrammatik struktur vasitəsilə birləşdirilmiş kombinasi -yalarından istifadə edilir) haqqında söhbət üçün Stiven Pinkerin(Stephen Pinker) “The Language Instinct” kitabından sitat gətirirlər.Pinker belə bir fərziyyə söyləmişdir ki, əgər insanların öz mühitindənkənarda “kreol” dilində ünsiyyət saxlamasına imkan verilsə, “pidjin”dili tədricən “kreol” dilinə keçəcək, Qay və Tonkin isə ona etirazedərək deyirlər ki, sosial teqləməyə analojı xidmətlər elə mühitləryaradırlar ki, həmin mühitlərin metaməlumat lüğətləri təbii üsullaasanlıqla inkişaf edə bilər.

109

69Steve Museum, http://www.steve.museum.

“Steve Museum” layihəsi

68"Folksonomies: Tidying up Tags?",http://www.dlib.org/dlib/january06/guy/01guy.html.

İstifadəçilər tərəfindən yüklənən böyük həcmli mikrokontentin idarəedilməsi real həyatda, xüsusilə istinad edilə biləcək taksonomikstrukturun, demək olar ki, tamamilə olmadığı hallarda həlli çox çətinolan bir məsələyə çevrilir. Google axtarış sistemi özünün nəhəngtəsvirlər bankında müəyyən taksonomik səliqə-sahmanı saxlayabilmək üçün istifadəçilərin kontentə şəxsi teqlərini əlavə etməsinistimullaşdırır71. Bu onlayn oyunu prosesində istifadəçilərin görünmə -yən partnyorla “oynaması” və hər iki “marka vuran” üçün ixtiyariardıcıllıqla yüklənən və onların eyni zamanda görə biləcəyi 10 təsvirəoxşar nişanları axtarıb tapması stimullaşdırılır. Oyunçu larda moti -vasiya yaratmaq üçün xal sistemi tətbiq edilir, xalların sayı nişanınspesifikasından asılıdır. Google axtarış sistemində qəbul edilmiş

112

alternativ səsləri nəzərə almaq zərurəti rəngarəng cəmiyyətdə özyerimizi daha düzgün anlamaq və bizim istifadəçilərimizlə sosialümumiliyin inkişafı məsələsinin düzgünlüyü baxımından ciddiirəliləyişə dəlalət edir” (2006).

İnsanların müəyyən obyekti, veb-saytı və ya fotonu müxtəlif yollarlatəsvir etməsini nəzərə alan bu ambisiyalı, lakin heyranedici bəyanatabaxmayaraq, o, muzey radarlarının təsir dairəsinə düşməyən insanınkonkret bədii əsərin özünəməxsus təsvirindən istifadə edərək muzeyobyektinin interpretasiyasına nəzərəçarpacaq töhfələr verə bilməsihaqda çox maraqlı məsələlər qaldırır. Qay və Tonkin hesab edirlərki, bu məsələnin həlli üsullarından biri yeni lüğətlər yaradılmasıdır vəteqlər muzey kontekstində populyarlaşdıqca onların dahaəhəmiyyətli, daha cazibədar olması tamamilə mümkün haldır.

Bu gün istifadəçilərin öz təsvirlərini əlavə edə biləcəyi saytlar çoxdur.Sidneydəki “Powerhouse” (“Qüvvə stansiyası”) elm muzeyi özfondlarının təsviri üçün axtarışın ənənəvi muzey mexanizmlərinəəlavə olaraq folksonomiya strategiyalarını tətbiq etdi70. Bu təcrübəmədəniyyətə aid təşkilatlarda folksonomiyanın necə işlədiyinigörmək istəyən hər kəs üçün çox gözəl nümunə ola bilər.

111

70Powerhouse Museum, Sydney, http://www.powerhousemuseum.com/collection/database.

Powerhouse muzeyi, Sidney: onlayn teqləmə

71Google's Imager, http://www.images.google.com/imagelabeler.

maliyyə gəliri gətirir, onlar çətin ki, bu dərəcədə fəal olardılar. Buvəziyyət ayrıca bir fenomen kimi müəyyən edilmiş və o qədər genişmüzakirə edilməyə başlamışdı ki, hətta onu ifadə etmək üçün xüsusitermin yaradılmışdır – “kraudsorsinq” (crowdsourcing72), bu termin“Wired Magazine” jurnalının 2006-cı il iyun nömrəsində dərc edilmişməqalənin müəllifi Ceff Haui (Jeff Howe) tərəfindən təklifedilmişdir73.

Mədəniyyət təşkilatları bütün dünyada tanınmış qeyri-kommersiyabirləşmələri çərçivəsində fəaliyyət göstərir və analojı hərəkətləri(indiki halda – folksonomiyaların kütləvi şəkildə yaradılmasını)istifadəçilərin xeyirxah niyyətlərindən irəli gələn və onların xeyrinəolan kollektiv hərəkət hesab etməyə hər cür əsas vardır.

Bütün Veb 2.0 məkanında bu tipli araşdırlamalar qeyri-kommersiyaniyyətlərini əks etdirən halda mədəni irs dünyası bu araşdırlamalarıdaha müsbət qarşılayır. Mədəniyyət təşkilatlarına gəldikdə isə, vaxtiləbirmənalı olaraq “institusional” ərazi kimi müəyyən edilmiş ərazidəbu gün “çırpışdırıb evə aparmaq” üçün bir şey tapmaq ümidi ilə orayahasardan oğrun-oğrun göz gəzdirən kitabxanaçıları və muzeyişçilərini görmək olar. Veb 2.0 çərçivəsində sinergiyanın bu növününbir nümunəsi də Yahoo! axtarış sisteminə daxil olan Flickr saytı iləKonqres Kitabxanasının əməkdaşlığıdır. Bu əməkdaşlığın məqsədi“ictimai istifadədə olan fotoşəkillər kolleksiyasından olanmaterialların təsviri üçün insanlara tribuna verilməsi prosesiniasanlaşdırmaqdır”. Bu halda istifadəçilər iki kolleksiyaya: “1930s-40s in colour” (XX əsrin 30-cu və 40-cı illəri rənglərin dili ilə) və“News in the 1910s” (XX əsrin ikinci onilliyinin xəbərləri)kolleksiyalarına teqlər və ya şərhlər əlavə etmək yolu ilə KonqresKitabxanasının fondundan olan fotoşəkilləri Flickr-də təsvir etməyə

114

qaydaya görə, obyektləri daha dəqiq təsvir edən nişanlar mənimsədil -mə sinə görə daha çox xal qazanmaq olar. Məsələn, fərz edək ki, Sizinqar şınızdakı şəkildə uçan quş təsvir edilmişdir; bu halda daha key -fiyyətli ekspressiyaya malik olan nişanlar daha çox xal qazanacaqlar.“Səma” termini oyunçuya 50 xal, “quş” termini – 60 xal, “süzən”termini - 120 xal gətirəcək, “quş-freqat” terminindən istifadə etmişoyunçular isə 150 xal qazanacaqlar. “Google Image Labeler” əvvəlcəLui fon An (Luis von Ahn) tərəfindən ESP Oyunu kimi yaradılmış vəGoogle lisenziyası ilə satılmışdır.

“Xalqdan” istifadə edən onlayn əməkdaşlığın bu növlərini xeylidərəcədə istismarçı əməkdaşlıq adlandırmaq olar. Belə könüllüəməkdaşlıq nəticəsində alınan kollektiv bilik, həqiqətən, gəlirli olabilər və bu işdə tamamilə təmənnasız iştirak etmək çoxlarının xoşunagəlir. Lakin əgər bu insanlar anlasaydılar ki, onların iştirakı kiməsə

113

“Google Image Labeler”

72 crowd — “kütlə, izdiham” və sourcing — “resursların cəlb edilməsi”. Qeydredaktorundur

73 “Crowdsourcing” anlayışına Ceff Haui (Jeff Howe tərəfindən veilmiş tərifhttp://www.crowdsourcing.typepad.com/cs.

1.2.5 Sosial şəbəkə saytları

Sosial şəbəkənin İnternet-versiyasına qoşulması getdikcəpopulyarlaşır: beləliklə, bizlərdən hər birimizin hər gün həyatınmüxtəlif sahələrində “toxuduğumuz” sosial əlaqələr toru soraq“xəritəsi” prinsipi üzrə onlayn təşkil oluna və yeni əlaqələr hesabınazənginləşə bilər. Sosial şəbəkə fenomeni həm peşəkar sahələrdə, həmdə şəxsi sahədə inkişaf etmişdir. Siz sosial şəbəkəyə onlayn rejimdəqoşulmaq üçün öz şəxsi profilinizi yaratmalı və elektron poçtünvanından başlayaraq, şəxsi maraqlarınız, həvəsləriniz, iş stajınızvə istinadlar da daxil olmaqla özünüz haqda informasiyaverməlisiniz. Bu mərhələdə Siz öz tanışlarınızı Sizin şəbəkədə iştiraküçün dəvət edə bilərsiniz, onlar da öz növbəsində həmin işləri edə

116

dəvət olunurlar74. Flickr hesab edir ki, “Kitabxana fondundan bugözəl tarixi fotoşəkillər elə materiallardır ki, Kitabxananın həminmateriallar üzərində intellektual mülkiyyət hüquqları yoxdur. Flickrbu materiallara müvafiq status verilməsi məqsədi ilə KonqresKitabxanası ilə işləyir. O, belə səslənir: “Müəllif hüququna məlumməhdudiyyət yoxdur”. Yaxşı ki, başqa mədəniyyət təşkilatları da bupilot layihəsindən bütün dünyadakı mədəni irs təşkilatlarındasaxlanılan saysız-hesabsız kolleksiyaların mübadiləsi və yenidənpaylaşdırması prosesinə qoşulması üçün model kimi istifadə edəbilərlər”.

Londonda Teyt Qalereyası tərəfindən və onun təşəbbüsü ilə təşkiledilmiş müasir fotoşəkillər sərgisi belə adlanır: “How We Are:Photographing Britain” (Biz necə yaşayırıq: Britaniyanın fotoşəki l -lə rini çəkərkən). 2007-ci ilin yayında Qalereya ictimaiyyətin nüma -yəndələrini Flickr-in “How We Are” qrupu vasitəsilə öz mate riallarınısərgiyə təqdim etməyə dəvət etdi. Qalereya tamaşa çıların öz şəxsiişlərini sərginin dörd rubrikasından: portret, landşaft, natür mort vəsənədli fotoşəkil rubrikalarından hər hansı birinə yükləməsinistimullaşdırırdı. Təqdim edilmiş fotoşəkillər onlayn slayd-şouda vəqalereyadakı ekranlarda sərgilənmişdi, təqdim edilmiş fotoşəkillərdən40-ı isə (hər rubrikadan 10 fotoşəkil) 2007-ci il avqustun 6-dansentyabrın 2-dək qalereyada yekun nümayiş üçün seçilmişdi75.

115

74Flickr Commons, http://www.flickr.com/commons.75 http://www.tate.org.uk/britain/exhibitions/howweare/slideshow.shtm.

Biz necə yaşayırıq: Britaniyanın fotoşəkillərini çəkərkən

“MySpace”-in təxminən 217.000.000 (http://www.myspace.com),“Facebook”-un isə təxminən 58.000.000 (http://www.facebook.com)qeydiyyata alınmış istifadəçisi vardır. Eyni zamanda, şəbəkədəpeşəkar iş üçün nəzərdə tutulan “LinkedIn” saytı qeydiyyata alınmışistifadəçilərinin sayının təxminən 16.000.000(hhttp://www.linkedin.com) olduğunu iddia edir78.

Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz bütün platformalar kontentdən kollektivşəkildə istifadə edilməsi və biliklər sahəsində əməkdaşlıq üçünnəzərdə tutulmuşdur, onlar kollektiv filtrlərdən geniş istifadə edir,LinkedIn isə əsasən peşəkar qruplar üçün nəzərdə tutulmuşdur vəşəxsi tövsiyələr sayəsində belə qrupların sayı artmaqdadır.

Qabaqcıl təcrübə nümunələri1.2.8.1 MySpace1.2.8.2 Facebook1.2.8.3 LinkedIn

118

bilər, beləliklə, əlaqələr şəbəkəsi daim genişlənir. Nəticədə maraq vəya fəaliyyət sferaları əsasında tematik cəmiyyətlər yaranır, onlarayeni-yeni istifadəçilər qoşulur və dostluq və ya ümumi fəaliyyətəsasında əlaqələr yaradılır76. Gələcəkdə həm insanları, həm də şəbəkəjurnallarını birləşdirən semantik sosial şəbəkələrin daha da təkamüledəcəyi gözlənilir.Sosial şəbəkələri aşağıdakı kateqoriyalara bölmək olar:

1. İnformasiyaya sosial baxış (Del.icio.us).2. Maraqlar üzrə (bir-birindən uzaq olan və öz sosial-demoqrafik

xarakteristikalarına görə fərqlənən istifadəçilərin ümumi maraqvə həvəslərinə əsaslanan) şəbəkələr (Flickr).

3. Fəaliyyət üzrə şəbəkələr (veb-sayt vasitəsilə fiziki fəaliyyətintəşkili).

4. Şəxsi sosial şəbəkə: məhdudlaşdırılmış şəbəkələr.

Hazırda sosial şəbəkələr kateqoriyasına aid edilə biləcək 100-dən çoxsayt mövcuddur77 (bax: 2.2.9). Buna baxmayaraq biz, adları praktikolaraq hər ailəyə məlum olan üç sayt üzərində diqqəti cəmləşdirə -cəyik.

Wikipedia-da göstərilən son statistik məlumatlara görə, bu gün

117

76 “V kontakte” sosial şəbəkəsində: Moskva Müasir İncəsənət Muzeyihttp://vkontakte.ru/club1968483; Dövlət Din Tarixi Muzeyihttp://vkontakte.ru/club11147079 ; SPbDU-nun beynəlxalq münasibətlər fakül -təsinin kitabxanası – Libereya http://vkontakte.ru/club3416956 və s. “Jivoyjurnal”da çoxlu muzey cəmiyyətləri yaradılmışdır, məsələn: A.S.Puşkin adınaDövlət Təsviri İncəsənət Muzeyi.http://community.livejournal.com/tvoy_muzey/ ; Dövlət Tretyakov Qalereyası,http://community.livejournal.com/tretyakovka/, Perm Bədii Qalereyasıhttp://permgallery.livejournal.com/ və s. Qeyd redaktorundur

77 Wikipedia sosial şəbəkələrin saytlarının siyahısını verir: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_social_networking_websites. Rusdilli seqmentdə:http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%B5%D1%82%D1%8C_(%D0%98%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B5%D1%82) Qeyd redaktorundur

78 Bu məlumatlar 2008-ci ilə aiddir. Qeyd redaktorundur

Beləliklə, indi biz mədəniyyət təşkilatlarının bu yeni fəaliyyətsahəsində öz yerini necə tuta bilməsi məsələsini öyrənməyəbaşlayırıq. Yeni imkanların öyrənilməsi üçün artıq bütün dünyadatanınmış bir neçə mədəniyyət təşkilatı haqqında danışacağıq.

Qabaqcıl təcrübə nümunələri1.2.8.4 İsveçin İkinci evi “İkinci həyat”da 1.2.8.5 MakMaster Universiteti, Ontario1.2.8.6 Tompson adasında Luvr Muzeyi

1.2.8.7 Drezdenin Dövlət bədii muzeyində qədim rəssamlarınşəkil qalereyası

1.2.8.8 İllik Beynəlxalq Muzeylər Günü “İkinci həyat”da

1.2.7 Nəticə

Veb 1.0 platformaları sayəsində mədəniyyətə aid təşkilatların veb-saytlarının yaradılması üçün möhkəm təməl qoymuşdursa, Veb 2.0platformaları daha kollektiv və daha interaktiv olmuşlar. Onlarmetakontent yaradılmasından kontent və mikrokontent yaradılmasınakeçid üçün imkan verməklə bərabər, həm də bilik saytlarınınmüəlliflərinin əhatə dairəsini genişləndirmişlər. Bu isə biliklərin idarəolunması ilə assosiasiya edilən hakimiyyətin tarazlığında tektonikhərəkətlərə gətirib çıxarmışdır. Həm fiziki kolleksiyaların, həm dəonların öyrənilməsi nəticəsində alınmış biliklərin ənənəvi mühafizləriolan mədəniyyət təşkilatları indi Veb 2.0-da naviqasiyanı necə həyatakeçirmək və sosial şəbəkələr çərçivəsində birgə fəaliyyətə necəqoşulmaq barədə düşünmək üçün fgasilə götürməlidirlər. Mədəniyyəttəşkilatları bu mühitə sadəcə əhəmiyyət verməyə bilməzlər, çünki oartıq Ümumdünya hörümçək torunda böyük ərazilər fəth etməyəbaşlamışdır. “Technorati” şirkəti 2008-ci ilin əvvəlində təxminən112.8 milyon bloq mövcud olduğunu qeyd etmiş və teqlənmiş sosialmühitlərin 250 milyondan çox elementinin monitorinqini həyatakeçirmişdir80. Bu rəqəmlər ənənəvi şəbəkələr xaricində milyonlarla

120

1.2.6 Çoxistifadəçili virtual mühit (MUVEs)

Yuxarıda haqqında danışdığımız Veb 2.0 platformaları ikiölçülüşəbəkə məkanı çərçivəsində fəaliyyət göstərir və bir qayda olaraq,bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəli veb səhifələr və mobil telefonlar arasındayaranırlar. Bu gün sosial şəbəkələrin bu növləri iştirakçıları veb-kontentin daha fəal müəllifləri olmağa stimullaşdıraraq, virtualşəbəkə mühitləri sayəsində təkmilləşirlər. Virtual şəbəkə mühit lərindəinsanlar “avatarlar” kimi görüşür və Çoxistifadəçili virtual mühitlərdə(Multi User Virtual Environments, MUVEs) qarşılıqlı təsir edirlər(bax: 2.2.11 və 2.5.7). Bu termin bəzən “virtual dünyalar”adlandırılan onlayn, Çoxistifadəçili virtual mühitlərə aid dir. MüasirMUVEs-də üçölçülü izometrik qrafika / üçüncü şəxsin adındanqrafika imkanı vardır; onlara giriş İnternet vasitəsilə təqdim edilir;davamlı virtual dünya təşkil edən bu mühitlər eyni zamanda bir neçəmin istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsi üçün imkan verirlər.

2007-ci ilin yayında “New Scientist” nəşri “İkinci həyat” (SecondLife79) barədə üç hissədən ibarət xüsusi hesabat dərc etmiş və praktikolaraq həmin vaxtda virtual dünya “Newsweek”-in birinci səhifəsinədüşmüşdür. Fantast-yazıçı Nil Stivensonun (Neal Stephenson) “SnowCrash” (Uçqun) romanında yaradılmış, onun bədii təxəyyülününməhsulu olan MetaKainatdan qaynaqlanan bu dünyalar artıq sırfeskapist fantaziyasının məhsulu deyil, dayanıqlı dünyaların - həttasiz cəmiyyət sistemindən çıxanda da heç yerə yox olmayan və həttasiz olmayanda da coşqun inkişafı davam edən dünyaların tərkibhissəsinə çevrilmişlər. Bu elə bir dünyadır ki, istifadəçilər gün ərzində(və ya gecələr) bir-biri ilə ünsiyyətdə olmaq üçün - oyun, ticarət,yaradıcılıq və tədqiqatla məşğul olmaq üçün ona qoşulurlar. “İkincihəyat” - adaların ən geniş şəbəkəsidir, bu şəbəkədə həftədə 7 gün,gündə 24 saat daşınmaz əmlak mübadiləsi, mülkiyyət alqı-satqısıaparılır, “canlı” təqdimatlar, real vaxt rejimində təhsillə bağlı və birsıra başqa tədbirlər keçirilir.

119

79 www.secondlife.com Qeyd redaktorundur80 Technorati, http://www.technorati.com/about. Səhifə əlçatmazdır (mart 2010-cu

il). Qeyd redaktorundur

Biz bu kitabın oxucularına belə bir məsləhət verə bilərik: sadəcəolaraq elə bir vicet82 (qrafik modullar vasitəsilə başqa proqramlarınöz mühitinə inteqrasiya edilməsi üçün proqram) əlavə edin ki, o Sizinsaytınızın ziyarətçilərinə bir “tıklama”ya görə Veb 2.0platformalarına “tikişsiz” qoşulmağa imkan versin. Sizin saytınızamüraciət edən istifadəçilər iş prosesində Sizin təşkilatınıza aidnişanlar və teqlər yarada biləcəklər.

122

müzakirə keçirilməsindən xəbər verir. Bu vəziyyət Ümumdünyahörümçək toru haqqında bizim təsəvvürümüzün paradiqmasındairəliləyiş olmasını və artıq geriyə yol olmayacağını əks etdirir. 2007-ci il martın 15-də viki “Oxford English Dictionary Online”-aqoşulmuşdur. İndi biliklər viki mühitində ifadə edildiyinə görə, biz dəbir fakta tədricən alışırıq ki, ənənəvi institusiya heç də həmişəmüzakirə prosesinə rəhbərlik etmir. Vebləri izləyən tamaşaçı kon ten -tin heç də ənənəvi mədəniyyət təşkilatı tərəfindən təqdim edilmə -diyinə fikir verməyə başlayanda, vaxtilə kitabxanaların, muzeylərinvə arxivlərin fiziki mövcudluğuna və onlara etibar ənənələrinəəsaslanan mədəniyyət təşkilatlarına inam hissi tədricən yox ola bilər.Digər tərəfdən, mədəniyyət institusiyalarının öz kolleksiyalarını geniştamaşaçı kütləsi üçün yeni qaydada açmasını və dialoqun yeninövlərinə qoşulmalarını göstərən gözəl nümunələr çoxdur.

Veb 2.0-3.0 haqqında bu qısa icmalımızda biz birgə fəaliyyətin bunövlərində qarşıya çıxan intellektual mülkiyyət məsələləriaysberqinin yalnız zirvəsinə yüngülcə toxunduq. Bu məsələyətəfsilatı ilə baxmaq üçün biz ən müxtəlif səviyyələrdə tammiqyaslımüzakirələr keçirməli olardıq. Müəllif hüquqları məsələlərini“Creative Commons” lisenziyaları81 əsasında əla tədqiq etmək olardıvə Veb 1.0 və mədəniyyət təşkilatlarının saytları kontekstində buməsələ ilə artıq məşğul olurlar. Eyni zamanda, müəllif hüquqlarıməsələlərində öz həllini gözləyən qarışıqlığa baxmayaraq, institu -sional anbarlarda qapalı qalmış kolleksiyaların birləşdirilməsi üçünbu imkanlardan istifadə etmək olardı. Veb 2.0 platformalarının mədə -niy yətə aid veb-saytlarla inteqrasiyası tamaşaçının obyektləri yeniüsulla nişanlamasına imkan verərək və şəbəkələrə aid çox zənginkontentin təşkilatların hüdudlarından kənara yayılması üçün yeniimkanlar yaradaraq institusional fondlara yeni üsullarla müraciətetmək imkanı verə bilər.

121

81Creative Commons lisenziyaları haqqında bax:http://ru.wikipedia.org/wiki/Creative_Commons Qeyd redaktorundur

82http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82_%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%84%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%B0 Qeyd redaktorundur

“yeni ərazilərə çıxışlarının” düzgün olub-olmadığını yalnız zamangöstərə bilər85. Əgər onlar Facebook, Wiki və “İkinci həyat” kimilayihələrdə iştirak edərək, uzun illər boyu onların auditoriyasınailham vermiş məsuliyyət və sədaqət dərəcəsini qoruyub saxlamağı

124

Bax: muzey səhifəsinin aşağı hissəsindəki vicethttp://addthis.com/84.

Yəqin ki, bu qısa icmalda cavablardan daha çox suallar qarşıya çıxdı,çünki bizim gözlərimizin önündə inkişaf etməkdə olan Veb 2.0-ın vəVeb 3.0-ün bütün nəticələrini və təsirlərini qeyd etmək çox çətindir.İndi muzeylərin, kitabxanaların və arxivlərin həyatında çətindövrdür. Yeni imkanlar yarandıqca, mədəniyyətə aid təşkilatların

123

Muzey saytında vicet nümunəsi83

83 Bu, İsrail Muzeyinin saytıdır.http://www.english.imjnet.org.il/HTMLs/Home.aspx . 2010-cu ildə bu səhifəbaşqa cür görünür: nişanlar sağ menyuya çıxarılmışdır. Qeyd redaktorundur

84 Bu, vicetlər saytının (ingilis dilində) ünvanıdır. İnternetin rusdilli seqmentindəbax: məsələn, «Виджет-лаборатория» http://widgetlab.ru/, yaxud Yandeksdəvicetlər http://widgets.yandex.ru/. Qeyd redaktorundur

85 Mariya Qotlib Çuvaş Dövlət Bədii Muzeyinin təcrübəsindən söhbət açaraqdemişdir: “V kontakte” şəbəkəsi təqdim edilən imkanlara görə Çeboksarıda ənpopulyar və münasib sosial şəbəkələrdən biridir. O, maraqlar üzrə qruplaryaratmağa və onların çərçivəsində tədbirləri təşkil etməyə, bu tədbirlərə şəbəkəninqeydiyyata alınmış üzvlərini dəvət etməyə imkan verir. “Çuvaş Dövlət BədiiMuzeyinin dostları klubu” qrupu http://vkontakte.ru/club3746921 artıq bir iləyaxındır ki, mövcuddur və hazırda onun 113 üzvü vardır. Qrupun statistikasıgöstərir ki, onun iştirakçılarının əsas kontingenti – qadınlardır (istifadəçilərin 60faizdən 100 faizə qədəri). İstifadəçilərin əsas hissəsi – 18-30 yaşda insanlardır,həm də 27-30 yaşlı iştirakçılar səhifələrə daim baxır, 18-21, 21-24, 24-27 yaşkateqoriyaları isə muzeyin keçirilən tədbirlərlə əlaqədar fəallaşırlar. Qrupamarağın artması dövri xarakter daşıyır – (qrupun səhifələrinə orta hesabla hər gün2-4 nəfər, yaxınlaşan tədbirlərlə əlaqədar və onlardan sonra – 15-17 nəfər baxır).Amma muzey tədbirlərinə diqqətin cəlb etməsinin əsas aləti – görüşlərədəvətlərdir. Qrupun təşkil etdiyi hər tədbirə 90-dan 220-yə qədər iştirakçı gəlir.Həm də onların yalnız bir hissəsi (60-80%) əməkdaşları tərəfindən göndərilmişdəvətnamələrə reaksiya verir, qalanları dostların fəallıq lentindən informasiya alırvə müstəqil qeydiyyatdan keçirlər. Belə iştirakçıların faizi tədbirin şəbəkə üzvləriüçün nə qədər maraqlı olduğunu göstərir.Lakin “V kontakte” şəbəkəsində iştirak etmək arzusunu bildirməkdən bu və yadigər tədbirdə iştirak etməyə qədər xeyli yol var. Belə ki, “Muzey kinosu”aksiyasında iştirak etmək üçün 92 nəfər qeydiyyatdan keçmişdir (halbuki yalnız43 nəfər dəvətnamə almışdı) - bu fakt şəbəkə üzvlərinin həmin tədbirə diqqətininartmasına dəlalət edir), yeni tədbirə maraq. Amma bu tədbirə gələnlər (cəmi 14nəfər) arasında sorğu vaxtı aydınlaşmışdır ki, yalnız 2 nəfər onun haqqında “Vkontakte” şəbəkəsindən, 5 nəfər – tanışlardan və 6 nəfər – elanlardan öyrənmişdir.Həm də 4 nəfər qeyd etdilər ki, elanlardan tədbir haqqında bilsələr də,informasiyanın dəqiqləşdirməsi üçün “V kontakte” səhifəsinə baş çəkiblər.Beləliklə, sosial şəbəkələr “muzeyin obrazları”nın yaradılmasına, gənclərindiqqətini muzeyin fəaliyyətinə cəlb etməyə imkan verir, bu, onunla əlaqədar ki,həmin yaş kateqoriyasının nümayəndələri üçün sosial şəbəkələr – etibarlıməlumatın ən populyar və sürətli mənbələrindən biridir. Bundan başqa, sosialşəbəkələrin resursları “əks-əlaqəni” izləməyə imkan verir, özü də təkcə statistikmetodlarla yox: istifadəçilər muzey tədbirlərinə öz münasibətini ifadə etməyəutanmırlar, gördükləri haqqında təəssüratlarını paylaşırlar. Ancaq muzeyəistifadəçinin cəlb etməsinin aləti kimi onların effektivliyi aşağı və qeyri-stabildir”.(iyun 2009). Qeyd redaktorundur.

1.2.8 ƏLAVƏ – qabaqcıl təcrübə nümunələri

1.2.8.1 MySpace SOSİAL ŞƏBƏKƏ SAYTLARI

http://www.myspace.com

Tomas Anderson (Thomas Anderson) və Kristofer DeVolf(Christopher DeWolfe) tərəfindən yaradılmış MySpace saytı 1999-cuildə, başqa sosial şəbəkə saytlarının yaranmasından xeyli əvvəl işəsalınmışdı. “Friends Reunited” rəsmən 2000-ci il iyul ayında işəsalınmış, “Friendster” isə faktiki olaraq 2002-ci ildə yaradılmış vəelektron poçtla göndərilən sorğuların sayəsində sürətlə inkişaf etməyəbaşlamışdır. Bu platformaların əksəriyyətinə şəxsi profil, bloq, foto,video, çat və məlumatların ani mübadiləsi proqramı daxildir. Əsasmənfəət mənbəyi reklam bannerləri olan MySpace hazırda RupertMerdokun (Rupert Murdoch) “Fox Interactive Media” şirkətinəmənsubdur. Şəbəkənin qeydiyyata alınmış üzvləri arasında aparılanmübadilənin növləri müəllifləri şəbəkə üzvlərinin özləri olanmikrokontent ətrafında dəyişir. Bu fərdi mikrokontent sinxron vəasinxron kommunikasiya kanalları ilə şəbəkə üzrə göndərilir.

126

bacarsalar, özlərinin artıq keçmişə çevrilməkdə olan işini davametdirə və gələcəyə inamla baxa biləcəklər.

Rok Faqe (Roc Fages), Ramon Sanqesa (Ramon Sangüesa)Hesabat “State-of-the-art in Good Practice Exchange and Web 2.0”Avropa Komissiyası tərəfindən maliyyələşdirilən “ePractice.eu”layihəsi çərçivəsində hazırlanmışdır http://www.epractice.eu

Li Reyni (Lee Rainie) – “Pew Internet and American Life”Layihəsinin direktoruMüsahibə: “Author David Weinberger Describes How TaggingChanges People’s Relationship to Information and Each Other”, 31yanvar 2007-ci ilhttp://www.pewinternet.org/pdfs/PIP_Tagging.pdf86

Veb 2.0-ın proqram və servis xidmətləri müdiriyyətihttp://www.go2web20.net

125

86 Səhifə əlçatmazdır (mart 2010-cu il) Qeyd redaktorundur

1.2.8.2 Facebook SOSİAL ŞƏBƏKƏ SAYTLARI

http://www.facebook.com

2004-cü ilin baharında işə salınmış Facebook Harvard universite tinintələbələri üçün sosial şəbəkə kimi nəzərdə tutulmuşdu. Sosial əlaqələrtəbii üsulla universitet şəhərciyinin hüdudlarından kənara çıxdığınagörə, onlayn şəbəkə sürətlə genişlənməyə başladı. Belə bir şəbəkəyaradılması ideyası universitet şəhərciyində yayılan fotoportretlərkitabının təsiri ilə ortaya çıxmışdı. Tələbələr üçün nəzərdə tutulan beləuniversitetdaxili nəşrlər onlara bir biri haqqında oxuyaraq və tələbələrifotoşəkillərə əsasən tanıyaraq bir-biri ilə daha asanlıqla tanış olmalarınaimkan verirdi. Hətta əvvəllər .edu və ya .ac elektron poçtunun məcburiakkauntu olmayanlar da bu gün həmin saytın istifadəçisi olmaq vəşəbəkədə dostları ilə hər gün və ya saatlarla əlaqə saxlamaq imkanıəldə etmişlər. İnterfeysə qoşulması mümkün olan yüzlərlə mini-proqram mövcuddur. Mausla sadəcə “tıklamaqla” Siz ArtShare,Causes, Chat, Crowd Cloud, Events, Free Gifts, Groups, Live Chat,Notes, Photos, Slide Shows başlamış, Sizin şəxsi qraffitiləriniziekranda əks etdirmək üçün Sizin şəxsi Super Wall-ınız da daxil olmaqlayüzlərlə müxtəlif “islatma dərmanı” öz əsas səhifənizə əlavə edəbilərsiniz. Facebook-un vicetlərinin sayı o qədər çoxdur ki, onun heçbir səhifəsi başqasına oxşamayacaqdır. Facebook Veb 2.0-ın başqaplatformalarına, məsələn Twitter-ə (http://www.twitter.com) qoşulmağaxidmət edir. Twitter hər bir istifadəçinin öz twitini - uzunluğu 140simvola qədər olan mətni başqasına göndərməyə imkan verən pulsuzmikrobloqer interfeysidir. Belə saytların məqsədi Sizin şəbəkədəəlaqələrinizi dəstəkləməkdir: əgər Siz bu həftədə kimin xizək sürməyəgetməsini, kim kimlə dalaşmasını və ya kimin indicə Facebook-da özsəhifəsinə ən yeni “islatma dərmanı” əlavə etdiyini bilməkistəyirsinizsə, bu saytlara müraciət edin. Aydın ki, yüzlərlə insanıbirləşdirən Facebook tipli şəbəkə özünün peşəkar fəaliyyətinə və şəxsihəyatına aid bir neçə seçmə təfərrüatı bölüşməyə hazır olanlarüçündür; bu kitabçada bizi maraqlandıran bir məsələ var: mədəniyyətəaid təşkilat bu şəbəkədə nə edə bilər və ya nə etməlidir?

128127

London muzeyi MySpace-də87

872010-cu ilə London Muzeyi MySpace-dən Facebook-a keçmişdir. Qeyd redakto -rundur

Şəbəkənin üstünlüklərindən istifadə etməyin başqa bir üsulu da var:bütün muzey üçün Facebook səhifəsini yaratmaq. Bir neçə muzeyartıq bunu etmişdir, o cümlədən Yerusəlimdə İsrail muzeyi özFacebook səhifəsini muzeyin veb-saytına qoşmuşdur. Muzeydəkeçirilən tədbirləri izləyən “azarkeş”lərin sayı 500-dən çoxdur88 və buqrupun sayı sürətlə artmaqdadır.

Facebook-da “özləri üçün yer çəpərləmək” lazım olub-olmadığınıhələ qət etməmiş təşkilatlar üçün Facebook qrupunda “Facebook-damuzeylər” mövzusu üzrə onlayn diskussiya keçirilir89, bu diskussi -yada şəbəkənin hər bir üzvü öz fikirlərini bölüşə bilər.

130

ArtShare proqramı Bruklin muzeyinin əməkdaşı Şelli Bernstayn(Shelly Bernstein) tərəfindən yaradılmışdır. Onu Facebook-da Sizinprofilinizə əlavə etmək olar. Əlavə edilmədən sonra o, Bruklinmuzeyinin fondunda saxlanılan işləri, Londondakı Viktoriya vəAlbert Muzeyindən ayrı-ayrı işləri seçməyə və onları Sizinprofilinizdə sərbəst qaydada əks etdirməyə imkan verir. İdeya ondanibarətdir, Siz özünüzün üstünlük verdiyiniz incəsənət növünü dost la -rınızın da görməsinə imkan yarad bilərsiniz; əgər Siz həmin fondlardaheç nə tapmasanız, öz şəxsi incəsənət əsərinizi yarada bilərsiniz.Aydındır ki, bu halda müəllif hüququ ilə bağlı ciddi problemləryarana bilər, lakin sosial şəbəkələrin üzvləri həm öz sevimlimuzeylərindəki sevimli əsərlərinə, həm də öz sevimli fotoşəkillərinə,videokliplərə və ya əlfəcinlərə eyni dərəcədə güclü bağlandığışəraitdə Veb 2.0 saytlarında belə proqramlar yaranmaqda davam edir.Bu insanların həmin resurslardan istifadə müddətinin tənzimlənmişolması onları həyəcanlandırır ya yox – bu, başqa məsələdir.

129

Yerusəlimdəki İsrail muzeyi Facebook-da

88 2010-cu ilin martında – 2964. Qeyd redaktorundur89 “Museums on Facebook” qrupu,

http://www.facebook.com/group.php?gid=8173798651.

Əlbəttə, hər kəs belə saytların hər hansı birindən daxil olan dəvətirədd edə bilər; Sizi dəvət edən insan, bir qayda olaraq, qəti rəddediləcəyini bilmir; o düşünür ki, ona məhəl qoymurlar, ya da olabilsin ki, onun dəvəti ünvan sahibinin poçt qutusuna düşməmişdir.

132

1.2.8.3 LinkedIn SOSİAL ŞƏBƏKƏ SAYTLARI

http://www.linkedin.com

Sosial şəbəkələrin başqa növünə peşəkar platformalar kimiformalaşdırılmış şəbəkələr aiddir. “LinkedIn” də başqa sosialşəbəkələr kimi işləyir, lakin bu platformanın aydın ifadə edilmişhədəfi şəbəkədə peşəkar fəaliyyəti stimullaşdırmaqdan ibarətdir. Sizşəbəkənin üzvündən dəvət alanda Sizi bu insanla bağlayan peşəkarassosiasiyanı göstərməklə ondan dəvət aldığınızı təsdiq etməlisiniz.Hərçənd bu mərhələdən yan keçmək olar, lakin Siz öz institusionalstatusunu təsdiq etməklə, bütün dünyada - hər kəsin öz peşəkarassosiasiyası çərçivəsində şəbəkə praktikasında necə formalaşdığınıtədricən anlayacaqsınız. Şəbəkənin üzvlərinin, çox güman ki, işyerində onların cazibədarlığını artırmaq üçün, öz həmkarlarınıgöstərməsi təklif edilir, elə vakansiyalar da Sizdən cəmi bir “tıklama”qədər məsafədə olur. Şəbəkənin üzvləri şəbəkənin başqaistifadəçilərindən korrespondensiyaya cavab verə bilərlər, amma tamqeydiyyatdan keçmədən hər hansı daha dərin yazışma qeyri-mümkündür, bunun üçün qeydiyyat haqqı ödəmək lazımdır. Sosialşəbəkələrin başqa platformalarında olduğu kimi, bu şəbəkədəmüəyyən sayda insanların qeydiyyatdan keçməsi qürur doğurur. Sizinpeşəkar statusunuza gəlincə, LinkedIn üzrə Sizin virtualhəmkarlarınızın fikrincə, şəbəkənin beynəlxalq bazarda Sizinvəziyyətinizə imkan yarada biləcəyini yalnız güman etmək olar.

131

LinkedIn-də muzey təhsili üzrə dəyirmi masa

səfirlikdə – bu ölkənin ABŞ-dakı səfirliyinin Vaşinqtonun KolumbiyaDairəsində memar Gert Vinqardh tərəfindən tikilmiş yeni binasındatəcəssümünü tapdı. Bu binanın tikilməsində eyni arxitekturayanaşmasından və ola bilsin, elə həmin avtomatik şəkildə çəkilmişçertyojlardan istifadə edilmişdir. Onu asanlıqla sintetik dünyayaköçürtmək olar. Səfirlik Milli muzeyin virtual xəzinələrinə əlavəolaraq İsveçdə çəkilmiş fotoşəkillərin sərgisini və Raul Vallenberğinhəyatı haqqında “OSA Archivum”91 - Budapeştdəki Açıq CəmiyyətArxivi ilə birgə hazırlanmış kompleks sərgini təşkil edir. “İkinciİsveç”in diplomatik korpusu daimi sərgilərdən əlavə, zəngin proqramüzrə işləyir, bu proqrama seminarlar, mühazirələr və diplomatiktədbirlərin ümumi proqramını tamamlamaq üçün təşkil edilmişdistans dərslər keçilməsi daxildir. Zərif və abadlaşdırılmış adadayerləşən binalar və bağlar Second Life-in aparıcı dizaynerşirkətlərindən biri –Electric Sheep Company tərəfindən səfirliyintələblərinə uyğun olaraq yaradılmışdı92.

134

1.2.8.4 İkinci İsveç evi “Second Life”da MUVEs

İsveç İnstitutu90 ən heyrətamiz qurumlardan biridir. Xarici İşlərNazirliyi ilə əlbir işləyən bu təşkilat Second Life-da xüsusi olaraqseçdiyi adada İsveç səfirliyi tikmişdir. Düzdür, bu səfirlik ölkəvətəndaşlarına pasportlar və ya vizalar verilməsi ilə məşğul olmur,lakin o, avatarların real dünyada “ikinci mən”lərinə lazım olan sə -nəd ləri almaq üçün nə etmək lazım olduğunu izah edir. 30 may 2007ildən etibarən İnstitut öz nümayəndələri vasitəsilə İsveç haq qındainformasiyanı yayır. Bu nümayəndələr İsveçin mədəniy yətini təbliğetmək məqsədilə müəyyən “qəbul saatlarında” virtual diplomatikkanallar üzrə əhali ilə görüşlər keçirirlər. Ancaq bizim müzakirə mizinməqsədi üçün Stokholmdakı İsveç İnstitutu ilə Milli Muzeyinarasında əməkdaşlıq daha böyük maraq doğurur. Milli Muzeyin“İkinci İsveç evi”nin Second Life-dakı bəzi ən məşhur incəsənətəsərlərini “abonemeny üzrə verir”. Belə nüfuzlu milli təşkilatın bucür proqramlara vəsait xərcləməsi nə üçün lazım olmuşdur?

İsveç institutunun veb-saytında yazılmışdır: “Rəngkarlıq və kətanüzərində rəsm əsərləri, İsveçə və muzeyin kolleksiyasında istinadlarindi Vaşinqtonda (Kolumbiya Dairəsi) səfirliyin memar GertVinqardh (Gert Wingårdh) tərəfindən yaradılmış yeni binasınınvirtual versiyasında yerləşdiriləcəkdir. Virtual səfirlikdə nümayişetdirilən əşyaları Milli Muzeyin kolleksiyalarından ən məşhurincəsənət əsərlərinin sayına daxildir. Onlar incəsənət tarixindəmüxtəlif dövrləri və XVII-XX əsrlərin holland və fransızrəngkarlarının muzey kolleksiyalarını əks etdirirlər”. (İsveç institutu,2007-ci il).

Yeni dünyada rəsmi qeydiyyata alınmaq – uzaqgörən milli siyasətinməntiqi davamıdır. Second Life-da İsveç səfirliyi praktikada başqa

133

90 http://www.si.se/English/. Bax: Second Life saytında “İsveçin İkinci evinə”həsr edilmiş bloq http://secondhouseofsweden.com/ Qeyd redaktorundur

91 OSA – Açıq Cəmiyyət arxivi (http://www.osaarchivum.org/) – tədqiqat və təhsilarxivi və mərkəzi. Onun fondları və fəaliyyəti İkinci Dünya müharibəsindənsonrakı dövrə, əsasən, Soyuq müharibəyə, keçmiş kommunist ölkələrinintarixlərinə, insan hüquqlarına və hərbi cinayətlərə həsr edilmişdir.

92The Electric Sheep Company, http://www.electricsheepcompany.com.

136

1.2.8.5 MakMaster Universiteti, Hamilton, Ontario, KanadaMUVEs

Ontariodakı MakMaster Universitetinin Universitet kitabxanasıkitabxana resurslarının qiymətləndirilməsinə innovasiya yanaşmasıtətbiq etmişdi.9 Hazırda avatarlar Danu Dalstrom, Amanda Matserat,Devi Davo, İzobella Sands, Qudrun Bertoluççi və Ataro Santos (realhəyatda – kitabxanaçılar Krista Qodfri (Krista Godfrey), AmandaEtçem-Conson (Amanda Etches-Johnson) və Nora Qaskin (NoraGaskin), həmçinin əməkdaşlar Ronda Mor (Rhonda Moore), RenuBarrett (Renu Barrett) və Derek Braqq (Derek Bragg)) yaxın vax -tlarda Cybrary City-də açılmış Second Life, Infolsland bölməsindəziyarətçilərə (avatarlara) kömək edirlər.

Kitabxanaçılar qeyri-real dünyanın terminalları vasitəsiləkitabxananın veb-saytına daxil olaraq fondlardan istifadə imkanınınecə əldə etməyi avatarlara (çatda) hədsiz səbrlə izah edirlər, fondlarözləri isə real kitabxananın bu balaca modelində divar boyuncadüzülmüşdür. Kitab və jurnalların axtarışı zamanı, nəvazişlə RH (realhəyat) adlandırılan real dünyada olduğu kimi, bəzi nəşrlər elektronformada mövcuddur, başqaları (məsələn, kitablar) isə, əvvəlki kimi,Kanadada universitet şəhərciyində yerləşən fiziki kitabxanayagəlməyi tələb edir. Hazırda yüzlərlə universitetdə Second Life üzrəakkreditə edilmiş kurslar keçirilir. Onlar səhər mühazirəsindən (qeyri-real dünyada) indicə gəlmiş tələbələrdən elə suallara cavablar tələbedirlər ki, bu onlara dostu ilə bərabər “yerli kitabxanaya” “başçəkməyə” imkan verəcək.

135

93McMaster University, Ontario,http://dailynews.mcmaster.ca/story.cfm?id=4660.

138

1.2.8.6 Tompson adasında “Luvr” Muzeyi MUVEs

Bizim siyahıda qeyri-real dünyanın mədəniyyətinə aid təşkilatlarınçoxunun adını göstərmirik; biz onlar haqqında tanışlarımızdaneşidirik və ya təsadüfən onlarla rastlaşırıq. Second Life-da xəbərlərtez yayılır, partnyorlar xəbərləri bütün dünyaya yaymaq üçün qeyri-real və onlayn qurğulardan necə istifadə etmək lazım olduğunubilirlər. Hazırda ən məşhur yeni muzeylərdən biri “İkinci Luvrmuzeyi”dir. Özünü bu muzeyin direktoru elan etmiş Harris Forte(Kharis Forte) fiziki muzeyin çox gözəl bir oxşarını yaratmışdır. Fortehazırda Tompson Adasında yerləşən “fiziki maket”də real muzeyinplanını mərtəbə-mərtəbə təkrarlayır, amma qalereyalara və onlarıneksponatlarına çox əcaib adlar verir. Çoxları bu muzeyə ziyarətlərinidolaşıq bir səyahət hesab edə bilər. Real Luvrda işləyən mütəxəssisləronların muzeyi ilə belə rəftar edilməsini dəhşət hesab edə bilərlər.Forte hələlik orijinalın üçölçülü dəqiq modelini yaratmışdır; onunmuzeyində sərgilənmiş kolleksiyalar virtual muzeydən uzaqda -Parisdə yerləşən fiziki muzeyin eksponatlarını heç nə ilə xatırlatmır.Ancaq Forte belə bir hüquqi qeyd-şərt edir:

“Bu muzey Fransanın Paris şəhərindəki Luvr muzeyi ilə əsla bağlıdeyildir. Bu muzeyin Second Life muzeyindən artıq bir şey olduğunuiddia və ya bəyan etmək lazım deyil. Suallarınız varsa, Forte Harrisəmüraciət etməyinizi xahiş edirik”.

Second Life-dakı Luvr Paris Luvrunun variantı kimi tamamilə qeyri-adi göründüyünə və onun yaradılmasında real muzeyin əməkdaşlarıəsla iştirak etmədiyinə baxmayaraq, o, Second Life-ın ən məşhurmuzeylərindən biri olaraq qalır.

137

140

1.2.8.7 İncəsənət əsərlərinin Dövlət ToplusuQədim rəssamların şəkil qalereyası, Drezden MUVEs

Second Life muzeyinin üçüncü nümunəsi – Second Life-dakı gözəlDrezden qalereyasıdır.94 Ayrıca bir adada yerləşən bu muzeyDrezdendəki “Qədim rəssamların şəkil qalereyası”nda saxlanılanincəsənət əsərlərinin Dövlət Toplusundan bir replikadır. Bir sıra ənməşhur şedevrlər, məsələn Rafaelin “Sikstin madonnası”, yaxudCorconenin “Yatmış Venera” əsərləri böyük məharətlə modelləş -dirilmiş bu muzeydə Drezden muzeyinin daimi ekspozisiyasındanolan 750 şah əsərin hamısını yerləşdirməyə imkan verən miqyasdayenidən yaradılmışdır. “Wired Magazine”-dən Endrü Karri (AndrewCurry) zarafatyana təklif edir: “Əgər sizin bu il yayda Drezdenəgetməyə imkanınız yoxdursa, teleportasiya haqqında fikirləşin”.95

Əlbəttə, belə təklif muzeyə qapıdan daxil olan ziyarətçiləriqarşılamağa öyrəşmiş ayrı-ayrı muzey iºçilərini qorxuya sala bilər,amma model özü sadəcə çox gözəldir. “Second Life-da incəsənətəsərlərinin Dövlət toplusu” muzeyi institusional veb-portalların işinitəkrarlayaraq, istifadəçilərdə maraq oyada və onları məcbur edə bilərki, real muzeyi müstəqil surətdə tapsınlar, onun kolleksiyalarına vəsərgilərinə tamaşa etsinlər.

139

94Drezden qalereyası Second Life-da, http://www.dresdengallery.com95Andrew Curry, http://www.wired.com/culture/art/multimedia/2007/08/gallery_dresden.

İştirakçılara üzərində İKOM emblemləri olan maykalar payladılar,İKOM-un əməkdaşları isə hər bir iştirakçı - muzeyin avatar-direktorlatəmsil edildiyi tədbir prosesində muzey işçilərini salamladılar.Bayram şərq yay vaxtı ilə səhər saat 3-də (Second Life vaxtı ilə səhərsaat 9-da) başlandı və xüsusilə uzun olan bu gündə Paris vaxtı iləaxşam saat 6-ya (Second Life vaxtı ilə növbəti gün səhər saat 9-a),yəni Beynəlxalq Muzeylər Günü başlayana qədər davam etdi. Parisvaxtı ilə axşam saat 6-da İKOM-un prezident Alissandra Kammins(Alissandra Cummins) Second Life tribunasından bütün dünyadantoplaşmış avatarlar qarşısında nitqlə çıxış etdi.Second Life-da Beynəlxalq Muzeylər Gününün keçirildiyi The TechVirtual adlı texniki ada “Tech” şirkəti tərəfindən (San-Xose,Kaliforniya, ABŞ) hazırlanmışdı və modelləşdirilmiş yer real adayaçox oxşayırdı. Auditoriya və sərgi qalereyaları əsl muzey nümunəsiüzrə yaradılmışdı, lakin bu tikili, muzey dünyası daxilində birgəfəaliyyətin yeni növlərinin yaradılması üçün baza kimi virtualdünyalardan istifadə edilməsi hesabına, layihələr üzərində işlərə vəcəmiyyətin daxilində əlaqələrin inkişafına imkan yaratmalı idi. Etirafetməliyəm ki, mənim əyləncə məclislərim və Second Life

142

1.2.8.8 Second Life-da İllik Muzeylər günü MUVEs

2008-ci il mayın 18-də (İKOM) Beynəlxalq Muzeylər Şurası İllikBeynəlxalq Muzeylər Gününü “Muzeylər: sosial dəyişikliklərin vəinkişafın keçiriciləri” şüarı altında qeyd etmişdir. Bütün dünyamuzeylərində keçirilmiş ənənəvi seminarlara, mühazirələrə vəsərgilərin ziyarət edilməsinə əlavə olaraq İKOM ilk dəfə Second Lifeünvanını əlavə etdi ki, muzey işçiləri öz kabinetlərindəki rahatkreslolarını, yaxud həmin gün həftənin bazar günü olduğundan,evlərində, öz yumşaq kreslolarını tərk etmədən, bayram şənliklərindəiştirak edə bilsinlər.

Avatarları hökmən bir fincan qəhvə ilə qarşılayırdılar, onlar da kiçikqruplara bölünüb tezliklə vəziyyətə uyğunlaşaraq yumşaq divanlardayerlərini rahatlayıb, bütün saat qurşaqlarında 24-saat davam edənqeyri-formal söhbətdə iştirak edirdilər.

Bu tədbirin iştirakçıları Second Life-ın dizayneri Byorlin Lun (realhəyatda onun adı-soyadı Linn Kallens-dir (Lynn Cullens)) tərəfindənyaradılmış rok-art qrota baş çəkməyə dəvət edilmişdilər. Byorlin Lunbu rok-kafeni tikəndən sonra onu psevdo-qədim qayaüstü rəsmlərləbəzəmişdi. Beləliklə, elmi işlə məşğul olmaq üçün çox gözəl bir yervə avatarların müzakirə mövzusu üçün əsas yaranmışdı. ProqramaTexniki Muzeyin kampusu üzrə turlar da daxil idi: İKOM-un məxsusiolaraq bu məqsədlə yaradılmış uçan avtobusu binanın ətrafındasərbəst uçuşlardan bir qədər yorulmuş, amma Texniki muzeyinkampusuna quş uçuşu hündürlüyündən tamaşa edib zövq almaqistəyən iştirakçılar və onların tanımadıqları avatarlari üçün belə birimkan yaradırdı.

141

2. Öz yolunun axtarışı

Bu fəsildə biz sizə şəbəkə layihəsini istifadəçilərin tələbatınayönəltməyə (layihələndirmə mərhələsində) və veb-proqramlarhaqqında onların rəylərini nəzərə almağa (istifadə prosesində) imkanverən rasional sxemlərin dəsti, informasiya və alətlər təklif edəcəyik.

Bu fəsilin hədəfi – mədəni irs üzrə onlayn təşkilatların qarşısındaduran bir sıra fundamental məsələləri nəzərdən kecirməkdir:

144

Planetarisindən olan “astronavt” Mars Voyagerlə çox maraqlısöhbətimiz faydalı fikir mübadiləsinə imkan yaradırdı. Bu söhbətziyarətçilərin adanı havadan seyr etmək nəticəsində əldə edəbildikləri informasiyanın dəyərini daha da artırdı. Axı mən başqaharada ilk mənbədən öyrənə bilərdim ki, virtual dünya muzeylərəreal dünyada qeyri-mümkün olan şeylər təklif edə bilər və (çoxgüman ki, bu məqam daha maraqlıdir) bu yolla muzeyin ziyarətedilməsindən alınan təəssüratlar daha da zənginləşə bilər.

143

bütün üzvləri üçün, onların irqi və milli mənsubiyyətindən, yaşından,cinsindən, dinindən, dilindən, fiziki vəziyyətindən, iqtisadistatusundan, iş yerindən və təhsil səviyyəsindən asılı olmayaraq,bərabər dərəcədə əlyetərlidir” (İFLA/YUNESKO, 2001).

Kitabxananın əsas vəzifəsi mədəniyyətin bütün növlərinin və özfikrini ifadə etmə üsullarının, onların mənbəyindən və ya yerindənasılı olmayaraq, yayılması, arxivləşdirilməsi və saxlanması üçünresurslar və xidmətlər təqdim etməkdir. Sənədləşmə mərkəzləri dəbu kateqoriyaya daxildir.

2.1.3 Muzeylər (həmçinin bax 1.1.2)“Muzey – cəmiyyətə və onun inkişafına xidmət edən, əhali üçün açıqolan, insanların həyatı və yaşama mühiti ilə bağlı maddi sübutlarıtədqiqat, təhsil və əyləncə məqsədləri üçün komplektləşdirən,saxlayan, öyrənən, təqdim edən və nümayiş etdirən davamlı qeyri-kommersiya təşkilatıdır”.

İKOM tərəfindən verilmiş bu tərifi qəbul etməklə bərabər, onu daqeyd etmək vacibdir ki, müxtəlif təlimlər, fərqli kontent, müxtəlifkolleksiyalar və toplular sayəsində muzeylər aydın ifadə olunmuş,çox böyük və rəngarəng bir aləmdir. Muzeylərə onları yaratmışcəmiyyətlərin “mücərrəd” təsəvvürləri kimi baxmaq olar; məhz busəbəbdən muzeyləri, başqa sektorlardan daha artıq dərəcədə,müəyyən regionların mədəniyyətlərinin müxtəlifliyini birləşdirənsimvol hesab etmək olar.

2.1.4 Daşınmaz mədəni irsBu kateqoriya müəyyən ərazidəki arxeoloji, memarlıq və təbii irsiəhatə edir. Bu tərkib hissələrə vahid tam kimi baxılır, ona görə ki,onları “olduqları sabit yer” kimi bir xarakteristika birləşdirir, həm dəona görə ki, onlar çox vaxt o qədər əhəmiyyətlidirlər ki, olduqlarıyerin tarixi, mədəni və elmi obrazının bir hissəsinə çevrilmiºlər.Avropanın ən köhnə milli parkı 1909-cu ildə İsveçdə yaradılmışdır.XX əsr regionda mövcud olan müxtəlif təbii, tarixi-mədəni, həmçinin

146

2.1 Mədəniyyət subyektlərinin tipləri

Mən KİMƏM?Mədəniyyətin subyekti qismində mədəniyyət məhsullarını təqdimedən və şəbəkə texnologiyalarından öz məqsədlərinə müvafiq olaraqistifadə edən insan, təşkilat, təsisat və ya qrup çıxış edə bilər.

2.1.1 Arxiv (həmçinin bax 1.1.3)Arxiv dedikdə, arxiv materiallarının idarə edilməsini həyata keçirənvə onlardan istifadə etmək imkanı verən dövlətə məxsus və ya özəlsubyekt başa düşülür. “Arxiv materialları” dedikdə tarixi hadisələrədəlalət edən və ya onlara tarixi maraqla əlaqədar saxlanılan yazıları,sənədləri və ya materialları nəzərdə tuturuq.

Arxiv informasiyasını və arxivlərin xidmətlərini almaqda marağı olandistant istifadəçilər əsasən, dövlət idarəçiliyi və mədəniyyət və yayeni texnologiyalar sahəsində işləyən, əhaliyə xidmət edən vəsənədlərin idarə edilməsi ilə məşğul olan insanlardır. Mütəxəssislərvə ya peşəkar istifadəçilər tematik axtarış aparılmasında, arxivlərin vəreyestrlərin təşkili sahəsində qabaqcıl təcrübə nümunələrininmübadiləsində maraqlıdırlar. Lakin arxivlərin istifadəçiləri arasındaqeyri-peşəkarlar: universitet tələbələri, müəllimlər, şagirdlər,universitetlərin professorları, şəxsi arxivlərin formalaşması və yaonların idarə edilməsi məsələləri ilə maraqlanan insanlar da ola bilər.Bundan başqa, tarixlə maraqlanan insanlar, turlar yaradılması üçünmateriallar toplamaqla maraqlanan tur-operatorlar, üçüncü tərəflərinsifarişi üzrə pullu (məsələn, genealoji) tədqiqatlar aparan müxtəlifxidmətlər də arxivlərin istifadəçiləri arasında ola bilər.

2.1.2 Kitabxana (həmçinin bax 1.1.1)“Ümumi kitabxana –yerli, regional və ya milli idarəetmə orqanları,yaxud ictimai təşkilatın başqa formaları vasitəsilə yaradılmış,dəstəklənən və maliyyələşdirilən təşkilatdır. O, bir sıra resursun vəxid mətin köməyi ilə biliklərdən, informasiyadan və yaradıcılıq fəa -liy yətinin məhsullarından istifadə etməyə imkan verir və cəmiyyətin

145

istifadəsi üçün şəbəkə sistemlərinin yaradılması zəruri tələbataçevriləndə Tim Berners-Li (Tim Berners Lee) mövcud standartları(məlumatların ötürülməsi şəbəkələri, hipermətn, multimedia)harmonikləşdirən kommunikasiya vasitələrindən istifadə edilməsihesabına həmin tələbatı təmin etmək fikrinə düşmüşdür.Bu kateqoriyaya elmi-tədqiqat şəbəkələri, konkret tədqiqat mövzularıüzrə veb-saytlar, akademik elektron arxivlər, məktəblər vəuniversitetlər daxildir.

2.1.8 Mədəniyyətə aid rəqəmsal layihələrVeb-saytın tətbiqi çox vaxt mədəniyyətə aid layihənin reallaşdırıl -masının nəticəsi olur. Layihənin məqsədlərinə uyğun olaraq, saytmədəni kontentin yaradılması və yayılması strategiyalarını inkişafetdirməli və möhkəmlətməlidir. Mədəniyyətə aid rəqəmsal layihəməxsusi şəbəkə məlumat banklarını yarada bilər. Bu halda, mədə -niyyətə aid veb-proqram şəxsi xarakterli informasiyanın qorunmasınormalarına riayət edərək, həm kommunikasiya vasitəsi olur, həm dəlayihənin özünün mahiyyətini təzahür etdirir.

Bu kateqoriyaya portallar (həmçinin bax: 1.1.6), elektron (rəqəmsal)kitabxanalar (həmçinin bax: 1.1.1.1) və mədəni turizm üzrə portallar(həmçinin bax: 1.1.7.) daxildir. Onlar informasiya və xidmətlərdənyararlanmağı arzu edən insanlara yardım işində mühüm rol oynayırvə bu rol daim artır.

148

arxeologiya və şəhərsalma kimi ənənəvi və yeni elmlərlə bağlıdəyərləri əhatə edən milli parkların və qoruqların yaradılmasıprosesinin ixtisaslaşmasının və getdikcə artan detallaşmasının şahidiolmuşdur. Bu da öz növbəsində, mürəkkəb landşaft parklarının və“abstrakt parkların” ən çox inkişaf etmiş nümunələrinin, məsələn,müəyyən əraziyə aşkar bağlı olan “ədəbiyyat parkının” və ya aydınmüəyyən edilmiş homogen sahələrə malik olan və həmin yerin tarixi-mədəni, təbii və etnik-qastronomik xüsusiyyətləri haqqında mövcudinformasiyanı zənginləşdirən “mədəni turizmin rayonlarının”yaradılmasına gətirib çıxarmışdır.

Veb-proqram nöqteyi-nəzərindən bu subyekt özünün genişliyi vəmüxtəlifliyi ilə fərqlənir. O, ənənəvi arxeoloji abidələri, binaları,tarixi və bədii irs elementlərini, çox vaxt yerli muzeylər, kitabxanalarvə arxivlərlə bağlı olan obyektləri əhatə edir. Bu kateqoriyayahəmçinin dövlət təşkilatlarının tabeliyində olan parklar və arxeolojiqazıntı zonaları, həmçinin ərazinin stratiqrafik və tematik tədqiqatlarıkimi konkret layihələr daxildir.

2.1.5 Müvəqqəti tədbirlər (həmçinin bax 1.1.4)Bu kateqoriyaya festivallar, sərgilər və başqa müvəqqəti tədbirlərdaxildir.

2.1.6 Rəhbər orqanlarBu kateqoriyaya, əsasən xərclərin siyasətinin, strategiyasının vəproqramlarının əlaqələndirilməsi ilə məşğul olan mərkəzi dövlət vəregional təşkilatlarından (nazirliklər, baş idarələr) başlamış, texniki-elmi və inzibati funksiyaları yerinə yetirən yerli bölmələrə vəinstitutlara qədər, mədəni irsə (muzeylərə, kitabxanalara və arxivlərə)rəhbərliyin bütün səviyyələri daxildir.

2.1.7 Tədqiqatın və təhsil mərkəzləri, Məktəb (həmçi-nin bax 1.1.5)Ümumdünya hörümçək toru tədqiqat mərkəzi kimi yaranmışdır.İnformasiya mübadiləsi və hipermətn formatında sənədlərin kollektiv

147

2.2.2 Veb-proqramlarVeb-proqram – proqramlaşdırma texnologiyasında Şəbəkə vasitəsiləəlyetərli olan əlavələrin təsviri üçün istifadə edilən termindir. Veb-proqramlar elektron poçt, elektron kommersiya, veb-forum, bloq,MMORPG (çoxistifadəçili qlobal onlayn rol oyunu) və bir sıra başqageniş yayılmış proqram həllərinin tam və ya qismən tətbiq edilməsinəimkan yaradırlar. Belə proqramların ən geniş yayılmış nümunələriŞəbəkədə axtarışı aparmaq, layihələr çərçivəsində əməkdaşlıq etmək,hərraclarda mal almaq və sair imkanlar yaradır. Son zamanlarkiminsə fərdi kompyuterində istifadə edilən tətbiqi proqram təmina -tını əvəz etməyə və onu şəbəkə serverinə keçirtməyə imkan verəninkişaf etmiş veb-proqramlar get-gedə daha geniş yayılmaq dadır.Nümunə kimi bir neçə server multimedia oxuma qurğusunun vəGoogle Apps96 (Calendar, Docs, PageCreator…) paketlərinin adınıçəkmək olar.

2.2.3 ForumlarForum (xəbərlər lövhəsi, bülletenlər lövhəsi…) –mövzu üzrə,xəbərlər (postlar) və xəbərlərə cavablar üzrə təşkil edilmiş xəbərlərindərc edilməsi və oxunması vasitəsilə müzakirələr üçün onlaynünvandır. Sinxron kommunikasiyanın vasitəsi olan çatdan fərqliolaraq, forum qeyri-sinxrondur, çünki bu halda mesajlar müxtəlifvaxtlarda yazılır və oxunur. Forumun administratorları, bir qaydaolaraq, forumun menecerləri olur, onlar istənilən xəbəri (mesajı)dəyişə, ləğv edə və çıxara bilərlər. Administratorlar həmçinin, forumubağlaya, onu dəyişdirə, proqram təminatına dəyişikliklər edə,istifadəçiləri forumdan çıxara, uzaqlaşdıra və ya təsdiq edə bilərlər.Moderatorlar administratorlara kömək edə bilərlər.

2.2.4 BloqlarBax: 1.2.1.

150

2.2 Veb-proqramların tipləri. Mən Veb-proqramlarınhansı tipini yaratmağı planlaşdırıram?

Aşağı biz mədəniyyət subyektlərinin öz missiyasını tam və ya qismənhəyata keçirmələri üçün onların istifadə edə biləcəyi veb-proqramların əsas tiplərini sxematik təsvir edəcəyik.

Bu tiplərdən bəzilərinin ətraflı təsvirini 1-ci fəsildə vermişdik.

2.2.1 Veb-saytlar (həmçinin bax: 1.1)Veb-sayt – Ümumdünya hörümçək torundan brauzerin köməyi iləmüraciət edilən veb səhifələrin məcmusu və ya veb səhifəadlandırılan sənədlərin hipermətn strukturudur. Bir qayda olaraq, vebsəhifə HTML/XHTML formatına malikdir və bir səhifədən digərinəvə ya bir bölmədən digərinə naviqasiyanı asanlaşdıran hipermətnistinadları özündə saxlayır. O çox vaxt qrafikadan istifadə edir,qrafika da öz növbəsində həmçinin aktiv istinad kimi xidmət edəbilər. Dinamik veb səhifənin məzmunu tamamilə və ya qismən işprosesində yaranır və buna görə həmin səhifəyə hər dəfə müraciətzamanı fərqli ola bilər. Bu o deməkdir ki, birbaşa HTML dilindəndeyil, proqramlaşdırma dillərindən (ssenari dillərindən) istifadəolunur. Bu dillərdən səhifənin yaradılması, ona müraciət və istifadəçiilə qarşılıqlı təsir vaxtı istifadə olunur.

Beləliklə, veb-saytların iki əsas növünü identifikasiya etmək olar:1) statik saytlar - məzmunu yalnız oxumaq üçün təklif edilən busaytlar, bir qayda olaraq, bilavasitə səhifənin maşın kodunu redaktəedən bir və ya bir neçə insan tərəfindən dəstəklənir;2) dinamik saytlar, əksinə, dinamik qaydada (məsələn, kontentinidarə olunması sistemindən istifadə edilməklə) hazırlanmış məzmunutəklif edirlər. Dinamik saytların məzmunu bir sıra amillərdən asılıolaraq dəyişə biləcək axtarış və naviqasiya marşrutları vasitəsilətəqdim edilir. Dinamik veb-saytlar çox vaxt sayt ilə istifadəçi arasındaqarşılıqlı təsirin daha yüksək səviyyəsi ilə səciyyələnir.

149

96http://www.google.com/apps/intl/ru/business/index.html Bu onlayn-xidmətlərşirkətin əməkdaşlarının səmərəli və təhlükəsiz qarşılıqlı fəaliyyətini təmin edir.Qeyd redaktorundur

sistemlər arasında qarşılıqlı təsir dəstəklənə bilər. Başqa sistemlərproqram interfeysinə “məcmu” SOAP97 (obyektlərə girişin sadəprotokolu) formasında mesaj göndərilməsi yolu ilə müəyyənəməliyyatların icrası haqqında veb-servis xidmətləri sorğu edir. Veb-servis xidmətlərinin protokolları və məlumatların formatları mümkünqədər mətn formatında təqdim edilmişdir. Bunun sayəsində onlarıanlamaq daha sadə, istehsalçıların işi daha rahat olur, müxtəlifproqram əlavələrinin müxtəlif texniki platformalarda və “açılmış”standartlardan və protokollardan istifadə etməklə qarşılıqlı təsiri üçünimkan yaranır.

2.2.9 Onlayn sosial şəbəkələrBax: 1.2.5.

2.2.10 Veb-oyunlarVideooyunlar daim, o cümlədən ev şəraitində İnternetə qoşula bilənidarəetmə pultlarının yayılması hesabına inkişaf edir, ona görə dəoyunçular (bax: 2.5.6.8) qlobal cəmiyyətin hissəsi olurlar və özlərininhansı məkanda olmalarından asılı olmayaraq oynaya bilərlər. Digərtərəfdən, bəzi oyunlardan, məsələn MMORPG (çoxistifadəçili qlobalonlayn rol oyunları) oyunundan veb-brauzerlər vasitəsilə istifadəetmək olar. Bu halda eyni zamanda minlərlə insan onları əhatə edənaləmlə, onların yaşadığı dünya ilə birlikdə inkişaf edən personajlarıidarə edərək bu oyunlarda iştirak edə bilərlər.

2.2.11 MUVEsBax: 1.2.6.

152

2.2.5 VikilərBax: 1.2.2.

2.2.6 Veb-portallar (həmçinin bax: səh. 15 və 1.1.6)Veb-portal – İnternet-resursların və ya intranet-resursların böyükqrupuna girişi formalaşdıran veb-saytdır. Ən əhəmiyyətli veb-portallar kommersiya xidmətlərinin və ya mədəni xidmətlərin genişspektrini, qarşılıqlı fəaliyyətin kontentini və müxtəlif növlərinitəqdim edir. Portalların çoxu (məsələn, Yahoo!) İnternet-direktoriyalar və / və ya axtarış maşınları (Excite, Lycos, Altavista,Infoseek, HotBot ilk axtarış maşınları arasında olmuşdur) kimiyaranmışdır. İstifadəçilərin bütün bazasını əhatə etmək və onlarınsaytda olması vaxtını artırmaq üçün təklif edilən xidmətlərin siyahısı(elektron poçt, fərdiləşdirmə, çatın bölməsi və s.) genişləndirilmişdir.Portal strukturlaşdırılmamış informasiyanın və bu səbəbdən tapılmasımürəkkəb, etibarlılığını qiymətləndirmək çətin olan məlumatlarınhəcmlərini artıran Şəbəkənin çoxsaylı resurslarını sifariş edir, onlarıünvanlayır, seçir, təşkil edir və isifadə edilməsini asanlaşdırır.Mədəniyyət sahəsində portalların əsas funksiyalarından biri axtarışınnəticələrinin keyfiyyətinin artırılması üçün müxtəlif etibarlımənbələrdə olan resursları birləşdirməkdir.

2.2.7 Məlumat bazalarını idarəetmə sistemləri Məlumat bazasının saytı - əsas missiyası istifadəçiyə informasiyanıaxtarmaq və tapmaq imkanı verməkdən ibarət olan şəbəkəqurğusudur. Məlumat bazalarını idarəetmə sistemi, onun onlaynrejimdə əlyetərliliyindən asılı olmayaraq, məlumatları bazaya(məntiqi struktura əsaslanan daimi məlumatlar kolleksiyası)yazmağa, redaktə etməyə və bazadan çıxarmağa imkan verir.

2.2.8 Veb-servis xidmətləriVeb-servis xidmətləri – bir şəbəkənin müxtəlif kompyuterləriarasında qarşılıqlı təsiri dəstəkləmək üçün nəzərdə tutulan proqramsistemidir. Veb-servis xidmətlərinin əsas xarakteristikası təklif edilənproqram interfeysidir, onun köməyi ilə veb-servis xidmətləri ilə başqa

151

97Simple Object Access Protocol

2.3.1 Veb-saytın planlaşdırılması ** Bu mərhələ saytın təbiətinin, onun nəzərdə tutulduğu istifadəçilərbazasının, həmçinin onun təqdim edəcəyi xidmətlərin və kontentintəyin edilməsi ilə bağlıdır. Bu mərhələ həmçinin şəxsi məlumatlarınemalı, kontentin uzunmüddətli tamlığı, əlyetərliliyi və s. sahələrdəsiyasətin müəyyən edilməsi üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir. Bizəbelə gəlir ki, bu mərhələdə yüksək keyfiyyətli veb-saytın layihəsiüçün tipik məsuliyyətin və texniki funksiyaların müəyyən edilməsi vəonların idarəetməyə dair Rəhbər vəsaitdə əks etdirilməsi də zə ru ridir.İstifadəçilərlə qarşılıqlı əlaqə baxımından, əgər mümkündürsə,reprezentativ qaydada seçilmiş gələcək istifadəçilərin gözləntilərinitəyin edilməsi prosedurlarını yerinə yetirmək yaxşı olar. Bundanəlavə, analojı veb-proqramlarda istifadə edilən həlləri hərtərəflitədqiq etmək lazımdır. Həmçinin, çoxdillilik və uyğunluq kimiaspektlərə də diqqət yetirmək lazımdır - keyfiyyətin bu iki prinsipiistifadəçilər üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Buradan belə nəticəyəgəlmək olar ki, bu prinsipləri saytın yaradılması üzrə işlərin sonrakımərhələlərində deyil, lap ilk gündən nəzərə almaq lazımdır.

2.3.2 Veb-saytın dizaynı ** Əsasən saytın istismarı ilə bağlı olan bu mərhələ ən münasibtexnologiya platformasının seçimini əhatə edir. Bu mərhələdə saytıngöstərəcəyi xidmətlərin və təqdim edəcəyi kontentin üsulu müəyyənedilir. Planlaşdırma mərhələsində yerinə yetirilmiş hərəkətlərdənbirbaşa asılı olan bu mərhələ həm də xüsusi interaktiv prosedurlarınvə rəqəmsal mühitdən istifadənin dərəcəsi üçün təyin edilməsi ənmünasib vaxtdır. Bu mərhələdə istifadəçilərə qarşılıqlı əlaqə üsulutəklif etmək lazım olub-olmamasını çox diqqətlə təhlil etmək tövsiyəolunur.

2.3.3 Kontentin seçilməsi ** Bu mərhələdə mövcud resurslar əsasında və saytın potensial istifa də -çi ləri bazası nəzərə alınmaqla, yaradılan veb-proqramın kontentininse çim meyarları və rəqəmləşdirməyə hazırlıq haqqında qərarlar qəbuledilir. Bu parametr üzrə informasiya planlaşdırma mərhələsin də

154

2.3 Veb-proqramların reallaşdırılması mərhələləri.Mənim layihəm haqqında istifadəçilərin fikirlərininəzərə almaq üçün ən münasib vaxt haçan başlayır?

Mədəniyyətə aid şəbəkə layihəsinin həyat mərhələləri vəistifadəçilərlə onun qarşılıqlı təsiri ilə bağlı problemlər arasındamünasibət məsələsi də mühüm məsələdir (həm: bax 3.1.).Bəzi mərhələlər kritik əhəmiyyətə malikdir, çünki onlardan həmistifadəçilərin gözləmələri haqqında məlumat toplamaq üçün, həmdə bu gözləmələrin həyata keçməsinə hazırlıq üçün istifadə etməkolar.Veb-saytın həyat mərhələlərinin belə qrafiki, kiçik variasiyalarla,MINERVA layihəsinin “Mədəniyyətə aid veb-saytların keyfiyyəti ninprinsipləri” adlı Rəhbər vəsaitdə 98 təqdim edilmiş qrafikə əsas lanır,bu sonuncu qrafik də, öz növbəsində, “Qabaqcıl təcrübə” adlı Rəhbərvəsaitdə99 və həmin MINERVA layihəsinin “Mədəniyyətə aidkontentin yaradılması proqramlarına dair Texniki təlimatda”100 təklifedilmiş rəqəmləşdirmə layihəsinin həyat mərhələlərinin qisməndəyişdirilmiş versiyasıdır.Saytın yaradılması müəyyən mərhələləri nəzərdə tutur, onları aşağıdagöstərəcəyik. Bu mərhələlər yuxarıda adları çəkilən sənəd lərdə təklifedilən mərhələlərdən fərqlənirlər, çünki onlar rəqəmləşdirməlayihələrinə deyil, məhz veb-saytlara aiddirlər. Hər mərhələninistifadəçilərin ehtiyaclarının təyin edilməsi üçün əhəmiyyətinivurğulamaq üçün onlar bir “ulduz” (*) və ya iki “ulduz” (**) işarəsiilə nişanlanmışdır.

153

98Rus dilində bax: http://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdfQeyd redaktorundur

99 İngilis dilindəbax: http://www.minervaeurope.org/publications/goodhand.htmQeyd redaktorundur

100 İngilis dilində bax: http://www.minervaeurope.org/interoperability/technicalgu-idelines.htm Qeyd redaktorundur

mövcud kontent və müəyyən təsəvvür əsasında yaradılır; bu mərhə -lədə prosedurların bu saytın dizayneri olmayan insanlar tərəfindəntestdən keçirilməsi üçün veb-saytın lokal şəbəkədə və ya İnternetinqorunmuş versiyasında hazırlanmış prototipini təqdim etmək yaxşıolar. Bunu, imkan daxilində, fokus qrupunun köməyi ilə və ya əks-əlaqə anketi, yaxud ayrı-ayrı səhifələrə dəyişikliklər barəsində şərhlərvə təkliflər tipli metodikalarının köməyi ilə etmək lazımdır.

2.3.8 Onlayn rejimə buraxılış *Bu mərhələdə veb-sayt Şəbəkədə hamı üçün əlyetərli olur: kütləvitəqdimat mərasimlərinin nəticələrinə görə toplanmış rəylərdənistifadə etməklə, proqramın istifadəçilər tərəfindən necə qəbuledilməsinin ilkin yoxlanmasını keçirmək olar. Saytın Şəbəkədə işihaqqında “ilk təəssüratın” əhəmiyyətini yadda saxlamaqla alınmışməlumatları diqqətlə təhlil etmək lazımdır.

2.3.9 Cari xidmət **Böyük əhəmiyyətə malik olan bu mərhələ saytı aktual vəziyyətdəsaxlamaq və onun kontentini genişləndirmək zəruri olduqda başlayır.İstifadəçilərin anketlərdən, kömək haqqında sorğulardan,forumlardan və başqa mənbələrdən toplanan şərhləri və təklifləri,habelə təshihlər və ya təkmilləşdirmələr aparılan vaxt serverə girişçox diqqətlə təhlil edilməlidir.

156

yerinə yetirilən qiymətləndirilmələrdən alınır. Çox incə məqamlarıilə seçilən bu mərhələdə istifadəçilər üçün “populyar” fikirlərə(məsələn: ən məşhur hissələr, ən köhnə hissələr, ən nadir hissələr)əsaslanan təsadüfi qərarlardan və həllərdən çəkinmək lazımdır. Əgərmümkündürsə, anketə kontent haqqında bir neçə konkret sual əlavəedilməsi yolu ilə planlaşdırma mərhələsində məsləhətləşmələraparılmış istifadəçilərin seçimini əlavə təhlil etmək arzu olunanhaldır.

2.3.4 Rəqəmləşdirmə prosesi və rəqəmsal kontentintoplanması *Seçilmiş kontent rəqəmləşdirilir, etalon təsvirləri və bütün başqazəruri rəqəmsal resurslar yaradılır. Bu sırf texniki mərhələninistifadəçilərə yalnız qismən aidiyyəti var, lakin istənilən rəqəmləş -dirmə prosesində kontentin son istifadəsi nəzərə alınmalıdır.

2.3.5 Rəqəmsal etalonların saxlanması * Etalon rəqəmsal sənədləri toplandıqdan sonra onların təhlükə siz liyinəzəmanət verən etibarlı daşıyıcıya yazılmalıdır. Veb-saytda dərcedilməsi nəzərdə tutulan versiyalar bu etalonlardan hazırlana caqlar.Bu əməliyyat istifadəçilərə aiddir, çünki istifadəçiləri bu material -lardan yararlanmaq üçün xüsusi texniki vasitələri əldə etməyə məcburetməmək üçün düzgün qərar - standart və ya çox yayılmışformatlardan istifadə etməkdir.

2.3.6 Metaməlumatların yaradılması və toplanması **Seçilmiş və rəqəmləşdirilmiş kontentə aidiyyəti olan metamə lu matlarveb-proqramın hazırlığının bu mərhələsində yaradılır, topla nır vəsaxlanır. Metaməlumatların yaradılması işi istifadəçilərlə qarşılıqlıtəsir baxımından kritik əhəmiyyət kəsb edir, çünki o həm daxiliaxtarış prosedurlarından, həm də xarici axtarış maşınlarından istifadəedılməklə kontentin operativ əlyetərliyinə təsir göstərir.

2.3.7 Veb-saytın tətbiqi və prototipin testi ** İstismar nöqteyi-nəzərindən veb-sayt müəyyən edilmiş prosedurlar,

155

Uğurlu təsnifat üçün ilkin şərtlər: seqment çərçivəsində həmcinslik;seqmentlər arasında müxtəlifcinslilik; ölçülə bilmək; tanına bilmək;informasiyanın əlyetərliliyi; gəlirliliyin təminatı üçün istifadəçilərinyetərli miqdarı. Seqmentasiya üçün istifadə edilən dəyişən kəmiyyət -lər bunlardır:

• coğrafi dəyişənlər (dövlət, region, ölkə və s.);• demoqrafik dəyişənlər (yaş, cins, ailə üzvlərinin sayı, ailənin

uzunömürlülüyü, təhsil, gəlir, məşğuliyyət növü, sosial-iqtisadistatus, din, milli/irqi mənsubiyyət və s.);

• psixoqrafik dəyişənlər (şəxsiyyət, həyat tərzi);• davranış dəyişənləri (məhsulun istehlak səviyyəsi, markaya

loyallıq və s.).Toplanmış informasiyanın seqmentin tipik nümayəndəsinin birmənalıobrazının yaradılması üçün kifayət edən həcmi “profil” (və ya “tip”)adlanır.

2.4.1.3 İstifadəçi MINERVA layihəsi nöqteyi-nəzərindən MINERVA layihəsinin “Mədəniyyətə aid veb-saytların keyfiyyətinədair rəhbər vəsait: vətəndaşlar üçün keyfiyyətin artırılması” adlısənədində101 deyilir: “İstifadəçi - mədəniyyətə aid veb-proqram lardantəsadüfən və ya müəyyən məqsədlə, vaxtaşırı və ya müntəzəmistifadə edən kadr və qeyri-kadr işçisi, mütəxəssis və qeyri-mütəxəs -sisdir. İstifadəçinin şəxsiyyəti - mədəni profildən, mədəni inkişafcəhdlərindən, peşəkar məqsədlərdən və hətta ötəri maraqlardan asılıolan, son dərəcə müxtəlif mənalı anlayışdır”. Bu səbəbdən “keyfiy -yətli veb-sayt istifadəçilərə yönəldilmiş olmalıdır - istifadəçilərinehtiyaclarını nəzərə almalı, saytın istifadəçilər tərəfindən qiymət -ləndirilməsinə və onlarla əks-əlaqəyə reaksiya verərək onların saytlavaxtlı vaxtında və rahat işləyə bilməsini təmin etməlidir” (MINERVAlayihəsinin keyfiyyətinin beşinci prinsipi).

158

2.4 İstifadəçi və istifadə. “Veb-istifadəçi” nədir? Bu, in-sandır, yoxsa nə isə başqa şeydir?

Bu bölmədə biz mədəniyyətə aid şəbəkənin istifadəçiləri və həminşəbəkədən istifadə haqqında mülahizə yürüdəcəyik. Bizistifadəçilərin gözləntilərini təmin edən proqramların yaradılmasıvaxtı istifadə edilən təhlil vasitələrindən danışacağıq.

2.4.1 Veb-istifadəçi: müasir təriflər və tendensiyalarBu bölmədə biz veb-proqramların planlaşdırılması və yaradılmasıvaxtı qəbul edilmiş yanaşmalara uyğun olaraq istifadəçilərin təhliliməsələsinə ən geniş yayılmış müxtəlif yanaşmaları təqdim edəcəyik.

2.4.1.1 İstifadəçi İKT mütəxəssisləri nöqteyi-nəzərindən İstifadəçi - kompyuter sistemi ilə işləyən insandır. İstifadəçi özünüeyniləşdirmək üçün akkaunt (hesab, istifadəçi hesabı), istifadəçi adı(bir sıra sistemlərdə onu həmçinin ekran adı, identifikator, mnemonikad (nikneym) və ya sadəcə nik adlandırırlar) və parol alır.

Akkaunt - müəyyən əməliyyat sistemlərində istifadəçi üçün əlyetərliolan funksiyaların, alətlərin və kontentin məcmusudur. Sistemlərakkaunt mexanizminin köməyi ilə istifadəçiyə fərdiləşdirilməsimümkün olan kontent və funksiyalara malik mühit təqdim edir,həmçinin onu paralel işləyən başqa istifadəçilərdən və onlarınakkauntlarından ayırırlar.

2.4.1.2 İstifadəçi marketinq nöqteyi-nəzərindən Marketinq istifadəçilərə münasibətdə başqa yanaşmadan istifadə edirvə onları istehlak keyfiyyətləri üzrə təsnif edir.

İstifadəçilər fərdi qaydada deyil, istehlak bazarının seqmentləri üzrə,yaxud öz sorğularına, onların xarakteristikalarına və motivlərə görəanalojı münasibət bəslənilən qruplar üzrə nəzərdən keçirilir. Bumünasibət sorğularla bağlı problemlərin həlli vaxtı istifadəçilərqrupunun analojı davranışı üçün əsas yaradır.

157

101İngilis dilində bax: http://www.minervaeurope.org/publications/qualitycriteria.htm. Qeyd redaktorundur

İstifadəçi tələblərinin analizi - veb-proqramın layihəsi üzərində işvaxtı əsas əməliyyatlardan biridir.Bu mərhələdə qəbul edilmiş qərarlar veb-proqramla işin rahatlığınaəhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Proqramın uğurlu planlaşdırılmasıüçün bütün əlaqədar şəxslər tələblərini təhlil etmək lazımdır. İndikihalda söhbət veb-proqramla təqdim edilən xidmətlərdən istifadəedəcək şəxslərdən və müştərilər gedir.

Tələblərin təhlilini müxtəlif dərəcədə detallaşdırılmış şəkildə apar -maq olar. İstifadəçilərin və işçi tapşırıqların analizi istifadəçilərinməq sədləri; istifadəçilərin bu məqsədlərə nail olmaq üçün nə etməsi;isti fadəçilərin fərdi, sosial və mədəni xarakteristikaları; fiziki mühitinonlara necə təsir etməsi və istifadəçilərin əvvəlki biliklərinin və təc -rü bəsinin texnologiyaya necə təsir etməsi haqda informasiyanı ver -məlidir.

Analizin bu tipinin üstünlükləri:• həmin veb-proqramın dəstəkləməli olduğu məsələlərin üzə

çıxarılması;

160

2.4.1.4 İstifadəçi işin rahatlığı sahəsində quru nöqteyi-nəzərindən İşin rahatlığı sahəsində mütəxəssislərin fikrincə, interfeysin sonistifadəçisi planlaşdırma prosesinin hər bir mərhələsində diqqətəehtiyac duyur. “Müştəri yönümlü dizayn (UCD) problemlərininhəllini çoxmərhələli proses kimi xarakterizə etmək olar, bu prosesdizaynerlərdən həm istifadəçilərin interfeysdən necə istifadə edəcək -lərini təhlil etməyi və qabaqcadan görməyi, həm də real vəziyyətlərdəreal istifadəçilərin davranışı haqqında öz fərziyyələrinindüzgünlüyünü yoxlamağı tələb edir. Belə yoxlama zəruridir, çünkiinterfeyslərin dizaynerləri əksər hallarda onların dizayneryanaşmasıyla ilk dəfə rastlaşan istifadəçinin nə edəcəyini və onunöyrəmə əyrisinin necə görünəcəyini intuitiv qiymətləndirməkdə çoxçətinlik çəkirlər. Müştəri yönümlü dizaynın başqa dizaynfəlsəfələrindən əsas fərqi ondan ibarətdir ki, bu halda istifadəçiləriöz iş stilini dəyişdirməyə və müəyyən sistemə və ya funksiyayauyğunlaşmağa məcbur etmək əvəzinə, istifadəçi interfeysini, yəniinsanların necə işləmək bacarığını, istəyini və ya məcburi şəraitioptimallaşdırmağa cəhd edilir” (Wikipedia102).

Bu proses müxtəlif müəlliflər tərəfindən və ISO standartlarının birsıra müddəalarında, məsələn “İstifadəçilərə yönəldilmiş interaktivsistemlərin planlaşdırılması” (№13407) və “İstifadəçilərə yönəldilmişlayihələrin tətbiqi mərhələləri” (TR 18529) kimi sənədlərindəmüəyyən edilmişdir.103

159

İstifadəçilərə yönəldilmiş dizayn

102İngilis dilində bax: http://en.wikipedia.org/wiki/User-centered_design. Qeydredaktorundur

103Usability.net, ISO 13407: Human centred design processes for interactive sys-tems, <http://www.usabilitynet.org/tools/13407stds.htm>.


Britaniya kitabxanası 104 və JISC105 istifadəçilər və Şəbəkə iləbağlı məsələlər kompleksinin öyrənilməsi üçün virtual kitabxanalarınistifadəçilərinin davranışını ciddi tədqiq etmişlər. “Gələcəyintədqiqatçısının informasiya davranışı” adlanan bu araşdırmanınməqsədi bu gün hələ məktəbə gedən və ya hətta məktəbəqədər yaşdaolan gələcəyin tədqiqatçılarının 5-10 il sonra rəqəmsal resurslarlanecə qarşılıqlı təsirdə olacağını müəyyən etməkdir.

Tədqiqatın cavab verməli olduğu əsas sual budur: əgər “Googlenəsli” informasiyanı yeni üsulla axtarırsa və tədqiqatları yeni üsullaaparırsa, həmin yeni üsullar bugünkü tədqiqatçı və alimlərin öz işindəistifadə etdikləri üsullardan fərqlənirmi? Bu suala cavab tapmaq üçünəvvəlcə “Google nəsli”nin bütün tərkib hissələri və virtualkitabxanaların istifadəçilərinin müasir davranışı öyrənilir. Budavranışın səciyyəvi cəhətləri informasiyanın horizontal istiqamətdəaxtarışı, naviqasiyanın mütaliədən üstünlüyü, elektron kitablara vəjurnallara və “ekssentrikliyə” sərf edilən vaxtın nisbətən qısa olmasıilə xarakterizə edilir. Araşdırma gələcək informasiya mühitinin bəzitendensiyalarını, bu mühitin: unifikasiya edilmiş veb-mədəniyyət,elektron kitabın qarşısıalınmaz inkişafı, kontentin “partlayışxarakterli” inkişafı, elmi və naşirlik fəaliyyətinin yeni, o cümlədənvirtual formaları və semantik şəbəkənin yayılması kimi əlamətlərləsəciyyəvi olacağını söyləməyə imkan verir.

Tam mətnlə tanış olmaq üçün bax:106

http://www.jisc.ac.uk/media/documents/programmes/reppres/gg_final_keynote_11012008.pdf

162

• veb-proqram üçün optimal texniki həllərin seçimi;• istifadəçilərin ehtiyaclarına uyğun olaraq veb-proqram üçün na-

viqasiya və axtarış vasitələrinin təyin edilməsi;• Şəbəkədə istifadəçilərin məqsədlərinə, vəzifələrinə və davranışına

uyğun olan veb-proqramların və veb-səhifələrin yaradılması.

Usability.gov. Conduct task analysis (İşçi tapşırığın təhlili)http://www.usability.gov/analyze/analysis.html

2.4.1.5 İstifadəçi və müasir tendensiyalarŞəbəkənin inkişafının son tendensiyaları əməkdaşlığın və qarşılıqlıtəsi rin genişlənməsinə, proqramların Şəbəkədə iş üçün uyğun -laşdırılmasına, sosial şəbəkələrin kollektiv istifadəsinə və s. (Veb 2.0,bu gün Veb 3.0…) yönəlmişdir. Bu tendensiyaların müşahidələriistifadəçinin klassik konsepsiyasını yeniləşdirmək, onu proqramlaişləyən ayrıca bir insan kimi təqdim etmək zərurətinə dəlalət edir.

1980-ci ildə Elvin Toffler (Alvin Toffler) MakLyuenin hələ 1972-ciildə söylədiyi ideyanı genişləndirərək prosyumer (istehsalçı(producer) + istehlakçı (consumer)) terminini daxil etdi: standart vəbol bazar çərçivəsində əlavə edilmiş dəyər istifadəçilərin rəhbərliyialtında kütləvi fərdiləşdirmədən ibarət olacaq, istehlakçının vəistehsalçının funksiyalarında isə birləşməyə qarşılıqlı meyl özünügöstərəcəkdir. Sözün qısası, klassik istifadəçi “transiver” (ötürücüaparat (transmitter) + qəbuledici (receiver)) termini ilə müəyyənedilən hibrid individə: multimedia vasitələrinin yaradılmasımənbəyinə və kontentin qəbuledicisinə çevrilir.

Son olaraq qeyd edək ki, individ flüidləşir və vaxtaşırı olaraqprosyumer və ya istehlakçı, müştəri, auditoriya, serfer, ziyarətçi,vyuer, oyunçu, kliker, daunlouder, strimer və sair rollarda çıxış edir.Üstəlik, müasir istifadəçinin yerinə yetirdiyi hərəkətləri və onunŞəbəkədə oynadığı rolları təsvir edən terminlərin siyahısı bununla dabitmir.

161

104 http://www.bl.uk/ Qeyd redaktorundur105 Joint Information Systems Committee (Birləşmiş informasiya sistemləri

komitəsi) http://www.jisc.ac.uk/. Qeyd redaktorundur106 Rus dilində bax: Роуландс Ян «Информационное поведение будущих

исследователей». [Библиотечное дело, XXI век. – 2009. – № 1(17). – C.222–249]. http://www.library.ru/1/sociolog/text/article.php?a_uid=313. Qeydredaktorundur

vətəndaşlar üçün keyfiyyətin artırılması” adlı sənəddə107 (Fəsil 1.3)təsbit olunmuş 8 tövsiyədən biri ondan ibarətdir ki, mədəniyyəttəşkilatları daxili və xarici informasiya axınlarının keçməsinin vəkommunikasiyanın müxtəlif kanallarının çarpaz bir ləş mə sininəlaqələndirilməsini təmin etməli, həmçinin veb-proq ramlarınplanlaşdırılması, inkişafı və idarə edilməsi mərhələlərinə diqqəti cəlbetməlidir. Planlaşdırma və rəqəmləşdirməyə hazırlıq mərhələsindəbaxılan məsələlər, o cümlədən insan resurslarının təşkilatı və daxiliistifadəçilərin düzgün seçilməsi məsələləri, “Mədəniyyətə aidrəqəmsal kontentin yaradılması proqramlarına aid Texnikitəlimatda”108 və MINERVA layihəsinin “Mədəniyyətə aid veb-saytların keyfiyyət prinsiplərinə dair Rəhbər vəsaitdə”109 təfərrüatıilə izah olunur. Buraya şəffaflıq, effektivlik, texniki kömək,münasibət və informasiyanın saxlanması məsələləri aiddir.

2.4.2.2 Modelləşdirilən istifadəçiSon zamanlar informasiya texnologiyalarının köməyi ilə Şəbəkəninfərdiləşdirməsi Mədəniyyətə aid təşkilatların işində mühüm istiqamətolmuşdur. Texnologiyaları hər bir istifadəçi üçün daha münasib vəfaydalı etmək və təşkilatlara təhsil, marketinq və işin rahatlığısahələrində öz prioritetli məsələlərini yerinə yetirməyə kömək etməkzərurəti ilə əlaqədar, bu istiqamətin əhəmiyyəti artır.

Şəbəkənin sürətli inkişafı nəticəsində ən müxtəlif kateqoriyalara aidinsanların informasiyanın daim artan həcminə fərdi müraciətləriçoxalır. Lakin veb-proqramların potensial istifadəçiləri qabaqcadanproqnozlaşdırılması çətin olan və zaman keçdikcə dəyişə biləcək ənmüxtəlif xarakteristikalara malikdirlər. Bu mürəkkəb kontingentiidarə etmək üçün işçi tapşırığın analizi mərhələsində eksperimental

164

2.4.1.6 Avtomatik istifadəçi

Şəbəkə getdikcə daha artıq dərəcədə həm insanlar və təşkilatlararasında, həm də müxtəlif kompyuterlərin proqram prosesləriarasında qarşılıqlı təsir baş verən mühitə çevrilir. Bununla əlaqədar,axtarış maşınlarını, veb-xidmətləri, XML-sənədlərin çıxarılmasını,doldurulmasını və təkrar emalını, müxtəlif funksiyalı meşapları,məlumatların və metaməlumatların toplanmasını, obyektlərə girişinsadə protokolunu (SOAP), WSDL dili və sair elementləri yadasalmaq kifayətdir.

Ona görə veb-proqram cansız istifadəçiləri də təmin etməlidir, onlarınfəaliyyəti üçün düzgün informasiyanı düzgün formada və düzgünüsulla tapmaq lazımdır, məhz bunlar qarşılıqlı təsiri təmin edənşərtlərdir.

2.4.2 Veb-istifadəçi kimdir?Bu yarımfəsildə biz veb-istifadəçiləri onların yerinə yetirdiyi roldan(mədəniyyətin təşkilində və ya informasiyanın və xidmətlərin sonistehlakçıları kimi) və ya onları tiplərə, tipik davranışa, profillərə vəssenarilərə görə qruplaşdıran veb-dizaynerlərin təsəvvürünə görəoynadığı və ya oynaya biləcəyi roldan asılı olaraq təsnif etməyəçalışacağıq.

2.4.2.1 Daxili istifadəçilərMədəniyyət təşkilatının veb-proqramının idarə edilməsi həm çoxsadə (bir insanın idarə edə biləcəyi kiçik muzeyi təsəvvür edin), həmdə çoxsaylı insanların iştirakı ilə həyata keçirilən çox mürəkkəb(böyük muzeyi və ya kitabxananı təsəvvür edin) məsələ ola bilər.Veb-proqramlar daxili istifadəçilərin yerinə yetirdiyi roldan asılıolaraq onları müxtəlif dərəcədə fərdiləşmiş inzibatçı, inspektor,redaktor və sair qruplara bölməyə imkan verir.

“Mədəniyyətə aid veb-saytların keyfiyyətinə dair Rəhbər vəsait:

163

107İngilis dilində bax: http://www.minervaeurope.org/ publications/qualitycrite-ria.htm. Qeyd redaktorundur

108İngilis dilində bax: http://www.minervaeurope.org/interoperability/ technical-guidelines.htm. Qeyd redaktorundur

109Rus dilində bax: http://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_ quality.pdfQeyd redaktorundur

Rol insanın xarakteristikasını təsvir etmə məlidir. Eyni rolu müxtəliftipli istifadəçilər yerinə yetirə bilərlər.Müxtəlif tipli istifadəçilər eyni rolu yerinə yetirə bilərlər.

Muzeyin veb-saytında rolların nümunəsiSəthi tanış olmaMuzeyin ziyarət edilməsinin planlaşdırılmasıTədbirin axtarışıVirtual sərgiyə baxışBaşqa

Veb-proqram istifadəçilərin müəyyən tiplərini və ya rollarını nəzərəalaraq kontent təklif edə bilər. Qeydiyyat başa çatandan, son istifadəçiöz profilini göstərəndən sonra bu prosesi avtomatlaşdırmaq olar.Bu halda zərurət yarandıqda istifadəçilərin tiplərini artırmaq vəazaltmaq olar. İstifadəçilərin tipləri müəyyən ediləndən və konkretistifadəçilərə mənimsədiləndən sonra istifadəçilərin müəyyənqrupları ilə bağlı marketinq məntiqinin axtarışı və tətbiqi vaxtı həmintiplərdən istifadə etmək olar. İstifadəçinin tipi müəyyən ediləndənsonra ondan bu tipli bütün istifadəçilərinin sürətli axtarışı üçün atributkimi istifadə etmək olar.

Əgər sayta giriş rollarla aydın təyin edilirsə, onda bu rollaristifadəçinin tipi vasitəsilə istifadəçilərə verilə bilər.

Hər rol bir və ya bir neçə veb səhifəyə girişə nəzarət edə bilər.İstifadəçinin tipi bir və ya bir neçə rolla assosiasiya edilə bilər; eynirol istifadəçilərin bir və ya bir neçə tipi ilə assosiasiya edilə bilər.Məsələn: muzeyin veb-saytında aşağıdakı rollar yerinə yetirilə bilər:təsvirlərlə tanışlıq, təsvirlərin axtarışı, muzeyə baş çəkməyinplanlaşdırılması, öyrənmə, təsvirlərin alınması.

166

metodikanı tətbiq etmək və bəzi “istifadəçi profillərini”, “istifadəçitiplərini” və ya saxta personajları “modelləşdirmək” faydalı olardı.

2.4.2.2.1 İstifadəçilərin tipləri və rollarıİstifadəçilərin tipləri “veb-proqramın yönəldilmiş olduğu istifadəçilərbazasını təmsil edən müəyyən tipli insanlara xas olan müəyyən daimixarakteristikalara malikdirlər”.110

Marketinqdə olduğu kimi, istifadəçilərin tipləri də müəyyən əlamətlərüzrə təsnif edilir:

• coğrafi dəyişənlər (dövlət, region, şəhər və s.) üzrə;• demoqrafik dəyişənlər (yaş, cins, təhsil, gəlir, məşğuliyyət növü,

sosial-iqtisadi vəziyyət, din, milli/irqi mənsubiyyət, fiziki im-kanlar, dil və s.) üzrə;

• “veblioqrafik” dəyişənlər (İnternetdə iş vaxtı davranış, üstünlükverilən saytlar və s.) üzrə;

• davranış dəyişənləri (səbirsizlik, tədqiqatlara meyl və s.) üzrə.

İstifadəçi tipinin nümunəsiVəzifə: muzeyin kuratoruYaş: 25-35Şəbəkədə iş: gündə 2 saatŞəbəkəyə qoşulma tipi: ADSLSevimli saytlar: muzeylər və incəsənətə aid portallarDillər: ingilis, fransız.

____________________________________________________Bu tipin təsnifatı bir neçə profil üçün ümumi olan xarakteristika larıtəhlil etməyə imkan vermir: bu halda başqa yanaşma la zım dır. Fak-tiki olaraq, istifadəçinin hər tipi həmin istifadəçini veb-proq rama gir-məyə vadar etmiş ümumi səbəbləri və bu səbəb lər dən irəli gələnməqsəd və ya vəzifələri təsvir edən müəyyən “rola” uyğun ola bilər.

165

110Lorenzo Cantoni, Nicoletta Di Blas, Davide Bolchini, Comunicazione, qualità,usabilità, Milano: Apogeo, 2003, p. 33.

2.4.2.2.2 Personajlarİstifadəçilərin tiplərinin xarakteristikası üçün “personaj” adlı alətəmüraciət etmək olar.

“Personaj – 1999-cu ildə Alan Kuper tərəfindən “The Inmates areRunning the Asylum” (Ruhi xəstəxana pasiyentlərin əlində) kitabındatəsvir edilmiş alətdir. Bu, saytın və ya proqram məhsulununistifadəçisi ola biləcək müəyyən demoqrafik qrup çərçivəsindəistifadəçilərin müxtəlif tiplərinin təsviri üçün müəllif tərəfindənuydurulmuş şəxslərdir… Personajlar məhsul haqqında, məhz, onunxarakteristikaları, uyğunluq və virtual dizayn haqqında qərarlar qəbuledilməsi üçün faydalıdırlar. İstifadəçinin personajı – istifadəçilərinreal qrupunun hədəflərinin və davranışının əksidir” (Wikipedia11).

168

Şəbəkədə istifadəçilərin tiplərinin və rollarının nümunələri111

167

111Bir neçə Rusiya nümunəsi əlavə etmək olar: Dövlət Tretyakov qalereyası(http://www.tretyakovgallery.ru/) – təhsil üçün, muzeyin dostlarına; “RusiyaMuzeyləri” portalı (www.museum.ru) “muzeyçilər” kateqoriyasını seçir; RusiyaMilli Kitabxanasında (www.nlr.ru ) “peşəkarlar üçün” bölməsi vardır; MoskvaVilayət Dövlət Uşaq Kitabxanası (http://www.bibl-mobl.ru/) – 10 yaşa qədəruşaqlar, 15 yaşa qədər uşaqlar üçün, peşəkarlar üçün, valideynlər üçün;LIBRARY.ru portalı – kitabxanalar üçün, oxucular üçün, kitabxanalar dünyası,Infolook. Qeyd redaktorundur

112Академические исследования, дети, формальное образование, непрерыв-ное образование, профессионалы, отдых и туризм, широкая аудитория.Прим. редактора

ilk dəfə müraciət edən şəxslər; yeniyetmələr; görmə qabiliyyətiməhdud olan istifadəçilər; müəllimlər; jurnalistlər və başqaları ola bilər.

Bəzi ekspertlər bu alətin faydalılığını inkar edərək deyirlər ki,personajlar – uydurulmuşlar fiqurlardırlar və buna görə onlar birpersonaj tərəfindən əks etdirilən real istifadəçilərin sayını dəqiqmüəyyən etməyə imkan vermirlər.

Personaj nümunəsi:

Usability.gov. Develop personas (personajı

hazırlamaq)http://www.usability.gov/analyze/personas.html

Wikipedia – Personas (Personajlar)http://en.wikipedia.org/wiki/Personas

170

Personaj üçün informasiyanı haradan götürürük? Bir qayda olaraq,personajlar kontekstual müsahibələr, fərdi müsahibələr keçirilməsi,onlayn icmallar, işin rahatlığının yoxlanması, fokus qruplarının işininnəticələrinin öyrənilməsi və s. nəticəsində yığılmış məlumatlardansintezləşdirilir (bax: bölmə 2.6). Bu metodların köməyi ilə həm hərhansı təşkilatın müəyyən tipli veb-proqramının istifadəçilərinin əsasqrupu, həm də davranış modellərini, hədəfləri, bacarıqları,münasibətləri və mühiti əhatə edən təsvirlər təyin edilir. Hər qrupüçün ən reprezentativ xarakteristikalar seçiləndən sonra onlar birpersonajda cəmləşəcəkdir. Adətən hər proqram üçün bir neçəpersonaj yaradılır, lakin proqram planlaşdırılarkən əsas məqsəd birpersonajın yaradılması olmalıdır.

Bir qayda olaraq, personajın adı, hətta xaric görünüşü, demo qrafikinformasiya (yaşı, təhsili, irqi mənsubiyyəti, ailə vəziy yəti və s.),vəzifəsi, veb-proqrama aidiyyəti olan məqsəd və vəzifələri, yaşamamühiti (fiziki, sosial, texnoloji və s.) uydurulmuş olur.

Bu alətdən istifadənin üstünlükləri arasında aşağıdakıları göstərməkolar:

• personajlar istifadəçilər haqqında abstrakt informasiyaya “insansifəti” verirlər;

• personajların təyin edilməsi istehsalçılar komandasına real isti-fadəçilərin hədəfləri, imkanları və kontekst mənasında onlarınümumi anlamını formalaşdırmağa kömək edir;

• personajlar “özü özünü təyin edən dizayn”ın qarşısını almağakömək edirlər: dizaynerlər və istehsalçılar öz mental modelinəmüvafiq olaraq, özləri bunu dərk etmədən, son istifadəçilərinəksəriyyətinin modellərindən güclü fərqlənən veb-proqramlaryarada bilərlər.

Bir misal gətirək: kitabxananın veb-saytının personajları həmin sayta

169

113http://en.wikipedia.org/wiki/Persona_(marketing) на английском языке.Прим. редактора

Con SmitTurist

• 45 yaşı var• Evlidir, 2 uşağı var• Elmi dərəcə• İşdə və evdə ADSL-modemli FK-nın təcrübəli istifadəçisi • Elektron poçtdan tez-tez istifadə edir; Şəbəkədə gündə

təxmi¬nən 1.5 saat işləyir.

Əsas keyfiyyətləri• Yığcam fikirli, məqsədi aydın olanHər şeylə maraqlanan və s.

Beləliklə, istifadə variantı xarici iştirakçıların müəyyən məqsədihəyata keçirmək üçün sistemlə qarşılıqlı təsirini müəyyən edir.İştirakçı, insanın və ya predmetin sistemlə qarşılıqlı təsir vaxtıoynadığı rolu müəyyən edir. Sistemlə işləyən eyni insan iki müxtəlifrolun icrası səbəbindən, iki müxtəlif iştirakçı şəklində təsəvvür ediləbilər. Məsələn, “Cülyetta” onlayn kataloqda kitabların axtarışınıhəyata keçirən Tələbə və onlayn rejimdə məsləhət verəni Kitabxanaçırolunu oynaya bilər.

Sistem tərəfindən təklif edilən funksiyalar və xidmətlər onların busistemlə qarşılıqlı təsirdə olan şəxslərin mövqeyindən qavranılmasıvə istifadəsi variantlarının Diaqramı ilə (Use case Diagram, UCD)təsvir edilə bilər.

Diaqrama 3 komponent daxildir:Sistem: Bütövlükdə sistem düzbucaqlı çərçivə şəklində təsviredilmişdir. Bu çərçivə bütün qalan elementlər üçün xarici tərtibatkimi xidmət edir, ona görə də sistemin xarakteristikalarını göstərənelementlər düzbucaqlının daxilində, xarici təşkilatları göstərən

172

2.4.2.3 Modelləşdirmə

Bir sıra texnologiyalar müəyyən veb-proqramla iş vaxtı istifadəçilərindavranışını “modelləşdirməyə” imkan verir.

2.4.2.3.1 İstifadə variantı

İstifadə variantı istifadəçilərin veb-proqramdan istifadə etməkləmüvafiq məsələləri necə həll edəcəyinin təsviridir. İstifadə variantıistifadəçi interfeysini konkretləşdirmədən proqramla istifadəçilərinqarşılıqlı təsirini təsvir edir. Bir qayda olaraq, hər variant 2 hissədənibarətdir:

• müəyyən məsələnin həlli vaxtı istifadəçinin yerinə yetirəcəyiaddımlar;

• istifadəçinin hərəkətlərinə veb-proqramın reaksiyasının üsulları.İstifadə variantına bunlar daxil olmalıdır:

• iştirakçı (şəxsiyyət, actor), yəni veb-proqramla işləyən istifadəçi;• qarşılıqlı təsir (istifadəçi nə etmək istəyir);• istifadəçinin məqsədi.

Bütövlükdə, istifadə variantı anlamaq üçün sadə dildə tərtibedilməlidir. Layihə qrupunun üzvləri tələblərin yığcam ifadəolunmasında iştirak etməlidirlər.

Alister Kokbörn (Alistair Cockburn) “Writing effective use cases”adlı işində istifadə variantlarının hazırlanması prosesinindetallaşdırmasının üç səviyyəsini göstərmişdir:

• istifadənin qısa variantı: istifadə variantını təsvir edən bir neçəcümlə;

• istifadənin işçi variantı: istifadə variantını təsvir edən bir neçəabzaslıq mətn;

• istifadənin tam rəsmiləşdirilmiş variantı: müxtəlif bölmələrüçün sahələr ayrılmış ətraflı şablon əsasında təşkil edilmiş rəsmisənəd.

171

proqnoz; çox ehtimal ki, onlar sistemdən gündəlik istifadə üsullarınıtəsvir etmək və ya əks etdirmək cəhdləridir” (Wikipedia115).

Ssenarilərin detallaşdırılma səviyyələri müxtəlif ola bilər:• hədəfə və ya məsələyə əsaslanan ssenarilərdə yalnız istifadəçi-

nin nə etmək istədiyi göstərilir;• diqqətlə işlənmiş və ətraflı ssenarilər;• tapşırıqların icrasının bütün mərhələlərini əhatə edən tammi-

qyaslı ssenarilər.

Təşkilatın veb-saytı üçün ssenariləri müxtəlif mənbələrdən məluma -tın yığılması yolu ilə təşkil etmək olar (bax:bölmə 2.6), o cümlədən:

• istifadəçilər üçün elektron xəbərlər (mesajlar);• icmallar (onlayn);• kontekstual müsahibələr;• şəxsi müsahibələr.

W3C. Web Service Description Usage Scenarioshttp://www.w3.org/TR/ws-desc-usecases/

Ssenarilər tərtib edilərkən personajların, rolların və gözləmə lərinsiya hıları daxil olan cədvəllərin redaktəsi təsirli kömək göstərə bilər.

174

elementlər isə düzbucaqlının xaricindədirlər.

İştirakçı: diaqramda üzərində adam təsvir edilmiş ikonka iləgöstərilmişdir. Nəzəri cəhətdən, “iştirakçı” – istifadəçilər sinfininümumi adıdır. Praktiki baxımdan, iştirakçı sistem çərçivəsində(istifadəçilər, proqram sistemləri, texniki vasitələr və s. daxilolmaqla) qarşılıqlı təsirdə olan bir qrup insan adından müəyyən roluyerinə yetirir. Rol, iştirakçının sistemlə işlədiyi vaxt həyata keçirdiyiqarşılıqlı əlaqəli hərəkətlərin müəyyən məcmusuna uyğundur.

İstifadə variantı: diaqramda istifadə variantı içərisində həminvariantın adı yazılmış ellips şəklində təsvir edilmişdir. Nəzəricəhətdən, istifadə variantı davranışın klassifikatoru kimi çıxış edir;ona qarşılıqlı əlaqəli davranış növləri sinfi kimi baxmaq olar. Praktikolaraq istifadə variantı bir və ya bir neçə iştirakçıya sistem tərəfindəntəklif edilən funksiya və ya xidmətdir. Funksiya iştirakçıların nöqteyi-nəzərindən tam və əhəmiyyətli olmalıdır.

Usability.gov. Use case (İstifadə variantı)http://www.usability.gov/methods/usecases.html

Wikipedia – Use case, Use case diagram (İstifadə Variantı,İstifadə variantlarının Diaqramı)

http://en.wikipedia.org/wiki/Use_Casehttp://it.wikipedia.org/wiki/Use_Case_Diagram114

Identifying use cases (with practical examples) (İstifadəvariantlarının identifikasiyası, praktiki nümunələrlə)

http://www.agilemodeling.com/artifacts/systemUseCase.htm

2.4.2.3.2 Ssenarilər“Ssenari – sistemlə müxtəlif tipli istifadəçilərin (iştirakçıların)

proqnozlaşdırıla bilən qarşılıqlı təsirlərini təsvir edən hekayədir.Ssenarilərə hədəflər, gözləmələr, motivlər, hərəkətlər və reaksiyalarhaqqında informasiya daxildir. Ssenarilər nə öncəgörmədir, nə də

173

114İtalyan dilində. Qeyd redaktorundur 115 http://en.wikipedia.org/wiki/Scenario_(computing). Qeyd redaktorundur

“İstifadə variantları” ilə “ssenarilər” arasında fərq ondan ibarətdirki, istifadə variantı, bir qayda olaraq, bütün iştirakçılarayönəldilmişdir və bir neçə yol təsvir edir, ssenari isə konkret işti-rakçılara aiddir və yeganə yolu təsvir edir.

2.4.2.4 Son istifadəçinin nöqteyi-nəzəri: istifadəçilərin hekayətləri

“İstifadəçinin hekayəti – proqram sisteminə dair istifadəçinin danışıqdilində bir və ya iki cümlə şəklində ifadə edilmiş tələbdir.Hekayətlərin həcmlərinin nəzarətsiz artmasından qaçmaq üçün hər“istifadəçi hekayəti” kiçik formatlı bloknotun bir vərəqi ölçüsü iləməhdudlaşdırılmışdır. “İstifadəçi hekayətləri” proqram məhsulununistifadəçiləri tərəfindən tərtib edilməli və onun inkişafının əsasvasitəsi olmalıdır” (Wikipedia).

İstifadəçi hekayətləri – müştərilərin tələbləri ilə tanış olmağın sürətliüsuludur. Bu üsul çoxsaylı formal sənədlər hazırlamaq və onları işləkvəziyyətdə saxlmaq üçün müvafiq əməliyyatları yerinə yetirməkzərurətindən azad edir. “İstifadəçi hekayətləri”nin təyinatı real

176175

Personajların hədəfləri Rolların hədəfləri

kostyumları” adlı litoqrafiyaya(http://www.thebowesmuseum.org.uk/collections/objects/category/11/7610/) rast gəldim. Bu mənim üçün çox maraqlı idi, çünki AvqustZauer etnoqrafik tədqiqatlarla məşğul olmuşdu. XIX əsrdə Avstriyada10-dan çox müxtəlif milliyyət və etnik qrup yaşayırdı. MICHAELlayihəsi olmasaydı, mən heç vaxt İngiltərə muzeyində belə birkolleksiya olduğunu bilməzdim! MICHAEL layihəsi mənim Avropatarixinin zəngin ənənələri haqqında təsəvvürlərimi inkişaf etdirdi vəAvropada mövcüd olan kolleksiyaların və mədəniyyətlərin necəuzaqlara yaylmasını göstərdi.

Əlbəttə, mən keçmiş dövrə aid şəkillərlə tanış olmaq üçün kitab -xanada həmişə kitab götürə bilərdim. Amma mən rəqəmsal informa -si ya dan istifadəni əlavə üstünlük hesab edirəm: mənim üçünMICHAEL layihəsinin üstünlüyü onun gecə-gündüz əlyetərli və xid -mət lərin pulsuz olmasıdır. Bundan başqa, kontent etibarlı mənbələr -dən tərtib edilir və öz kontentindən mədəniyyətə aid təşkilatlarınakademik məqsədlər üçün sitat gətirmələrinə və istifadə etmələrinəicazə verilir”.

MICHAEL – Culture – User Stories(MICHAEL– Culture portalı, İstifadəçilərin hekayətləri)

http://www.michael-culture.org/en/user-stories

2.4.3 Davranışını istifadəçilərə uyğunlaşdıran sistemlər

Bir sıra hallarda insanlar onlar üçün zəruri olan və lazımi səviyyədədetallaşdırılmış informasiyanı lazımlı vaxtda tapmaqda çox çətinlikşəkirlər. Tədqiqatçılar bu məsələni həll etmək üçün öz davranışınıayr-ayrı istifadəçilərin və ya istifadəçi qruplarının ma raqlarına,onların qarşısında duran məqsəd və vəzifələrə uyğun laş dıra bilənsistemlər yaradırlar. Fərdiləşdirmə istifadəçinin profilinə müvafiqinformasiya və xidmətlərdən istifadə edilməsinə imkan ya ra dır. Beləsistemləri “adaptiv və ya fərdiləşdirilmiş sistemlər/ hipermedia”adlandırırlar. Ənənəvi “statik” veb səhifələrdən fərqli olaraq, fərdiləş -

178

dünyanın sürətlə dəyişən tələblərinə daha tez və daha az əlavəxərclərlə reaksiya vermək imkanına malik olmaqdan ibarətdir.İstifadəçi hekayətləri istifadəçilər tərəfindən, sistemin istifadəçilərüçün nə etməli olduğunu göstərmək üçün yazılır.

Wikipedia – User story (İstifadəçi hekayətləri)http://en.wikipedia.org/wiki/User_story

MICHAEL layihəsindən istifadəçi hekayəti nümunəsi“Mən Şimal-Şərqi İngiltərədə Avstriyanı necə tapdım”

Mənim adım XXX-dir. Mən Almaniyadanam. Avstriyada və Almani -yada alman akademik tədqiqatlarının tarixinə, xüsusən, XIX əsrin ikialiminə - vyanalı Avqust Zauerə və maqdeburqlu Albert Leysmanahəsr edilmiş dissertasiya üzərində işləyirəm. Bu alimlər 40 il ərzindəməktublaşmışlar və onların məktubları mənim dissertasiyamın əsasınıtəşkil edir. Mən öz tədqiqatıma bu iki alimin tərcümeyi-hallarınıöyrənməkdən başladım. Mən XIX əsrdə onların doğma şəhərlərininnecə göründüyünü bilmək istəyirdim. Mən bu informasiyaya çıxışınsadə üsulunu axtararkən MICHAEL layihəsi ilə tanış oldum, o, mənəçox kömək etdi.

Mən coğrafi axtarışı vaxt müddəti ilə əlaqələndirmək üsulundanistifadə edərək MICHAEL portalında axtarış aparmağa başladım:mən “Avstriya” və “XIX əsr” axtarış parametrlərini verdim. Beləlikləmən Avstriyanın həmin dövrünə həsr edilmiş sənədlərin rəqəmsalkolleksiyalarını gözdən keçirmək imkanı əldə etdim. Təəccüblüdür,ən maraqlı təsvirlərin, rəsm və fotoşəkillərin daxil olduğu nə qədərkolleksiyalar varmış!

MICHAEL portalı məni Şimal-Şərqi İngiltərədə yerləşən, Avstriyaincəsənəti də daxil olmaqla Avropa təsviri və tətbiqi incəsənətpredmetlərinin zəngin kolleksiyası ilə məşhur olan Bouzov Muzeyinə(Bowes Museum) yönləndirdi. Rəqəmlənmiş obyektlər arasında məno dövrün modasını və milli kostyumlarını göstərən “Avstriyanın milli

177

həmin sayta qayıtmaq və sistemdən təkrar istifadə etmək istəyəcəkdir.

İstifadəçilərin tələblərini nəzərə almaq imkanlarının tətbiqedilməsinin informasiya və xidmətlər təqdim edən mədəniyyəttəşkilatlarına xeyri olması aşkardır. Əlbəttə, bu iş ilkin analizi tələbedir. Aparılmış tədqiqatların nəticələri göstərir ki, ziyarətçilərin yalnızaz bir qismi fərdiləşdirmə texnologiyalarından bəhrələnir. Bu fakthəmin texnologiyalarla işin çətinlikləri ilə və ya istifadəçinin sadəcəolaraq artıq vaxt sərf etmək istəməməsi ilə izah olunur. Bundanbaşqa, fərdiləşdirmənin dəyəri kifayət qədər yüksəkdir, ona görə dəbu texnologiyalara vəsait sərf etmək yalnız iri mədəniyyəttəşkilatlarının imkanlarına uyğundur. Bu texnologiyalardan istifadəedilməsi daha sabit, sadə və ucuz olmayınca, biz mədəniyyəttəşkilatlarının belə sistemlərə sərmayə qoymasını yalnız o halda təklifedə bilərik ki, onların real əlavə dəyəri olsun, yəni veb-saytdan dahafəal istifadə edilsin və təşkilatın özünün ziyarətçilərinin sayı artsın.İstifadəçilər haqqında məlumat toplanmasının, həmçininistifadəçilərin müxtəlif profillərinin yaradılması, uyğunlaşdırılmışkontentin, təqdimatın və ya strukturun işlənib hazırlanması/təqdimedilməsi üçün alınmış informasiyanın emalının müxtəlif metodlarıvardır. Bundan başqa, fərdiləşdirmə prosesinə nəzarətin istifadəçiyətəqdim edilən dərəcəsi istifadə edilən metodlardan asılı olaraq xeylidəyişə bilər.Fərdiləşdirmə metodlarını 2 növə bölmək olar: sazlama(kastomizasiya) və fərdiləşdirmə.

2.4.3.1 Sazlama

Sazlama istifadəçinin öz ehtiyaclarına müvafiq olaraq interfeysidəyişdirə bilməsini nəzərdə tutur. İstifadəçi interfeysinkonfiqurasiyasına müvafiq elementlər əlavə edərək və ya ayrı-ayrıelementləri ondan çıxararaq öz profilini əl ilə yarada bilər. Bu haldaistifadəçi bütovlüklə prosesdə fəal iştirak edir və ona nəzarət edir.1996-cı ildə yaradılmış My Yahoo! sistemi sazlamaya yaxşınümunədir. Son xəbərləri, birja kotirovkalarını, hava proqnozunu və

180

di ril miş sistemlər istifadəçinin xarakteristikalarını əks etdirən mo -delini qabaqcadan görürlər. Sonradan bu model yaradılma və müx -təlif insanların tələblərinə uyğunlaşdırılmış kontent və xidmətlərintəqdim edilməsi vaxtı istifa də olunur. Fərdiləşdirmənin metodikasıinformasiyanın seçil mə si və filtrasiyası, naviqasiyanın sadələşdiril -məsi və lazımlı informasiyanı tez tapmaq şansını artırmaq üçünfaydalı alətlər təklif edir.

Bu tipli ilk proqramlar elektron kommersiya sahəsində işlənibhazırlanmışdı, çünki məhz bu sahədə şirkətlər öz məhsullarını vəxidmətlərini bazara çıxarmağa və istehlakçının profilinə uyğun olaraqreklam təklif etməyə şərait yaradan yeni imkanları tez dərk etmişdilər.

Mədəniyyət təşkilatları sahəsində birinci fərdiləşdirilmiş veb-proqramlar istifadəçilər üçün materialların seçilməsi və filtrasiyasıüzrə işdə kitabxanaçılara kömək etmək məqsədi ilə kitabxanaçılartərəfindən işlənib hazırlanmışdı. Fərdiləşdirilmiş sistemlərin köməyiilə istifadəçilərin maraqlarının modellərini yaratmaq mümkündür. Bumodel informasiyanın “prioritetini müəyyən etməyə” və axtarışınnəticələrini elə çeşidləməyə imkan verməlidir ki, istifadəçilər onlarımaraqlandıran informasiyanı kitabxananın kataloqunda bir andatapsınlar.

Son illərdə muzeylər və mədəniyyət sahəsinə aid başqa böyüktəşkilatlar kolleksiyalara, fərdiləşdirilmiş siyahılara, təklif edilənturizm marşrutlarına və başqa informasiya mənbələrinə müraciətinmüxtəlif üsullarını təklif edən fərdiləşdirilmiş sistemləri sınaqdankeçirmişlər. Onlar başa düşmüşlər ki, məsələ yalnız veb-saytla işindaha rahat və informasiyaya müraciətin daha sadə olması ilə bitmir,öyrənmə prosesinin sadələşdirilməsi də zəruridir. Aparılmış tədqi qat -ların nəticələri göstərir ki, informasiyanın daha aydın formada təqdimedilməsi hesabına öyrənmə prosesini stimullaşdırmaq olar. Bundanbaşqa, fərdiləşdirilmiş sistemlər “istifadəçiyə qulaq asır”, insanamilini yenidən yaradır və istifadəçinin özünü daha rahat hissetməsinə imkan verir. Tələbatı təmin edilmiş istifadəçi sonradan yenə

179

1. Birgə filtrasiya yolu ilə118: istifadəçinin üstünlük verdiyimüxtəlif məqamlar müqayisəsi olunur, bu halda belə bir fərziyyəəsas götürülür ki, istifadəçinin həmfikirlərinin qiymətləndirdiyiməqamları o özü də qiymətləndirəcəkdir. Məsələn, Amazonsistemi istifadəçilərin maraqlarını müəyyən etmək üçün onlarınəvvəl aldığı müxtəlif məmulatların adlarını və onlaramənimsədilmiş reytinqləri təhlil və müqayisə edir. Kitabxanalaröz fondlarından ən çox oxunan kitabların siyahılarını tərtibetmək üçün bu metodikadan istifadə edə bilərdi.

2. Qaydalar əsasında filtrasiya yolu ilə: veb-saytınadministratorları müəyyən kontenti müəyyən istifadəçi iləbağlamaq üçün istifadəçinin profilini nəzərə alaraq qaydalarmüəyyən edirlər. Məsələn, əgər istifadəçi Lasko mağarasınındivarlarındakı rəsmlərlə maraqlanırsa, qədim qayaüstü rəsmlərdə onda maraq oyada bilər.

3. İstifadəçinin Şəbəkədə işi əsasında informasiya əldə edilməsiyolu ilə: bu halda naviqasiya prosesində istifadəçinindavranışının şablonlarının yaradılması üçün veb-serverin log-məlumatlarına statistik metodlar və məlumatlardan informasiyaçıxarılması metodları tətbiq edilir. Wikipedia-da verilən tərifəgörə, “məlumatlardan informasiya çıxarılması – böyük həcmdəməlumatın çeşidlənməsi və münasib informasiyanın seçilməsiprinsipidir”. Məlumatlardan informasiya çıxarılması metodlarısırasına aşağıdakılar daxildir: assosiativ qaydalar (elementdəstləri arasında korrelyasiyaların axtarışı üçün), ardıcılşablonun aşkar edilməsi (zaman ardıcıllığı anlayışı da daxilolmaqla); klasterləşdirmə (Wikipediada bu anlayışa aşağıdakıkimi tərif verilmişdir “məlumatlar çoxluğu elə altçoxluqlarabölünür ki, hər bir altçoxluqda olan məlumatlar (idealda) bəzi

182

bir sıra başqa məlumatları əks etdirən veb-səhifə kontentə girişi vəonun təsvirini sazlamağa imkanı verir.Fiziki çatışmazlıqları, məsələn, görmə qüsurları olan insanlaraİnternetdən istifadə etmək imkanı verilməsi üçün sazlanan veb-saytlar da bu qəbildəndir117. Bu halda həmin insanlar rəngləri, təsvirinvə şriftlərin ölçüsünü sazlamaq imkanı əldə edirlər. Son olaraq qeydedək ki, sazlama əsasən kontentin təsvirinə, yəni istifadəçinin onumaraqlandıran kontenti təsvir etmək üçün özü üçün ən münasib üsuluseçmək imkanına tətbiq edilə bilər.

2.4.3.2 Fərdiləşdirmə

Fərdiləşdirmə metodları istifadəçinin daha passiv və onun saytı idarəetmək imkanlarının az olmasını nəzərdə tutur. Bu halda sistemistifadəçi haqqında “istifadəçinin profili” adlanan informasiyaəsasında kontentə və struktura girişi avtomatik dəyişdirir. Buinformasiya istifadəçinin özü tərəfindən aşkar formada (onlaynanketlər və formalar doldurularkən, habelə istifadəçi müxtəlifsorğularda iştirak edərkən) və ya qeyri-aşkar formada (deyək ki,informasiya axtarışı zamanı istifadəçinin sayt üzrə yerdəyişməsiniizləyən istifadəçinin davranışının və onun üstünlük verdiyiməqamların veb-serverin cookies və log-faylların köməyi ilə sistemtərəfindən qeydiyyatı yolu ilə) təqdim edilə bilər. Sözün qısası,fərdiləşdirmə dedikdə, istifadəçi tərəfindən aşkar formada təqdimedilmiş və ya sistem tərəfindən xüsusi metodların köməyi ilə qeyri-aşkar formada əldə edilmiş informasiya əsasında kontentə girişindəyişdirilməsini nəzərdə tutur.İstifadəçi haqqında məlumatların aşkar və qeyri-aşkar formadatoplanmasından sonra kontent redaktəyə məruz qalır və aşağıdagöstərilən üsullarla təqdim edilir:

181

117См. сайт Российской государственной библиотеки для слепых(http://www.rgbs.ru/): настройка «светлый по темному» или «темный посветлому». Прим. редактора

118Ср. ИМХОНЕТ – российская социальная сеть совместной (коллаборатив-ной) фильтрации http://imhonet.ru/. Это рекомендательный сервис, предо-ставляющий персональные рекомендации в самых различных областях –от литературы и театра до кинофильмов и видеоигр, музыки и телепередачПрим. редактора

2.5 İnteraktiv xidmətlər və istifadəçilər üçün xidmətlər

Bu bölmədə təsvir ediləcək İKT proqramlarını son istifadəçiyəinterfeyslər təqdim edilməsi, kontentin seçilməsi və fərdiləşdirməhesabına həmin istifadəçiyə uyğunlaşdırmaq olar. Oxucuların seçimetmələrinə kömək məqsədi ilə ayrı-ayrı xidmətlər müəyyən makro-kateqoriyalar şəklində təşkil edilmişdir.

2.5.1 İnformasiya provayderinin vasitəçiliyi ilə interak-tiv kommunikasiya xidməti

2.5.1.1 Elektron nəşrlərin paylanması siyahısıElektron nəşrlərin paylanması siyahısı (elist və ya e-list)– elektronpoçtun ixtisaslaşdırılmış istifadə variantı olub, informasiyanınİnternet-istifadəçilər arasında geniş yayılmasını təmin edir. O,ənənəvi nəşrlərin paylanması siyahısının – təşkilatda nəşrlərin özüzvlərinə və ya müştərilərə göndərilməsi üçün saxlanıla bilən adlarvə ünvanlar siyahısının analoqudur. Lakin elektron nəşrlərinpaylanması siyahısı, bir qayda olaraq, dörd tərkib hissədən ibarətdir:elektron ünvanların siyahısı; xəbərləri öz elektron ünvanlarına alaninsanların (“abunəçilər”in) siyahısı; nəşrlər (həmin ünvanlaragöndərilən elektron xəbərlər) və reflektor – xəbəri alan qismində çıxışedən bir xüsusi elektron ünvan (həmin xəbərin surətləri bütünabunəçilərə bu ünvandan göndəriləcəkdir).

Science Museum, UK (Elm Muzeyi, Böyük Britaniya)http://www.sciencemuseum.org.uk/visitmuseum/enews.aspx

Fundació Antoni Tàpies, Spain (Antoni Tapiyes Fondu, İspaniya)http://www.fundaciotapies.org/site/spip.php?page=form-subscribe-

mailing&lang=caIRCAM Centre Pompidou, France (Pompidu Mərkəzi, Fransa)

http://listes.ircam.fr/wwsAIB-CUR, Italy (İtaliya Kitabxanalar Assosiasiyası, Milli

Universitet Komissiyası, İtaliya)http://www.aib.it/aib/aibcur/aibcur.htm3

184

oxşar xüsusiyyətlərə malik olsun”, təsnifat (elementlərinistifadəçilərin profilləri kimi siniflərə bölünməsi prosesi).

Conatan P. Bouen, Silviya Filippini-Fantoni(Jonathan P. Bowen, Silvia Filippini-Fantoni),

Personalization and the Web from a Museum Perspective,Məruzə “Muzeylər və Veb 2004” Beynəlxalq konfransında təqdim

edilmişdir,http://www.archimuse.com/mw2004/papers/bowen/bowen.html

183

Fərdiləşdirmə metodları (Bowen, Filippini-Fantoni 2004)

2.5.1.3 Forum119

Həmçinin bax: 2.2.3.

Egyptology community (Misirşünaslar Cəmiyyəti)http://www.aegyptologie.com/forum

IRCAM Centre Pompidou, France (Pompidu Mərkəzi, Fransa)http://forumnet.ircam.fr

2.5.1.4 Bloq, fotobloq, videobloq, geobloqHəmçinin bax: 1.2.1.

Centre Pompidou, France (Pompidu Mərkəzi, Fransa)http://www.centrepompidou.blogs.com/

Liverpool Museums Walker Art Gallery, UK (LiverpulMuzeyləri, Uolker Bədii qalereyası, Böyük Britaniya

http://blog.liverpoolmuseums.org.uk/CategoryView,category,learning.aspx

Victoria and Albert Museum (Viktoriya və Albert Muzeyi)http://www.vam.ac.uk/activ_events/do_online/blogs/index.html

Museo Diffuso di Torino – Geoblog (Turin Paylama Muzeyi –Geobloq)

http://www.geoblog.it

2.5.1.5 Virtual sorğu xidməti

Bütün dünyada “Kitabxanaçıdan soruş” adı ilə tanınmış onlayn sorğuxidməti, kitabxana tərəfindən elektron poçtla və ya çatda təklif edilir vəbəzi hallarda əldə gəzdirilə bilən qurğular vasitəsilə əlyetərli ola bilər120.

186

2.5.1.2 İnformasiya məktubu

İnformasiya məktubu (newsletter) elektron poçtla, çox vaxt HTMLformatında vaxtaşırı göndərilən mətn formasında və ya təsvirşəklində informasiya bülletenidir. Bir qayda olaraq, informasiyaməktubu üçün sorğular onu alanlardan daxil olur. Bir sıra portallarvə provayderlər reklam məqsədilə informasiya məktubunungöndərilməsini aqressiv şəkildə həyata keçirirlər.

Tate, UK (Teyt Qalereyası, Böyük Britaniya)http://www.tate.org.uk/bulletins/

Centro cultural de Belém Lisboa, Portugal (Belem Mədəniyyətmərkəzi, Lissabon, Portuqaliya)

https://www.ccb.pt/sites/ccb/en-EN/Registo/Pages/default.aspxMuseo del Prado, Spain (Prado Muzeyi, İspaniya)

http://www.museodelprado.es/en/submenu/newsletter/Musée des Instruments de Musique (MIM), France (Musiqi

Alətləri Muzeyi, Fransa)http://news.kmkg-mrah.be/mim/newsin_fr.html

Museum Moderner Kunst Stiftung Ludwig Wien, Austria(Lyudviq fondunun Müasir İncəsənət Muzeyi, Vyana, Avstriya)

http://www.mumok.at/online-resources/newsletter-en/?L=1Centre de Cultura Contemporània de Barcelona (CCCB),Spain (Barselona Müasir Mədəniyyət Mərkəzi, İspaniya)

http://www.cccb.org/en/contacteIRCAM Centre Pompidou, France (Pompidu Mərkəzi, Fransa)

http://www.ircam.fr/newsletter.html?&L=1Rijksmuseum, Amsterdam, The Netherlands (Kral muzeyi,

Amsterdam, Niderland)http://rijksmuseum.dmdelivery.com/x/plugin/?pName=opt_in1&MI

DRID=S7Y1BwAA04&lang=en&Z=920694542

185

119 Rusiya forum nümunələri: Moskva vilayət uşaq kitabxanası (http://biblmobl.forum24.ru/); “Rusiya Muzeyləri” portalı (http://www.museum.ru/forum/); Kijımuzey-qoruğu (http://kizhi.karelia.ru/forum/). Qeyd redaktorundur

120 Rusiya nümunələri: Rusiya Milli Kitabxanası – “Biblioqrafdan soruş”(http://www.vss.nlr.ru/query_form.php); Moskva Kremli muzeylərinin qonaq kitabı(http://www.kreml.ru/ru/main/guestbook ); Rusiya Dövlət Kitabxanasının virtualsorğu xidməti http://www.rsl.ru/ru/vs/; LIBRARY.ru - portalı - 1-ci virtual sorğuxidməti. Axtarışı insanına tapşır http://www.library.ru/help/ . Qeyd redaktorundur

kitabxanası, Avstraliya) (SMS Xidməti)http://www.swinburne.edu.au/lib/forms/sms_registration.htm

Guggenheim Bilbao, Spain (Mobile devices) (BilbaodaQugenhaym Muzeyi, İspaniya) (Mobil qurğular)

http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/suscripciones/suscripcion_amigos_movil.php?i

dioma=en#ZonaSuscripcion

2.5.1.7 Mətn mesajlarının ani ötürülməsi sistemi

“Mətn mesajlarının (IM) ani ötürülməsi sistemi çap edilmiş mətndənistifadə edilməklə iki və daha çox insan arasında real vaxtdakommunikasiya formasıdır. Mətn şəbəkəyə qoşulmuş kompyutervasitəsilə, məsələn İnternetə ötürülür. Çatın və mətn mesajlarının aniötürülməsi sistemlərinin elektron poçt kimi texnologiyalardan fərqikommunikasiyanın istifadəçi tərəfindən sinxron qəbul edilməsindənibarətdir - çat prosesi real vaxtda, bizim gözlərimizin önündə başverir. Bu səbəbdən, bəzi insanlar IM vasitəsi ilə kommunikasiyanıtelefondan üstün hesab edirlər. Lakin bəzi sistemlər mesajları hələlikşəbəkəyə qoşulmamış insanlara göndərməyə (oflayn mesajlar),bununla da IM ilə elektron poçt arasında fərqi xeyli aradanqaldırmağa imkan verirlər.

Bəzi İM sistemlərinin populyarlığını artıran səbəb ondan ibarətdir ki,onlar veb-kameralardan və mikrofonlardan istifadə edilməklə realvaxtda söhbət aparmağa imkan verirlər. Bundan başqa, IM bir sıraəlavə imkanlara malikdir: məlumatın alınmasını ani təsdiqləmək vəya ona ani cavab vermək, qrup çatı, konfrans xidmətləri (səslər vəvi deo da daxil olmaqla), danışıqların qeydiyyatı və fayllarınötürülməsi.

Mətn mesajlarının ani ötürülməsinin mobil sistemi (MIM) -mesajların ötürülməsi üzrə bu müasir xidmətin məqsədi, mesajlarınötürülməsi üzrə stolüstü işi mobil ssenariyə çevirməkdir”

188

Library of Congress, USA (Ask a librarian) (KonqresKitabxanası, ABŞ) (Kitabxanaçıdan soruş)

http://www.loc.gov/rr/askalib/Florida’s Virtual Reference Service, USA (Ask a librarian)(Florida Virtual məlumat xidməti, ABŞ) (Kitabxanaçıdan

soruş) http://www.askalibrarian.org/aal.asp

Regione Toscana, Italy (Chiedi in biblioteca) (Toskana vilayəti,İtaliya)

http://www.cultura.toscana.it/biblioteche/servizi_web/chiedi_biblioteca/

Bibliotheque Centre Pompidou, Paris, France(Kitabxanaçılarla onlayn söhbətlər) (Pompidu Mərkəzinin

Kitabxanası, Paris, Fransa)http://www.bpi.fr/fr/la_bpi_et_vous/questions_reponses.htmlBritish Museum, UK (Ask the expert) (Britaniya Muzeyi,

Böyük Britaniya) (Mütəxəssisdən soruş)http://www.britishmuseum.org/explore/families_and_children/ask_

the_expert.aspx

2.5.1.6 Mobil qurğular: SMS/MMS/Bluetooth

Qısa mesajların (SMS) ötürülməsi xidməti - mobil telefonlarınarasında qısa mətn mesajları mübadiləsini həyata keçirməyə imkanverən kommunikasiya protokoludur. Multimedia mesajları iləmübadilə xidməti (MMS) - SMS-də olduğu kimi yalnız mətndən yox,həm də multimedia obyektlərindən (təsvirlər, audio, video, RTF)ibarət telefon mesajları ilə mübadilə sistemləri üçün standartdır.Təşkilatlar artıq informasiyanın göndərilməsi üçün butexnologiyalardan istifadə etməyə başlamışlar.

Servizio Bibliotecario Vimercatese, Italy (Vimerkate şəhərininkitabxana sistemi, İtaliya) (SMS Service) (SMS Xidməti)

http://www.sbv.mi.it/IT/sistema/003/009/001/Swinburne Library, Australia (SMS Service) (Svinburn

187

Smithsonian - National and Air Space Museum, Washington,USA (Educational Videoconferences) (Smitson Dövlət

Aerokosmik Muzeyi, Vaşinqton, ABŞ) (Tədrisvideokonfransları)

http://www.nasm.si.edu/education/classroom_videoconf.cfmNational Maritime Museum, Greenwich (Videoconferencing)

(Qrinviçdə Milli Dəniz Muzeyi) (Videokonfranslar)http://www.nmm.ac.uk/server/show/nav.3009123

Project Videonet. Guidelines for Community Use of Public Li-brary Videoconferencing Services, July 2003 (“Videonet”

layihəsi. İctimai kitabxana tərəfindən yerli əhaliyə təqdimedilən videokonfrans xidmətlərindən istifadə üzrə rəhbər

vəsait. İyul, 2003-cü il)http://www.infopeople.org/partners/vidnet/guidelines/PolicyPricing

Guidelines.pdf

2.5.1.9 Striminq124

““Striminq” və ya axın yayımı termini telekommunikasiya şəbəkəsivasitəsilə mənbədən bir və ya bir neçə qəbul nöqtəsinə ötürülənaudio/video-məlumatlar axınını bildirir. Alınan məlumatlar qəbulnöqtələrində yenidən hasil olunur. Striminqin iki əsas növü vardır:

• Live striminq (“canlı siqnal”). O, ənənəvi geniş yayımlı radio vəya televiziya verilişlərinin analoqudur. Şəbəkəyə düşən gərginliyimaksimum azaltmaq üçün məlumatlar əvvəlcə sıxılır və bundansonra ötürülür. Kontentin sıxılması axının təxminən 10 saniyəgecikməsinə gətirib çıxarır. Belə gecikmə, bir qayda olaraq,“canlı” verilişlər zonasında ciddi problemlərə səbəb olmur.

• Sorğu üzrə Striminq. Audio və video kontent qabaqcadan sıxılırvə fayllar şəklində serverdə qalır (saxlanır). İstifadəçi ona audiovə ya video kontent göndərilməsi üçün sorğunu serverə yönəldə

190

(Wikipedia121).

Artıq bir sıra kitabxanalar istifadəçilərlə qarşılıqlı əlaqə vaxtı butexnologiyadan istifadə etməyə başlamışlar.

University Libraries of Nevada, Las Vegas,Instant messaging reference service (Nevada Universitetinin

Kitabxanaları, Las-Veqas, Mesajların ani ötürülməsixidməti)122

http://www.library.unlv.edu/ask/chat.html

2.5.1.8 Videokonfranslar

“Videokonfrans (ona “videokonfrans rabitəsi” də deyirlər) - ikitərəflivideo və audiorabitə vasitəsi ilə iki və daha çox nöqtənin eyni vaxtdaqarşılıqlı təsirinə imkan verən interaktiv telekommunikasiyatexnologiyalarının məcmusudur. Bəzən “vizual əməkdaşlıq” adlanan videokonfrans qrup proqramtəminatının bir növüdür. Videotelefondan fərqli olaraq, videokonfransayrı-ayrı vətəndaşlara yox, konfranslara xidmət etmək üçünyaradılmışdır. Real vaxtda səs və video axınlarının rəqəmsal sıxılmasıvideokonfranslar sistemində istifadə edilən texnologiyanın (VTC)əsasını təşkil edir” (Wikipedia).

Natural History Museum, London, UK (EducationalVideoconferences) (Təbiət Tarixi Muzeyi, London, Böyük

Britaniya) (Tədris videokonfransları)http://www.nhm.ac.uk/education/school-activities/gallery-

characters/videoconference/videoconference.html

189

121http://en.wikipedia.org/wiki/Instant_messaging или в русскоязычнойВикипедии: http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D1%82 . Прим.редактора

122Это один из вариантов услуги «Спроси библиотекаря». Прим. редактора

123Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора124Российские примеры: портал «Культура on-line» http://cultureonline.ru/; «Ста-

рое радио» http://www.staroeradio.ru/; Российская ассоциация электронныхбиблиотек http://www.aselibrary.ru/

Tədqiqatların nəticələriStriminq-muzey

Bu sərgi kibernetik fəzada və yeddi qitənin populyar meydança -larında real vaxtda əlçatandır. 2008-ci il yanvarın 29-da başlanmışbu layihə beynəlxalq təşkilatlar və mədəniyyət xadimləri ilə əmək -daş lıqda təşkil edilən multimedia sərgilərinin daimi proq ra mıdır.Striminq-muzey mədəniyyətə aid kontentin münasib mənbəyi vəətraf mühit, təhsil və səhiyyə məsələlərinə aid informasiyanınötürülməsi üzrə ictimai xidmət kimi nəzərdə tutulmuşdur.

http://www.streamingmuseum.org/

2.5.1.10 Veb-kamera127

Veb-kameralar – Ümumdünya Şəbəkəsi vasitəsilə təsvirləriəlyetərli edən kiçik kameralardır.

Centre Pompidou, France (Pompidu Mərkəzi, Fransa)http://www.centrepompidou.fr/pompidou/Communication.nsf/0/EC

87316EA3FB8B1FC1256E2000462116?OpenDocument&sessionM=3.4.1&L=2

2.5.2 İnteraktiv təhsil xidmətləri

2.5.2.1 Onlayn seminarlar, onlayn kömək128

Bu onlayn kurslara və seminarlara giriş mədəniyyətə aid dövləttəşkilatlarının veb-saytlarından verilir.

192

bilər. Bu kontenti canlandırmaq üçün onu FK-ya yükləməyə eh-tiyac yoxdur, çünki qəbul başlanandan bir neçə saniyə sonraalınmış məlumatlar açılacaq və canlandırılacaqdır. Belə gecikməşəbəkənin işində gecikmələri və ya mikrofasilələri kompensa-siya edən mexanizm yaratmağa imkan verir. Belə gecikməşəbəkənin işində gecikmələri və ya mikrofasilələri kompensa si -ya edən mexanizm yaratmağa imkan verir. Real Video, RealAudio, Windows Media Player, QuickTime Flash Video(YouTube) kimi axınlar Striminqin bu növünə aiddir”(Wikipedia125).

Museu d’Art Contemporari de Barcelona (MACBA)(Conferences: audio) (Barselonada müasir incəsənətin Muzeyi)

(Konfranslar: audio)http://www.macba.es/controller.php?p_action=show_page&pagina

_id=72&inst_id=23061Liceu Barcelona, Spain (Watch and listen) (Barselonada Liceu

Opera teatrı) (Bax və dinlə)http://www.liceubarcelona.com/musica/esp/index_dvd.asp126

Centre Pompidou-Metz: yeni tikili, France (Metse-də PompiduMərkəzi, Fransa)

http://www.mairie-metz.fr/metz2/actions/cpm/hier.phpThe Natural History Museum, London, UK (Təbiət Tarixi

Muzeyi, London, Böyük Britaniya)http://www.nhm.ac.uk/kids-only/naturecams/index.html

teacher.tvhttp://www.teachers.tv/

Università di Torino, Italy (telewebradio) (Turin universiteti)(İnternet-televiziya və radio)

http://www.110.unito.it/?pubblica=&lang=fra&lang=eng

191

125 http://en.wikipedia.org/wiki/Streaming_media Qeyd redaktorundur126Səhifə əlçatmazdır (mart 2010). Qeyd redaktorundur

127Веб-камеры музея-заповедника «Кижи» http://kizhi.karelia.ru/webcams.htm.Прим. редактора

128Как пользоваться электронной библиотекой Российской государственнойбиблиотеки http://elibrary.rsl.ru/?menu=s410/elibrary/elibrary4267/&lang=ru ;методические рекомендации по использованию формата RUSMARChttp://www.rba.ru/rusmarc/method/. Прим. редактора

_pages/mtb/hall_1.htmLiceu Barcelona, Spain (Barselonada Liceu Opera teatrı)

http://www.liceubarcelona.com/visita/eng/index.asp 130

Guggenheim Bilbao, Spain (Bilbao Qugenhaym, İspaniya)http://www.guggenheim-bilbao.es/visita_virtual.php?idioma=fr

Centre Pompidou, France (Pompidu Mərkəzi, Fransa)http://www.centrepompidou.fr/Pompidou?Communication.nsf/0/D

8A04006C256531CC125 131

2.5.4 İnteraktiv kommersiya xidmətləri

2.5.4.1 Elektron kommersiya 132

Elektron kommersiya (e-commerce) şəbəkəyə qoşulmuş kompyu ter -lər vasitəsilə məhsulların və xidmətlərin alışını, satışını, marketinqinivə təklifiini əhatə edir. Telekommunikasiya sənayesində o həmçinin,kommersiya əqdləri üçün proqramlar qrupunu ifadə edə bilər.

British Museum, UK (Shop Online) (Britaniya muzeyi, BöyükBritaniya) (İnternet mağazası)

http://www.britishmuseumshoponline.org/icat/shoponlineThe Library of Congress, USA (Shop, Best selling images)

(Konqres Kitabxanası, ABŞ) (İnternet mağazası, ən çox satılantəsviri sənət əsərləri)

http://www.loc.gov/shop/index.php?action=cMain.showHomeMuseum Moderner Kunst Stiftung Ludwig Wien, Austria

(Shop) (Lyudviq Fondunun Müasir İncəsənət Muzeyi, Vyana,Avstriya) (İnternet mağazası)

194

Plot, Park Library Online Tutorial – Resources for Librariansand Educators (Onlayn PLOT– Park Library seminarı –

Kitabxanaçılar və müəllimlər üçün resurslar)http://www.lib.cmich.edu/departments/reference/instruct/intro

UK, The National Archives (Böyük Britaniya, Milli arxiv) – In-depth learning guides. Bir sıra ən populyar tədqiqat mövzuları

üzrə rəhbər vəsaitlər: ailənin tarixi, latın dili, ölkəşünaslıq,paleoqrafiya.

http://www.nationalarchives.gov.uk/gettingstarted/in_depth_guides.htm

Library of the Southern Cross University, Australia (SouthernCross Universitetinin Kitabxanası, Avstraliya). Tələbələr üçün

müəllif hüquqları məsələləri üzrə seminarhttp://www.scu.edu.au/policy/copyright

2.5.3 Virtual interaktiv turlar129

Fondların ən əhəmiyyətli elementləri, sərgilər və sair populyarmövzular üzrə interaktiv turlar.

The London Canal Museum, London (London kanallarımuzeyi, London))

http://www.eyerevolution.co.uk/virtual_tours/london_canal_museum/index.php

Madrid Virtual. Com, Spainhttp://www.madridvirtual.com/

Leopold Museum Vienna (Leopold Muzeyi, Vyana)http://www.leopoldmuseum.org/index_en.html

Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid, Spain (Tissen-BornemisaMuzeyi, Madrid, İspaniya)

http://www.museothyssen.org/thyssen/coleccion/thyssen_virtual/w

193

129Российские примеры: музейный центр «Наследие Чукотки»http://chukotka-museum.ru/tour/; мультимедийные презентации Русскогомузея http://www.rusmuseum.ru/multimedia/presentation/ . Прим. редактора

130Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора131Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора132Российские примеры: виртуальный магазин музея-заповедника Кижи

http://kizhi.karelia.ru/shop/faq.php; электронный магазин ГосударственногоЭрмитажа http://hermitagemuseum.org/html_Ru/00/hm0_5_01.html ; он-лайнобслуживание Российской национальной библиотекиhttp://infocenter.nlr.ru/online/ . Прим. редактора

Belvedere Wien (Belveder, Vyana)https://tickets.belvedere.at/index.php5?action=step2Cosmo Caixa Barcelona (Barselona Elm Muzeyi)

http://obrasocial.lacaixa.es/centros/cosmocaixabcnreservas_es.html134

Centre Pompidou, Paris (Pompidu Mərkəzi, Paris)http://www.centrepompidou.fr/Pompidou/Communication.nsf/Docs/ID6B2D6913C6288952C1256F12004F5BD2?OpenDocument&se

ssionM=3.1.3&L=2Rijksmuseum Museum Amsterdam (Kral Muzeyi, Amsterdam)http://ticketing.wheretocard.nl/Rijksmuseum/ctrl/orderentry?langua

ge=en

2.5.5 İnteraktiv formalar

Bir sıra təşkilatlar abunənin keçirilməsi, sifarişlər verilməsinin təşkili,tələblərin və imkanın təyinləri öz təkliflərini, şərhlərini bildirmək vəsair məqsədlər üçün interaktiv formalardan istifadə edirlər.

New York State Library, USA (Nyu-York ictimai kitabxanası,ABŞ) (Kitabxanaların onlayn sorğu blankları) (Library Online

Request Forms)http://www.nysl.nysed.gov/library/forms.htm

Juedisches Museum Berlin, Germany (Yəhudi Muzeyi, Berlin,Almaniya)

http://www.juedisches-museum-berlin.de/site/EN/03-Collections/reading-room/reading-room-application-form.php

2.5.6 İstifadəçilər üçün xidmətlər

2.5.6.1 PodkastinqBax: 1.2.3.

196

http://www.mumok.at/?L=1Kunsthistorisches Museum Wien, Austria (Shop) (İncəsənət

Tarixi Muzeyi, Vyana, Avstriya) (İnternet mağazası)http://ecomm.khm.at/cgi-

bin/khmmuseumsshop.storefront/EN/CatalogSecession Wien, Austria (Shop) (Sesession, Vyana, Avstriya)

(İnternet mağazası)http://www.secession.at/shop/index.php

Van Gogh Museum. The Netherlands (Shop) (Van Qoqamuzeyi, Niderland) (İnternet mağazası)

http://www.vangoghmuseumshop.com/Default.htmRijksmuseum Museum Amsterdam, The Netherlands (Shop)

(Kral muzeyi, Amsterdam, Niderlandlar) (İnternet mağazası)http://Rijksmuseum.nl/webwinkel/index.jsp?lang=en

Victoria and Albert Museum (Shop) (Viktoriya və AlbertMuzeyi) (İnternet mağazası)

http://www.vandashop.com/Toronto Public Library, Canada (Photographic and Digital

Reproduction Services) (Toronto İctimai kitabxanası, Kanada)(fotoşəkillər və rəqəmsal reproduksiyalar)

http://www.tpl.toronto.on.ca/spe_ser_photo.jsp

2.5.4.2 Biletlərin onlayn satışı və alışı

Muzeylərə, sərgilərə və müxtəlif tədbirlərə biletlərin onlayn satışı vəalışı xidməti133.


http://www.museothyssen.org/thyssen/informacion_venta_de_entradas

195

133Заказ входных билетов на сайте Государственный Эрмитаж http://hermitagemuseum.org/html_Ru/00/hm0_5_8.html; он-лайн продажа билетов в Большой театр http://boxoffice.bolshoi.ru/ Прим. редактора

134Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора

Bax: 4.4.

Victoria and Albert Museum, UK (Viktoriya və Albert Muzeyi,Böyük Britaniya)

http://www.vam.ac.uk/about_va/about_web/rss_feeds/index.htmlLibrary of Congress (Konqres Kitabxanası)

http://loc.gov/rss/National Archives of Australia (Avstraliya Milli Arxivi)

http://www.naa.gov.au/info/rss/index.aspx

2.5.6.3 Sosial əlfəcinlər

Bax: 1.2.4.

National Army Museum, Chelsea, UK (Milli Ordu Muzeyi,Çelsi, Böyük Britaniya) (sosial əlfəcin düymələri)

http://www.national-army-museum.ac.uk/pages/socialBookmarking.shtml

Victoria and Albert Museum London, UK (Viktoriya və AlbertMuzeyi, Böyük Britaniya) (sosial əlfəcin düymələri)

http://www.vam.ac.uk/vastatic/microsites/1750_scalway/blog/Getty Bookmarks

“Getti əlfəcinləri” istifadəçiyə Getti Muzeyinin fondundan özsevimli rəssamlarına və bədii əsərlərə istinadlar edilən əlfəcinləriyığmağa və saxlamağa imkan verir.

http://www.getty.edu/mygetty/mygetty?handler=newuser2.5.6.4 Folksonomiyalar, sosial teqlərBax: 1.2.4.

Del.icio.ushttp://del.icio.us/

Simpyhttp://www.simpy.com

198

MoMaudio, USA (audio-bələdçilər (turistlər üçün soraqkitabçaları) yaradılması üzrə şirkət)

http://www.moma.org/visit_moma/audio.htmlBritish Library, UK (Britaniya kitabxanası, Böyük Britaniya)

http://www.bl.uk/onlinegallery/whatson/downloads/index.htmlGuggenheim Bilbao, Spain (Bilbao Qugenhaym, İspaniya)

http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/multimedia/multimedia.php?idioma=fr

Cité des Sciences Paris, France (Elm Muzeyi, Paris, Fransa)http://www.cite-

sciences.fr/francais/aide/syndication/syndication_blogs.phpEspace Dalì Paris, France (Salvador Dali Muzeyi, Paris,

Fransa)http://www.daliparis.com/photos-videos.html

Van Gogh Museum, The Netherlands (Van Qoq Muzeyi,Niderland)

http://www3.vangoghmuseum.nl/vgm/index.jsp?page=139043&lang=en 135

Rijksmuseum Museum Amsterdam, The Netherlands (KralMuzeyi, Amsterdam, Niderland)

http://www.rijksmuseum.nl/podcast?lang=nlMuseo Thyssen-Bornemisza, Madrid, Spain (Tissen-Bornemisa

Muzeyi, Madrid, İspaniya)http://www.museothyssen.org/thyssen/videos_podcasts

2.5.6.2 RSS kanallar 136

197

135Страница недоступна (март 2010). См. http://www.vangoghmuseum.nl/pod-cast/vgm_podcast_en.xml . Прим. редактора

136RSS канал на сайте Президентской библиотеки им. Б.Н. Ельцинаhttp://www.prlib.ru/Pages/Default.aspx; RSS Российской национальной биб-лиотеки http://infocenter.nlr.ru/rss/rss.xml; RSS Российской государственнойбиблиотеки для молодежи на социальной сети Twitterhttp://twitter.com/rgub; RSS-подписка на обновления фотогалереи Всерос-сийского музея декоративно-прикладного и народного искусстваhttp://www.vmdpni.ru/data/fotogallereya.htm . Прим. редактора

üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu bir kompüterdəki proqramın başqakompyuterdəki servis xidmətlərindən istifadə etməyə imkan verəntətbiqi proqram interfeyslərindən (API) istifadə edilməsi sayəsindəmümkün olmuşdur. Məsələn, Google Maps proqramı API-dən genişistifadə edir.

Sputtrhttp://www.sputtr.com/

Book Finder 4 youhttp://www.bookfinder4u.com/isbn_search.html

Book Jettyhttp://www.bookjetty.com/

2.5.6.7 Hekayətlər söylənməsi

Hekayətlər söylənməsi - hadisələr haqqında sözlər, təsvirlərlə vəsəslərlə, çox vaxt improvizasiya və ya bənzətmələrdən istifadəetməklə məlumat verməkdən ibarət qədim sənətdir. Bütün ölkələrdəvə bütün mədəniyyətləri təmsil edən insanlar əyləncə, təlim (təhsil),mədəniyyətin və tərbiyənin qorunub saxlanması üçün bir-birinəhekayətlər söyləyilər. Hekayətlərin süjetləri və xarakterlər, həmçininhekayəçinin mövqeyi hekayətlər söylənməsinin əsas elementləridir.Texnologiyaların inkişafı ilə əlaqədar, hekayəçilər üçün əlyetərlivasitələr də dəyişmişdir. Şifahi hekayətlər ənənə üzrə nəsildən-nəsləötürülür və yalnız xalqın yaddaşı sayəsində yaşayır. Yazılı mənbələryarandıqdan sonra vəziyyət dəyişmişdir. Müasir dövrdə hekayətlərsöylənməsində istifadə edilən mürəkkəb multimedia vasitələriəsasında nəhəng əyləncə sənayesi yaranmışdır.

Hər əşya öz tarixini danışa bilər(bax: 1.1.8.7)

Storyteller museum, Poland (Hekayəçilər Muzeyi, Polşa)http://www.storytellermuseum.org/index.html

200

Tagglyhttp://www.taggly.com/ 137

Segnalohttp://segnalo.alice.it/

Technoratihttp://www.technorati.com/

StumbleUponhttp://www.stumbleupon.com/

taggatoBu xidməti Turin şəhəri təqdim edir, İtaliya

http://www.comune.torino.it/taggato/“Steve Museum” layihəsi (Stivin Muzeyi) (bax: səh. 63)

http://www.steve.museum/

2.5.6.5 Fayllar (mətnlər, təsvirlər, video) mübadiləsi

Şəbəkədə müştəri-server strukturu və ya bir ranqlı struktur olduğuhalda ümumi şəbəkədə faylların mübadiləsi həyata keçirilə bilər.

Global Museum Podcast Indexhttp://www4.wave.co.nz/~jollyroger/GM2podcasts.htm 138

SlideSharehttp://www.slideshare.net

2.5.6.6 Meşap

Bu termin açıq interfeyslər vasitəsilə başqa saytlardan və servislərdənçıxarılmış informasiyadan sərbəst istifadə və onun kombinasiyaedilməsi yolu ilə veb-xidmətlər yaradılması prosesinin təsvir edilməsi

199

137Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора138Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора

Rembrandt Museum, The Netherlands (Rembrandtın ev-muzeyi, Hollandiya)

http://www.rembrandthuis.nl/cms_pages/index_main.htmlLiverpool Museums Walker Art Gallery, UK (Liverpulmuzeyləri – Uolker rəsm qalereyası, Böyük Britaniya)

http://www.liverpoolmuseums.org.uk/nof/portraits/index.htmlMuseums of Liverpool, UK (Liverpulun Muzeyləri, Böyük

Britaniya)http://www.liverpoolmuseums.org.uk/online/games/beatles/

2.5.6.9 Şedevr Sizin iş stolunuzda

Bu qrafik element Sizin müəyyən kolleksiyaya daxil olan yeni-yenirəsm əsərlərindən hər gün zövq almağa imkan verən vicetdir. Hərbir əsərin “arxa tərəfində” həmin əsərin özü və onun müəllifihaqqında əlavə məlumat olur.

Rijksmuseum Museum Amsterdam, The Netherlands (Kralmuzeyi, Amsterdam, Niderland)

http://www.rijksmuseum.nl/widget?lang=en

2.5.6.10 Öz şərhini əlavə et

Bu seçim istifadəçinin mətnə və ya təsvirə öz şərhlərini əlavəetməsinə imkan verir.

Tate Britain, UK (Write your own label) (Teyt Qalereyası,Böyük Britaniya) (Öz nişanını yarat)

http://www.tate.org.uk/britain/writeyourown/Schoenbrunn, Austria (Guestbook) (Şyonbrun, Avstriya)

(Qonaq kitabı)

202

Guggenheim Bilbao, Spain (Bilbao Qugenhaym, İspaniya) (özziyarətindən danış)

http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/el_museo/cuentales_tu_visita.php?idioma=en

2.5.6.8 İnteraktiv oyun

Video-oyun - bu oyunun qaydalarına elektron insan-maşın interfeysivasitəsilə avtomatik nəzarət edilir. İstənilən başqa oyunlar kimi,video-oyun da müəyyən mədəni konteksti onun üçün standartmühitdən çıxararaq onu simvolik mənada yenidən canlandırır və çoxdüzgün modelləşdirmədən parodiyaya keçən kontekstə və yavəziyyətlərə uyğunlaşdırır. Mədəniyyətə aid təşkilatlar video-oyunlardan çox vaxt tədris və ya əyləncə məqsədləri üçün istifadəedirlər139.

Public Records Office - Just for kids, UK (bax: 1.1.8.9) (Dövlətarxivi – Yalnız körpələr üçün, Böyük Britaniya)

http://www.nationalarchives.gov.uk/teachers/kids.htm 140

Ajuntament Barcelona, Spain (Barselona şəhər şurası,İspaniya)

http://www.bcn.es/jocs/eng/welcome.htmGuggenheim Bilbao, Spain (Bilbao Qugenhaym, İspaniya)

http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/ninyos_y_familias/juegos.php?idioma=fr

http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/ninyos_y_familias/imprimibles.php?idioma=frMusée Marmottan Monet, France (Marmottan-Mone Muzeyi,

Fransa)http://www.marmottan.com/uk/enfants/rebus/index.asp

201

139См. также игры на сайте Пермской государственной художественной гале-реи http://www.gallery.permonline.ru/muspedagog/1/polet/mp1.htm


Jurnalına əlavə etmək” düyməsini basmaq lazımdır. Bu qayda iləsəfərin marşrutunu planlaşdırmaq və onun xəritəsini yaratmaq; sizimaraqlandıran informasiyadan ibarət fərdi bukletlər düzəltmək,səyahətin planını hazırlamaq və onun hər mərhələsində əlavə qeydləretmək olar.

Spain.Info (bax: 1.1.8.16)http://www.spain.info/TourSpain/users/authorize?language=EN

142

2.5.6.14 Fərdiləşdirilmiş plan və təqvim

Bu - informasiyanın saxlanması üçün fərdiləşdirilmiş gündəlikdir.Sistem gündəlik qayğıları başdan aşan insanlar üçün şəxsi profilyaratmaq, orada öz maraqlarını göstərmək və geniş siyahıdan ənmünasib mövzuları və tədbirləri seçmək imkanı təklif edir.

Guggenheim Bilbao, Spain t (Bilbao Qugenhaym, İspaniya)http://www.guggenheim-

bilbao.es/secciones/planea_visita/agenda_rapida.php?idioma=&err=1

Cité de la musique Paris, France (Musiqi Muzeyi, Fransa)http://www.citedelamusique.fr/anglais/agenda.aspx?activite=1

New York’s Metropolitan Museum, USA (Bədii muzeyMetropoliten, Nyu-York, ABŞ)

http://www.metmuseum.org/calendar

2.5.6.15 Fərdiləşdirilmiş xəritə

Bu xəritədə saxlanılan şəxsi informasiyanın məzmununu coğrafiməlumatlarla tamamlamaq olar.

204

http://www.schoenbrunn.at/it.contatti/libro-degli-ospiti.html

2.5.6.11 Dosta göndər

Bu opsiya istifadəçiyə veb səhifənin məzmununu başqa şəxsəgöndərmək imkanı verir ki, həmin şəxs də ondan həzz alsın.

Kindermuseum Wien, Austria (Uşaq muzeyi, Vyana, Avstriya)http://www.kindermuseum.at/jart/prj3/zoom/main.jart?rel=en&cont

ent-id=1127609922463&reserve-mode=activeJuedisches Museum, Berlin, Germany (Yəhudi muzeyi, Berlin,

Almaniya)http://www.juedisches-museum-berlin.de/site/EN/00-

Metanavigation/01-Visitor-Information/visitorinformation.php

2.5.6.12 Səsvermə və səslərin hesablanması141

Bu opsiyalar sayəsində istifadəçi kontentdə özünün sevimlielementlərinə səs vermək imkanı əldə edir.

Moma, RedStudio, USAhttp://redstudio.moma.org/polls/

2.5.6.13 Səyahətlər jurnalı

Bu opsiya zəruri informasiyanın seçilməsi və münasib yerdəsaxlanması yolu ilə səyahəti təşkil etməyə imkan verir. İstifadəçininöz səfəri haqqında informasiyanı saxlamaq üçün sadəcə “Səyahətlər

203

141См. голосование (рейтинг музейных сайтов) на портале «Музеи России»www.museum.ru; рейтинг самых популярных произведений искусства насайте Государственной Третьяковской галереиhttp://www.tretyakovgallery.ru/ru/collection/_show/rating/_id/53 142Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора

2.5.6.18 Virtual açıqcalar

Bu opsiya müəyyən saytın ziyarətçilərinə özlərinin “istehsal etdiyi”virtual açıqcalar yaratmaq və göndərmək imkanı təklif edir.

Virtual Museum of Canada (Kanada Virtual Muzeyi)http://www.virtualmuseum.ca/PM.cgi?LM=Postcard&LANG=English&AP=postcard&Category=FP&Language=English&submit=sub

mitGulbekian Lisboa, Portugal (Qulbekyan Muzeyi, Lissabon,

Portuqaliya)http://www.museu.gulbekian.pt/posrais.asp?lang=en 143


http://www.museothyssen.org/postales2005/index.html 144

Musée Orsey, France (Muzey Orse, Fransa)http://www.musee-orsay.fr/en/tools/my-selection/e-card.htmlIrish Museum of Modern Art, Ireland (İrlandiya Müasir

İncəsənət Muzeyi, İrlandiya)http://www.irishmuseumofmodernart.com/en/postcard.cgi

2.5.6.19 Virtual təhsil mühitləri

İstifadəçilər saytların bu bölmələrində, məsələn, obyektlər haqqındakitabxana qeydlərinə və obyektlərin kataloqlarına xas olan zəngininformasiya məzmununa malik müxtəlif seçmə mövzular, təsvirlərvə başqa resurslar üzrə materialları axtarıb tapa və araşdıra bilərlər.

UK National Museum of Science and Industry Museum Group- Ingenious Project (Böyük Britaniyanın Milli Elm və Texnika

Muzeyi – Muzeylər Qrupu – Orijinal layihə)http://www.ingenious.org.uk/

206

2.5.6.16 Sərgilərə baş çəkməyin fərdiləşdirilmiş planı

Bu opsiya ziyarətçinin sərgiyə necə, nə vaxt, kiminlə və hansımüddətə ziyarətçi getməyə hazırlaşmasını, eləcə də müzakirəsi onunüçün maraqlı olan məsələləri nəzərə alaraq ziyarətlərinfərdiləşdirilmiş planını dəstəkləyir. Səfər başa çatdıqdan sonrasərgiyə aid informasiyanın hissəsi ziyarətçi tərəfindən çıxarıla bilər.

Cité des Sciences et de l’Industrie, France (Mes service Visite+)(“Elm və sənaye şəhəri”, Fransa)

http://www.cite-sciences.fr/cgi/modif?ref=43bfe9610d2858660884bc4165d88ccd&

onglet=profil&langue=frTate Britain, UK (Teyt Qalereyası, Böyük Britaniya)

http://www.tate.org.uk/britain/explore/etb.jsp2.5.6.17 Fərdiləşdirilmiş veb-qalereya / Virtual kurator

Bu opsiya fərdiləşdirilmiş veb-qalereya yaratmaq üçün rəqəmsalkolleksiyadan təsvirlər seçməyə, öz şərhlərini və təsvirlərini əlavəetməyə imkan verir. İstifadəçi “Mənim şəxsi muzeyim” məkanıyaradaraq, orada müəyyən mövzuya aid, müəyyən rəssamınçəkdiyi və ya özünün xoşladığı əsərləri toplamaq, şərh etmək vəsərgiləmək imkanı əldə edir. Belə opsiyalar məktəb layihələri üçünxüsusilə maraqlı ola bilər.

Virtual Museum of Canada (Kanada Virtual Muzeyi)http://www.virtualmuseum.ca/English/Personal/Louvre, France (bax: 1.1.8.5) (Luvr, Fransa)

http://www.louvre.fr/llv/perso/identification/connexion.jsp?bmUID=1209501204235

Musée Orsey, France (Muzey Orse, Fransa)http://www.musee-orsay.fr/en/collections/index-of-

works/home.htmlTate Britain, UK (Teyt Qalereyası, Böyük Britaniya)

http://www.tate.org.uk/britain/yourcollection/

205


1. Proqramlaşdırmanın dəqiqliyinin analizi: istifadəçilərintələblərini təmin etmək üçün biz onların xarakteristikalarını vədavranışını bilməliyik.

2. Sosial tədqiqatlar: kütləvi kommunikasiya vasitələrinin (ocümlədən İnternetin də) kütlələrə təsirinin dərəcəsini anlamaqüçün dövlət təşkilatları onları izləməlidir.

3. Satışların reklamı: KİV-lərin çoxu reklamdan maliyyə dəstəyivasitəsi kimi istifadə edirlər, buna görə heç də təəccüblü deyildirki, mədəniyyətə aid portallar reklam bannerlərindəndaxilolmalar hesabına mövcuddurlar.

4. Məhsulun reallaşdırılması: (biletlərin satışı, kitab mağazaları,fotoşəkillərin satışı və s.) hər saytın və portalın istifadəçiləriqrupunun təbiətini müəyyən etmək və onun təkamülünü təhliletmək vacibdir.

Lakin şəbəkənin bəzi xüsusi aspektlərini unutmaq lazım deyil.Kütləvi kommunikasiya mənasında İnternet əsl inqilabdır: ənənəviməlumatlandırma vasitələrindən istifadə etməklə kommunikasiya –bir insanın çox insana müraciət vasitəsidir, lakin Şəbəkədə istifadəçiilə Şəbəkə arasında ikitərəfli əlaqə mövcuddur və kontent ilə onunistifadəçisi arasında daimi dialoq gedir. Bütün yeni informasiyaxidmətlərinin (veb-göndərmələr, çatlar, bloqlar və s.) interfeysini dənəzərə almaq lazımdır. Onlar kontentə baxış üçün və ən müxtəlifüsullarla onunla qarşılıqlı təsir üçün yaradılmışlar. Bir tərəfdən,istifadəçi, digər tərəfdən - sistem mövcuddur. İstifadəçi özniyyətlərini ifadə edir, sistem isə daim inkişaf edən texnologiyalarınköməyi ilə istifadəçinin hərəkətlərinə cavab verir.

Mütəxəssislərin çoxu - onlayn kontent istehsalçıları, kompyutersahəsinin işçiləri, dövlət orqanlarının nümayəndələri, elektronhökumətin operatorları, şəbəkə kommersiya texnologiyaları üçüncavabdeh olan veb səhifələrin istehsalçıları və başqaları statistikqiymətləndirmə metodlarından istifadə etməyə başlayırlar.Auditoriyanın qiymətləndirilməsi metodları texnikanın inkişafı

208

Explore Art Getty, USAhttp://www.getty.edu/art/gettyguide/

Louvre, France (Luvr, Fransa)http://education.louvre.fr

2.5.7 MUVEs (həmçinin bax: 1.2.6)

Bu çoxistifadəçili onlayn mühitləri bəzən “virtual dünyalar”adlandırırlar. Ən məşhur MUVE platforması Second Life (“İkincihəyat”) adlanır (həmçinin bax 1.2.8.4-8). “Whyville” (“Hər şeyibilmək istəyənlər şəhəri”) - virtual dünyadır, real dünyanınmüxtəlif yerlərindən oğlanlar və qızlar buraya söhbət etməyə,oynamağa, öyrənməyə və gülməyə gəlirlər.

Second Life (İkinci həyat)http://www.secondlife.com

Whyvillehttp://www.getty.edu/gettygames/

2.6. Şəbəkə auditoriyasının statistik qiymətləndirilməsi

Bu bölmədə biz şəbəkə auditoriyasının statistik qiymətləndirilməsiüçün istifadə olunan metodikaları və ölçü vasitələrini nəzərdənkeçirəcəyik.Auditoriyanın statistik qiymətləndirilməsi dedikdə, auditoriyanıtəşkil edən insanları, yəni məlumat (televiziya proqramı, reklam,multimedia kontenti, yazı materialları və s.) çatdırılan insanlarqrupunu hesablamaq üçün istifadə edilən metodlar başa düşülür.

Beləliklə, auditoriyanın statistik qiymətləndirilməsinin əsas məqsədiistifadəçilərin ümumi sayının təyin edilməsi və onların sosial-demoqrafik xarakteristikalara (cins, yaş, elmi dərəcə, coğrafiregion, zövqlər, davranış və s.) uyğun olaraq bölgüsüdür. İnternet-auditoriyanın statistik qiymətləndirilməsinin müxtəlif məqsədləriarasında aşağıdakıları göstərmək olar:

207

XX əsrin 90-cı illərində İnternet və Şəbəkə yeni imkanlar əldə etdiyivaxtlardan başlayaraq, bu iki yanaşma əhəmiyyətli dəyişikliklərəməruz qalmışdır. Məlumatların avtomatik qiymətləndirilməsi, yənionlayn trafikin toplanması və analizi bu gün hər yerdə “veb-analitika”termini ilə ifadə edilir. Bu konsepsiya veb-serverlərdən alınmışməlumatların qeydiyyatı əməliyyatlarını (məlumatın toplanması),rəqəmsal kontentin teqlənmə texnologiyalarını (teqləmətexnologiyaları) və şəbəkə trafikinin “təhlili və izlənməsi” (sniffer)imkanlarını; başqa sözlə desək, istifadəçilərin Şəbəkədə işləməküsulunun təyin və təhlil edilməsi üçün müxtəlif məlumatmənbələrindən istifadə edən metodlar dəstini əhatə edir.Digər tərəfdən, Şəbəkə sayəsində yaranmış qarşılıqlı təsirinüstünlüklərindən istifadə etməklə daha ənənəvi tədqiqatlar (anketlərvə s.) vasitəsilə məlumatın toplanması da inkişaf edirdi. Bir metodundigər metoddan nəyə görəsə daha yaxşı olmasını iddia etməyə heçbir əsas yoxdur; hər bir ayrıca halda istifadə edilməsi nəzərdə tutulanmetodika konkret şərait, informasiya tələbləri və əlyrtərli resurslarnəzərə alınmaqla seçilməlidir.

Məlumatın yığılması prosesi ilə əlaqədar, aşağıdakıları yaddasaxlamaq lazımdır:1. Senz məlumatlarının (census data) toplanması metodikasınıntətbiqi halında qiymətləndirmə istifadəçilərin bütün referent qrupuüzrə həyata keçirilir.2. Seçmə məlumatlar (sample data) metodikasının tətbiqi halındaqiymətləndirmə xüsusi metodika üzrə seçilmiş istifadəçilər qrupuüzrə həyata keçirilir.

Aydındır ki, qiymətləndirmə və analizin keçirilməsi ilə əlaqədarxərclər nəzərə alınmaqla, çox vaxt tədqiqatın tam həcmdə deyil,qismən aparılmasına üstünlük verirlər.

2.6.1 Senz məlumatlarının qiymətləndirilməsi: veb-analitika“Veb-analitika” termini Şəbəkədə istifadəçilərin davranışınınöyrənilməsinə aiddir. Bütün referent qrupu üzrə məlumatların

210

nəticəsində, eləcə də şəbəkələrin təkamülünə və onlardan istifadəyəcavab olaraq dəyişikliklərə məruz qalır.

Bu geniş və çoxtərəfli sahədə baxılan məsələlər kompleksi ilə tanışolmaq üçün hazırda istifadə edilən terminlərin siyahısına nəzər salaq.Ədəbiyyatda statistik qiymətləndirmə metodları aşağıdakı kimi təsnifedilir:

1. a) siyahıyaalma nəticəsində alınan qiymətləndirilmələrəəsaslanan sistemlər. Bu halda respondentlər paneli cəlbedilmədən və ya statistik proqnozlar tərtib edilmədən alınmışbütün informasiyanın məcmusu üzrə qiymətləndirmə aparılır;b) respondentlər paneli ilə verilmiş qiymətləndirilmələr.

2. Şəbəkə infrastrukturundan istifadə edilməklə ölçmələri həyatakeçirən sistemlər (saytlara/serverlərə yönəldilmiş sistemlər vəya instrumental sistemlər) və ya istifadəçilərin məlumatına görəölçmələri həyata keçirən sistemlər (istifadəçilərə yönəldilmişsistemlər).

3. Serverdən alınmış məlumatlara və ya istifadəçilərdən alınmışməlumatlara əsaslanan qiymətləndirmələr.

4. Şəbəkə girişi vasitələrinə əsaslanan qiymətləndirmələr (girişvasitələrinə yönəldilmiş qiymətləndirmələr) və ya ziyarətçilərüçün nəzərdə tutulmuş sistemlərə əsaslanan qiymətləndirmələr(ziyarətçilərə yönəldilmiş qiymətləndirmələr).

5. Veb-analitika metodları və auditoriyanı statistik qiymət ləndirməxidmətləri.

İndiyə qədər İnternet-auditoriyanın və başqa informasiyadaşıyıcılarından istifadə edən auditoriyanın kəmiyyət analizi 2yanaşma nəzərdə tuturdu:

1. İnformasiya istehlakçılarının davranışının istifadəçilərin bila -vasitə iştirakını tələb etməyən avtomatik və passiv alətlərinköməyi ilə qiymətləndirilməsi.

2. İstifadəçilərdən müsahibə alınması və ya istifadəçilər tərə fin dəndoldurulmuş anketlər vasitəsilə informasiya toplanması.

209

istifadəçilərin bütün məcmusuna proyeksiya edilir və statistikproqnozlaşdırmanın müvafiq metodlarından istifadə edilməkləqiymətləndirilir” (İnternet üzrə Avstraliya Texniki Komitəsi).

“İstifadəçilərə yönəldilmiş” qiymətləndirmə sistemi iki baza elemen -tinə əsaslanır: İnternet-istifadəçilərin reprezentativ seçməsinineyniləşdirilməsi və onun onlayn davranışının monitorinqi.

İstifadəçilərin seçilmiş qrupu, bir qayda olaraq, respondentlər paneliadlanır (Wikipedia-da yazıldığı kimi, “respondentlər paneli” -reprezentativlik meyarı nəzərə alınmaqla seçilmiş və müəyyənçoxluğun statistik qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilən insanqrupudur. Faktiki olaraq bu, seçmə sorğuya daxil edilmiş insanlar vəya ailələr qrupudur”)146.

Respondentlər qrupunun seçimi müxtəlif üsullarla həyata keçiriləbilər, lakin bu üsullardan asılı olmayaraq, xüsusən tədqiqatınnəticələrinin sonradan bütövlükdə araşdırılan məcmuya şamil olunabiləcəyini nəzərə alsaq, respondentlərin seçilmiş qrupu tərkib hissəsiolduğu ümumi əsas çoxluğun xüsusiyyətlərini maksimum dəqiqlikləəks etdirməlidir. Əslində, adətən analitiklərin təsirinə məruzqalmamış “təsadüfi seçmələrə” və ya “sərbəst seçmələrə” üstünlükverilir. Məhz bu səbəbdən, respondentlər paneli insanların müəyyənqrupunun elə reprezentativ statistik seçmələrini təşkil edir ki, həminqrup üzrə müəyyən sayda nisbətən uzunmüddətli və ya genişqiymətləndirmələr aparılır. Belə qiymətləndirmələrin üstünlüyüondadır ki, onlar konkret vaxtda vəziyyətin dəyişməsi haqqındaməlumat verirlər.

Respondentlər paneli necə tərtib olunur? Elmi tədqiqat institutlarıbunun üçün müxtəlif metodlardan, o cümlədən, təsadüfi yığılmış

212

qiymətləndirilməsinin bu sistemi qiymətləndirilən subyektlərinqiymətləndirmə prosesində birbaşa iştirakını nəzərdə tutmur.

Belə qiymətləndirmə sistemlərini Şəbəkədə istifadəçilərin davra -nışına dəlalət edən məlumatların mənbələri üzrə təsnif etmək olar:

1. Serverə müraciətlərin sayının qiymətləndirilməsi: veb-serverveb-saytın səhifələrinə müraciət barədə sorğuları qeyd edir(qeydiyyata alır) və onları təhlil edir.

2. Brauzerə müraciətlərin sayının qiymətləndirilməsi: bu haldaqiymətləndirmə müştəri kompyuteri vasitəsilə həyata keçirilir.Brauzer veb-serverdə olan saytdan səhifələri çağırır və busəhifələr müasir texnologiyadan istifadə edilən teqə oxşar qay -da da işarələnir. Bu metod belə bir inama əsaslanır ki, qiymət -ləndirmə saytın resurslarından effektiv istifadə yerinə ən yaxınnöq tədə və belə istifadə anında, yəni brauzer veb səhifələri yük -lədiyi və müştərinin ekranında əks etdirdiyi anda aparılmalıdır.

3. Şəbəkəyə müraciətlərin sayının qiymətləndirilməsi: qiy -mətləndirmə İnternet-xidmətlərin təchizatçılarının proxy-ser ver -ləri səviyyəsində baş verir, onlar müvafiq resurslar üçün müx tə- lif müştərilərdən daxil olan sorğuları çeşidləyir və onları saytınyerləşdiyi veb-serverə yönəldirlər. Təcrübədə istifadəçilər tərə -findən baxılan bütün səhifələr Şəbəkənin bu aralıq düyünlərindəyığılır və təhlil edilir. Sorğu edilən səhifələri müasir vasitələrlətapılır, təhlil edilir və alınmış məlumatlar emal olunur.

Veb-analitikanı təmin edən müxtəlif proqramlar və xidmətlərkommersiya baxımından pulsuz proqram təminatı kimi əlyetərlidir(Google Analytics, Shinystat, AWStats və b.145.).

2.6.2 Seçməyə və ya istifadəçilərə yönəldilmiş qiymətləndirməİstifadəçilərə yönəldilmiş qiymətləndirmə metodikası “İnternet-istifadəçilərin bütün məcmusunun nümayəndələri kimi seçilmişİnternet-istifadəçilər qrupunun hərəkətlərinin qeydiyyatına”əsaslanmışdır. “Bu subyektlərin davranışı sonradan İnternet-

211

145См. также Яндекс-метрику http://metrika.yandex.ru/. Прим. редактора

146См. статью «Выборка» в русскоязычной Википедииhttp://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%8B%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BA%D0%B0 Прим. редактора

prototiplərin yaradılması vasitəsilə müəyyən edilməlidir. Daimrespondentlər paneli vasitəsilə danışıq cari qərarlarıqiymətləndirməyə və layihənin son qiymətini proqnozlaşdırmağaimkan verir. Nəhayət, respondentlər paneli saytdan istifadənin“rəsədxanasına” çevrilərək onun daim yenilənməsinə vətəkmilləşdirilməsinə töhfə verir.4. Monitorinq: yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, sayt statik xarakterdaşımamalıdır. Ona görə də istifadəçilərin tələblərinin təminolunmasının səviyyəsi mənasında bu saytın təkmilləşdirilməsiimkanlarını təyin etmək üçün daimi monitorinq aparılmalıdır. Busəbəbdən, respondentlər paneli bu metodikanın əsas elementidir,çünki o həm praqmatizm səviyyəsinə, həm də layihənin müzakirəolunmasına və konsensus əldə edilməsinə zəmanət verir.Respondentlər paneli yeni məlumatlar və ideyalar yaradaraq, empirikqərarlar qəbul etməyə imkan verir. Ona görə respondentlər panelisayta müraciətin və onunla qarşılıqlı təsirin xüsusi texnologiyalarınınimkanlarını və məhdudiyyətlərini müəyyən etmək üçüneksperimentlər aparılan yerə çevrilir”.

http://www.pubbliaccesso.gov.it/biblioteca/documentazione/studio_lineeguida/index.htm

2.6.2.1 SayğacSayğac ənənəvi kütləvi informasiya vasitələrində istifadə olunur vəkəmiyyət ölçən cihaz kimi xidmət edir. O, monitorinq keçirilməlisubyektlərin kompyuterlərinə proqram kimi yüklənir və installyasyaedilir. İnformatika sahəsində bu ölçü metodikasından istifadə etməkideyası 1994-cü ildə yaranmışdır. O vaxt bir qrup tədqiqatçı tətbiqiproqramların yayılma və onlardan istifadə dərəcəsininqiymətləndirilməsi üçün bu metodikadan istifadə etmişdi.Bu ölçü sistemi analizin subyektlərinin minimal iştirakını nəzərdətutur, ona görə serverə və brauzerə oriyentasiya edən (instrumentalqiymətləndirmə) və “maşın istifadəçiləri”nin analizi üçün nəzərdətutulmuş sistemlərin əksinə olaraq, bu sistem istifadəçiyəoriyentasiyada (istifadəçilərə görə qiymətləndirmə) effektivdir. Bu

214

nömrələr üzrə telefon sorğuları aparmaq və ya respondentlə “üz-üzə”görüşərək şəxsi müsahibə almaq metodlarından istifadə edirlər. Sonvaxtlar rekrutinq sistemləri adi poçtdan və ya Şəbəkədən istifadəetməyə başlamışlar, hərçənd sonuncu halda məlumatların təhrifedilməsi riski yaranır, çünki İnternetdən istifadə etməyən şəxslərsorğudan kənarda qalırlar.Aztəminatlılar da daxil olmaqla istifadəçilərin bütün kateqoriyalarıüçün açılmış veb-saytların planlaşdırılmasında istifadəçilərəyönəldilmiş (respondentlər paneli üzrə) qiymətləndirməmetodikasının tətbiq olunmasını israrla tövsiyə edirik.


İtaliyanın dövlət təşkilatları üçün müəyyən edilmiş qaydalarsahəsindən bir nümunə: Siz veb-məhsulun məqsədlərini müəyyənetdikdən və alternativ qərarları testləşdirdikdən sonra müştəri iləbirlikdə həmin veb-məhsulu verilmiş kontekstdə qiymətləndirir,sonra isə istənilən düzəlişləri və yenilənmələri daxil edir və onlarısonrakı monitorinq üçün təhvil verirsiniz.

“Bu metodika dörd əsas şərtə riayət edilməsini nəzərdə tutur:1. İstifadəçilərin reprezentativ qrupunun və ya respondentlərpanelinin yaradılması. Bu qrupa müxtəlif fiziki qüsurları olanistifadəçilər və müxtəlif səbəblərə görə sayta müraciət etməkdəmarağı olan istifadəçilər daxil olmalıdırlar.2. İstifadənin ssenarilərinin yazılışı: saytla qarşılıqlı əlaqəninkontekstinin, səbəblərinin və üsullarının təyin edilməsi. Məhz bussenarilər əsasında saytın konsepsiyasını yaradır, sonra isə saytılayihələşdirir, yaradır, yeniləşdirir və yaxşılaşdırırlar.3. Mərhələli dizayn: sayt bir neçə kompleks ssenari əsasındaqiymətləndirilmək üçün respondentlər panelinə təqdim edilir.Qiymət ləndirmə nəticəsində sayta yeni tələblər və onun yaradılma -sının yeni hədəfləri müəyyən edilməlidir. Yeni hədəflər qərarlarıqiymətləndirməyə, onların reallaşdırılmasının mümkünlüyünü vəonun sərhədlərini müəyyən etməyə imkan verən interaktiv

213

• xüsusi istifadəçilərin eyniləşdirməsi;• robot-proqramlardan müraciətlərin avtomatik istisna edilməsi.

Analizin bu tipinin çatışmazlıqları:• qiymətləndirmənin yalnız müəyyən yerlərdən həyata keçirilməsi;• qiymətləndirmənin yalnız əhəmiyyətli trafikə malik olan saytlarla

məhdudlaşması;• əhəmiyyətli investisiyalar;• qiymətləndirilən məlumatların sahibləri heç də həmişə məlum

olmur;• məhdud trafikli saytların hissələrinin profilləməsi vaxtı çətinliklər.

2.6.2.2 Standartlaşdırılmış müsahibə - Statik mətn anketləri(həmçinin bax: 3.2.)Standartlaşdırılmış müsahibə metodu kütləvi informasiyavasitələrindən, o cümlədən veb-saytlardan və portallardan istifadəedən auditoriyaların tədqiq edilməsi üçün ən geniş yayılmışmetoddur. Belə müsahibə bütün istifadəçilərə və ya seçilmişfərdlərdən ibarət olan bütün qrupa standartlaşdırılmış suallarverilməsi yolu ilə aparılır. Bu qiymətləndirmə sistemi təhlil edilənsubyektlərin birbaşa iştirakını nəzərdə tutur. Araşdırmanın məqsədi -istifadəçilərin edilmiş seçimdən məmnunluğu mənasında effektivliyiyoxlamaq və onların şəbəkədə naviqasiya prosesində davranışınıöyrənmək üçün onların üstünlük verdiyi məqamları, vərdişləri vədavranışı öyrənməkdən ibarətdir. Başqa sözlə desək, müsahibəninhədəfi – “profil” tərtib etməsidir.

Müsahibə almaq üçün insanların seçiminin ehtimala əsaslanıb-əsaslanmamasından asılı olaraq, bu seçim sərbəst, yaxudplanlaşdırılmış ola bilər.

Respondentlər panelinin formalaşması vaxtı sərbəst istifadə edilənbir sıra metodları sadalayaq:

• əyləncə sənayesi üzrə analizlər və ya sorğular: müxtəlifmövzular üzrə öz fikirini qısaca ifadə etmək xahişi;

• mövzunun sərbəst seçiminə əsaslanan qeyri-məhdud sorğular:

216

halda monitorinqə məruz qalan maşınlar və onların proqram təminatıdeyil, ayrı-ayrı insanların sosial-demoqrafik və davranışxüsusiyyətləridir.

Ümumiyyətlə, respondentlər panelinin üzvlərinin kompyuterlərindəquraşdırılmış sayğaca əsasən monitorinq proqramlarından istifadəedilən üç proses mövcuddur: naviqasiyanı həyata keçirən insanınbirmənalı identifikasiya edilməsi; naviqasiya marşrutu haqqındaməlumatın yazılması; həmin yazıların qiymətləndirmənin analizininnəticələrini əldə etmək arzusunu bildirmiş şirkətlərə göndərilməsi.

Respondentlər panelindən və sayğacdan istifadə edilməkləqiymətləndirmələr hazırda naviqatorların profilləri haqqında məlumattoplamaq, veb-saytları ranqlaşdırmaq və auditoriyanın müxtəlifsaytlar arasında tərəddüdlərini müəyyən etmək üçün ən yaxşıvasitədır.

Respondentlər panelindən və sayğacdan istifadə edilməkləqiymətləndirmə prosedurları aşağıdakı əsas mərhələləri əhatə edir:

1. Qiymətləndirmənin məqsədinin yə qiymətləndirilməli dav-ranışın (məsələn: İnternetdən istifadə edən və son 6 ay ərzindəevdə rəqəmsal proqramlarla işləyən 20-40 yaşlı insanlar)müəyyən edilməsi.

2. İstifadəçilərin bu qrupunun sayının müəyyən edilməsi.3. Respondentlər panelinə rekrutinq.4. Sayğacın köməyi ilə məlumatın yığılması.5. Alınmış məlumatların bütövlükdə əhaliyə şamil edilməsi.

Analizin bu tipinin üstünlükləri:• sosial-demoqrafik profilin tərtib edilməsi;• rəqabətin analizi;• auditoriyanın tərəddüdlərinin monitorinqi;• sektorlar üzrə birləşmə;• keş-yaddaşda saxlanılan səhifələrin miqdarının qiymətləndiril -

məsi;

215

pəncərələrin daxilində (üzə çıxan pəncərələrdə) baxmaq olar.İstifadəçi onlayn anketə daxil olan müxtəlif növ: açıq, bağlı, yeganə,təkrarlanan və sair suallarla interaktiv qrafik həllərin (düymələr,bokslar, düşən menyu, irəliləyən əqrəblər və s.) köməyi ilə qarşılıqlıtəsirdə ola bilər.

Effektiv müsahibə keçirmək və keyfiyyətli nəticə almaq üçün sadədildən istifadə etmək, anketin funksionallığına və estetikasına(növünə və funksiyalarına) diqqət yönəltmək lazımdır. Müsahibəninmüddəti haqqında qabaqcadan məlumat vermək və bu müddətiminimallaşdırmaq lazımdır: unutmaq lazım deyil ki, bizistifadəçilərdən öz şəxsi vaxtlarının az bir hissəsinin bizə həsretmələrini xahiş edirik! Sualların ardıcıllığı məntiqli və dinamikolmalı, müsahibənin yekun hissəsinə və son səhifədəki minnətdarlıqsözlərinə qədər cavabların çoxluğu istisna olunmalıdır. Minnətdarlıqsözləri anketin sonunda və ya elektron poçtla göndərilən məktubunsonunda iki sətir tutmalıdır. Minnətdarlığın mətni təxminən buşəkildə olmalıdır: “Sizə təşəkkür edirik! Sizin məktubunuzu aldıq…”

Mümkün qədər çox sayda müsahibəni başa çatdırmaq, müsahibəverməkdən imtinaların və ya başa çatdırılmamış müsahibələrin sayınıminimallaşdırmaq üçün müsahibə yaxşı təşkil edilməli, onun tonusəmimi olmalıdır. Anket sizə imkan verə bilər ki, istifadəçinibülletenə qeyd edib və ya onun anket sorğusuna çəkdiyi xərclərikompensasiya edib, , ona adi vəziyyətdə haqqını ödəməli və yaehtiyat saxlamalı olduğu resurslar (rəqəmsal və qeyri-rəqəmsalqacetlər, xüsusi bülletenlərin altsiyahıları, kontentin yaradılmasındaiştirak etmək imtiyazı və s.) şəklində “hədiyyə edib” onu öz tərəfinizəcəlb edəsiniz.Nəticələrdən statistik tədqiqatlar üçün və ya veb-proqrama dəyişikliketmək məqsədilə fərdi təkliflərin çıxarılması yolu ilə istifadə etməkolar.

Təhlil başa çatandan sonra yaxın sorğunun (sorğunun nəticələrinəgörə veb-saytda əks əlaqənin bölməsində) nəticələrini dərc etmək,

218

bu halda mövzular, bir qayda olaraq, sorğuda iştiraka dəvətlərşəklində böyük trafikli portallarda və saytlarda yerləşdirilir;

• respondentlər panelinin işində könüllü iştirakı: özləri öznamizədliklərini təklif etmiş, habelə saytlar və portallarvasitəsilə yığılmış könüllülər. Qeydiyyatdan və profilin tərtibetməsindən sonra tədqiqatın keçirilməsi üçün onlarla əlaqəsaxlanır.

Respondentlər panelinin tərtib edilməsinin planlaşdırılan metodlarıarasında aşağıdakıları göstərmək olar:

• saytın naviqatorları ilə açıq müsahibə (açıq sorğular):ziyarətçilər tərəfindən doldurulmuş və ixtiyari qaydada seçilmişanketlər;

• konkret insanların daxil edildiyi siyahılar üzrə tərtib edilənrespondent panelləri (siyahı üzrə seçmə): İnternetə çıxışı olanistifadəçilərə (məsələn: bülleten almaq üçün qeydiyyata alınmışşəxslər, kitabxananın oxucuları, muzeyin dostları və s.) siyahıüzrə verilmiş, bu və ya digər dərəcədə ətraflı anketlər;

• respondentlərin qabaqcadan toplanmış panelləri: öz namizəd -liyini irəli sürmədən və ya könüllü kimi cəlb edilmədən, ehtimalmetodu üzrə seçilmiş istifadəçilərin toplanması.

Müsahibəni telefonla və ya şəxsən, anketlərin elektron poçtla (elekt -ron poçtla sorğu) göndərilməsi və ya onlayn rejimdə doldurulmasıyolu ilə, menyu düymələri və radio kimi qrafik interfeyselementlərindən istifadə etməklə aparmaq olar (İnternet-müsahibə,İnternet-sorğular).

Onlayn anketi respondentlərə Şəbəkə ilə təklif edilən texnologiya -ların tətbiqi ilə (sayta giriş və ya ondan çıxış anında, saytda müəyyənqədər vaxt keçirdikdə, naviqasiya vaxtı müəyyən davranış təzahüretdikdə, sayta hər giriş vaxtı və başqa şərtlərlə) təklif edilə bilər, buşərtlə ki, ziyarətçi sorğuda iştirak etmək üçün dəvətləri daim almasın.

Bir qayda olaraq, onlayn anketə tam ekranda və ya müxtəlif ölçülü

217

əsrin 90-cı illərindən başlayaraq İnternet istifadəçilərinin və rəqəmsalkontentin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi və kəmiyyətcəqiymətləndirilməsi üçün yeni metrika (elektron metrika, veb-metrika,şəbəkə reytinqləri) tətbiq edilir. Yeni mühit artıq, “təsirin” sadəmodelinə uyğun gəlmir və “interaktiv” hərəkətlər məkanı olur.Tamaşaçı aktiv istifadəçiyə çevrilir.

İnternetlə qarşılıqlı təsir Şəbəkədə dəyişən ölçülü məkandanistifadəni bildirir. Bu məkana məlumatlar (informasiya, reklam,multimedia və başqaları) yerləşdirilir, ona görə istifadəçi həminməlumatlara sadəcə baxmaq çərçivəsi ilə bağlı olmayıb, onlara cavabverərək onlarla qarşılıqlı təsirə stimullaşdırılır. Bu strategiyanı“hərəkətə çağırış” kimi müəyyən etmək olar, ona görə ki, kontentŞəbəkədə yerləşdirilir və istifadəçini “hansısa bir hərəkəti etməyə”dəvət edir, sonra isə onun məhz hansı hərəkəti etməli olmasınıkonkretləşdirir. Bu strategiya ilə əlaqədar olan “qıf prosesinə” uyğunolaraq, istifadəçi onu adi ziyarətçidən interaktiv prosesləriniştirakçısına çevirən, təsirinə məruz qaldığı kommunikasiyalarareaksiya verməyə məcbur edən müxtəlif hərəkətlərdə iştirak edir. Buproses elektron kommersiya sahəsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir,çünki o, kommunikasiyanın istifadəçilərin davranışına təsirini realvaxtda yoxlamağa imkan verir.

Qarşılıqlı təsirin bir sıra formaları mövcuddur: bannerə “tıklamaq”,anketi və ya formanı doldurmaq, alış-veriş etmək, proqramıyükləmək, kollektiv işdə iştirak etmək, faylları yerləşdirmək, kontentkollektorundan istifadə etmək və s.

Sayta tələbat metrikası çərçivəsində mövcud olan əsas göstəricilərinhər biri öz növbəsində daha məxsusi metrika ilə bağlıdır:

• təəssüratlar: istifadəçilər tərəfindən gözdən keçirilmiş, sabit vəya dəyişən animasiyalı bannerlərin sayı;

• səhifələrə baxış: istifadəçi tərəfindən tələb edilmiş və gözdənkeçirilmiş veb səhifələrin sayı;

• müraciətlər və ya sessiyalar: istifadəçi tərəfindən sayta

220

həmçinin təhlil edilmiş anketlərin və veb-proqramda reallaşdırılacaqvə ya artıq reallaşdırılmış təkliflərin sayını göstərmək tövsiyə edilir.Bu metodika aşağıdakı üstünlüklərə malikdir:

• xərclərin az olması;• sürətli planlaşdırma və reallaşdırma;• istifadəçiləri olduğu yerdən asılı olmayaraq onları cəlb etmək

imkanı;• multimedia kontentindən (audio və video) istifadə etmək im-

kanı;• baş verən proseslərə real vaxtda nəzarət etmək imkanı.

Müsahibə alınan iştirakçıların istifadəçilərin hansı tipinə aid olmasıhaqda onların cavablarının doğruluğu, həqiqətən, son dərəcə əhəmiy -yətlidir. Məlum olmuşdur ki, İnternetin yeni reallığı - “virtual varlıq -ların” (rol oyunları, çatlar, avatarlar, niklər və s.) sayının artmasısəbəbindən bu suala cavab vermək daha da mürəkkəbləşmişdir,hərçənd bu sahədə tədqiqatlar hələ ümumiləşdirilməmişdir.

2.6.3 Auditoriyanın metrikasıAuditoriyanın metrikası reklam və marketinq sahəsində yenimetoddur. İnternet kontekstində onun əsas rolu veb-proqramlarıneffektivliyinin analizi üçün keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərinitəqdim etməkdən ibarətdir.

Auditoriyalar obyektin reytinqini kəmiyyət ifadəsində müəyyən edir.Hazırda ənənəvi kütləvi kommunikasiya vasitələrini qiymətləndirməsistemləri (məsələn, televiziya və ya mətbuat üçün ayrılan vaxtın ortamiqdarı və s.) standartlaşdırılmışdır. Buna baxmayaraq, İnternet vəŞəbəkə üçün belə qaydalar yoxdur. Gəlin baxaq, görək fərq nədənibarətdir.

Ənənəvi KİV-lərdə informasiya daşıyıcıları (televiziya, radio, kino,mətbuat və s.) və əhali (televiziya proqramlarının tamaşaçıları, radiodinləyiciləri, oxucular) arasında münasibətlər təsir vaxtını ölçməklətəyin edilir, bu təsirin motivasiyası və nəticələri isə təhlil edilmir. XX

219

keçid üzrə müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilmiş əməliyyatlarınümumi sayının potensial olaraq mümkün əməliyyatların ümumisayına nisbəti;

• qarşılıqlı təsir göstəricisi (qarşılıqlı təsir vaxtı): elanlaqarşılıqlı təsirə sərf edilmiş orta vaxt.

Aydındır ki, nəticələrin düzgün analizi üçün mənfi nəticələrimüəyyən edən amilləri nəzərə almaq lazımdır:

• imtinaların səviyyəsi: başa çatmamış proseslərin sayınınbaşlanmış proseslərin sayına faiz nisbəti;

• söndürmələrin səviyyəsi (ləğv edilmələrin səviyyəsi): ləğvedilmə (məsələn, bülleten) faizi;

• qaytarılmaların səviyyəsi: buraxılmış çatdırılmaların (məsələn,elektron məktublar) faizi.

Qarşılıqlı təsir sahəsində başqa konsepsiyaları da anlamaq vacibdir:• sorğu (informasiya üçün müraciət): istifadəçi tərəfindən birbaşa

Şəbəkə üzrə göndərilmiş informasiya üçün müraciətlərin sayı;• açar (müəyyən profilli istifadəçi): onu göstərir ki, istifadəçi

Şəbəkədə özünün üstünlük verdiyi məsələlərə dairinformasiyanı təqdim etmişdir;

• axtarış (informasiya axtarışı): istifadəçi tərəfindən saytdaaxtarış sistemindən istifadə edilməklə yerinə yetirilən veb-proqrama “tikilmiş” axtarış əməliyyatlarının sayı;

• qeydiyyat: informasiyaya və ya xidmətlərə keçid almaq üçünistifadəçi tərəfindən yerinə yetirilmiş qeydiyyatların miqdarı;

• sifariş: istifadəçi tərəfindən məhsulun və ya xidmətinalınmasına yönəldilmiş sifarişlərin miqdarı.

Bu vəsaitdə biz kommunikasiyaların dəyər göstəricilərini və yadiqqəti cəlb etmək üçün qoyulmuş investisiyanı (informasiyanıntəqdim edilməsinə çəkilən xərcləri) və ya fəaliyyətinstimullaşdırılması üçün qoyulmuş investisiyanı (qarşılıqlı təsirinstimullaşdırmasına çəkilən xərcləri) ətraflı müzakirə etmirik. Bunabaxmayaraq, onların mövcudluğunu unutmaq olmaz.

222

müraciətlərin sayı. Müraciət və ya sessiya dedikdə, istifadəçitərəfindən bir sıra səhifələrə baxış başa düşülür, həm də hərnövbəti səhifəyə baxış arasında qeyri-aktiv müddət 30dəqiqədən çox olmamalıdır;

• unikal ziyarətçilər: saytı ziyarət etmiş tək istifadəçilərin sayı,təkrar ziyarətlər çıxılmaqla;

• saytda keçirilmiş vaxt: saytın səhifələrinin naviqasiyasına vəya onlara baxışa və ya rəqəmsal proqramla işləməyə sərf edilmişvaxt, dəqiqə və saniyələrlə;

• tezlik: bir ziyarətçi tərəfindən saytın ziyarətlərinin və yarəqəmsal proqramla işin orta miqdarı.

Qarşılıqlı təsirin metrikası çərçivəsində bu məqamları ayırmaq olar:• sayta passiv tələbat (onu səhifələrə baxışların hesablaması yolu

ilə təhlil etmək olar) və sayta aktiv tələbat (“tıklamalar” əsasındatəyin edilir);

• kontentdən istifadə monitorinqinin metrikası (kontent metrikası)və elektron kommersiya ilə bağlı hərəkətlərin monitorinqi üçünmetrika (kommersiya metrikası).

Qarşılıqlı təsirin metrikası marketinq sahəsində xüsusilə genişistifadə olunur, lakin onu mədəniyyətə aid veb-proqramlara da tətbiqetmək olar. Onun üçün ən əhəmiyyətli amillər bunlardır:

• banner üzrə keçid (elan və ya banner üzrə “tıklama” aktı):reklam kampaniyasının gedişatında “tıklamaların” mütləq sayı.Bu göstərici marketinq sahəsində “tıklamaya görə ödəniş”(“tıklamaların” sayına görə ödəniş”) konsepsiyası ilə bağlıdır;

• bannerin göstəricisi (reaksiyası): banner üzrə “tıklamaların”sayının bir elana baxışların (təəssüratlarına) ümumi sayınanisbəti;

• effektivlik: müəyyən nəticəyə nail olmaq üçün prosesin birmərhələsindən digərinə keçid üzrə əməliyyatların (bülletenəabunə, multimedia fayllarının yüklənməsi, məhsul alışı və s.)müvəffəqiyyətli icrası;

• effektivliyin göstəricisi: prosesin bir mərhələsindən digərinə

221

yetirilməlidir.

Bu analizin üstünlükləri:• xüsusi proqram vasitələrinə və ya texniki vasitələrə ehtiyac ol-

maması;• daim həm cari, həm də tarixi informasiyanın mövcud olması;• baş verən bütün hadisələrin serverdə qeyd olunması;• hətta aşağı trafikli saytları analiz etmək imkanı.Analizin ən aşkar çatışmazlıqları:• metrikanın standartlaşdırılması ilə bağlı çətinliklər;• izlənilən onlayn resursların xeyli hissəsi qeydiyyatsız qalır.

Buna səbəb dinamik səhifələrin qiymətləndirilməsinin çətinliyi vəmüştəri tərəfindən həyata keçirilən trafiki və ya keşə yazmanıölçməyin mümkün olmamasıdır. Son zamanlar idarə edilməsi üzrəbəzi sistemlərə (CMS) veb-sayta nəzarət modulları daxil edilir, buməqsədlə sistem əməliyyatları xüsusi “gözətçi jurnalında” qeyd edi-lir və sonra müvafiq səlahiyyətlər verilmiş əməkdaş həmin qeydləriaraşdırır. Gözətçi jurnalı qeyd edilmiş hadisələrin siyahısıdır. Busiyahıda resursların istifadəsi, onların məhsuldarlığı, səhvlər vəxəbərdarlıqlar haqqında məlumatlar, həmçinin operativ informasiyaöz əksini tapmalıdır. Gözətçi hesabatlarını daim yoxlamaq vacibdir,çünki çox vaxt məhz bu hesabatlar baş verən hadisələri anlamağınyeganə üsulu olur;

• səhifədə real sərf edilən vaxtın hesablanması ilə bağlı çətinliklər(resursa sorğu mütləq ona baxı keçirilməsini nəzərdə tutmur);

• sosial-demoqrafik informasiyanın olmaması;• rəqabət haqqında informasiyanın olmaması;• bütün proseslər bilavasitə baza proqram vasitələri ilə idarə edil-

diyinə görə, üçüncü şəxslərdən alınmış informasiyanın sertifi-katının olmaması.

2.6.5 Məlumatların məxfiliyiAuditoriyanın onlayn qiymətləndirilməsi Şəbəkənin istifadəçilərihaqqında şəxsi xarakterli məlumatlar təqdim olunmasını tələb edə

224

2.6.4 Log-faylların təhliliVeb-proqramların yerləşdyi serverlər istifadəçilərə mətninformasiyası, təsvirlər, multimedia faylları və sair materiallargöndərirlər. İstifadəçilərin məmnunluq səviyyəsini artırmaq üçünonların naviqasiya marşrutlarını dəqiq izləmək və təhlil etmək olar.Veb-serverin standart funksionallığı serverin işi haqqında ətraflıməlumatların toplanması və saxlaması imkanlarını əhatə edir. Serverqərarlarının hər bir provayderi qeydiyyat üçün öz sistemindən istifadəedir, bu sistem saytdan istifadə haqqında ətraflı məlumatlarıntoplanmasını həyata keçirir. Sonradan müxtəlif (texniki, elmi,tədqiqat, marketinq) funksiyaların yerinə yetirilməsi məqsədiləfaydalı informasiya əldə etmək üçün bu məlumatı müxtəlif nöqteyi-nəzərlərdən təhlil etmək olar.

Şəbəkə trafikinin interpretasiyası, məsələn, müraciətlərin sayına,naviqasiya marşrutlarına, davranışın modellərinə, birləşmə üçünistifadə edilən qurğuların texniki konfiqurasiyasına və sair məsələlərəaidiyyəti olan göstəricilər əldə etməyə imkan verir.

Veb səhifələrə istifadəçilər tərəfindən yönəldilən sorğular veb-serverin əməliyyatlarının qeyd edildiyi log-fayllar şəklində saxlanılır.Bu faylların ölçülərinin yetərincə böyük olması ilə əlaqədar olaraqonların emalı, bir qayda olaraq, log-faylların analizatoru adlandırılanxüsusi proqram vasitəsilə yerinə yetirilir. Bu proqramlar log-fayllarıtiplər üzrə təsnif edir: müraciətlərin log-faylları (serverlərə çatansəhifəlik sorğuların vaxtı və tarixi, həmçinin üzrə resurs üçün sorğugöndərilmiş kompyuterin IP-ünvanı və istifadəçi tərəfindən tələbedilən resursun adı); səhvlər jurnalı faylı (burada resursa sorğularınicrası vaxtı nasazlıqlar və ya səhvlər qeyd edilir); istinadlar jurnalı(istifadəçinin URL-u, onun istifadə etdiyi axtarış maşınları və açarsözlər haqqında məlumatlar); agentlər jurnalı (agent log) (sonistifadəçilər tərəfindən istifadə edilən brauzerlər haqqındaməlumatlar).

Log-faylların analizi böyük uzatmalarla (buraxmalarla) yerinə

223

Circulation Audit Board.Rules & Guidelines for Interactive Publishers, 2000

http://www.auditbureau.org.au/CAB/pdf/CABwebrules.pdf 149

Diamond, Fran. Web Traffic Analyticsand User Experience. 28 July 2003

http://www.boxesandarrows.com/view/web_traffic_analytics_and_user_experience

Double Click. Internet Audience Dynamics: How Can You Effectively Use Online as a Reach Medium?. Sep-

tember 2004http://www.doubleclick.com/insight/downloadResearch.aspx?file-

Name=dc_internetauddynamics_0409.pdfEsomar

http://www.esomar.orgWeb Analytics Association. Web Analytics Key Metrics and KPIs,

Version 1.0, 2005http://www.webanalyticsfacts.nl/wp-content/documents/waa-kpi-

definitions-1-0.pdf

226

bilər.Bütün iştirakçılardan müsahibə alınması və onlarınqiymətləndirilməsi halında audiometrik prosedurlardan istifadəhaqqında qabaqcadan xəbərdarlıq etmək lazımdır ki, insanlar onlaraaid şəxsi informasiyanın toplanmasının necə həyata keçirildiyinibilsinlər. Veb-analitika metodlarından istifadə edilən halda məlumatınqeydiyyatı avtomatik həyata keçirilir və qiymətləndirilməyə məruzqalan insanlara bu haqqında xəbərdarlıq edilmir.

Hər iki halda Şəbəkənin istifadəçiləri haqqında məlumatınyığılmasını həyata keçirən hər bir təşkilat mesajların məxfiliyi vəşəxsi məlumatların müdafiəsi barəsində qanunlara riayət etməlidir.

Avropa İttifaqının Fərdi məlumatların işlənməsi və elektronkommunikasiyalar sahəsində məxfiliyin müdafiəsinə aid olan2002/58/CE №-li Direktivində147 xəbərdarlıq edilir ki, məlumatıntoplanması prosesinin şəffaflığını təmin etmək üçün monitorinqinsubyektlərini həmin məlumatın toplanması vasitələrindən istifadəsihaqqında məlumatlandırmaq zəruridir. Eyni zamanda Direktivdəvurğulanır ki, məlumatın toplanması vasitələri onlayn xidmətlərintəkmilləşdirilməsi aləti kimi qanuni hesab edilməlidir.

W3C konsorsiumu Məxfiliyinin üstün tutulması Layihəsi üçün P3PPlatforması (Platform for Privacy Preferences Project)148 adı iləməşhur olan standartlaşdırılmış qərar təklif edir. Bu platforma veb-saytların istifadəçilərdən aldığı informasiyadan necə istifadə etməyəhazırlaşdıqlarını elan etməsinə imkan verir.

147Для ознакомления с текстом данной Директивы и других соответствую-щих законов предлагается обращаться на сайт European Protection Supervi-sor, http://www.edps.europa.eu/EDPSWEB/edps/lang/en/pid/17>, но этастраница недоступна (март 2010). О защите данных см. портал ЕСhttp://ec.europa.eu/justice_home/fsj/privacy/eusupervisor/index_en.htm .Прим. редактора

148http://www.w3.org/P3P/ 149Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора

Çoxdilli Şəbəkənin inkişafı tendensiyası (mənbə: http://global-rearch.biz/globstats/evol.html151)

228

2.7 İstifadəçilər qlobal dünyada: çoxdillilik məsələləri

Hazırda Avropanın rəqəmsal mədəni irsinin bütün istifadəçilərətəqdim edilməsi üçün çoxdilliliyin əhəmiyyətini anlayanların sayıartmaqdadır. Dil – veb-saytlara giriş üçün əsas baryerlərdən biridir.Məhz bu səbəbdən, Avropanın rəqəmsal irsinin xeyli hissəsiniİnternetdə tapmaq mümkün deyil.

Bu, həqiqətən, ciddi problemdir. Dünyada təxminən 7.000 məlumdanışıq dili mövcuddur150, həm də onlardan təxminən 2.200-ündəyazı formaları da vardır, lakin onlardan yalnız 300-ü linqvistikinformasiyanı emal etmək üçün bəzi vasitələrə malikdir. TəkcəAvropada 23 rəsmi dil mövcuddur, istifadədə olan dillərin sayı isəbundan qat-qat çoxdur. Lakin belə qlobal çoxdilliliyə baxmayaraq,ingilis dili İnternetdə, əvvəlki ilə müqayisədə bir qədər az dərəcədəolsa da, yenə üstünlük təşkil edir. Aydındır ki, əgər milli dillərigələcək üçün qoruyub saxlamaq zəruridirsə, onda İnternetdə çoxdilligiriş nöqtələrini təmin etmək lazımdır.

227

150http://www.multimatch.eu. Консорциум, координатором которого являетсяПаскуале Савино (Pasquale Savino, [email protected]) , включает Институтинформатики и информационных технологий (Istituto di Scienza e Tecnologiedell’Informazione), Университет Шеффилда (University of Sheffield), Уни-верситет Дублина (Dublin City University), Университет Амстердама (Uni-versity of Amsterdam), Университет Женевы (University of Geneva), Нацио -нальный университет удаленного обучения (Universidad Nacional de Educa-ción a Distancia), OCLC, WIND Telecomunicazioni S.p.A., Культурное насле-дие (Cultural Heritage), Институт художественных произведений «ФрателлиАлинари» (Fratelli Alinari Istituto Edizioni Artistiche SpA), Нидерландский ин-ститут звука и образа (Netherlans Institute for Sound and Vision), УниверситетАликанте – Виртуальная библиотека имени Мигеля де Сервантеса (Univer-sity of Alicante – Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes).


istifadə haqqında danışanda onu nəzərdə tuturuq ki, müəyyənfunksionallığa zəmanət verilməlidir, yəni xarici dillərdəinformasiyanı tapmaq, oxumaq və bu informasiyanı izah etmək vəonu başqa dillərdə informasiya ilə qruplaşdırmaq imkanı mövcudolmalıdır.

Beləliklə, çoxdilli informasiyadan istifadə (Multilingual InformationAccess, MLIA) sahəsində tədqiqatlarda əsas diqqət informasiyanınsaxlanması, ondan istifadə, onun axtarışı və dünyanın istəniləndilində təqdim edilməsi məsələləri üzərində cəmləşir.

Tədqiqatlar iki əsas istiqamət üzrə aparılır:• informasiyanın axtarışını, onun təsvirini və ona baxışı təmin edəntexnologiyalarla, o cümlədən simvolların kodlaşdırılması, konkretdillərin müəyyən tələblərinin və şriftlərin dəstəklənməsi,beynəlmiləlləşdirmə və lokallaşdırma ilə məşğul olan çoxdilliistifadə;• müxtəlif dillərdə informasiyanın axtarışı və toplanması (CLIR), yənimüxtəlif başqa dillərdə sənədlərin daxil olduğu kolleksiya haqda birdildə sorğu hazırlanması, tapılmış sənədlərin filtrasiyası, seçilməsivə qiymətləndirilməsi və alınmış informasiyanın tərcümə və sonrakıiş üçün münasib formada təqdim edilməsi.

CLIR sisteminin formallaşması prosesində əsas (lakin, əlbəttə,yeganə olmayan) problem istifadəçinin sorğusunu sənədlərkolleksiyası ilə müqayisə etməkdən ibarətdir. Bunun üçün həmsorğular, həm də sənədlər, bir qayda olaraq, hər dil üçün unikalmetodlardan (mətnin seqmentasiyası, məhəl qoyulmayan sözlər,sözün əsasının ayrılması, morfoloji təhlil, tərkib hissələrinə ayrılmavə s.) istifadə olunmaqla ilkin emal edilməli və indeksləşdirilməlidir.Bunun üçün, bir qayda olaraq, sorğunun və ya sənədin (bəzən isə hərikisinin) tərcümə edilməsini nəzərdə tutan müxtəlif yanaşmalardanistifadə olunur. Müxtəlif dillərlə işləyən sistemlərdə interlinqvadan vəya aralıq dildən istifadə edilə bilər. Tərcümə üçün maşıntərcüməsindən, korporativ terminlərin paralel lüğətlərindən, ikidilli

230

İnformasiya cəmiyyətində rəqəmsal formatda informasiyanınkomplektləşdirilməsi və yayılması dil sərhədlərinin daxilindəqalmamalıdır: əgər Şəbəkə biliklərin yayılması və komplektləşdiril -məsi üçün nəzərdə tutulmuşdursa, onun kontenti çox dildə təqdimedilməlidir. İnformasiyanın təchizatçıları və onun axtarışı ilə məşğulolan insanlar, onlar üçün hansı dilin daha üstün olmasından asılıolmayaraq, bərabər imkanlara malik olmalıdırlar.Biz dil baryerləri və ya mədəni baryerlər olmadan informasiyadan

229

152

152Мы позволили себе привести более свежие статистические данные по рас-пространению языков в Интернете. Данные с сайта http://www.internet-worldstats.com/stats7.htm на 30 сентября 2009 года. Русский язык вошел впервую десятку. Прим. редактора

edilməlidir. Çoxdilli kontentdə birdilli axtarış üçün kodlaşdırma vətəqdimetmə məsələlərini (dilin identifikasiyası və indeksləşdirmə,məhəl qoyulmayan sözlər, sözün əsasının ayrılması, morfolojianalizatorlar, adlandırılmış mahiyyətlərin tanıması və s.) həll etməklazımdır. Müxtəlif dillərdə axtarış aparmaq üçün lazımi tərcüməvasitələri əldə edilməli, onlar işlək vəziyyətdə saxlanılmalı və daimyenilənməlidir. Nəhayət, nəticələrin təqdim edilməsi forması tərcüməvə istifadəçinin sonrakı işi üçün yararlı olmalıdır.

Mədəni irsə aid informasiyaya çoxdilli müraciət halında da eyniproblemlər qarşıya çıxır. Sistemlərin xüsusi terminologiya vəmultimedia faylları baxımından, eləcə də istifadəçilərin konkretprofilləri nəzərə alınmaqla sazlanmasına ehtiyac duyur (bax: 2.4.)153.

2.7.1 Tədqiqat nümunəsi: MultiMatch layihəsi

Ümumdünya hörümçək torunda mədəniyyətə aid informasiyaresurslarına hər yerdə rast gəlmək olar - kitabxanalar, muzeylər,qalereyalar və audiovizual informasiya arxivləri kimi ənənəvitəşkilatlarda da, müxtəlif dillərdə və müxtəlif daşıyıcılarda təqdimedilən populyar jurnal və qəzetlərdə də.Mədəniyyətə aid informasiya axtarışını asanlaşdıran dolğun vəinteqrasiya edilmiş həll tapmaq yolunda ilk cəhd MultiMatch axtarışmaşınının yaradılması olmuşdur. MultiMatch mədəniyyətə aidinformasiya axtarışının müxtəlif növlərini dəstəkləyir:

• sərbəst mətn axtarışı. Axtarışın bu rejimi Google tipli ümumiməqsədli axtarış maşınlarında həyata keçirilən rejimin analoqu-dur, fərqli cəhət ondan ibarətdir ki, MultiMatch çoxdilli axtarışıdəstəkləməli və onun nəticələrinin yüksək dəqiqliyini təmin

232

lüğətlərdən, çoxdilli tezauruslardan (lüğətlərdən), konseptual aralıqdildən istifadə etmək olar. Ən müvəffəqiyyətlə işləyən sistemlərdəçox vaxt yuxarıda göstərilmiş tərcümə vasitələrindən bir neçəsininkombinasiyasından istifadə edilir.

CLIR-in əsas çətinlikləri: dilin təyin edilməsi; morfologiya; xüsusiisimlər; terminologiya; bir neçə sözdən ibarət olan konsepsiyalar;sabit söz birləşmələri və idiomalar; omonimlik və polisemiya.Məsələn, bir neçə dildən eyni zamanda istifadə, müxtəlifmənbələrdə/daşıyıcılarda olan nəticələrin birləşdirilməsi, həmçininnəticələrin konkret istifadəçi üçün lazımi formada təqdim edilməsiçox mürəkkəb məsələdir, onun müvəffəqiyyətli həlli hələ öyrənilməmərhələsindədir.

CLIR interaktiv sistemləri istifadəçinin xarici dildə münasibsənədlərə dair dürüst sorğu ifadə edilməsi və onun tərcümə edilməsivə ya onun sorğusunun başqa şəkildə ifadə edilməsi, nəticələrinaxtarışı və / və ya münasib sənədlərin təyin edilməsi yolu ilə onlarınaşkar olunmasına kömək edə bilər.

Müxtəlif daşıyıcılarda yerləşən materiallar kolleksiyasına dairçoxdilli axtarış aparılması heç də asan məsələ deyil. Müxtəlifdaşıyıcılar müxtəlif formalarda emal edilir və indeksləşdirməsəhvlərinin müxtəlif növlərindən zərər çəkirlər: şifahi sənədlər nitqintanınması vasitələrindən istifadə edilməklə, əl ilə yazılmış sənədlərOCR-dan istifadə edilməklə, təsvirlərin kolleksiyaları isə əlamətlərinayrılmasına əsaslanan üsullardan istifadə edilməklə indeksləşdirilir.Belə hallarda axtarış müxtəlif texnologiyaların mürəkkəbinteqrasiyasını nəzərdə tutur.

Hər halda çoxdilli informasiyadan istifadə funksiyasının tətbiqedilməsi –çətinlik dərəcələri müxtəlif olan müxtəlif məsələləri əhatəedən mürəkkəb prosesdir. Çoxdilli portal halında həmin portalıdəstəkləyəcək dillərin sayı, saytın hansı səviyyələrinin çoxdilliolacağı və yenilənmələrlə necə işləmək lazım olması məsələləri həll

231

153См. также «Многоязычие в проектах Европейской Комиссии». Доклад Н.В.Браккер и Л.А. Куйбышева на Международной конференции «Языковое икультурное разнообразие в киберпространстве», Якутск, 2 – 4 июля 2008 г.http://www.minervaplus.ru/publish/mnog_jaz_08.doc . Прим. редактора

3. Praktiki tətbiq etmə üçün alətlər

Bu fəsildə biz öz istifadəçilərinin nöqteyi-nəzərini qiymətləndirməyiarzu edən mədəniyyət müəssisələri və təşkilatları tərəfindən praktikitətbiq edilmək üçün nəzərdə tutulmuş iki alət təqdim edirik.

3.1 İstifadəçilərə yönəldilmiş veb-proqramın layihə lən -dirilməsi üçün özünüqiymətləndirmə anketi

Bizim vəsaitin əsasını təşkil edən konsepsiyanın düzgün olmasıMINERVA layihəsində dəfələrlə təsdiq edilmişdir: mədəniyyətə aidlayihənin keyfiyyəti belə layihənin hazırlanmasının ən erkənmərhələlərində qəbul edilməli olan qərarlardan asılıdır. Bu sözləristifadəçilərin qarşılıqlı təsirlərinə və onların tələbatının təminedilməsinə də aiddir, yüksək keyfiyyətli hər bir veb-proqramın əsasməqsədi budur.

Özünüqiymətləndirmə anketi “Keyfiyyət prinsiplərinə aid rəhbərvəsait”in154 müddəalarına əsaslanır və Sizin indi oxuduğunuz vəsaitinməzmunundan irəli gəlir. Anket yeni veb-proqramlar işləyibhazırlamağa və ya onlayn rejimində artıq işləyən proqramıyeniləşdirməyə hazırlaşan və istifadəçilərlə qarşılıqlı əlaqələri inkişafetdirmək üçün onların ümidlərini, məmnunluq dərəcəsini və potensialimkanlarını dərindən təhlil etməyi öz qarşısında məqsəd qoymuşmədəniyyət müəssisələrinə və təşkilatlarına ünvanlanmışdır. Biz buanketdən təkcə layihənin hazırlanmasının ilk mərhələlərində deyil,həm də layihənin sonrakı mərhələlərində, o cümlədən onlaynproqramın texniki baxımdan dəstəklənməsi mərhələsində istifadəetməyi təklif edirik.

İlk iki hissə (ÜMUMİ İNFORMASİYA və PROQRAMINKEYFİYYƏTİ VƏ İSTİFADƏÇİLƏR) veb-proqramdan istifadə

234

etməlidir, çünki mədəni irsə aid informasiya müxtəlifmənbələrdən götürüləcəkdir;

• oxşarlığın müəyyən edilməsi və informasiyanın avtomatikgötürülməsi əsasında çoxdilli axtarış;

• meta-məlumatlardan istifadə edilməklə axtarış. Bu halda istifa-dəçi meta-məlumatların konkret sahəsi üçün təşkil edilmiş in-dekslərdən birini seçərək, meta-məlumatların həmin sahəsininqiymətini (məsələn, həmin məlumatları yaradanın adını) vəüstəlik, bəzi əlavə şərtləri müəyyən edə bilər;

• baxış rejimi istifadəçilərin MultiMatch ontologiyası əsasındaveb-direktoriyalara oxşar strukturdan istifadə edərək, Multi-Match kolleksiyası üzrə naviqasiyanı həyata keçirməsinə imkanverir.

MultiMatch-ın çoxdilli funksionallığı məsələsinə gəlincə,istifadəçilər öz sorğularını bu axtarış maşınında istifadə edilən dillərinbirində ifadə edərək, nəticələri bir dildə və ya prototipin əhatə etdiyibütün dillərdə (ingilis, italyan, ispan, holland, alman və polyakdillərində) ala biləcəklər. MultiMatch 6 ayri-ayri monodilli mövzugöstəricisini dəstəkləyir.

Çoxdilli axtarışlar maşın tərcüməsi ilə tematik lüğətlərinkombinasiyasıdan istifadə edilməklə yerinə yetirilir. İstifadəçilər ilkvə son dilləri, həmçinin sistemin təklif edəcəyi tərcümələrin əndüzgün variantlarını seçə bilər.

Tematik lüğətlər mədəni irsin uyğun olan korporativ mənbələrindən,məsələn Wikipedia-dan kompilyasiya yolu ilə tərtib edili. Çoxdilliaxtarışların sadələşdirilməsi məqsədilə ayrı-ayrı monodilli mövzugöstəricilərinə əlavə olaraq, daxil olan bütün sənədlərin ingilis dilinətərcümə edilməsi nəticəsində yaradılmış bir çoxdilli mövzugöstəricisi dəstəklənir. İstənilən dildə daxil olan sorğular ingilis dilinətərcümə edilərək həmin göstəriciyə daxil edilə bilər. Tezaurusungenişlənməsi və verilmiş nəticənin uyğunluğu üzrə əks-əlaqəsayəsində nəticələrin verilməsi üzrə məhsuldarlıq artır.

233

154http://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdf на русском языке.Прим. редактора

1. ÜMUMİ İNFORMASİYA

Mədəniyyətə aid subyekt/layihə kimi mən kiməm?• Arxiv• Kitabxana• Muzey• Mədəni irs üzrə tipik təşkilat• Rəhbər təşkilat• Elmi tədqiqat və hazırlıq mərkəzi• Məktəb• Mədəniyyətə aid layihə, portal, elektron kitabxana, mədəni tu-

rizm üzrə portal• Müvəqqəti tədbir - sərgi

Mənim hazırlamaq istədiyim rəqəmsal proqram nə olacaq?• Statik veb-sayt• Dinamik veb-sayt• Veb-proqram• Forum• Bloq• Viki• Veb-portal• Verilənlər bazasını idarəetmə sistemi • İnformasiya sistemi• Veb-xidmət• Onlayn sosial şəbəkə• Veb-oyun

236

olunmasına təsir edən əsas (strateji, texniki, hüquqi və təşkilati)amillərin nə dərəcədə nəzərə alınmasını qiymətləndirməkdə veb-proqramların dizaynerlərinə kömək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Buməsələlər yarımfəsillər şəklində birləşdirilmiş vəözünüqiymətləndirmə anketində hərtərəfli götür-qoy edildikdən sonramüəyyən olunmuş qaydada yerləşdirilmişdir.

Düzdür, anketin sonrakı hissələrində özünüqiymətləndirmə iləməşğul olan mədəniyyət təşkilatı və ya müəssisəsi üçün müxtəlifvariantlar təklif edilir. Onlar bu vəsaitin 2.4-2.6-cı fəsillərində təqdimedilən materialdan götürülmüş və sərbəst qaydada yerləşdirilmişdir.

Üçüncü hissədə (İSTİFADƏÇİNİN ÖZ YOLUNU TAPMASINAKÖMƏK: PROFİLLƏŞMƏ VƏ SAZLAMA) mədəniyyətə aid veb-proqramların istifadəçilərinin / istifadə variantlarının profilləməsiüzrə ən düzgün qərar qəbul etməyə kömək edən ən geniş yayılmışyanaşma təqdim edilir (həmçinin bax: 2.4.).Dördüncü hissə (İNTERAKTİV XİDMƏTLƏR) istifadəçi iləqarşılıqlı təsirin veb-proqram üçün ən münasib formalarınınseçimində mədəniyyətin subyekti üçün rəhbər vəsait kimi xidmətedir. İstifadəçinin məmnunluq dərəcəsini artırmaq üçün həminformaları onun saytında yerləşdirmək olar (bax: 2.5.).

Nəhayət, anketin beşinci hissəsində (AUDİTORİYANINQİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ) həm veb-proqramla işin, həm dəistifadəçilərin sonrakı məmnunluq dərəcəsinin qiymətləndirilməsiüçün tətbiq edilən metodlar təqdim olunur (bax: 2.6.).

235

2.3 Əlyetərlilik

238

2. PROQRAMIN KEYFİYYƏTİ VƏ İSTİFADƏÇİLƏR 2.1 İstifadəçilərin qiymətləndirilməsi strategiyası

2.2 Effektivlik

237

155http://www.w3.org/WAI/ Прим. редактора

2.5 İdarəetmə (məxfilik, intellektual mülkiyyət)

240

2.4 Çoxdillilik

239

156http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/116735 на русском языке. Прим. редактора

Mən kontenti mövzular üzrə təşkil etmək istəyirəmmi?• Mövzu 1 (məsələn, arxeologiya)• Mövzu 2 (məsələn, incəsənət) • Mövzu 3• Mövzu 4• Mövzu 5

1. İNTERAKTİV XİDMƏTLƏR

Mən interaktiv rabitə xidmətlərini qoşmaq istəyirəmmi?• Göndərmələrin siyahısı• Bülleten• Forum• Virtual soraq xidmətləri (kitabxanaçıdan soruş)• SMS/MMS• Bloq• Ani mesajlar• Videokonfranslar• Striminq

İnteraktiv öyrədici xidmətləri qoşmaq istəyirəmmi?• Onlayn seminarlar• Onlayn kömək• Virtual interaktiv turlar

İnteraktiv kommersiya xidmətlərini qoşmaq istəyirəmmi?• Elektron kommersiya • Bilet satışı ofisi• Köçürmə (surətçıxarma)• ……………..

Mən interaktiv formaları qoşmaq istəyirəmmi?• Abunə• Sifariş vermə• …………..

242

2.6 İSTİFADƏÇİNİN ÖZ YOLUNU TAPMASINA KÖMƏK:PROFİLLƏMƏ VƏ SAZLAMA

Mən öz veb-proqramımın kontentini istifadəçilərin tipləri üzrə(personajlara görə) təşkil etmək istəyirəmmi?

Bəli Xeyr

Əgər istəyirəmsə, onda mən aşağıda göstərilən auditoriyalardanhansını təqdim etmək istəyirəm?

• bütün əhalini• Məktəb şagirdlərini• Məktəb müəllimlərini• Kollec/universitet tələbələrini• Kollec/universitet müəllimlərini• Tədqiqatçıları• Mütəxəssisləri/Biznesmenləri• Kitabxanaçıları• Jurnalistləri• Turizm sahəsinin işçilərini• Dövlət qulluqçularını• İKT mütəxəssislərini• Uşaqları• Yeniyetmələrı və ya gəncləri• Valideynləri• Təchizatçıları• ……………..

Mən öz veb-proqramlarımın kontentini ondan istifadə ssenariləriüzrə təşkil etmək istəyirəmmi?

• Ziyarətlərin planlaşdırılması• Kataloqda axtarış• Pedaqoji materialların axtarışı• Alış• Oyun• ………….

241

2.AUDİTORİYANIN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Mən istifadəçilərin ehtiyaclarını və məmnunlqğunun səviyyəsiniqiymətləndirmək üçün auditoriyanın qiymətləndirilməsimetodlarından istifadə etmək istəyirəmmi? Bəli Xeyr

Mən auditoriyanı qiymətləndirmək üçün hansı metodlardan istifadəetmək istəyirəm?

• Veb-analitikadan• Sayğacdan• Standartlaşdırılmış anketdən

Mən müsahibə üçün insanları hansı üsulla seçmək istəyirəm?• Sərbəst• Respondentlərin könüllü yaradılan panelləri vasitəsilə• Respondentlərin qabaqcadan cəlb edilmiş panelləri vasitəsilə

Mən müsahibəni necə keçirmək istəyirəm?• Telefonla• Şəxsən• Çap edilmiş anketlərin köməyi ilə• Elektron poçtla• İnteraktiv onlayn formanın köməyi ilə

Mən müsahibədə iştirak etmiş insanları mükafatlandırmaqistəyirəmmi? Bəli Xeyr

Necə?• Xidmətdən istifadə etmək imkanını verib• Hədiyyəyə qadjet-i verib (tapşırıb)• İstifadəçini lotereyada iştirak etməyə dəvət edib

Mən özümün apardığım sorğunun nəticələrini elan etməkistəyirəmmi? Bəli Xeyr

244

Mən istifadəçilərin sərbəst işi üçün xidmətləri qoşmaqistəyirəmmi?

• Podkastinq• Sosial əlfəcinlər• Sosial teqlər/folksonomiyalar• Faylların (mətnlərin, təsvirlərin, videomaterialların) mübadiləsi• Meşaplar• Storitellinq (əhvalatlar danışmaq)• İnteraktiv oyunlar• Sizin iş stolunuzda şah əsər• Şərhi əlavə etmək• Dosta göndərmək• Səsvermə və sorğular• Axtarışın nəticələrini saxlamaq• Travelogue xidməti157

• Fərdiləşdirilmiş plan və təqvim• Fərdiləşdirilmiş xəritə• Səfərlərin fərdiləşdirilmiş planı• Fərdiləşdirilmiş veb-qalereya / Virtual kurator• Virtual açıqcalar• Virtual öyrədici mühitlər • ……………

Mən başqa saytlarla resurs mübadiləsi etmək istəyirəmmi?• Flickr• YouTube• ………..

243

157Лекция, фильм, литературное произведение, блог, игра и пр., связанное с пу-тешествиями. Прим. редактора

3.2 Veb-saytlar və portallar üçün əks-əlaqə forması

Biz bu vəsaitin 2.6-cı bölməsində verilmiş izahatlara istinad edərəkvə təqdim edilmiş analojı materialın artıq Şəbəkədə mövcudolduğunu xatırlayaraq standartlaşdırılmış müsahibə modelinimədəniyyətə aid veb-saytların və portalların istifadəçiləri arasındayayılmaq üçün təklif edirik. Bu modeldən respondentin veb-proqrama tələblərini əks etdirən fərdiləşdirilmiş anketlər yaradılarkəngöndərmə nöqtələri kimi istifadə etmək olar.

Anket bir neçə hissədən ibarətdir: 1. Məlumatların müdafiəsi; 2. Fərdiməlumatlar; 3. Baş çəkmə; 4. Baş çəkmə üçün əsaslar; 5. Texniki vəqrafik aspektlər; 6. Veb-proqramın identifikasiyası; 7. Kontentinkeyfiyyəti və axtarış imkanları.

Bundan başqa, anketin son hissəsində istifadəçinin öz vaxtını sərfedərək həmin anketi doldurmasına görə ona minnətdarlıq kimiqacetlər şəklində endirimlər, mükafatlar və hədiyyələr təqdimolunmasına həsr edilmiş bölmə vardır. Nəhayət, bu anket modelininəsasını təşkil edən informasiya mənbələrinə istinadların siyahısı daanketə daxil edilmişdir.

Bir “ulduzla” (*) işarə edilmiş yazılar portalların təsvirinii daxilolduğu anketlərdə istifadə üçün nəzərdə tutulmamışlar. Onlar üçüniki “ulduzla” (**) işarə edilmiş yazılardan istifadə olunur.“Fərdiləşdirmə mümkündür” nişanı onu bildirir ki, sualı konkretsaytın xüsusi tələblərinə uyğunlaşdırmaq olar.“TƏŞKİLATIN ADI” anketi təqdim etmiş təşkilatı ifadə edir.“SAYTIN/PORTALIN ADI” – haqqında anket tərtib edilən veb-proqramın (sayt, portal, məlumat bazaları, veb-xidmət və s.) əsasadını ifadə edir.“SİYAHI” elementlərin siyahısının əlavə edilməsinin mümkünolmasını göstərir.

Cotswold District Council Online - Museum Website Feedback

246

Bunu necə etmək istəyirəm?• Bu barədə hesabatı çap edilmiş formada yaymaqla• Bu barədə hesabatı onlayn rejimdə yaymaqla • Ən tez-tez verilən sualları və cavabları İnternetdə yerləşdirməklə

245

http://www.rba.gov.au/Museum/Visitors/feedback.html 159

Australian Museum Audience Research Centre: WebsiteFeedback (Avstraliya muzeyinin auditoriyasına aid Elmi-

Tədqiqat Mərkəzinin veb-saytı üzrə əks-əlaqə)http://australianmuseum.net.au/Audience-Research

Arizona State Museum – Website Feedback Survey (Arizonaştatı Muzeyinin veb-saytı üzrə əks-əlaqənin icmalı)

http://www.statemuseum.arizona.edu/feedbk/index.shtmlUC History Digital Archives User Survey (Kaliforniya

universitetinin tarixi üzrə rəqəmsal arxivlərin istifadəçilərininicmalı)

http://sunsite.berkeley.edu/~ucalhist/feedback.htmlMICHAEL Questionnaire (MICHAEL portalı üzrə Anket, bax:

bu kitaba 1 saylı Əlavə)Europeana.eu – online Questionnaire (Europeana.eu üzrə

onlayn anket)http://www.irn-research.com/surveys/euro.htm

248

Form (Kotsvold dairəsinin onlayn şurası – muzeyin veb-saytının əks-əlaqə forması)

http://www.cotswold.gov.uk/nqcontent.cfm?a_id=2733&tt=cotswold

Charles Stuart University (Çarlz Stüart Universiteti)http://yourlibrarycsu.blogspot.com/2007/04/complete-library-

web-site-survey-enter.htmlKansas City Public Library Website Survey (Kanzas-Siti

İctimai Kitabxanasının veb-saytının icmalı)http://www.kclibrary.org/promos/websurvey/questions.cfm 158

Glasgow Metropolitan College Library Services – WebsiteSurvey (Qlazqo Metropoliten-Kollecin Kitabxana xidməti veb-

saytının icmalı)http://www.surveymonkey.com/s.asp?u=302712136806

Newburgh Free Library Web Site Survey (Nyuburq Kütləvikitabxanasının veb-saytının icmalı)

http://www.surveymonkey.com/s.aspx?sm=E_2ffGu42x8DLYEa6DxsO1bQ_3d_3d

Western Australian Museum – Website Feedback (QərbiAvstraliya Muzeyinin veb-saytı üzrə əks-əlaqə)

http://www.museum.wa.gov.au/aboutus/feedback/website.aspQueensland Museum - Web Site Feedback (Kvinslend

Muzeyinin veb-saytı üzrə əks-əlaqə)http://www.qm.qld.gov.au/inquiry/contact/feedback.asp

Kavanagh Websites Feedback (Kavana veb-saytlar ailəsi üzrəəks-əlaqə)

http://ktransit.com/feedback.htmThe Jewish Museum – Website Feedback (Yəhudi Muzeyinin

veb-saytı üzrə əks-əlaqə)http://www.jewishmuseum.org.uk/feedback/websitefeedback.asp

Museum of Australian Currency Notes – Feedback Form(Avstraliyanın pul nişanlarının tarixi Muzeyinin əks-əlaqə

forması)

247

158Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора 159Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора

Kollec/universitet tələbəsiKollec/universitet müəllimiTədqiqatçıMütəxəssis/BiznesmenJurnalistTurizm sahəsinin işçisiDövlət qulluqçusuİKT üzrə mütəxəssisEvdar qadınPensiyaçıHəvəskarValideyn…..Cavabsız

Sizin təhsiliniz (fərdiləşdirmə mümkündür)İbtidai məktəbOrta məktəbBakalavr dərəcəsiMagistr dərəcəsiDoktoranturaBaşqa………..

Sizin əsas fəaliyyət sahəniz (fərdiləşdirmə mümkündür)ArxivlərKitabxanalarMuzeylərTədqiqatlarTədrisTurizmMədəni irs sahəsində inzibati işNaşirlik fəaliyyəti/Audiovizual materiallar………Cavabsız

250

GİRİŞ

Nümunə:SAYTIN ADI ilə bağlı bir sıra suallara cavab verməyə vaxttapdığınıza görə Sizə təşəkkür edirik.Siz bu anketin doldurulmasına ən çoxu ______ dəqiqə vaxt sərfedəcəksiniz.Sizin qeydləriniz bizim üçün çox əhəmiyyətlidir.Biz anonimliyi və Sizin tərəfinizdən verilmiş bütün cavablarınməxfiliyini saxlayacağıq.

MƏLUMATLARIN MÜDAFİƏSİTƏŞKİLATIN ADI bu anketin işlənməsi üçün məlumattoplanmasına razılıq verirəm.

FƏRDİ MƏLUMATLARCins

KişiQadınCavabsız

Sizin poçt indeksiniz…………..

Neçə yaşınız var?16 yaşdan az 16-19 yaş20-24 yaş25-29 yaş30-34 yaşBaşqaCavabsız

Sizin peşəniz (fərdiləşdirmə mümkündür)MəktəbliMəktəb müəllimi

249

onlara baş çəkmək qaydaları haqqında çox şey bilirdim

Şərhlər……………………..

BİZİM SAYTIMIZA BAŞ ÇƏKMƏK ÜÇÜN ƏSASLAR

Niyə Siz bu veb-sayta girdiniz? BÜTÜN MÜMKÜNCAVABLARI QEYD EDİN (fərdiləşdirmə mümkündür)

TƏŞKİLATIN ADI haqqında bilik əldə etmək (bu nə təşki -latdır, nə ilə məşğul olur, onu tarixi, missiyası, əlaqə informasiyası)

TƏŞKİLATIN ADI* baş çəkmək haqqında razılaşmaq……. üzrə tədqiqatlar aparmaq (konkret olun, mövzunu

göstərin: genealogiya, turizm, rəqəmləşdirmə və s.).Diplom və ya dissertasiya üçün informasiya tapmaqEv tapşırığını yerinə yetirmək üçün material tapmaqİş tapmaqOnlayn xidmətlərlə işləmək (abunə, soraq məlumatı,

bronlama və s.) Onlayn sərgilərə baxmaqTəzə xəbərlər və keçirilən tədbirlər haqqında məlumat əldə

etməkHansı məşğələlər keçirilməsi və hansı materialları almaq

mümkün olması haqqında məlumat əldə etmək Elektron təhsil proqramından istifadə etməkİnternet-mağazaya girməkMəni maraqlandıran materialı rəqəmsal

kitabxanada/onlayn VB-də tapmaq və s.Mətn, təsvirlər, video - audio-kontent yükləməkBlankları yükləməkOyun oynamaqİanələr etməkSadəcə, İnternetdə kitab oxumaqSosial şəbəkələrin alətləri və xidmətləri ilə (bloqlar, çatlar,

forumlar, vikilər və başqaları) işləmək…….

252

Siz hansı ölkədə yaşayırsınız? (Siyahı)Siz hansı regionda (şəhərdə) yaşayırsınız? (Siyahı)Siz hansı dilləri bilirsiniz? (Siyahı)

Siz İnternet-birləşmənin hansı növündən istifadə edirsiniz?Nömrə üzrə çağırışGenişzolaqlı rabitə (DSL, kabel modemi, T1)Dəqiq bilmirəm

Əgər Siz əlilsinizsə, onda hansı qüsurlardan əziyyət çəkirsiniz?Görmə qüsurlarıEşitmə qüsurlarıTəhsil qüsurlarıHərəkət orqanlarının qüsurları

SİZİN müraciətləriniz

Siz bizim veb-sayta/portala nə dərəcədə tez-tez müraciət edirsiniz?İlk dəfədirNadir hallardaHər ayHər həftəHər gün

Siz TƏŞKİLATIN ADI* şəxsən olmusunuzmu?BəliXeyr

Siz bu veb-saytı ziyarət edənə qədər TƏŞKİLATIN ADI haqqındanə bilirdiniz? *

Heç nəYalnız onun adını və bundan başqa, demək olar ki, heç nəMuzey/Arxiv/Kitabxana və onlara baş çəkmə qaydaları

haqqında müəyyən təsəvvürüm vardıMuzeyin/Arxivin/Kitabxananın fondları haqqında və

251

TezOrtaLəng

MİSSİYANIN ŞƏFFAFLIĞI

KONTENTİN KEYFİYYƏTİ VƏ AXTARIŞ REJİMİ

Siz SAYTIN/PORTALIN ADI məqsədi barədə öz mülahizələrinizibir-iki cümlə ilə ifadə edə bilərdinizmi? *

Əgər Siz SAYTIN/PORTALIN ADI kontentinin diapazonunu özdostunuza və ya həmkarınıza bir cümlə ilə təsvir etməliolsaydısınız, nə deyərdiniz? **

Əgər Siz SAYTIN/PORTALIN ADI kontentinin hansı mənbələrdənibarət olduğunu öz dostunuza və ya həmkarınıza izah etməliolsaydısınız, nə deyərdiniz? **

Siz axtardığınızı tapdınızmı?BəliBəli, amma yalnız oxumaq üçünBəli, amma çətinlikləXeyr

254

Siz aşağıdakı VB-lərdən müntəzəm surətdə istifadəedirsinizmi? BÜTÜN UYĞUN VARİANTLARI QEYD EDİN(fərdiləşdirmə mümkündür)

AB

TEXNİKİ ASPEKTLƏRİ VƏ ZAHİRİ GÖRÜNÜŞÜQİYMƏTLƏNDİRİN

Saytın təşkili / Sayt üzrə naviqasiyaÇox xoşuma gəlirXoşuma gəlirNormaldırXoşuma gəlmirƏsla xoşuma gəlmir

Saytın dizaynı / Ümumi görünüşüÇox xoşuma gəlirXoşuma gəlirNormaldırXoşuma gəlmirƏsla xoşuma gəlmir

Rəng həlliÇox xoşuma gəlirXoşuma gəlirNormaldırXoşuma gəlmirƏsla xoşuma gəlmir

Bizim saytımızın ümumi görünüşündə nə Sizin xoşunuza gəlir vəya xoşunuza gəlmir?Siz hansı əməliyyat sistemindən istifadə edirsiniz? (Siyahı)Sizin monitorunuz hansı dəqiqliyə köklənmişdir? (Siyahı)Siz hansı brauzerdən istifadə edirsiniz? (Siyahı)Əsas səhifənin yüklənməsi vaxtını qiymətləndirin

253

PisÇox pisdir

Siz bizim saytın dil üslubunu və istifadə edilən terminologiyanınecə qiymətləndirirsiniz?

Çox yaxşıdırYaxşıOrtaPisÇox pisdir

Bu saytda Sizin ən çox xoşunuza gələn nədir?…………………..

Siz saytın interaktivliyinin (Veb 2.0)-dan daha yuxarı olmasınıistərdinizmi?

BəliXeyrCavabsız

Siz modernləşdirilmiş veb-saytda/portalda aşağıdakı imkanlarıgörmək istərdinizmi? (siyahı) (fərdiləşdirmə mümkündür)

Yeni informasiya üçün kanallarVideo/PodkastBloqVikiOnlayn video-seminarlarTəsvirlərlə mübadiləOyunlar/məsələlərMüsabiqələrOnlayn rejimində hekayələrə qulaq asmaq imkanıƏlfəcin vasitələri

…………..

Siz bizim saytımıza qayıtmağa hazırlaşırsınızmı?ƏlbəttəMümkündür

256

Siz bu saytı sizin axtarışınızın məqsədləri üçün yararlı hesabedirsinizmi?

BəliXeyr

Siz bu sayta daxil olanda, onda axtardığınız informasiyanı nədərəcədə tez-tez tapırsınız?

HəmişəDemək olar ki, həmişəBəzənNadir hallardaHeç vaxt

Bizim saytımızda informasiya axtarmaq Sizin üçün nədərəcədə asandır?

Çox asandırAsandırNormaldırÇətindirÇox çətindir

Siz axırıncı dəfə bizim saytımızda nə axtarmısınız, amma tapabilməmisiniz?……………

Siz saytın kontentini necə qiymətləndirirsiniz?Çox yaxşıdırYaxşıOrtaPisÇox pisdir

Siz bizim axtarış vasitələrimizi necə qiymətləndirirsiniz?Çox yaxşıdırYaxşıOrta

255

öz elektron poçt ünvanızı bildirin ……………..

Sizin təqdim etdiyiniz informasiyanı heç bir üçüncü şəxsəverməməyi və ondan kommersiya məqsədləri üçün istifadəetməməyi öhdəyə götürürük.

Bizim SAYTIMIZ/PORTALIMIZ inkişaf etdikcə Siz aşağıdakıicmallarda iştirak etmək istərdinizmi?

BəliXeyr

258

Heç vaxtCavabsız

Siz saytda hansı rəqəmləşdirilmiş materialları görməkistərdiniz?................

Siz bizim sayta oxşar saytda axtarış funksiyasından istifadəedərdinizmi?

BəliXeyr

Siz əksər hallarda hansı axtarış funksiyalarından istifadə edirsiniz?(fərdiləşdirmə mümkündür)

Müəllifə görəXronologiya üzrə Təşkilat üzrəKolleksiya üzrəXəritə üzrəSadə axtarışGenişlənmiş axtarışMövzu üzrəİstifadəçinin profili üzrəSsenari üzrə………….

ŞƏRHLƏR VƏ TƏKLİFLƏR…………..……………..………….

TƏŞƏKKÜRLƏR SƏHİFƏSİ

Nümunə:Kömək üçün Sizə bir daha təşəkkür edirik. Zəhmət olmasa, Sizinköməyinizə görə minnətdarlıq əlaməti olaraq, bizim mükafatlarasahib olmaq üşün keçirəcəyimiz uduş tirajında iştirak etmək üçün

257

yaradılarkən müvafiq standartlara riayət edilərsə, onun başqa veb-saytlar, axtarış maşınları və portallarla qarşılıqlı təsirini vəuyğunluğunu asanlaşdırmaq olar. İdentikliyə malik olan hər şeyresurs ola bilər. Resurslar rəqəmsal və qeyri-rəqəmsal ola bilər.Rəqəmsal resurslarla əməliyyatlara həmin resursların üzə çıxarılması,aşkar edilməsi, idarə edilməsi (hüquqların idarə edilməsi də daxilolmaqla) və uzunmüddətli saxlama kimi hərəkətlər daxil ola bilər.Ayrıca bir resurs bu funksiyaların dəstəklənməsi üçün müxtəlifmetaməlumatları tələb edə bilər.162

Şəbəkədə qlobal axtarış proqramlarının gündəlik işi baş çəkilən vebsəhifələrdə metaməlumatların axtarışını və indeksləşdirilməsini əha -tə edir. Standart axtarış maşınları ilə iş vaxtı biz veb səhifələrdənalınmış resursların eyniləşdirilməsi üçün metaməlumatlardan istifadəedirik. Təəssüf ki, axtarış maşınlarının nəzarəti altında olan metamə -lumatlar məhdudlaşdırılmış və ya strukturlaşdırılmamış olur, bunagörə də bizim aldığımız nəticə ilə axtarışın məqsədi arasında heç birümumi cəhət olmaya bilər.Məsələn, əgər biz Şəbəkədə MINERVAlayihəsinə aid materiallar tapmaq istəyiriksə və Google-da axtarışsətrinə sadəcə “MINERVA” sözünü daxil etmişiksə, onda bizimaraqlandıran nəticə ekranda ilk 6 mövqedə görünməyəcəkdir(2008-ci il mayın 20-sinə olan məlumat163).

Lakin əgər Şəbəkədə dərc edilən informasiya sistemləşdirilərsə vəaz-çox strukturlaşdırılmış formada təqdim edilərsə, axtarış dahaeffektiv ola bilər.

260

4. Metaməlumatların əhəmiyyəti

4.1 Veb-saytların təsviri üçün nəyə görə metaməlumat-lardan istifadə edilir?

Bu fəsildəki materialları başa düşmək üçün İKT sahəsində bazabiliklərinə malik olmaq zəruridir, amma hər halda, mədəniyyətə aidşəbəkələr dünyasında metaməlumatlardan istifadə məsələlərininəhəmiyyətinin artması ilə əlaqədar, bu materiallar, əsasən, mədəni irssahəsində mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu fəsilinmaterialının praktiki tətbiq edilməsi İKT sahəsində mütəxəssislərüçün də faydalı ola bilər.

MINERVA layihəsinin keyfiyyətinin səkkizinci prinsipi belədir:“İstifadəçilərə lazım ola biləcək informasiya resurslarını vəxidmətləri asanlıqla tapmaq imkanı vermək üçün keyfiyyətli veb-saytistifadəçilərlə mədəniyyətə aid başqa veb-saytlar arasındaəlaqələndirici vasitə olmalıdır”160.

Sistemlərin uyğunluğunun təmin edilməsi üçün metaməlumatlarıdüzgün kompilyasiya etmək lazımdır.

MINERVA layihəsinin “Mədəniyyətə aid rəqəmsal kontentyaradılması proqramları üzrə Texniki Rəhbərlikdə” (TechnicalGuidelines for Digital Cultural Content Creation Programmes161)deyilir ki, metaməlumatlar anlayışına sözün hərfi mənasında“məlumatlar haqqında məlumatlar” kimi tərif vermək olar, amma butermin, əsasən, resurslar haqqında elə strukturlaşdırılmış məlumatlarıifadə edir ki, bu resurslarla bağlı müxtəlif hərəkətləri dəstəkləməküçün həmin məlumatlardan istifadə etmək olar. Əgər veb-proqram

259

160http://www.minervaplus.ru/docums/10prncp.htm на русском языке. Прим. редактора

161http://www.minervaeurope.org/interoperability/technicalguidelines.htm на английском языке. Прим. редактора

162DCMI Metadata Terms, http://dublincore.org/documents/dcmi-terms/; Diane Hill-mann, Using Dublin Core, http://dublincore.org/documents/usageguide/; DCMI,Expressing Dublin Core in HTML/XHTML meta and link elements, http://dublin-core.org/documents/dcq-html/ ; M. Moffat, ‘Marketing’ with Metadata: How Meta-data Can Increase Exposure and Visibility of Online Content, Version 1.0 8th March2006, http://www.icbl.hw.ac.uk/perx/advocacy/exposingmetadata.htm .

163Поиск на Google в марте 2010 года – MINERVA Europe занимает 5-ю позицию.Прим. редактора

Metaməlumatların təqdim edilməsi kontentinvizuallaşdırılması dərəcəsini artıra bilərMənbə: http://www.icbl.hw.ac.uk/perx/advocacy/exposingmeta-data.htm

262

4.2 Metaməlumatlardan istifadə edilməsinin üstünlükləri

Metaməlumatlardan aşağıdakı məsələlərin həlli üçün istifadə etməkolar:

• çoxlu sayda agentlər (portallar, aqreqatorlar, axtarış maşınları)üzrə kontent axtarışının sadələşdirilməsi;

• aqreqatorların köməyi ilə materialların irəliləyişi;• resursların daha artıq dərəcədə vizuallaşdırılmış və anlaşlan

formada təşkil edilməsi;• resursların potensial istifadəçiləri onlardan istifadə etməyə

başlayana qədər həmin istifadəçilərə bu resursların relevantlığınımüəyyən etmək imkanı verilməsi;

• uyğun xidmətlərin yaradılmasının stimullaşdırması;• Google, Google Scholar, Yahoo kimi və başqa axtarış

maşınlarında kontentin daha artıq dərəcədə vizuallaşdırılması;• veb-saytın trafikinin və onunla bağlı əməliyyatların həcminin

artırılması;• istifadəçilərin intellektual agentlərinin resurslar haqqında

informasiyanı təhlil edə və resurslardan daha səmərəli istifadəedə bilməsi üçün həmin resursların yeni bazarlara təqdimedilməsi.

Metaməlumatlardan istifadənin üstünlükləri həm resursları pulsuztəqdim edən kontent təchizatçıları üçün, həm də kommersiyainformasiyasının və istifadəsi məhdudlaşdırılmış informasiyasınıntəchizatçıları üçün eyni dərəcədə səmərəlidir.

261

Bu elementlərdən istifadə edərək, resursu element/dəyər cütlükləriqrupu kimi təsvir etmək olar.

264

4.3 Dublin nüvəsi standartı

Dublin nüvəsinin Metaməlumatlar Təşəbbüsündə müəyyən edilmişstandart (DCMI) metaməlumatlar sahəsində aparıcı rol oynayır. Butəşkilat rəqəmsal resursların təsviri üçün metaməlumatların təyinediməsi üzrə standartlar işləyib hazırlayır və həmin standartlarınqəbul edilmsinə şərait yaradır. Xüsusi halda, DCMI ən geniş yayılmışonlayn resurslarının əsas xarakteristikalarının göstərildiyi standartlüğət işləyib hazırlamışdır. Əvvəlcə biblioqrafik istinadların təsviredilməsi üçün qəbul edilmiş bu lüğət sonradan ümümiləşdirilmişdi vəçoxsaylı resursların təsvir edilməsi üçün uyğunlaşdırılmışdır.DCM standartı İnformasiya Standartları üzrə Milli Təşkilatın (NISO)rəhbərliyi altında ISO 15836:2003 standartı kimi qəbul edilmişdi.ISO standartlarının nəşri Dublin nüvəsi (DN) ilə müəyyən ediləndəstdən istifadə edilməsinin rəsmən tanınması deməkdir. DN 20-dənçox dilə tərcümə edilmişdir və bütün dünyada informasiyanınmüxtəlif tiplərinin inteqrasiyası üçün istifadə olunur.DN standartı resursların təsviri üçün istifadə edilən bir qrupelementlərdən ibarətdir. Bu elementlərin birinci qrupu əvvəlcə veb-resursların müəllifləri tərəfindən yaradılan təsvirlər üçün nəzərdətutulmuş, sonra isə muzeylər, başqa dövlət təşkilatları və kommersiyamüəssisələri də daxil olmaqla müxtəlif cəmiyyətlər tərəfindən qəbuledilmişdir. Bu, bütün səviyyələrdə standartlaşdırma məsələlərindəlazımlı razılığa gəlməyə kömək etdi.

Dublin nüvəsinin müvəffəqiyyət qazanması onu təşkil edənelementlərin sadəliyi, bütün dünyada qəbul edilmiş semantikasınınanlaşıqlı olması və müxtəlif dillərdə istifadə edilməsi ilə izah olunur.

Təyinedicilər və kodlaşdırma sxemləri kimi dəqiqləşdiricielementlərdən istifadə edilməsi hesabına DN-i genişləndirməkmümkündür. Ən sadə səviyyədə DN aşağıdakı cədvəldə göstərilən15 baza elementindən ibarətdir:

263

Təyinedicilər baza elementləri ilə təqdim edilən informasiyanı dahaətraflı təsvir etməyə imkan verir. Onlar müəyyən xarakteristikalarıkonkretləşdirən dəqiqləşdirici elementlərdə və həmin elementlərindəyərinin interpretasiyası üçün istinad qrupları kimi xidmət edənkodlaşdırma sxemlərində ifadə edilmişlər. Məsələn: biz bu fəsilintəsvirini dəyişdirərək onu aşağıdakı kimi, daha müvəssəl formadatəsvir edə bilərik:

DC.title= “Metaməlumatlardan istifadənin əhəmiyyəti”DC.creator= “MINERVA WP5 Quality Accessibility Usability”DC.publisher= “MINERVA Project”DC.type= “mətn”DC.format= “text/html”

həcmi “62 kb” DC.language= “ru”

Yuxarıdakı təsvirdə göstərmişdik ki, DCMI tiplərinin lüğətininkodlaşdırmasının standart sxeminə əsasən resursun tipi – “mətn”,onun formatı – MIME Type standartına əsasən text/html, dili isə –standarta əsasən ingilis dilidir. Biz həmçinin DC.extent (Ölçü)elementindən istifadə etdik, bu element resursun ölçüsünü müəyyənetməyə imkan verir. Genişləndirən elementin strukturlaşdırması onadəlalət edir ki, biz formatın elementinin köməkçi təyini(dəqiqləşdirmə) ilə işləyirik.DN standartına müvafiq olaraq müəyyən edilmiş dil hər hansı xüsusistandartlardan asılı deyil və biz ona daha çox uyğun olanterminologiyanı seçə bilərik. Məsələn, biz elə edə bilərik ki, dilinelementləri VB cədvəlinin sahələrinə və ya proqramlaşdırma dilindəobyektin xüsusiyyətlərinə uyğun olsun. Hər halda DCMI bizə vebsəhifələr kimi onlayn resursların təsviri üçün adi sintaksisdən necəistifadə etmək barədə bəzi göstərişləri verir. Qəbul edilmiş sxeminUTL mənbəyindən sitat gətirərək həmin resursları eyni resursunXHTML sənədində <meta>nişanlarla ifadə edilmiş DNelementlərinin terminləri ilə təsvir etmək olar. Məsələn: hər səhifəninXHTML ilkin kodunun <head> (başlıq) bölməsində metaməlumatları

266

Məsələn, bu fəsli təsvir etmək üçün, biz element/dəyərcütlüklərinin aşağıdakı ardıcıllığından istifadə edə bilərdik:

DC.title=“Metaməlumatlardan istifadənin əhəmiyyəti”DC.creator=“MINERVA WP5 Quality Accessibility Usability”DC.publisher=“MINERVA Project”DC.type=“mətn”DC.format=“html”DC.language=“ru”

Dilin bütün elementləri – məcburi olmayan elementlərdir və zəruriolduqda TƏKRARLANA bilər. Məsələn: əgər müəlliflər bir nəfərdeyil, bir neçə nəfərdirsə, DC.creator elementi təkrarlana bilər.İxtisaslaşdırılmış (səlahiyyətli) DN səviyyəsi baza elementlərininsemantikasını dəqiqləşdirməyə imkan verən elementləri də əlavə edirvə təyinedicilər qrupunu daxil edir.

265

səbəb ola bilər. Normallaşdırılmış lüğətlərdən və tezauruslardanKODLAŞDIRMA SXEMLƏRİNİN köməyi ilə istifadə etmək olar.

Çox spesifik resursları dəqiq təsvir etmək üçün DN çox vaxt həddənartıq ümumi xarakteri daşıyır. Buna görə də biz müəyyən tələbiyerinə yetirmək üçün çox vaxt sxemi fərdiləşdirməyə məcbur oluruq.Nəticədə elə vəziyyətlər yaranır ki, hətta eyni standartlardan istifadəhalında, proqramın müvafiq profilləri kartlaşdırılmasa,metaməlumatlar arasında açıq-aydın uyğunsuzluq yaranır. İlk baxışdaçatışmazlıq kimi təsir bağışlayan bu hal əslində DN-in üstünlüyüdür.DN istifadəçisinin resursun xarakteristikalarını təsvir etməkimkanları o qədər də çox məhdudlaşdırılmamışdır və əgər təsviredilməli olan informasiya bunu tələb edirsə, DN istifadəçisi dahaətraflı təsvir yarada bilər.164

Dublin Corehttp://dublincore.org

268

yığıb <meta> və <link> elementlərdən istifadə edərək bu fəsliaşağıdakı XHTML-kodun köməyi ilə təsvir etmək olar:

<head><link rel= “schema.DC” href=“http://purl.org/dc/elements/1.1/” /><link rel= “schema.DCTERMS” href=“http://purl.org/dc/terms/” /><meta name= “DC.title” lang=”ru”content=”metaməlumatlardan istifadənin əhəmiyyəti” /><meta name= “DC.creator” content= “MINERVA WP5 QualityAccessibility Usability” /><meta name= “DC.publisher” content= “MINERVA Project” /><meta name= “DC.type” scheme= “DCTERMS.DCMIType”content= “Text” /><meta name= “DC.format” scheme= “DCTERMS.IMT”content= “text/html” /><meta name= “DC.format” scheme= “DCTERMS.extent”content= “62kb” /><meta name= “DC.language” scheme= “DCTERMS. ISO639-2” content= “eng” /></head>

Bu nümunədə <link> elementlər sadə və ixtisaslaşdırılmış DNelementləri üçün istifadə edilən sxemləri göstərir, <meta> elementisə birinci nümunələrdə istifadə edilmiş element/dəyər cütlüklərinəuyğundur. Mümkün olduqda, ayrı-ayrı elementlərin məlumatlarınınormallaşdırılmış lüğətdən– diqqətlə müəyyən edilmiş terminlərtoplusundan seçmək lazımdır. Bu, axtarışın nəticələrini əhəmiyyətlidərəcədə yaxşılaşdırmağa imkan verəcəkdir, çünki, kompyuterlərayrı-ayrı sözləri eyniləşdirə bilər, lakin konsepsiyaları, assosia -siyaları, sinonimləri və sair incəlikləri anlamaq onlara çətinlik törədir.

Müəyyən səviyyədə terminoloji nəzarət olmadıqda natamam və yayanlış metaməlumatlar axtarışın nəticələrinin aşağı keyfiyyətinə

267

Viktoriya və Albert Muzeyinin veb-saytının əsas səhifəsində DN-dən is-tifadə edilməsi nümunəsi

164О Дублинском ядре на русском языке: Википедияhttp://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%8F%D0%B4%D1%80%D0%BE ; Российская национальная библиотекаhttp://www.rba.ru/rusmarc/soft/dc.html . Прим. редактора

sadəcə götürərək, onun məzmunundan ən müxtəlif üsullarla təkraristifadə edə bilərlər. RSS-in bir neçə versiyası mövcuddur, lakin RSSproqramları istənilən versiyanı dəstəkləyir.

RSS Feed potensial istifadəçilərə kontentin bir sıra təchizatçılarınıgörməyə imkan verir, lakin istifadəçilərin həmin təchizatçılarınsaytlarına daxil olması zəruri deyil. Bir misal göstərək: gündəlikqəzetlərin çoxu öz informasiyasını RSS-sistemlərin köməyi ilə təklifedirlər (bu xidməti təklif edən mədəniyyətə aid təşkilatlar haqqındaməlumat almaq üçün həmçinin bax: 2.5.6.2). RSS Feed-in sayəsindəsaytda dərc edilmiş son xəbərlərə aid yenilikləri öz kompyuterinizdəəldə etmək olar. Bundan başqa, bloqu olan hər kəs həmin gündəlikqəzetdə dərc edilmiş xəbərləri bloq vasitəsilə asanlıqla və sürətləyaya bilər.

Bir neçə sadə prosedurun icra edilməsi yolu ilə RSS-kontentə girişəldə etmək üçün İnternetə çıxış və “aqreqator” deyilən xüsusiproqram olması kifayətdir. Belə proqramlar çoxdur, onları öz fərdikompyuterinizdə qurmaq və ya onlara İnternet vasitəsilə qoşulmaqolar. Bəzi aqreqatorları geniş istifadə edilən brauzerlərə və / və yaelektron poçt proqramlarına qoşmaq olar.

4.4.1 FeedReaderFeedReader - RSS-i yükləmək (bu halda istifadəçi sadəcə olaraqproqram üçün URL Feed-i göstərməlidir), onu sintaktik təhlil etməkvə istifadəçinin üstünlük verdiyi məqamları nəzərə alaraq onunməzmununu əks etdirmək imkanlarına malik olan proqramdır.FeedReader proqramı çox vaxt inkişaf etmiş funksiyalara malik olur.Məsələn, o, Feed-in istehsalçısı tərəfindən edilmiş yenilənmələribərabər zaman fasilələrini gözləməklə yükləyərək onları avtomatiktapa bilər.Feedreader-lərin çoxunu şəbəkədən pulsuz yükləmək olar165. Onların

270

DCMI Metadata Termshttp://dublincore.org/documents/dcmi-terms/

Diane Hillmann, Using Dublin Corehttp://dublincore.org/documents/usageguide/

DCMI, Expressing Dublin Core in HTML/XHTML meta and linkelements

http://dublincore.org/documents/dcq-html/M. Moffat, ‘Marketing’ with Metadata: How Metadata

Can Increase Exposure and Visibility of Online Content,Version 1.0 8th March 2006,

http://www.icbl.hw.ac.uk/perx/advocacy/exposingmetadata.htm

4.4 Resursların təqdim edilməsinin başqa üsulu: aqre-qatlaşdırma və RSS

Resurslar haqqında informasiya təqdim etməyin daha bir üsuluresursu (bizim halda – fəsli) onun təsvirindən ayırmaqdır. Belə sse -na ridən istifadə edildikdə resursun təsviri resursun özünə bir -ləşdirilmiş xarici faylda XML və ya RDF/XML formatında verilir.Bu model “aqreqatlaşdırma” adlanır. Aqreqatlaşdırma zamanı çoxvaxt RSS fayl formatından istifadə olunur – bu XML forması RichSite Summary (tam funksional informativ veb-qovşaq haqqındaməlumat) kimi izah edilir, RDF Site Summary (RDF qovşaqhaqqında məlumat) və ya Really Simple Syndication (həqiqətən sadəaqreqatlaşdırma). RSS Feed və ya RSS Channel (RSS-kanal) kimidə məlum olan RSS faylı elementlər (VAHİDLƏR) toplusundanibarətdir, bu elementlərin hər birinə TITLE (Ad), DESCRIPTION(Təsvir) və LINK (veb-resursa istinad) bölmələri daxildir. Bunlarmetaməlumatlardır, həm də kontent özü tamamilə ayrıdır, amma RSSfaylında istinad üzrə əlçatandır.

RSS Feed-dən istifadə bir anda baş verir. RSS-fayl veb-saytda əlyetərli olandan sonra, iştirakçılar onu saytdan

269

165Например http://www.softportal.com/software-4864-feedreader.html (русскоя-зычный сайт). Прим. редактора.

xidmətlərdən istifadə vaxtı baş verir.

Bu səbəbdən, Şəbəkənin əsas problemi axtarılan yerlərintapılmasından, həmçinin mövcud informasiya və xidmətlərdənistifadə edilməsindən ibarətdir.

Axtarış maşınları (universal, OPAC166 və ya mədəni irs üzrə veb-kataloqlarda axtarış formaları) Şəbəkədə yerdəyişmənin həyatiəhəmiyyətli vasitəsidir, lakin onlar çox vaxt yetərli olmur: bəzənaxtarış lazım olandan artıq miqdarda nəticə alınması ilə bitə bilər,həm də bu nəticələrin xeyli hissəsi tamamilə faydasız olur; başqavaxtda heç bir nəticə alınmaya bilər; nəticələr bizim istifadə etdiyimizlüğətdən (axtarışın sözlərə görə və ya sözlərin zəncirlərinə görəaparılmasından) asılıdır. Bir nümunə göstərək: əgər biz “kisəliheyvanlar” sözünə görə informasiya axtarırıqsa, onda mətn axtarışmaşını “kisəli heyvanlar” sözünün (məhz belə yazılışda) rast gəldiyibütün səhifələri müəyyən edir; əgər biz istəyiriksə, hətta kisəli hey -vanlara aid olan Tasmaniya canavarının fotoşəkli yerləşən səhifədə“kisəli” sözü olmadıqda belə, axtarış maşını həmin səhifəni tapır.

Bu halda omonimlik və dilin incəlikləri də nəzərə alınmalıdır(həmçinin bax: 2.7). Məsələn, “tor” (“şəbəkə”) sözü veb-dizaynerüçün və balıqçı üçün tamamilə müxtəlif şeyləri ifadə edir; skripkaçı– orkestrdə musiqiçi, skripkaçının barmaqları – onun bədəninin birhissəsidir, amma bu barmaqlar orkestrin hissəsidirmi? Mən “fincandaçay qaşığı” deyəndə nəyi nəzərdə tuturam: qaşığın finca nın daxilindəolmasını, yoxsa onun fincanın hazırlandığı materialın bir hissəsinitəşkil etməsini?

Bu deyilənlərin mənası tərcüməçi-insan üçün kontekstdən aydın olur,çünki biz deduktiv düşünürük. Bəs kompyuter nə etməlidir?Problem ondan ibarətdir ki, Ümumdünya şəbəkəsi əvvəlcə yalnız

272

sırasına aşağıdakılar daxildir:• FeedReader (Windows)• Sharpreader (Windows)• Sage plug-ins (FireFox/ThunderBird)• Urss plug-ins (Mozilla)• Steaw (Linux)• Netnewswire Lite (Mac OS X)

4.5 Semantik inteqrasiyaya gedən yoldaŞəbəkə - sənədlər toplusu deyil. O, virtual fəzada yaradılmış “yerlər”qrupudur. Şəbəkədə “yerlər” - fərdlərin, təşkilatların və təşkilatlarlafərdlərin qarşılıqlı təsiri üçün giriş nöqtələridir.

Qarşılıqlı təsir informasiya və sənədlər mübadiləsi zamanı və

271

Böyük Britaniyanın “24-saatlıq muzey” İnternet-xidmətindən RSSnümunəsi

166Online Public Access Catalog www.opac.com . Прим. редактора

4.5.1 Semantik hörümçək toruTim Bernes-Li, Ceyms Hendler və Ora Lassila semantik hörümçəktoruna “Ümumdünya hörümçək torunun kompyuterlər üçün anlaşılanyeni məzmun forması” (The semantic web, Scientific American, May2001) kimi tərif vermişlər167.Bu, konkret olaraq nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, açar sözlərdəndeyil, konsepsiyalardan istifadə edərək və xidmətlərin avtomat -laşdırması üçün yeni imkanları açaraq, Resursların Unifikasiyaedilmiş İdentifikatoruna (URI) əsasən müəyyən ediləcəkinformasiyanı və xidmətləri aşkar etmək mümkün olacaqdır.

Şəbəkədə olan məlumatların maşın vasitəsilə təsviri üçün (bu mənadatədqiqatçılar “semantik” sözündən istifadə edirlər) biliklərin təsviredilməsi modellərini müəyyən etmək lazımdır. Semantik torlayihələrin müxtəlif prinsiplərini, işçi qrupları və inkişaf etməkdəolan texnologiyalar kompleksini “W3C Semantic Web Activity”ümumi adı altında birləşdirir.

Semantik torun tətbiqinin əsas çətinlikləri istənilən bilik bazasındanqaydaları Şəbəkəyə ixrac edərək deduktiv nəticələr çıxarmağıntamamilə avtomatlaşdırılmış üsulunun tətbiqini təmin edən standartformatların və proqramların uyğunluğunun təyin edilməsindən vəuniversal yayılmasından ibarətdir.

Biz indi hansı mərhələdəyik? Semantik torun bəzi elementləri hələözünün reallaşdırılmasını və ya anlanmasını gözləyir. Tim BernersLi nin hipotetik semantik toru hələ fəaliyyət göstərə bilmir. Lakininfor masiya xidmətləri təqdim edən seb-saytlar, intranetlər və ekstra -netlər çoxdur. Deskripiv məntiq əsasında qurulmuş texnolo giyalarartıq mətn formasında bilikləri və avtomatik mühakimə yürütməkxidmətlərinin müəyyən səviyyəsini təqdim etməyə hazırdırlar. Ona

274

insanlar tərəfindən istifadə edilmək üçün yaradılmışdı və hətta maşın(avtomatik istifadəçi, bax: 2.4.1.6) şəbəkədə olan informasiyanınhamısını oxuya bilsə belə, həmin məlumatları anlamağıbacarmayacaqdır. Şəbəkədə informasiyanın həcminin daim artmasısəbəbindən bu informasiyanı əl ilə idarə etmək mümkün deyil.

Bu problemin mümkün həllərindən biri Şəbəkədə məlumatlarıntəsviri üçün metaməlumatların yaradılması ola bilər. Lakin yaddasaxlamaq lazımdır ki, Şəbəkədə məlumatların və metaməlumat -ların bir-birindən ayrılması zəruri deyil; bəzən resursu eyni vaxtda ikiüsulla interprtetasiya etmək olar, metaməlumatlar isə başqametaməlumatları təsvir edə bilər. İkimənalılıq olmaması üçünməlumatlar və metaməlumatlar praktik olaraq həmişə konkretsintaksisə (məntiqi struktura) əsaslanır.

Maşının Şəbəkədə informasiyanı çoxmənalı izah etməsi imkanınıaradan qaldırmasını öyrətmək daha düzgün olar. Buna, məsələn,biliyi formalaşdıran bütün konsepsiyaların toplandığı və ifadəedildiyi sənədlərin, yəni ontologiyaların yaradılma və kollektivistifadəsi yolu ilə nail olmaq mümkündür. “Ontologiya” termini fəlsəfədən götürülmüşdür və Kainatın subyekt -lərinin müəyyən tipinin təsviri və onların bir-biri ilə qarşılıqlı təsirielminə aiddir. Ontologiyalar biliklərin təqdim edilməsinin, müəyyəndomenin konsepsiyalarının birmənalı təsvirlərinin, konsepsiyalarınözlərinin arasında münasibətlərin iyerarxiya təsvirinin, həmçininəlavə biliklər əldə edilməsi üçün zəruri qaydaların ən səmərəliüsuludur. Ontologiyalar çox vaxt insan biliklərinin konkret sahələriilə məhdudlaşır, ona görə də bu termin hansısa bir bir müəyyən mənadaşıya bilər.

Verilənləri ifadə edən və verilənlərin qurulması qaydalarını təqdimedən strukturlaşdırılmış metaməlumatların kodlaşdırılması,mübadiləsi və təkrar istifadəsini, bütün bu biliklərin ixracını və onlarıistənilən proqramda istifadə və mübadilə üçün əlyetərli edən ümumihəll “semantik veb” və ya “semantik hörümçək toru” adlanır.

273

167Перевод этой статьи см. http://ezolin.pisem.net/logic/semantic_web_rus.html ;о семантической паутине на русском языке см.http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/28440 . Прим. редактора

verən XML-in və elementlərin qiymətlərini ifadə etmək üçün, dahadoğrusu, bəzi elementlərin müəyyən xüsusiyyətlərə malik olduğunubildirmək üçün RDF-in üzərində ontologiya səviyyəsini, yəniterminlər arasında münasibətlərin formal təyin olunduğu səviyyənigörürük. Yuxarı səviyyə məntiqi səviyyədir, bu səviyyədə tordatəqdim edilmiş mühakimələr mülahizələrin unikal, universal sistemitətbiqi olunmadan, lakin bütün etibarlı nəticələrin təqdim edilməsiüçün birləşmə məntiqini tətbiq etməklə yeni biliklər yaranması üçünistifadə oluna bilər.

276

görə də artıq indi deskripiv məntiqə əsaslanan və qüvvədə olan veb-saytlar üçün xidmət göstərən sadə proqramlar yaradaraq semantiktora tərəf ilk addımlar atmaq olar.

Semantik tor – XML Namespace və XML Schema əsasındastandartlardan və vasitələrdən istifadə edən deklarativ mühitdir168.W3C standartlarının bu dəsti sənədlərin daxilində kontentinstrukturlaşdırması üçün elementar sintaksisi verir, lakin semantikanıkontentin qiyməti ilə birbaşa assosiasiya etmir.

Strukturlaşmış şəbəkənin metaməlumatlarının kodlaşdırılması,mübadiləsi və təkrar istifadəsi üçün W3C texnologiyası “Resurslarıntəsviri üçün model” (RDF169) adlanır. Assosiasiyalar üzrəməhdudiyyətləri ifadə etmək və sintaktik baxımdan düzgün, lakinheç bir mənası olmayan operatorların kodlaşdırılmasından qaçmaqüçün, obyektlərin siniflərinin təsvir edilməsi mexanizmi lazımdır.RDF lüğətlərinin təsviri dili və ya RDF modeli məhz bunun üçünhazırlanmışdı.

Məlumatları və onların qaydalarını ifadə edəndən sonra biliklərimizi(ontologiyaları) ixrac etmək və onları istənilən proqramın girişinəvermək imkanına malik olan dilə: veb-ontologiyalar dilinə (OWL170)ehtiyac hiss edirik.

Bütün bu komponentlər, bir qayda olaraq, “Semantik tor anlayışlarısteki” şəklində təşkil olunmuşdur171: biz resurslara struktur görkəmi

275

168См. информацию по W3C Semantic Web Activity, http://www.w3.org/2001/sw/. Об XML на русском языке см. http://ru.wikipedia.org/wiki/XML . Прим. ре-дактора

169Об RDF на русском языке см. http://ru.wikipedia.org/wiki/RDF иhttp://www.semantictools.ru/tools/5-tools/13-jenatutorial.html . Прим. редактора

170Об OWL на русском языке см.http://ru.wikipedia.org/wiki/Web_Ontology_Language. Прим. редактора

171На русском языке см. http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/747717 . Прим. ре-дактора

Semantik tor anlayışlarının sxemiW3C Semantic Web Activity

http://www.w3.org/2001/sw/

Bir nümunə göstərək: ingilis şairi Uilyam Şekspir haqqındaVikipediyada müəyyən informasiyanı “Uilyam Şekspir” adlı şəbəkəresursunda tapmaq mümkün olduğunu göstərən operatoru RDF-dəaşağıdakı qaydada ifadə etmək olar:

<rdf:RDFxmlns:rdf=”http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#”xmlns:dc=”http://purl.org/dc/elements/1.1”><rdf:Description rdf:about=”http://en.wikipedia.org/wiki/Wil-liam_Shakespeare”><dc:publisher>Wikipedia</dc:publisher><dc:title>William_Shakespeare</dc:title></rdf:Description></rdf:RDF>

Baza DCMES-in172 (bax: 4.3) XML-də DTD173 və W3C XMLSchemas imkanı verən sadə RDF-ın köməyi ilə kodlaşdırılmasımaraqlı təklif oldu.

278

4.5.2 RDF Məlumat modeliResursların təsviri üçün model (RDF) –strukturlaşdırılmışmetaməlumatların kodifikasiyası, mübadiləsi və təkrar istifadəsi üçünuniversal, baza sistemidir. O, maşının başa düşə biləcəyiinformasiyanın mübadiləsini həyata keçirən veb-proqramlarınuyğunluğunu dəstəkləyir.

RDF operatorlarını sintaktik baxımdan neytral formada təqdim edənRDF məlumat modeli çox sadədir və obyektlərin üç tipinə əsaslanır:resurslar, xassələr və operatorlar. Bu obyektlərin ilk iki tipi URIəsasında birmənalı olaraq identifikasiya edilir.Resurslar RDF ifadəsi ilə təsvir etmək mümkün olan hər şeyi əhatəedir: veb səhifə və ya onun hissəsi, ilk sənədin daxilində XMLelementi və hətta veb səhifələrin tam məcmusu və ya Şəbəkə üzrəbirbaşa yol olmayan obyekt.

Xassələr – resursun təsviri üçün istifadə edilən konkret aspekt,xarakteristika, tərif və ya münasibətdir. Hər xassə müəyyən mənayamalikdir. O, resursların təsvir edilə biləcək mümkün qiymətlərini,tiplərini və başqa xassələrlə əlaqələrini müəyyən edir. Resurslaassosiasiya edilən xassələrin hər biri öz adı ilə identifikasiya edilirvə müəyyən qiymətə malikdir.

Operatorlar - RDF operatoru formalaşdıran müəyyən xassəyə malikolan, adı ilə təyin edilən resurs və müəyyən resurs üçün bu xassəninqiymətidir. Beləliklə, operator – subyekt (resurs), predikat (xassə) vəobyektdən (qiymətdən) ibarət olan tripletdir. Operatorun obyekti(qiyməti) ifadə (simvolların ardıcıllığı və ya XML ilə təsvir edilənhər hansı başqa primitiv tip) və ya başqa resurs ola bilər.

Müəyyən resursu təsvir edən xassələrin məcmusu “təsvir” adlanır.

277

RDF məlumat modeli

172Набор элементов метаданных Дублинского Ядра (Dublin Core Metadata Ele-ment Set). Прим. редактора

173Определение типа документа (Document Type Definition). См. на русскомязыке http://ru.wikipedia.org/wiki/DTD. Прим. редактора

mexanizmlər verir. Bu - RDF üçün lüğətlərin təsvir dili və ya RDFSchema roludur. RDF Schema siniflərin, xassələrin və başqaresursların təsviri üçün istifadə etmək mümkün olan sinifləri vəxassələri müəyyən edir.

RDF üçün lüğətlərin təsvir dilinin sinifləri və xassələri sistemi Javatipli obyekt yönümlü proqramlaşdırma dillərinin tipik sistemlərinəanalojıdır.

RDF Vocabulary Description Language 1.0: RDF Schemahttp://www.w3.org/TR/rdf-schema/

(bax, məsələn, bu sənədin “Müqəddimə” bölməsi)

4.5.4 RDF-da tezaurusların təsviri: SKOSSKOS (Simple Knowledge Organisation Systems) - W3C-nin KOS-dan istifadəni dəstəkləyən spesifikasiyaların və standartlarınhazırlamasına həsr edilmiş sahəsidir. KOS - tezauruslar, təsnifatsistemləri, Semantik tor çərçivəsində predmet rubrikaları vətaksonomiya sistemləri kimi biliklərin təşkili sistemləridir. RDF-ə vəRDFS-ə əsaslanan SKOS-un başlıca məqsədləri: Semantik tor üçünnormallaşdırılmış strukturlaşmış lüğətlərin nəşrinin sadələşdirməsiüçün imkanlar yaratmaqdır.

Mədəni irs sahəsində tez-tez istifadə edilən SKOS-lar hələ işlənibhazırlanmaqdadır və dərc edilmiş əsas sənədlər, o cümlədən “SKOSCore Guide”, “SKOS Core Vocabulary Specification” və “QuickGuide to Publishing a Thesaurus in the semantic web” “W3C-ın İşçilayihəsi” statusunu almışlar. Semantik torun genişləndirilməsi məqsə -dilə iki illik dövr üçün (may 2006 - aprel 2008 il) formalaşdırılmışyeni İşçi qrup öz Nizamnaməsində yazmışdır ki, SKOS-u W3CTövsiyələrində (W3C Recommendation) nəzərdə tutulmuş yol üzrəirəli çəkəcəkdir.

SKOS Simple Knowledge Organization System Primerhttp://www.w3.org/TR/skos-primer

280

Bu iş üçün əsas məqsəd “bəzi məhdudiyyətlərlə hər hansı əlavəelementləri, təyinediciləri, sərbəst və ya dəyişən hissələri olmayansadə kodlaşdırma imkanı vermək” idi.

Məhdudiyyətlərin nəticələrindən biri bu olmuşdur ki, kodlaşdırmaHTML səhifələrinə əlavə edilə bilən sənədlər yaratmır. Amma hərhalda, ixtisaslaşdırılmış DN üçün kodlaşdırma yaradılmışdı. Nümunəkimi “RDF/XML-da ixtisaslaşdırılmış DN ifadəsini” (ExpressingQualified Dublin Core in RDF/XML) göstərmək olar.

Resource Description Framework (RDF):Concepts and Abstract Syntax, W3C Recommendation, 2004

http://www.w3.org/TR/2004/REC-rdf-concepts-20040210/Expressing Simple Dublin Core in RDF/XMLhttp://dublincore.org/documents/dcmes-xml/

Qualified DC in RDF/XMLhttp://dublincore.org/documents/dcq-rdf-xml/

4.5.3 RDF üçün lüğətlərin təsvir dili və ya RDF Schema(RDFS) RDF Schema174 - resursların xassələri və sinifləri, habelə bu xassə -lərin və siniflərin ümümiləşdirilmiş iyerarxiyaları üçün semantikayamalik olan RDF əsasında təsviri üçün dildir. RDF Schema RDF-resursların strukturlaşdırması üçün nəzərdə tutulmuş ontologiyaların(RDF üçün lüğətlərin) təsviri üçün baza elementləri verir.

RDF xassələri resursların atributu hesab etmək olar və bu mənadaonlar ənənəvi “atribut-qiymət” növlü cütlüklərə uyğundurlar. RDFxassələri həmçinin resursların arasında münasibətləri əks etdirir.Lakin RDF həm bu xassələrin təsviri üçün mexanizmlər, həm də buxassələr və başqa resurslar arasında münasibətlərin təsviri üçün

279

174На русском языке см. http://www.benran.ru/Magazin/cgi-bin/Sb_03/pr03.exe?!19.Прим. редактора

vermədən, RDF-in maksimal ifadəliliyinə və sintaktik sərbəstliyə nailolmağa çalışan istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuşdur.Belə bir fikir var ki, semantik hörümçək toru və deskriptiv məntiqəəsaslanan sistemlər bizim ən yaxın gələcək üçün hədəflərimizdeyildirlər, çünki cəmiyyətlərin çoxu tam uyğunluq ideyasınamüqavimət göstərir, lakin çoxsaylı proqram vasitələri bazarda artıqindidən (özü də çox vaxt pulsuz) əlyetərlidir:

• RDF və ya OWL ontologiyalarının proqram əlavələrindən(Jena175 kimi) istifadə etmək üçün;

• RDF və ya OWL ontologiyalarının təyin edilməsi vəyenilənməsi üçün (məsələn, Protégé176);

• OWL DL-də deduktiv mühakimələrin avtomatik icrası üçün(məsələn, Racer).

OWL Web Ontology Language Overviewhttp://www.w3.org/TR/owl-features/

Jenahttp://www.jena.sourceforge.net

Protegyhttp://protege.stanford.edu

Racerhttp://www.racer-systems.com

4.5.6 Mədəni irs üçün semantika: CIDOC konseptualreferent modeliMədəni irs sahəsində deskriptiv məntiqdən necə istifadə etmək olar?Mədəni irs – böyük miqdarda çoxmənalı və kəsişən terminologiyayamalik olan mürəkkəb bilik sahəsidir. Mədəni irs sahəsi həm bu sahəçərçivəsində sənədlərin arasında, həm də başqa sahələrdən olansənədlərlə assosiasiyalarla zəngindir.

282

4.5.5 Veb-ontologiyalar dili (OWL) Semantik tor üçün RDF üzərində zəruri olan birinci səviyyə - veb-sənədlərdə istifadə edilən terminlərin qiymətinin formal təsvirini verəbiləcək ontologiyalar dilidir. Əgər maşınların məntiqi təfəkkürdənistifadə edərək, bu sənədlərlə işləyəcəyini və faydalı məsələlər həlledəcəyini gözləyirlərsə, onda OWL RDF-ın baza semantikasınınçərçivəsindən kənara çıxmalıdır.

Sənədlərin məzmunu yalnız insanlara təqdim edilməli olduğuvəziyyətlərdən fərqli olaraq, sənədlərdə təsbit olunmuş informasiyaproqramlarla edilməli olduğu hallarda OWL-dən istifadə edilməsinəzərdə tutulmuşdur. Bu dildən lüğətlərdə terminlərin və bu terminlərarasında əlaqələrin qiymətlərinin birmənalı təsvir edilməsi üçünistifadə etmək olar.

Qiymətlərin və semantikanın ifadəsi üçün OWL-in malik olduğuvasitələrin miqdarı XML, RDF və RDFS ilə müqayisədə dahaartıqdır, buna görə OWL kompyuterlərin interpretasiya edə biləcəyikontenti Şəbəkədə təmsil etmək qabiliyyətinə görə həmin dilləriqabaqlayır.

W3 sistemində bəyənilmiş OWL spesifikasiyası ifadəliliyin dahayüksək səviyyəsinə malik olan və konstruktorların və istifadəçilərinxüsusi cəmiyyətlər tərəfindən istifadə edilmək üçün nəzərdə tutulmuş3 köməkçi dili əhatə edir: OWL Lite, OWL DL və OWL Full. Belənəticə çıxarmağa tam qanuni və hüquqi əsas var ki, bu köməkçidillərin hər biri özünün daha sadə sələfinin genişlənməsidir.

OWL Lite ilk növbədə o istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuşdur ki,onlara təsnifat iyerarxiyası və daha aşağı formal çətinlik lazımdır.OWL DL hesablamaların tamlığını (bütün nəticələrin hesablanmasınazəmanət verilir) və həll edilmə xassəsini (bütün hesablamalar sonluvaxtda qurtaracaqlar) qoruyub saxlamaqla maksimal ifadəliliyə nailolmağa çalışan istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuşdur.OWL Full hesablamanın dəqiqliyinə hər hansı şəkildə zəmanət

281

175 На русском языке http://www.semantictools.ru/tools/5-tools/13-jenatutorial.html . Прим. редактора

176 На русском языке http://ru.wikipedia.org/wiki/Prot%C3%A9g%C3%A9Прим. редактора

fərqlənirlər. Metaməlumatlar bütövlükdə insanlar tərəfindən yaradılır,redaktə edilir və gözdən keçirilir. Baza ontologiyası isə, əksinə, ilkməlumatları inteqrasiya edən və müxtəlif əlavə funksiyaları yerinəyetirən alətlərin əsasını təşkil edən əsas formal modeldir.

Belə yanaşmada metaməlumatlar həm resursların təsvir edilməsi vəbirləşdirilməsi üçün, həm də sizin resursdan harada və nəyə görəuzaqlaşa biləcəyinizi göstərmək üçün istifadə edilə bilər179.Mədəniyyət təşkilatlarına tövsiyə olunur ki, muzey informasiyasınavə biliklərə girişin səviyyəsini artırmaq üçün CIDOC-un konseptualreferent modelindən istifadə etsinlər.Mədəni irs sahəsində semantik proqramın ən maraqlı nümunə -lərindən biri “Semantik torda Fin muzeyləri” (FMS) layihəsidir. Bulayihənin əsas məqsədi semantik baxımdan Şəbəkəyə uyğunlaşangeterogen məlumat bazalarından götürülmüş metaməlumatlarınkolleksiyasının tərtib edilməsi, həmçinin iştirakçı muzeylərinbirləşdirilmiş bilik bazasında semantik baxış və axtarış üçün vasitələrtəqdim edilməsidir.180

The CIDOC Conceptual Reference Modelhttp://cidoc.ics.forth.gr/

2010-cu il aprelin 19-da Rusiya Elmlər Akademiyasının Böyük Pyotradına Antropologiya və Etnoqrafiya Muzeyində (Kunstkamera)181

“Kunstkamera online: muzey fondlarına açıq giriş” mövzusundatəqdimat mərasimi olmuşdur. Bu mərasim “gələcəyin muzeyi” vahidkonsepsiyası ilə birləşdirilmiş bir neçə innovasiya layihəsininyekunlaşdırmasına həsr edilmişdir.

284

Bu sahədə əsas layihə Beynəlxalq Muzeylər Şurası (İKOM) yanındasənədləşmə üzrə Beynəlxalq Komitə (CIDOC) tərəfindənəlaqələndirilən və 10 il gərgin işdən sonra etibar qazanmış konseptualreferent modelidir.177 2006-cı ildən bu layihə mədəni irs üzrə nəzarətedilən informasiya mübadiləsi üçün beynəlxalq standartdır (ISO21127:2006).

CIDOC konseptual referent modeli178 ümumi və genişləndirilənsemantik sistemin verilməsi yolu ilə mədəni irs üzrə informasiyanınümumi anlamasının inkişafı üçün nəzərdə tutulmuşdur. Mədəni irsüzrə istənilən informasiya həmin semantik sistemə uyğunlaşa bilər.O, bizim nəzərdən keçirdiyimiz sahənin mütəxəssisləri vəkonstruktorları üçün informasiya sistemlərinə dair tələblərinhazırlanması vaxtı ümumi dil və konseptual modelləşdirmə üzrərəhbərlik kimi xidmət etməlidir.

CIDOC-un konseptual referent modeli metaməlumatların müxtəliflüğətlərinin arasında mövcud olan ən mühüm əlaqələri əhatə edənbaza ontologiyasıdır. Bu əlaqələr müxtəlif lüğətlərdə olaninformasiyanın inteqrasiyası və bütün geterogen informasiyamənbələrinin eyni şəkildə işlənməsi üçün faydalı ola bilər.

Baza ontologiyası ilə DN kimi baza metaməlumatlar arasında çoxgözəçarpan olmasa da, mühüm fərq mövcuddur. Onların hər ikisiinformasiyanın inteqrasiyası üçün nəzərdə tutulduğuna baxmayaraq,insan tərəfindən başa düşülmənin əhəmiyyəti nöqteyi-nəzərindən

283

177Версия 4.2 CIDOC была также кодирована в RDFS институтом ICS-FORTH (ISL-ICS) в 2005-2006 г.г.

178О CIDOC-CRM на русском языке см. Иванов В.В. Онтологический подходк созданию информационной системы по культурному наследию // Учё-ные записки Казанского государственного университета. Серия физико-математические науки. – Казань: Казанский государственный университет,2007. – Т. 149, кн. 2. – С. 73–92.http://www.mathnet.ru/php/archive.phtml?wshow=paper&jrnid=uzku&pa-perid=606&option_lang=rus . Прим. редактора

179Oreste Signore, Ontology Driven Access to Museum Information, CIDOC2005 Congress – Zagreb, http://www.w3c.it/papers/cidoc2005.pdf .

180Краткая презентация проекта представлена в работе Eero Hyvönen et al.,Cultural Semantic Interoperability on the Web: Case Finnish Museums Online, http://museo-suomi.cs.helsinki.fi/publications/2002/hyvonen-kettula-et-al-semantic-interop-erability-2002.pdf .

181http://www.kunstkamera.ru/ Qeyd redaktorundur.

Əlavə

1. İstifadəçilər və “Michael-fr” portalı

I müayinə (iyun-iyul 2006-cı il)

MICHAEL – Avropa mədəni irsinin çoxdilli anbarıdırBir Avropa portalı və bir neçə milli portal

“Michael Culture” portalı Avropa muzeylərinin, kitabxanaların,arxivlərin, mədəniyyət və elm üzrə digər təşkilatların rəqəmsalkolleksiyalarının ümumdünya miqyasında əlyetərli olmasına xidmətedir. MICHAEL-in çoxdilli xidməti sayəsində insanlar Avropanınrəqəmsal mədəni irsini İnternet vasitəsilə tapmaq və öyrənməkimkanı qazanırlar.

http://www.michael-culture.org (Avropa portalı)http://www.michael-culture.eu (layihənin veb-saytı)

Bizim tədqiqatın hədəfi “Digital Heritage” (Rəqəmsal İrs) saytınınistifadəçilərini və istifadə metodlarını müəyyən etmək vəistifadəçilərin bu xidmətin keyfiyyəti haqqında fikri barədə ilktəəssüratları almaq idi. Tədqiqat onlayn anket sorğusu (87 cavab) və9 müsahibə yolu ilə aparılmışdır.1 Aşağıda göstərilmiş məlumatlartədqiqatın nəticələrini yekunlaşdırır, buraya servis xidmətlərininMinerva layihəsinə dair Rəhbər vəsaitdə müəyyən edilmiş keyfiyyətmeyarlarına uyğunluğunun təhlili daxildir. Bizim tədqiqatın müəyyənçatışmazlıqları da vardı, çünki o, yeni xidmətin tətbiqinin başlanmasıilə eyni vaxta düşmüş və kifayət qədər qısa müddətdə - 5 həftə

286

Bu layihədə Kuntskamera kataloqunun məlumatlarının təqdimedilməsini standartlaşdırmaq üçün CIDOC CRM ontologiyasındanistifadə olunurdu. CIDOC CRM ontologiyası əsasında məlumatlarınaçıq anbarının sxemi hazırlanmışdı. Məlumat bazasına həm muzeyəşyaları və onların atributları haqqında, həm də hadisələr (məsələn,əşyaların yaradılması və əldə edilməsi) haqqında informasiya təqdimedilmişdir. Müəyyən agentin (insanın və ya təşkilatın bu hadisədə)oynadığı rollar CIDOC CRM ontologiyası anlayışlarının vəmünasibətlərinin köməyi ilə aşkar formada ifadə edilmişdir.Texnologiya nöqteyi-nəzərindən CIDOC CRM ontologiyasınaKAMİS məlumat bazası əsasında internet-kataloqun sxeminin təsviriyerinə yetirilmişdi və yeni formata məlumatların transformasiyasıedilmişdi. Sonra muzey təsvirlərinin mənası həm insan tərəfindən,həm də CIDOC CRM (ISO 21127 standartı) ontologiyasını qəbuledən istənilən proqram agenti tərəfindən emal edilmək üçün əlyetərliolmuşdur. Kunstkameranın saytıyla bağlı xarici veb-qovşaqlarvasitəsilə Rusiya Elmlər Akademiyasının Antropologiya vəEtnoqrafiya Muzeyinin məlumat bazasına girişin imkanı təminedilmişdir.

Daha bir mühüm nəticə – başqa böyük məlumat bazaları ilə əlaqələrqurulmasıdır. Bu, bir tərəfdən, muzey əşyalarının təsviri kontekstinigenişləndirir, digər tərəfdən – yeni geoinformasiya və ensiklopedikservis xidmətləri hazırlamağa effektiv imkan verir.

Layihənin ideyası və menecmenti– T. Boqomazova, Rusiya ElmlərAkademiyasının Böyük Pyotr adına Antropologiya və etnoqrafiyaMuzeyi; istehsalçılar – V.İvanov, prof.V. Solovyov, Kazan DövlətUniversiteti. Qeyd redaktorundur.

285

1 Panelə aşağıdakı şəxslər daxil idi: orta məktəb müəllimi, turizm bürosunun kom-munikasiyaları üzrə agent, elmi tədqiqat işləri üzrə direktor, 3 kitabxanaçı (re-gional səviyyəlı bələdiyyə kitabxanasından 1 kitabxanaçı, böyük ümumikitabxanada elektron kitabxananın direktoru və mədəniyyət nazirliyində bölməmüdiri), mədəniyyət nazirliyi yanında kitab və naşirlik fəaliyyəti bölməsindətədqiqatçı, genealogiya üzrə mütəxəssis, rəssam (əhalinin nümayəndəsi kimi).

Siz aşağıda göstərilən sahələrdən birində işləyirsinizmi?

Arxivlər 16,60%Kitabxanalar 15,40%Universitetlərdə tədqiqatlar 10,71%Tədris 8,30%Muzeylər 5,90%Turizm 3,50%Mədəniyyəti idarəetmə orqanları 2,30%Naşirlik fəaliyyəti/ Audiovizual sənaye 0%Başqa 36,90%Suala cavab vermiş şəxslərin sayı 84Suala cavab verməmiş şəxslərin sayı 3

Siz nəyi və harada axtarırdınız?2

Genealogiya üzrə materiallar 31,50%Maraq üçün / yenilikləri bilmək istəyi 30,20%Başqa təşkilatlarda və regionlarda rəqəmləşdirmənin vəziyyətinə aid materiallar 17,10%Universitetlərdə 11,80%Məktəblərdə 1,30%Nəşriyyat məhsullarının (DVD, CDROM…) buraxılışı 1,30%Turizmə aid materiallar 0%Başqa 6,50%Suala cavab vermiş şəxslərin sayı 76Suala cavab verməmiş şəxslərin sayı 0

İnstitusional istifadəçilərKataloqda təqdim edilmiş təşkilatların tipi üzrə cavabların sayınagörə birinci yeri arxivlər və kitabxanalar tutur (30%-dən çox), ikinci

288

ərzində keçirilmişdi; müsahibə alınanlar kataloqa ilk dəfə müraciətedirdilər, müsahibə alınanların seçim dairəsi də daha geniş ola bilərdi.Bununla belə, yığılmış məlumatlar sonrakı inkişafın vacibməqamlarını və istiqamətlərini müəyyən etməyə imkan verir.

İstifadəçilərin profilləriAnketin suallarına cavab vermiş veb-istifadəçilərinin yarıdan çoxu(87-dən 55-i və ya 63%-i) mədəni irsin qorunması sahəsindəmütəxəssis deyildir. Bu, belə güman etməyə əsas vermişdir ki,istifadəçilərin bazası mədəni irs üzrə mütəxəssislərlə məhdudlaşmır.Bizim auditoriyamız “Digital Heritage” saytı haqqında bu barədəCulture.fr portalının əsas səhifəsində verilmiş elan (iyulun sonu üçünolan məlumata görə, həmin elan 16700 dəfə göstərilmişdir) və yagenealogiyaya aid saytlarda verilmiş informasiya vasitəsilə xəbərtutmuşdu. Biz qeyd etdik ki, anketin suallarına cavab vermiştəşkilatların əksəriyyəti (32 təşkilatdan 27-si) rəqəmləşdirmə iləbirbaşa məşğul olur.

287

2 Bu sual yalnız 2 anketə daxil edilmişdi: anket №1 - təşkilatlar üçün və anket№2 - əhali üçün.

və qraflığın arxivlərində (56%)3, həmçinin Milli arxivdə (istifadə -çilərin üçdə bir hissəsi)4 axtarışların əsas məqsədlərindən birini təşkiledir. Bir qayda olaraq, belə axtarışlar peşəkar məqsədlər üçün aparıl -mır. Öz ailəsinin genealogiyası ilə maraqlanan həvəskar genealoq la -rın sayəsində son 30 ildə əhalinin arxivlərə marağı artmışdır. İsti fa- dəçilərin müəyyən hissəsi eyni zamanda həm tarix üzrə, həm dəgenealogiya üzrə axtarışlar aparır. Bu halda genealoji axtarışlarıntəbii nəticəsi kimi, bəzi istifadəçilər diyarşünaslıqla maraqlanırlar,başqaları tarix üzrə daha ümumi axtarışlar aparırlar: axtarışın bu növüşəhərlərin və qraflıqların arxivlərinin orta hesabla hər beş istifadə çi -sin dən birini maraqlandırır. Xüsusilə qraflıqların arxivlərində sorğu -la rın çoxu (60%) kilsələrin yaş dəftərlərinin (doğumun qeydiyyatıkitablarının) və vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının qeydiyyatı kitabları -nın payına düşür.

Tədqiqatçılar və müəllimlərUniversitetlərdə tədqiqat və tədris fəaliyyəti ilə məşğul olan istifa -dəçilərin cavabları əhəmiyyətli hissə təşkil edir (19%). İstifadəçilərin12%-i universitetlərdə tədqiqatlarla məşğul olduqlarını bildirmişlər.

İstifadəçilərin başqa kateqoriyalarından alınmış cavablarİstifadəçilərin ayrı-ayrı seqmentlərinin müxtəlifliyi haqda danışmaqolar, buraya menecerlər və texniki mütəxəssislər (nəqliyyat, satışlarındəstəyi, tikinti, məsləhət xidmətləri, kompüterlər, reklam və s.),həmçinin asudə vaxtı çox olan insanlar (pensiyaçılar, tələbələr və s.)aiddir. Bu insanlar üçün irsə maraq motivasiya kimi xidmət edir.

Sayta girişin müxtəlif metodlarıTədqiqatın aparılması dövrü yeni kataloqun işə salınması ilə eyni vaxtadüşdüyünə baxmayaraq, sayta müraciət üçün istifadə edilən metod -larını müxtəlifliyini qeyd etmək olar. Bir sıra elanlar elektron poçtlavə çatdırma siyahıları vasitəsilə göndərilmişdi; informasiya alınmasının

290

yeri tutan muzeylər onlardan xeyli geri qalır (6%). Maraq vəyenilikləri bilmək arzusu həm qeyri-institusional istifadəçilər üçün,həm də təşkilatlarda aparılan elmi-tədqiqatların xeyli hissəsi üçünmotiv rolu oynayır. Marağın əsasını başqa təşkilatlarda və regionlardarəqəmləşdirmənin vəziyyətini bilmək arzusu təşkil edir.

Bir fakt diqqətimizi cəlb etdi ki, kataloqa daxil edilmiş təşkilatlardanaz sayda cavab gəlmişdir (100-dən çox təşkilatdan cəmi 10 cavab),lakin bununla bərabər, “Digital Heritage” bu təşkilatların ehtiyacla -rına yaxşı uyğun idi: onların əksəriyyəti bu saytın peşəkar əhatədairəsini yaxşılaşdırmağa və yenilənmələrin stimullaşdırılmasına dairtəkliflər irəli sürərək saytın işində iştirak etməyə hazır olduqlarınıbildirmişlər.

Auditoriyanın daha iki seqmenti diqqəti cəlb edir: genealogiya üzrəmütəxəssislər və universitetlərdə tədris fəaliyyəti və elmi tədqiqat -larla məşğul olan insanlar.

Genealogiya üzrə mütəxəssislərBir sıra cavablar genealogiyanı peşəkar və həvəskar fəaliyyət növünə,həmçinin tarixi axtarışlara aid etməyə imkan verir. Həqiqətən,genealogiya üzrə materialların axtarışları birinci yerdədir (cavabların31,5%-i), sonrakı yeri isə (30.2%) maraq və yeniliklərdən xəbərdarolmaq arzusu tutur.

Biz genealogiya üzrə mütəxəssislərdən bir neçə şərh aldıq, həminşərhlər bunu anlamağımıza imkan vermişdir ki, bu insanlar nəaxtardıqlarını və nə əldə etmək istədiklərini dəqiq bilirlər.Bu insanlar sənədlərdən istifadə edilməsi şərtləri və rejimi barədəyüksək tələblər irəli sürür və özləri sənədlərə sərbəst müraciət etməkvə qısa müddətdə məsləhət almaq istəyirlər. Onlar tez-tez sənədlərdənonlayn rejimdə istifadə edilməsi haqqında sual verirdilər.

Bu nəticələr bizim tədqiqatda arxivlərin istifadəçiləri haqqındagəldiyimiz qənaəti təsdiq edir: genealogiya üzrə materiallar şəhərin

289

3Développement culturel, n. 137, October 2001.4Développement culturel, n. 151, January 2006.

“sayt” sözünün birmənalı olmamasını qeyd etmək lazımdır: o, hadisəyerini, kolleksiyanı və ya veb-saytı bildirə bilər. Müsahibə alınanlarınmüəyyən kateqoriyası məhz meta-kataloqun belə geniş oriyentasi -yasını qeyd etmişdir.

Peşəkar məqsədlər üçün istifadəRespondentlərin 40.7%-inin fikrincə, kataloq kolleksiyaların təbliğedilməsi vasitəsidir və onların demək olar ki, 70%-i təşkilatlarınəməkdaşlarının payına düşür. Eyni zamanda, 32 təşkilatdan yalnız 4-ü kataloqu rəqəmləşdirmə sahəsində öz siyasətini reallaşdırma vasi -təsi hesab edir; respondentlərin 38.2%-i cavab vermişdir ki, kataloqonlara Fransada rəqəmləşdirmə siyasətinin inkişafının vəziyyətibarədə materiallar axtarışında kömək edir.

Peşəkar sahədə təklif edilən xidmətlərin, xüsusilə rəqəmləşdirməproseslərinə cəlb edilmiş insanlar üçün nəzərdə tutulmuş xidmətlərinsəviyyəsini qənaətbəxş hesab edən təşkilatların sayı bütün təşkilat -ların üçdə iki hissəsindən azdır. Əlbəttə, bu xidmətlərin daha aydın,bəzən isə (məsələn, RSS-kanaldan istifadə edərək) daha gözəçarpanolmasına çalışmaq lazımdır

Paradoksal da olsa, öz saytından kataloqa fərdiləşdirilmiş istinadyaradılmasında maraqlı olan təşkilatlar (65%) öz materiallarını bukataloqa PDF-formatda əlavə etməkdə maraqlı olan təşkilatlardan(53%) çoxdur! Respondentlərin 61%-i RSS-kanalı faydalı hesabetmişdir.

Bir sıra şərhlər mütəxəssislər üçün xidmətlərə aiddir. Həmin şərhlərdəsaytın təqdim etməli olduğu kontentin və materialların inkişafındanbəhs edilir.

“Klassik” kataloqlar ümidləri doğrultmur?“Digital Heritage: catalogue of digitized collections” (Rəqəmsal irs:rəqəmsal kolleksiyalar kataloqu) sərlövhəsi çox vaxt elə təsirbağışlayır ki, bu sayt sənədləri və işləri tapmağa və onlardan istifadə

292

bu növünün nisbətən yüksək faizi (18.7%) bununla izah edilir.

Culture.fr portalında veb-istifadəçilərin 12.5%-i qeydə alınmışdır:elan portalın əsas səhifəsində yerləşdirilmiş və iki həftə ərzində oradaqalmış, bu müddətdə həmin elan 16700 dəfə göstərilmişdi. Axtarışmaşınları 11.2% nəticə ilə 3-cü yeri tutur: məlumat bazasındakıyazılar Google-da bir-bir indeksləşdirildiyi üçün “Digital Heritage”axtarışların geniş spektrinə cavab ola bilər.

Təsəvvür və istifadəSiz necə düşünürsünüz, bu kataloq nə üçün mövcuddur?

Fransanın zəngin irsinin öyrənilməsi 69,1%Rəqəmlənmiş materiallara girişi təklif edən saytların olduğu yerin təyini 62,9%Öz rəqəmsal kolleksiyalarının təbliğatı 40,7%Rəqəmləşdirmə sahəsində Fransanın siyasətini bilmək arzusu 38,2%Rəqəmləşdirmə siyasətinin reallaşdırılması vasitəsi 9,8%Başqa (dəqiqləşdirməyinizi xahiş edirik) 1,2%Suala cavab vermiş şəxslərin sayı 81Suala cavab verməmiş şəxslərin sayı 6

Burada 2 məsələ seçilir: 1) zəngin irsin öyrənilməsi; 2) rəqəmlənmişkolleksiyalara və sənədlərə giriş. Alınmış cavablarda “DigitalHeritage” saytından istifadə edilməsinin əsas səbəbi kimi (cavabların2/3 hissəsi və ya 69%-i) məhz zəngin irsin öyrənilməsi göstərilmiş -dir. Bu cavabı axtarışların 30%-inin əsasını təşkil edən yeniliklərdənxəbər tutmaq istəyi/maraq motivi ilə müqayisə etmək olar. Yeni -liklərdən xəbər tutmaq istəyi/maraq yalnız qeyri-institusional istifa -dəçilər üçün deyil, həm də təşkilatlar tərəfindən keçirilən axtarışlarınxeyli hissəsi üçün motivator rolu oynayır.

Rəqəmlənmiş kolleksiyalara girişi təklif edən saytların olduğu yerintəyin edilməsi cavabların sayına görə ikinci yerdədir (63%). Burada

291

Siz bu saytda rəqəmsal kolleksiyaların daha hansı tiplərini görməkistərdiniz?

Dissertasiyalar 65,60%Qəzetlərin və jurnalların son nömrələri 55,20%Tədris materialları 37,30%Rəqəmsal formatda inzibati blanklar 26,80%Başqa 16,40%Suala cavab vermiş şəxslərin sayı 67Suala cavab verməmiş şəxslərin sayı 20

Siz bu sayta yenidən müraciət etməyi planlaşdırırsınızmı?

Bəli 95,1%Xeyr 3,6%Suala cavab vermiş şəxslərin sayı 83Suala cavab verməmiş şəxslərin sayı 5

Axtarış bəzən nəticəsiz qurtardığına baxmayaraq, “Siz bu saytayenidən müraciət etməyi planlaşdırırsınızmı?” sualına müsbətcavablarda, demək olar ki, tam həmrəylik ona dəlalət edir ki, kataloqmüxtəlif auditoriyaların tələbatına cavab verir.

294

etməyə imkan verir. Axtarışların nəticələrindən narazılıq (axtarışların37.5%-inin nəticəsiz qalması) məhz bu gözlənti ilə saytın həqiqiməzmunu arasında fərqlə, bir tərəfdən sənədlər və obyektlərkataloqunun, digər tərəfdən “Digital Heritage” saytının detallaşmadərinliyindəki fərq ilə izah edilir. Saytda illüstrasiyaların olmasısənədlərin rəqəmsal versiyalarını görməyə ümumi ümidi artırmaqlayanaşı, həm də anlaşılmazlıq amilinə çevrilmişdir.

Mütəxəssislər üçün, yoxsa geniş auditoriya üçün vasitə?Kataloqa Michael Avropa portalı kontekstində yenidən baxılmasındaməqsəd rəqəmlənmiş sənədlərdən və rəqəmləşdirmə barədəinformasiyadan istifadə imkanlarının genişləndirilməsi çərçivəsindəkataloqun yeni istifadəçilər üçün əlyetərli etməkdən ibarət idi. Genişauditoriya üçün maraq doğuran məlumat bazasını və peşəkarlar üçünaləti birləşdirmək olarmı? İstifadənin belə müxtəlif növlərini necəifadə etmək olar? Bizim birinci tədqiqat göstərir ki, “DigitalHeritage” həvəskarlar və hər şeylə maraqlanan istifadəçilər üçünuğurla işləyir. Amma hər halda, kataloqun məqsədli auditoriyalarınınmüxtəlifliyi çox tez üzə çıxmışdır və bir sıra mütəxəssislərin fikrincə,onun son məqsədləri daha aydın müəyyən edilməlidir.

Perspektivlər necədir?“Digital Heritage” rəqəmləşdirmə proseslərinin inkişafını əks etdirir.Onun məqsədi - kompleks yanaşmaya nail olmaqdır. “DigitalHeritage” Fransa milli rəqəmləşdirmə planına daxil edilmişdir və“irs”ə aid olan məlumatlardan ibarətdir, bu anlayışın tərifləri isə,tamamilə mümkündür ki, birmənalı olmasın. Milli Təhsil Nazirliyivə Avropa rəqəmsal kitabxanası ilə tərəfdaşlıq “Digital Heritage”-inilkin konsepsiyasında dəyişikliklərə gətirib çıxara bilər.

Saytın tematik əhatəsi məsələlərinə gəlincə, istifadəçilərin cavablarıonların həm sənədlərin yeni tipləri barəsində, həm də başqa Avropaölkələrinin kolleksiyalarının genişləndirilməsi baxımından daha genişəhatəyə malik olmaq arzusunu ifadə edir. Bu istək veb-istifadəçilərin78%-inin cavablarında ifadə edilmişdir.

293

Əsas səhifədə təsvirlərə həsr edilmiş sahə böyük əhəmiyyətəmalikdir, çünki kolleksiyanın yazılarının əksəriyyətindəillüstrasiyalar vardır. Bu təsvirlər müəyyən məna yükü daşıyır, saytıncazibədarlığını artırır, bununla da istifadəçiləri bu sayta baxmağa vəinformasiya axtarışına stimullaşdırırlar.

Dizaynerlərin əsas səhifəyə daxil etdiyi çoxsaylı naviqasiyavariantları müsahibə alınan istifadəçilərin seçiminə əsaslanmışdır.Onlar xəritəni öyrənir, təşkilatlar üzrə axtarışı aparır, axtarışmaşınından istifadə edir, redaksiya bölməsini, peşəkar sahə və s.elementləri öyrənirdilər. Naviqasiya prosesinin müşahidəsi göstərdiki, istifadəçilər öz maraqlarına və ya vərdişlərinə müvafiq olaraqaxtarışı kifayət qədər tez həyata keçirirlər - bəziləri sürətli axtarışınvasitələrindən istifadə edir, başqaları menyu üzrə, üçüncülərFransanın xəritəsi üzrə və ya redaksiya vasitələri üzrə axtarışaparırdılar.

Respondentlərin yalnız 26.5%-i sayt üzrə naviqasiyanı qeyri-qənaətbəxş qiymətləndirmişdir, bu fakt ona dəlalət edir ki, bir sıraistifadəçilər müəyyən çətinliklərlə üzləşmiş və siyahılarda, saytınyazılarında, CD və DVD yazılarında və s. rastlaşdıqları bütün qısafikirləri anlaya bilməmişlər.

Axtarış rejimləri

İstifadəçilərin demək olar ki 2/3 hissəsini (65-70%-ini) təmin edənaxtarışın rejimlərində əhəmiyyətli fərq yoxdur. Bu rəqəmləriaxtardıqlarını tapdıqlarını bildirmiş istifadəçilərin sayı ilə müqayisəetmək olar: 35.7%-ə qarşı 64.2%.

296

İşin rahatlığı

Siz bu saytı necə qiymətləndirirsiniz?

İlk təəssüratlarİstifadəçilərin çox hissəsi əsas (qrafik dizaynına görə Culture.frportalına analojı) səhifəni kifayət qədər müsbət qəbul etmişdir: onunməzmunu və qrafik dizaynı daha çox bəyənilmişdir.Təsvirin forması isə heç də bütün istifadəçiləri qane etməmişdir.Missiyanın əsas səhifədə təyin edilməsinə baxmayaraq, saytın hədəfiheç də bütün hallarda, xüsusən onunla tanışlığın başlanğıcmərhələsində birmənalı başa düşülməmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-institusional tamaşaçı saytın qrafikdizaynını daha yüksək qiymətləndirmişdir. Kataloqlar və məlumatbankları ilə işləməyə adət etmiş istifadəçilər, məhz kitabxanaçılar,yalnız axtarış formalarından ibarət olan daha sadə interfeyslərgörəcəyini gözləyirdilər.

295

Növbəti addımlarBiz tədqiqatın növbəti mərhələsi üzərində işləməyə başlamazdanəvvəl bir sıra səhifələrə kiçik dəyişikliklər ediləcək və istifadəçilərinmüxtəlif qruplarına yönəlmiş reklam kampaniyası keçiriləcəkdir.

Tədqiqat nəticəsində toplanmış kəmiyyət göstəricilərindən keyfiyyətgöstəricilərinə əlavə kimi istifadə ediləcəkdir. Qeyd etmək lazımdırki, 2007-ci ilin yanvarında “Digital Heritage”-ə 19.000 istifadəçimüraciət etmişdir, sayta bütün müraciətlərin sayı isə 32.463-ə bərabərolmuşdur.

Alınmış məlumatları və Avropa portalına verilən qiymətləri nəzərəalaraq tədqiqatın növbəti mərhələsinin planını tərtib edəcəyik.

Anket

1. Siz aşağıdakı sahələrdən birində çalışırsınızmı?ArxivlərKitabxanalarNaşirlik fəaliyyəti/audiovizual sənayeMuzeylərMədəniyyətin idarə edilməsi orqanları TədrisUniversitetlərdə tədqiqatlarTurizmBaşqa (dəqiqləşdirməyinizi xahiş edirik)

2. Siz nəyi və harada axtarırdınız?Maraq / yeniliklərdən xəbər tutmaq arzusuMəktəblərdəUniversitetlərdəTurizm haqqındaGenealogiya haqqındaNəşriyyat məhsulları haqqında (DVD, CD…)Başqa regionlarda rəqəmləşdirmənin vəziyyəti haqqındaRəqəmləşdirmə layihələrinin maliyyələşdirilməsi haqqında

298

Siz axtarışın aşağıdakı rejimlərini necə qiymətləndirirsiniz?

Siz axtardığınızı tapdınızmı?

Axtarış maşını - istifadəçilərin daha sərbəst və bilavasitə müraciətetdiyi axtarış rejimidir.

Müsahibə alınanların böyük bir qrupu əvvəlcə xəritədən istifadə edir.Respondentlərin 75.6%-i xəritə üzrə axtarışı qənaətbəxş hesabetmişlər. Bu axtarış rejimi istifadəçiləri çox maraqlandırır.

Genişlənmiş axtarış müəyyən tənqidə məruz qalmışdır. Qeyd etməklazımdır ki, “və ya” qiyməti susmaya görə qəbul edilmişdir, buna gö -rə də barəsində “və” qiyməti ilə axtarışın nəticələri ilə müqayisədə ax -ta rışın məqsədinə aidiyyəti olmayan nəticələr ümumi anlaşılmazlığasəbəb olur.

297

Xeyr

Bəli

Suala cavab vermiş şəxslərin sayı

Suala cavab verməmiş şəxslərin sayı

64,2%

35,7%

84

3

7. Siz aşağıdakı axtarış rejimlərini necə qiymətləndirirsiniz?

8. Siz bu saytda rəqəmlənmiş kolleksiyaların daha hansı tiplərinigörmək istərdiniz?DissertasiyalarTədris materiallarıQəzetlər və jurnallarRəqəmsal formatda inzibati blanklarBaşqa (dəqiqləşdirməyinizi xahiş edirik)

9. “Digital Heritage: catalog of digitized collections” EuropeanMichael portalına inteqrasiya ediləcəkdir.Siz Avropanın rəqəmlənmiş kolleksiyaları üzrə informasiya axtarışıhəyata keçirməyə hazırlaşırsınızmı? Bəli Xeyr

10. Siz bu sayta yenidən müraciət etməyi planlaşdırırsınızmı?Bəli Xeyr

11. Sizin qeyd və şərhləriniz: ___________________________

Anketin suallarına cavab verdiyiniz üçün Sizə təşəkkür edirik. ƏgərSiz bu mövzu üzrə qısa müsahibə verməyə etiraz etmirsinizsə, özəlaqə məlumatlarınızı göstərməyinizi xahiş edirik:

Sizin telefonunuz:_____________ Elektron poçtunuz:________

300

Başqa (dəqiqləşdirməyinizi xahiş edirik)

3. Siz axtardığınızı tapdınızmı? Bəli Xeyr

4. Siz bizim saytımız haqqında haradan bildiniz?Saytın URL-una daxil olmaqlaReklam məktubundanCulture.fr saytı vasitəsiləAxtarış maşınındanTəşkilatın saytı vasitəsiləPortal və ya göstərici vasitəsiləBaşqa (dəqiqləşdirməyinizi xahiş edirik)

5. Sizin fikrinizcə, bu kataloq nə üçün mövcuddur?Fransanın zəngin irsinin öyrənilməsiRəqəmlənmiş materiallardan istifadə etməyi təklif edən saytlarınolduğu yerin təyin edilməsiRəqəmləşdirmə sahəsində Fransanın siyasəti haqqında bilik əldəetmək arzusuÖz rəqəmsal kolleksiyalarının təbliğiRəqəmləşdirmə siyasətini reallaşdırma vasitəsiBaşqa (dəqiqləşdirməyinizi xahiş edirik)

6. Siz bu saytı necə qiymətləndirirsiniz?

299

Əlavə 2Rəqəmsal kitabxanaların istifadəçiləri: ehtiyacların, gözləmə -lərin və vərdişlərin tədqiqinin nəticələri *

XülasəBu bölmədə biz Rəqəmsal Dirçəliş Fondu (Fondazione RinascimentoDigitale) tərəfindən istifadəçilərin ehtiyaclarının təyin edilməsi vətədqiqatda iştirak etmiş təşkilatlarda keyfiyyət mədəniyyətininformalaşması məqsədi ilə aparılmış tədqiqatın nəticələrini təqdimedəcəyik. Tədqiqatın gedişatında qarşıya iki məsələ qoyulmuşdu: 1)rəqəmsal kitabxanaların qiymətləndirilməsi metodikasını tətbiqetmək və testləşdirmək, 2) istifadəçilərin məmnunluq səviyyəsinianlamaq, onların ehtiyaclarının və gözləntilərinin nədən ibarətolmasını aydınlaşdırmaq və onların öz təkliflərini bildirməsinə imkanvermək üçün onlarla əks-əlaqə yaratmaq.

Məlumat toplanması üçün anket və müsahibədən istifadə edilmişdir.Anket həm də tədqiqatda iştirak edən mədəniyyət təşkilatlarınınrəhbərləri arasında yayılmışdı.

Tədqiqat göstərdi ki, müxtəlif istifadəçilərin ehtiyacları damüxtəlifdir və onlar bir neçə təşkilatın xidmətlərindən istifadəedirlər. Bütövlükdə, rəqəmsal kitabxanalara müsbət münasibətmüşahidə edilmişdir. Tədqiqat həmçinin göstərdi ki, istifadəçilər çoxvaxt kitabxanalardan istifadə edə bilmirlər və onlara təqdim ediləbiləcək xidmətlərin tam dəsti haqqında heç nə bilmirlər. İnterfeysinəlyetərli olması mühüm amil hesab edilir, lakin onun mürəkkəblikdərəcəsi və təklif edilən xidmətlərin sayı artdıqca, ona xidmət etməküçün ştatların artırılması tələb olunur. Tədqiqat həmçinin, kitabxanaistifadəçilərinə yönəldilmiş sorğu metodikalarının keyfiyyətgöstəriciləri üçün də bir növ test oldu.Son olaraq qeyd edək ki, tədqiqat alınmış nəticələrin bütövlükdə

302

Növbəti 4 sual mədəni irsin qorunması ilə məşğul olantəşkilatlarda işləyən mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

12. Siz aşağıdakı məlumat bazalarından müntəzəm istifadəedirsinizmi?SUDOC5 Joconde6 Mérimée7 Gallica8 Başqa(dəqiqləşdirməyinizi xahiş edirik)

13. Aşağıda adları çəkilən servis xidmətləri Sizin üçün faydalıdırmı?Son yazılar haqda informasiya almaq üçün RSS-kanalSizin təşkilatın materiallarının PDF formatda kataloqa əlavə edilməsiSizin saytınızdan kataloqa istinad üzrə fərdiləşdirilmiş keçidRəqəmləşdirmə cədvəllərinin nəşriSiz xidmətlərin daha hansı növlərini faydalı hesab edirsiniz? _______

14. Sizin təşkilatınız rəqəmləşdirmə ilə məşğul olurmu?Bəli Xeyr

15. Siz “Digital Heritage” kataloqunun inkişafına öz töhfənizivermək (rəqəmlənmiş kolleksiyalar haqqında məlumat vermək,istinadlar təklif etmək və s.) istərdinizmi?

Bəli Xeyr

301

5 http://www.sudoc.abes.fr/xslt/DB=2.1/LNG=EN/. Kataloqa 9 milyon biblioqrafik

yazı daxildir. Qeyd redaktorundur.6 http://www.culture.gouv.fr/documentation/joconde/fr/pres.htm. Fransa muzeyləri -

nin kolleksiyalarının birləşdirilmiş kataloqu. Qeyd redaktorundur.7 http://www.culture.gouv.fr/culture/inventai/patrimoine/ . Fransanın memarlıq irsi.

Qeyd redaktorundur.8 http://gallica.bnf.fr/?&lang=EN Fransa rəqəmsal kitabxanası. Qeyd redaktorundur.

* Anna Mariya Tammaronun (Anna Maria Tammaro) redaktəsi ilə, Parma Univer-siteti, Rəqəmsal Dirçəliş Fondu (Fondazione Rinascimento Digitale).

Tədqiqat belə bir fərziyyəyə əsaslanırdı ki, rəqəmsal kitabxana, onunyaradılmasına və dəstəklənməsinə sərf edilmiş səyləri doğrultmaqüçün ənənəvi kitabxana ilə müqayisədə istifadəçilərə daha çox xid -mət lər təklif etməlidir. Bu əlavə dəyər təkcə kəmiyyət baxımın dan,məsələn, istifadəçilərin sayına görə deyil, həm də keyfiyyət baxı mın -dan, istifadəçilərin özlərinin öyrənilməsinin nəticələrinə görə qiymət -ləndirilməlidir. Bu, keyfiyyət mədəniyyətinin yaradılmasına köməketmək və istifadəçini daimi diqqət obyektinə çevirmək üçün lazımdır.

İşçi qrup qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakıməsələləri ifadə etmişdir:

• istifadəçilərin ümidlərinin, xidmətləri necə qəbul etməsinin, ha-belə mövcud rəqəmsal resurslardan və xidmətlərdən razılıqdərəcəsini eyniləşdirilməsinə və ölçülməsinə yönəldilmiş əlaq-ədar qiymətləndirmə metodunu hazırlamaq və testləşdirmək;

• humanitar elmlər sahəsində müxtəlif situasion tədqiqatlar (keys-stadi) müqayisəsi üçün istifadəçilər arasında müayinə aparmaq.

İşçi qrup aşağıdakı sualları tərtib etmişdir:• İstifadəçilərin müxtəlif qrupları üçün hansı ehtiyaclar prioritet-

lidir?• Yuxarıda adları çəkilən ehtiyacları nəzərə alaraq hansı xidmətlər

və resurslar - əsas və hansılar – arzu olunan hesab edilməlidir?• Rəqəmsal kitabxanaların istifadəçilər üçün faydalı olmasına

necə nail olmaq mümkündür?

Daha əvvəl keçirilmiş tədqiqatların arasında 2 faydalı tədqiqat vardı.Onlardan biri Elm Tarixi Muzeyi (Istituto e Museo di Storia dellaScienza, IMSS) tərəfindən, ikincisi isə – Florensiya Milli Kitabxanası(Biblioteca Nazionale di Firenze, BNCF) tərəfindən aparılmışdı. İşçiqrup bu tədqiqatlardan metodikaya aid faydalı təklifləri mənim sə -miş dir. İşçi qrup predmet sahəsi üzrə ədəbiyyatı və sənədləşməniöyrənərək qeyd etmişdir ki, qiymətləndirmə ilə bağlı eksperi ment -lərin çoxu kəmiyyət göstəricilərinin hazırlanması yolu ilə aparılmış,istifadəçilərin fikirləri isə yalnız bəzi hallarda öyrənil mişdir. İşçi qrupən nümunəvi tədqiqatları seçmiş və onları əsas götürmüşdür. Belə

304

rəqəmsal kitabxanaların fəaliyyəti üçün əhəmiyyətini və xüsusənrəqəmsal kitabxanaların istifadəçilərinin eyniləşdirilməsi vəqiymətləndirilməsi üçün kooperativ yanaşmanın əhəmiyyətinianlamağa imkan verdi.

Müqəddimə və baza informasiyasıFondazione Rinascimento Digitale190 mədəniyyət təşkilatlarındayüksək keyfiyyət mədəniyyəti yaradılması yolu ilə yeni texnologiya -la rın təbliğ edilməsi məqsədilə rəqəmsal informasiya sahəsində iştəc rü bəsinə malik olan və nou-hauya bələd olan müxtəlif təşkilatlararasında əməkdaşlığın stimullaşdırması üçün yaradılmışdı. Fonduntəşəbbüsü ilə başlanmış rəqəmsal kitabxanalar üçün tətbiqlər layi -həsinin (The Digital Libraries Application Project) məqsədi hazırdaİtaliyanın rəqəmsal kitabxanaları tərəfindən təklif edilən xidmətləriqiymətləndirmək, müxtəlif mədəniyyət təşkilatları arasında daha çoxsıx əməkdaşlığı stimullaşdırmaq üçün onların cari vəziyyətini və buxidmətlərin təkmilləşdirilməsi yolunda qarşıya çıxan maneələri mü -əy yən etməkdir. Bu hədəfin reallaşdırılması üçün 2005-ci ilin yayındaİşçi qrup yaradılmışdır. İşçi qrupa həm rəqəmsal xidmətlər təklif edənvə ya öz kolleksiyalarının rəqəmləşdirilməsi üzərində işləyənmüxtəlif mədəniyyət təşkilatlarını, həm də rəqəmsal kitabxanalarsahəsində həyata keçirilən müxtəlif layihələri təmsil edən ekspertlərdaxildir.

İşçi qrup tərəfindən qəbul edilmiş yanaşmanın mahiyyəti rəqəmsalkitabxananın mürəkkəbliyini istifadəçi nöqteyi-nəzərindən qiymət -lən dirməkdən ibarət idi. Tamamilə təbiidir ki, hər bir rəqəmsal kitab -xa na layihəsində istifadəçiyə aparıcı rol ayrılması, bununla belə,is ti fadəçiyə əslində nə lazım olduğunu və onun rəqəmsal resurslarlaverilən xidmətlərdən razı olub-olmadığını bilmək həmişə asan olmur.

303

190Fondazione Rinascimento Digitale Fondunun fəaliyyətinin tərkib hissəsi olan“Digital Libraries Applications” layihəsi “Elektron kitabxanaların idarə edilməsivə onlardan istifadə” (Management of and access to digital libraries) adlanır. Elek-tron kitabxanaların vəziyyəti haqqında hesabat və başqa sənədlər http://www.ri-nascimento-digitale.it/ saytında (italyan dilində) təqdim edilmişdir.

sadələşdirilməsi üçün alətlər dəsti yaratmışdır. Bu layihənin məqsədikəmiyyət xarakterli məlumatın toplanmasını dayandırmadankeyfiyyət xarakterli məlumatların birinci oxunuşunu sadələşdirməkidi. İşçi qrupun istifadə etdiyi yanaşma bu beynəlxalq təcrübəni ElmTarixi Muzeyinin (IMSS) və Florensiya Milli Kitabxanasının(BCNF) eksperimental yanaşmaları ilə əlaqələndirmişdir.

Metodika

Rəqəmsal İntibah Fondu tərəfindən aparılmış tədqiqatı 3 mərhələyəbölmüşdülər. Birinci mərhələ mövcud rəqəmsal kitabxanalar haq -qında məlumat toplanmasına və rəqəmsal kitabxanalar üçün nəzəribazanı və referent modelləri təyin etmək üçün ekspert rəylərinintoplanmasına həsr edilmişdi. İkinci mərhələdə bu nəticələrdən 3istiqamət üzrə alınmış məlumatların qiymətləndiril məsi vasitələrininhazırlanması üçünstifadeilmişdi:

1. Konnt, xidmətlər və onlardan istifadə.2. İstifadəçilərin rəqəmsal resurslardan və xidmətlərdən məmnun-

luğu.3. Rəqəmsal kitabxanaların xidmətlərinin təsirinin qiymətləndi-

rilməsi.

Layihənin 3-cü, sonuncu mərhələsində, istifadəçilərin müayinəsi üzrəyarımqrup müayinə aparmış və məlumatları təhlil etmişdir.Tədqiqatın lap əvvəlindən İşçi qrup tədqiqatın miqyasını məhdudresurslara və vaxta uyğun olaraq planlaşdırırdı, buna görə də o,tədqiqatı kəmiyyətcə genişləndirməyi deyil, nəticələrin müqayisəsiüçün müxtəlif keys-stadi keçirməyi üstün tutdu. Tədqiqatın başqaçatışmazlıqlarını da yada salmaq lazımdır:

• tədqiqat təşkilatların daxilindəki istifadəçilərin öyrənilməsi iləməhdudlaşdırılırdı və distant istifadəçiləri nəzərə almırdı;

• əgər tədqiqat yalnız kitabxana istifadəçilərini əhatə etməsəydi,nəticələr daha faydalı ola bilərdi.

Adətən istifadəçilərin rəqəmsal kitabxanaların xidmətlərindənməmnunluq dərəcəsi, bu xidmətlərdən istifadə tezliyi və onun təsiri

306

tədqiqatlar sırasına “E-measures of SCONUL”191, “E-Metrics” adlıARL layihəsi192 və “COUNTER”193 daxil idi.

“eVALUEd”194 layihəsi İşçi qrup üçün xüsusilə maraqlı olmuşdur,çünki bu layihə rəqəmsal kitabxanaların qiymətləndirilməsinin

305

191Layihənin məqsədi Böyük Britaniyanın universitet kitabxanalarında rəqəmsal xid-mətlərlə əlaqədar işin qiymətləndirilməsi üçün statistik məlumatlar əldə etməkdən ibarətidi. Layihə ölkə universitetlərinin bütün kitabxanalarında keçirilən dövri müayinələrəəsaslanırdı. 2 il keçəndən sonra layihə üzrə məlumat toplanması dayandırılmışdı, çünkibu məlumatlar elektron kitabxanaların real fəaliyyətini anlamaq üçün əhəmiyyətlinəticələr vermirdi. Vaxtaşırı Kolleclər Kitabxanaları, Milli və Universitet KitabxanalarıCəmiyyəti (SCONUL) kitabxanalar üzrə illik statistik məlumatlar toplanması ilə bağlıtədbirlər keçirir, həmin tədbirlərdə bu layihənin mövcud olduğu dövrdə layihəçərçivəsində hazırlanmış meyarlar reallaşır. Cf TOWN STEPHEN, 2004. E-measures:A comprehensive waste of time, “VINE”, 34 (4): 190-195. https://dspace.lib.cran-field.ac.uk/handle/1826/954

192MILLER RUSH, SCHMIDT SHERRIE, 2001. E-metrics: Measures for electronic re-sources, Kitabxana və informasiya xidmətlərinin effektivliyinin qiymətləndirilməsiməsələlərinə həsr olumuş 4-cü Beynəlxalq Nortumberlend konfransına təqdim edilmişƏsas məruzə, Pittsburq, 12-16 avqust, ARL http://www.arl.org/, http://www.arl.org/bm~doc/miller-schmidt.pdf (30 November 2006).

193 VB-nin təchizatçılarından statistik məlumatlar toplanması üzrə İşçi qrup VB-nin təchiza-tçılarından həmin məlumatları necə almaq məsələsini araşdırmışdır. “COUNTER” lay-ihəsi həmin İşçi qrup tərəfindən alınmış nəticələr əsasında yaranmışdır (Cf BLIXRUDJULIA C., 2002. Measures for electronic use: The arl e-metrics project, IFLA SatelliteConference “Statistics in practice - Measuring & managing”, Loughborough, UK, 13-25 August, Loughborough University http://www.lboro.ac.uk/, http://www.lboro.ac.uk/departments/dils/lisu/downloads/statsinpractice-pdfs/blixrud.pdf (30 November 2006);BLIXRUD, JULIA C., 2003. Assessing library performance: New measures, methods,and models, IATUL Proceedings “Libraries and Education in the Networked Informa-tion Environment”. Ankara, Turkey. 2-5 June, IATUL http://www.iatul.org,http://www.iatul.org/doclibrary/public/Conf_Proceedings/2003/BLIXRUD_fulltext.pdf(30 November 2006). “COUNTER” layihəsi təchizatçılardan alınmış statistik məlumat-lar əsasında rəqəmsal resursların əlyetərli olmasının təyin edilməsi üçün standart me-yarlar qəbul etmişdir.

1942001-də başlanmış və 2004-cü ildə başa çatdırılmış, “eVALUEd” layihəsinin müəl-lifləri effektivliyin göstəricisinin və elektron informasiya xidmətləri təqdimedilməsinin qiymətləndirilməsi nəticələrinin təhlil edilməsi çərçivəsindən kənara çıx-mağı üstün tutmuşlar. THEBRIDGE STELLA, 2003. Evaluating electronic informa-tion services: A toolkit for practitioners, “Library and Information Research”, 27 (87):38-46, E-LIS http://eprints.rclis.org/, http://eprints.rclis.org/3421/1/article87_the-bridge.pdf . Mətnin ingilis dili yaxşı səviyyədədir, lakin “aksiomların siyahısı”nıntəqdim edilməsi iradlara səbəb ola bilər.

artırılması istifadəçilərin ümidlərinin doğrulması ilə məcburi surətdəkorrelyasiya edilərsə, bunun nəticəsi nə olacaq? Lakin bu suala qəticavab tapılmadı. Bundan başqa, rəqəmsal kitabxanada tək axtarışınistifadəçi üçün nə dərəcədə faydalı olmasını və ya onun istifadəçiyənecə təsir göstərdiyini anlamaq çətin oldu. Buna görə də istifadəedilən resurslara və təklif edilən rəqəmsal xidmətlərə istifadəçilərinmünasibətini qiymətləndirmək qərara alındı.

İstifadəçilərin məmnunluğuİstifadəçilərin uğurlarına rəqəmsal kitabxanaların töhfəsininqiymətləndirilməsi üçün vasitələr işlənib hazırlanmasınınəhəmiyyətinə baxmayaraq, bu töhfəni qiymətləndirmək çox çətindir.Buna görə İşçi qrup istifadəçilərin uğurlarını rəqəmsal kitabxananınaid olduğu təşkilatın uğurlarına əsasən müəyyən etməyi qəraraalmışdır, bu uğur isə təşkilatın öz missiyasını yerinə yetirməsinə görəvə ya layihənin başqa sənədlərinə əsasən qiymətləndirilir.

Bunun üçün elə bir vasitə tapmaq lazım idi ki, o, ayrıca götürülmüşhər bir rəqəmsal kitabxananın konkret missiyasının ən mühümmeyarlarını identifikasiya edə bilsin və yaxşı olar ki, istifadəçilərinfəaliyyətinin mahiyyətini ifadə etsin. İşçi qrup təsirin təyin edilməsivə qiymətləndirilməsi üçün öz maraq sahəsini keys-stadidə konkretrəqəmsal kitabxananın xidmətlərinin qiymətləndirilməsi iləməhdudlaşdırmışdı, həm də bu xidmətlər istifadəçilər tərəfindənaparılan tədqiqatları dəstəkləmək məqsədi ilə təqdim edilməli idi.

Təsir dedikdə resursların və ya xidmətlərin funksiyası deyil, eləhərəkətlərin təyin edilməsi vasitəsi başa düşülür ki, rəqəmsalkitabxanaya müraciət etmədən həmin hərəkətlərin yerinə yetirilməsiqeyri-mümkün olardı. Beləliklə müəyyən edilmiş təsirinqiymətləndirilməsi tədqiqatın “Şərhlər” bölməsində və müsahibəzamanı verilən konkret suallar vasitəsilə öyrənilmişdi. Resursların vəxidmətlərin keyfiyyətinə aid olan mənfi və ya neytral şərhlər vəcavablar İşçi qrup üçün xüsusi maraq kəsb edirdi.Məlumat toplanması üçün anket sorğusu və strukturlaşmış müsahibə

308

ayrı-ayrılıqda qiymətləndirilir. Buna baxmayaraq, İşçi qrup əmin idiki, bu 3 qiymətləndirmə və təhlil prosesi bir-birini tamamlamalı vəmüqayisənin nəticələri bir-birinə zidd olmamalıdır. Buna görəmetodik alətlər dəsti hazırlanmışdı, alınmış nəticələr isə, çox gümanki, istifadəçilərin tədqiqatının ən maraqlı hissəsi oldu.

İşçi qrup kontekst kimi humanitar elmlər sahəsində 3 təşkilat seçmişvə eyni metodikadan istifadə etməklə həmin təşkilatlarda tədqiqataparmışdır. Keys-stadilər Toskana Regional mediatekasında, Flo ren -ti na Universitetinin Humanitar kitabxanasında və Elm Tarixi Mu ze -yi nin Kitabxanasında aparılmış, sonra nəticələr Florensiya MilliMər kəzi Kitabxanası tərəfindən alınmış nəticələrlə müqayisəedilmişdi.

Kolleksiyalar, rəqəmsal xidmətlər və onlardan istifadə İş elə gətirmişdir ki, qiymətləndirmənin ən geniş yayılmış, əldəedilməsi çətin olmayan parametrləri, rəqəmsal kolleksiyadatəsvirlərin həcmi, miqdarı, büdcə üzrə məlumatlar və sair məqamlarlabağlıdır. Bu növ statistika istifadəçilər və onların rəqəmsalkitabxanada tipik hərəkətləri haqqında informasiya vermədiyi üçünİşçi qrup onu nəzərə almırdı.

Bunun əvəzinə, İşçi qrup öz diqqətini istifadəçilərin təklif edilənxidmətlərdən, məhz texniki vasitələrdən, onlayn kataloqlardan, evkompüterindən sayta girişdən, portaldan/saytdan gözləmələrinin üzəçıxarılması, həmçinin istifadəçilərin təhsil səviyyələri, reklamtədbirləri və personalın dəstəklənməsi məsələləri üzərindəcəmləşdirirdi. Resurslar kimi elektron jurnallar, elektron kitablar,məlumat bazaları, CD-ROM-lar, tədris materialları, audiovizual vəmultimedia vasitələri, dissertasiyalar və tələbə işləri cəlb edilmişdi.

Bundan başqa, müayinə zamanı tədqiqata daxil edilmiş vəistifadəçilərin virtual rejimdə daim izlədiyi təşkilatlardan əlavə, başqamədəniyyət təşkilatlarını da eyniləşdirməyə cəhd göstərilmişdi. İşçiqrup belə bir suala cavab axtarırdı: əgər kolleksiyanın həcminin

307

Qiymətləndirmə üçün seçilmiş birləşdirilmiş model aşağıdakıcədvəldə təsvir edilmişdir:

310

üsullarından istifadə olunurdu. Alınmış nəticələr aşağıda göstərilmiş dir:Müayinə nəticəsində alınmış məlumatların və göstərilən xidmətlərə

daxil edilmiş dəyişikliklərin bir-birinə müvafiqliyini vaxtaşırıyoxlamaq üçün bu metodikadan təkrar istifadə etmək olar.

309

Nəticələrin müqayisəsi

Hətta istifadəçi qruplarının geniş spektri olduğu halda bütün qruplarüçün müqayisə aparmağa imkan verən ümumi nəticələr qeydedilmişdir.

Xidmətlərdən nə gözlənilir?

Xidmətlərdən gözləmələrin və bu xidmətlərin istifadəçiləri qaneetməsi dərəcəsinin dəqiq təhlili tədqiqatçılara istifadəçilərin fikrincəqeyri-qənaətbəxş vəziyyətdə olan istiqamətləri müəyyən etmək və buinformasiya əsasında hansı məqamlara xüsusi diqqət yetirmək və nəyidəyişdirmək lazım olduğunu anlamaq imkanı vermişdir. Həministiqamətlər bunlardır:

• resursların və xidmətlərin reklamı;• onlayn seminarlar;• istifadəçilərin öyrədilməsi;• işçi heyətə kömək.

Vurğulamaq lazımdır ki, mövcud xidmətlərin reklamına ehtiyacolması bütün istifadəçilər tərəfindən qeyd edilmişdi.

İstifadəçilər aşağıdakı xidmətlərdən məmnunluğun ən yüksəksəviyyədə olmasını bildirmişlər:

• distant giriş;• onlayn portal.

Alınmış nəticələr göstərmişdir ki, Universitetin tələbələri distantgirişə üstünlük verirlər, amma bu halda onlar onlayn seminarlardandaha çox, işçi heyətin köməyinə və real zaman rejimində müəllimləkeçirilən informasiya savadı kurslarına üstünlük verirlər. Elm Tarixiİnstitutu və Muzeyi yanında Kitabxananın istifadəçiləri distant girişəvə portala, həmçinin onlayn seminarlara üstünlük verirlər, amma işçiheyətin köməyini daha vacib hesab edirlər. Mediatekanınistifadəçiləri, əsasən, lokal xarakter daşıyan müasir xidmətlərinxüsusiyyətləri sayəsində, lokal girişə qəti üstünlük verir və hətta

312

Yekunlar

Burada biz keys-stadi məlumatlarını təhlil və müqayisə edirik, ancaqtam müayinə bizim hesabatımızın onlayn versiyasında təqdimedilmişdir.

Mədəniyyət təşkilatlarının istifadəçisi kimdir?

İstifadəçiləri onların yaşı, cinsi, milliyyəti, peşəsi və maraqları üzrətəsnif edirdilər. Florensiya Universitetinin Humanitar kitabxanasınınseçilmiş istifadəçiləri qrupuna aşağı və yuxarı kurslarda təhsil alan25-40 yaşlarında tələbələr daxil idi; İnternetə aid bilikləri ortasəviyyədə olan bu şəxslər onlayn kitabxana sistemindən tez-tez,Ateneo Kitabxana mərkəzinin rəqəmsal kitabxanasından isə nadirhallarda istifadə edirlər. Elm Tarixi İnstitutu və Muzeyi yanındaKitabxananın istifadəçiləri qrupuna 32-76 yaşlarında, post-bakalavrdərəcəsi olan mütəxəssislər və əməkdaşlar daxil idi; İnternetə aidbilikləri yaxşı və əla səviyyədə olan bu şəxslər rəqəmsal kitabxana -dan tez-tez istifadə edirlər. Mediatekanın istifadəçiləri qrupuna,əsasən, daha gənc - 19-25 yaşlarında tələbələr daxil idi; onlar Media -te kadan hər həftə, o cümlədən ev kompüterindən daxil olmaqlaistifadə edirlər. Bütün istifadəçilər həm də başqa kitabxanalarınxidmətlərindən istifadə etdiklərini göstərmişlər: Elm Tarixi İnstitutuvə Muzeyi yanında Kitabxananın və Mediatekanın istifadəçiləri ana -lojı ixtisaslaşmaya malik olan başqa milli və beynəlxalq təşkilatlarınsaytlarına distant rejimdə daxil olduqlarını; Universitet tələbələri isə,əsasən, kütləvi kitabxanaların Florentina sisteminin lokal xidmətlə -rindən istifadə etdiklərini göstərmişlər.

Müayinənin bu hissəsinin nəticəsi öz istifadəçisini dəqiq tanımağınnə qədər əhəmiyyətli olduğunu anlamağa imkan verir, çünki rəqəmsalresurslar sahəsində xidmətlərin və prioritetlərin seçimi bundanasılıdır. Hətta yuxarıda müəyyən etdiyimiz məhdudiyyətləri nəzərəalaraq, deyə bilərik ki, müxtəlif təşkilatların istifadəçiləri rəqəmsalxidmətlər sahəsində müxtəlif prioritetlərə malikdirlər.

311

Vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün nə etmək olar?İnamla təsdiq etmək olar ki, yeni istifadəçilər öz araşdırmalarınıapararkən müstəqil olmaq və distant giriş imkanına malik olmaqistəyirlər: bu, asanlıqla oriyentasiya etmək mümkün olan portalamalik olmaq kimi ümumi gözlənti aşkar görünür. Bunu həttamüntəzəm surətdə fiziki kitabxanaya baş çəkən istifadəçilər də təsdiqedirlər. İstifadəçilərin gözləntilərinə uyğunluğu təmin etməkməsələsinin həlli üçün məlumat bazaları və onlayn kataloqlar xüsusidiqqət tələb edir. İstifadəçilərin fikrincə, informasiya axtarışı xidmətixüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onlardan daxil olmuş təkliflərdə OPAC-ın funksionallığını təkmilləşdirmək tələbi ayrıca vurğulanır.İstifadəçilər istəyirlər ki, rəqəmsal resursların axtarışı və əldəedilməsi sürətli və asan olsun.

İstifadəçilərin əksəriyyəti “Siz rəqəmsal kitabxanada hansıxidmətlərdən istifadə etmək istərdiniz?” sualına cavab olaraq, “dahaçox sayda rəqəmsal resurslardan istifadə imkanı” istədiklərinibildirmişlər. Başqa cavablarda istifadəçilər kitabın üz qabığı, müəllifhüququ haqqında məlumatlar qeyd edilən səhifəsi və məzmunu iləqabaqcadan tanış olmaq üçün mövcud məlumat bazalarının, məsələn,OPAC ilə inteqrasiya olunmasını istədiklərini bildirmişlər. Zərurixidmətlər arasında həmçinin fərdiləşmə və şəxsi rəqəmsalkolleksiyanı idarə etmək imkanı da göstərilmişdir.

Mədəniyyət təşkilatları arasında daha çox kooperasiyaya ehtiyachaqqında suala alınmış cavablar belə nəticə çıxartmağa imkan verirki, mövcud vəziyyət tamamilə qeyri-qənaətbəxş hesab edilir.Cavablarda istifadəçilərin rəqəmsal resurslarla iş bacarıqlarını inkişafetdirmək və təklif edilən resursları daha çox reklam etmək ehtiyacıvurğulanmışdı.

314

distant giriş halında işçi heyətin köməyinə sadiqlik nümayiş etdirənistifadəçilər kateqoriyasına aiddirlər; onların fikrincə, portal vəseminarlar da böyük əhəmiyyətə malikdir.

Rəqəmsal resurslar üçün prioritetli cəhət nədən ibarətdir?Tədqiqatçılar artıq rəqəmsal resurslar üçün, istifadəçilərin gözləntilərivə onların ayrı-ayrı resurslardan məmnunluğu arasında mövcudəlaqəni nəzərə alaraq, istifadəçilərin hansı resursları prioritetli hesabetmədiyini müəyyən edə bilmişlər. Aşağıda həmin resurslar ən azpopulyar olanlardan başlayaraq əks sırada sadalanmışdır:

• elektron kitablar;• audiovizual materiallar;• öyrədici materiallar;• dissertasiyalar.

Aşağıdakı resurslar prioritetli hesab edilmişdir:• OPAC;• onlayn məlumat bazaları;• elektron jurnallar.

Resurslara gəlincə, burada prioritetlər istifadəçilərin müxtəlif tipləriarasında çox böyük fərqlərin illüstrasiyası üçün xidmət edir. Məsələn,Universitet tələbələri əsasən onlayn kataloqdan və məlumatbazalarından istifadə edirlər; Elm Tarixi İnstitutu və Muzeyi yanındaKitabxananın istifadəçiləri elektron kitablara və CD-ROM-lara,Mediatekanın istifadəçiləri isə audiovizual materiallara üstünlükverirlər.

TəsirTəsir, əsasən, rəqəmsal kitabxananın üstünlüklərində ifadə edilmişdir.Bu üstünlüklərə rəqəmsal resurslara girişin sürəti, əlyetərli resurslarınsayının artması (hərçənd bu da kifayət hesab edilmir), həmçininfərdiləşdirmə aiddir.

313

316

Nəticələr Aparılmış tədqiqatın nəticələri göstərmişdir ki, rəqəmsalkitabxanaların aid olduğu təşkilatların məqsəd və vəzifələrinə uyğunolaraq, istifadəçilərin ehtiyacları da müxtəlifdir. Bununla belə,istifadəçilər müntəzəm olaraq, bir deyil, bir neçə mədəniyyəttəşkilatının xidmətlərindən istifadə edirlər və bəzi prioritetliməsələlər haqqında onların ümumi fikirləri vardır. İstifadəçilərrəqəmsal kitabxanalar tərəfindən təklif edilən xidmətlərə müsbətmünasibət bəsləyir, lakin onlardan necə istifadə etmək barədə bilikləriazdır. İstifadəçilər çox vaxt onlara göstərilə biləcək xidmətlərinmövcud olduğunu bilmirlər. İnterfeysin əlyetərli olması vacib işhesab edilir, lakin interfeys nə qədər mürəkkəb olsa, istifadəçilərkitabxana əməkdaşlarının köməyinə bir o qədər çox ehtiyac duyurlar.

Son olaraq qeyd edək ki, istifadəçilərin tələblərini daha yaxşı üsullatəmin edə bilmək üçün onlar hansı sahədə xidmətləri təkmilləşdirməklazım olduğunu demək imkanına malik olmalıdırlar. Bundan başqa,rəqəmsal kitabxanalar kooperativ yanaşmanın tətbiqi hesabına özxidmətlərini təkmilləşdirməyə çalışa bilərlər. Hər bir təşkilatistifadəçilərin vaxtaşırı keçirilən müayinələrinə oriyentasiya edərək,öz nəticələrini istifadəçilərin müsbət qiymətləndirdiyi rəqəmsalkitabxanaların nəticələri ilə müqayisə edə bilər.

315

mesajlar tərtib etmək mədəniyyətidir. Mesajlar (tvitlər) təhkiyə,cavab və sitat xarakteri daşıyır. Təhkiyə tviti – tərkibində istinadlarolan və ya olmayan istənilən mesajdır. O foloverovin (abunəçilərin)lentlərində yaranır və axtarış sistemləri tərəfindən indeksləşdirilir.Cavab (ing. reply - cavab) tvitini başqa tvitlərdən ayırmaq asandır:lent də başqa istifadəçilərə cavablar cavabın ünvanlandığı istifadə çi -nin akkauntundan başlanır. Sitat xarakterli tvitlər və ya retvitlər (ing.retweet - burada istinad, haşiyə), adətən RT hərfləri ilə görünürlər.Hər bir retvit başqa istifadəçinin tvitindən sitatlardan ibarətdir.Retvitlərin hədəfi – mühüm informasiyanı, məsələn sitatı və ya aktualxəbəri maksimum sürətlə yaymaqdır.

Heş-teqlər - “#” simvolu ilə başlanan sözlər Twitter-də çoxmühüm rol oynayırlar. Heş-teqlər mesajın müəyyən trendə mənsubolmasını ifadə edirlər. Bir heş-teqlə qeyd edilmiş bütün mesajlar birinformasiya dalğasını formalaşdırır. Əgər informasiya dalğası kifayətqədər güclüdürsə, o Twitter trendinin ilk onluğuna düşür, bu isəhəmin trendin əhəmiyyətinə və ya məşhurluğuna dəlalət edir.

Twitter-də informasiya axınının böyük həcmi məna maneəsininartmasına gətirib çıxarır. Belə şəraitdə trendlərin (əsas mövzuların)bir-birindən fərqləndirilməsi ciddi problemə çevrilə bilər. Əgər mənamaneəsi həddən artıq çoxdursa, deməli heç kəs heç nə oxumayacaqvə yazmayacaq, bu isə kollapsa gətirib çıxaracaq. Əgər bu vəziyyətdəyişməsə, onda məna maneəsi Twitteri məhv edə bilər. Heş-teqlərtəşkiledici element kimi, mesajı müəyyən mövzuya bağlayan birlövbər kimi xidmət edirlər. Twitterdə mesajlar mədəniyyəti elədir ki,hətta bir heş-teq tvitlərin zəncirvari reaksiyasını doğura bilər, onlarınsayı sel kimi sürətlə artaraq heş-teqi dünya trendləri səviyyəsinəçatdıra bilər. Bu baxımdan, 2010-cu ilin iyul ayında (Moskvaətrafında güclü yanğınlar dövründə) Twitterin rusdilli sektorundayaranmış vəziyyət yaxşı nümunədir: o vaxt uzun sürən quraqlıq döv -ründən sonra ilk zəif yağışdan dərhal sonra Twitter istifadəçilərininçoxu heş-teqlə “yağış” (# дождь) mesajı yazırdılar və kiril əlifbasında“дождь” sözü dünya trendlərinin ilk onluğuna daxil olmuşdu. Heş-teqlərin çoxu kortəbii şəkildə, birdən-birə yaranır və hər hansıəlamətdar hadisələrlə bağlı olmur.

318

Twitter müasir mədəniyyət vasitəsi kimi

M.N. Lısoçenko, M.Y. Opyonkov

Twitter — virtual məkanda ünsiyyət üçün uzunluğu 140simvoldan çox olmayan mesajları bir anda yaymağa və almağa imkanverən mikrobloqlar xidmətidir.

2007-ci il fevralın 9-da o vaxt hələ yenicə fəaliyyətə başlamışTwitter Inc. şirkətinin icraçı direktoru Cek Dorsi Twitter-də yazmışdı:“One could change the world with one hundred and forty characters”(“Bir insan 140 simvoldan istifadə edərək dünyanı dəyişdirə bilər”).Sonrakı beş ildə Twitter ən dinamik artan sosial şəbəkələrdən birioldu (1 yanvar 2011-ci ilə qədər Twitter istifadəçilərinin sayı artaraq2007-ci ildəki 500.000-dən 200.000.000-ə catmışdır).

Bu fraza Twitter üçün yaxşı xeyir-dua oldu və onun əsastəyinatını müəyyən etdi: dəyişdirmək.

Sonrakı hadisələr göstərdi ki, Twitter-in köməyi ilə dünyanıdəyişdirməyi hər kəs bacararmış. Məlum oldu ki, 140 simvolunköməyi ilə mürəkkəb fikirləri və həyəcanları, reklam mesajını, siyasibaxışları, həqiqi sevinc və əsl kədər hisslərini çatdırmaq tamamiləmümkündür. Twitter-in sayəsində informasiya dalğasının güclüimkanları bütünlüklə üzə çıxdı. Mətndəki probellər (sözlər arasındakıboşluqlar) və durğu işarələri də daxil olmaqla 140 simvol (Facebook,VKontakte kimi adi sosial şəbəkələrdən fərqli olaraq) sadəcə statusdeyil, informasiyanın yayılmasının yeni qaydalarıdır. İndi hər kəs, ənçoxu 140 simvol uzunluqlu mesaj göndərib, informasiya dalğasınınbütün dağıdıcı gücünü işə sala bilər. Bu dalğa sayəsində hökumətləridevirmək (2011-ci ildə Misirdə inqilab), dövlət başçısının ideyasınıdəstəkləmək (ABŞ prezidenti Barak Obamanın və Rusiya Federasi -ya sının prezidenti Dmitri Anatolyeviç Medvedevin rəsmi Twitter-akkauntlarının açılışı), təhlükəli vəziyyətlərdə insanların xilasedil məsi üzrə fəaliyyəti əlaqələndirmək (2008-ci ildə Mumbayda ter -ror aktı, 2011-ci ildə Domodedovo aeroportunda partlayış) müm -kündür.

Twitter - xüsusi ünsiyyət mədəniyyəti və müvafiq olaraq,

317

çünki bu halda təhkiyənin dərinliyi və qəlizliyi oxucudan asılı olur.Twitterdə də belədir, hazırlıqlı oxucu olmaq və baş verənlərinmənasından agah olmaq lazımdır, əks halda mesajların mənası vədərinliyi itir.

Hər halda tvitter istifadəçiləri özləri süni təvazökarlıq etmədən,öz qısa məktublarını ənənəvi yapon poeziyasının şeir formaları iləmüqayisə etməyi, “tvittləri” tanka (31 hecadan ibarət olan qafiyəsizbeş misralı şeirlər) və ya hokku (cəmi 17 hecadan ibarət olan üçmisralı şeirlər) kimi formaların ikinci doğuluşu hesab etməyixoşlayırlar. Axı hokku və tankalar kimi, “tvittlər” də poetik dilinsadəliyi, lakonizm və ifadə tərzinin anlaşıqlı olması ilə fərqlənir.Maraqlıdır ki, artıq Twitterin də öz romanistləri yaranmışdır. Tvittlə -rin maksimum 140 işarədən ibarət ola bilməsi onlar üçün maneədeyil. “Lowboy” romanının müəllifi Con Rey (John Wray) bu romanıiki il ərzində Twitter səhifələrində yazmışdır. Romanın əsas personajı– Vətəndaş, əsər özü isə vaxtilə Çarlz Dikkensin istifadə etdiyiseriallaşdırma üsulunun müasir versiyasıdır. “The New York Post”nəşri Con Reyin bu sözlərini sitat gətirir: “Mən belə hesab etmirəmki, formatın məhdudlaşdırılması hökmən ədəbi keyfiyyətinolmamasına gətirib çıxarmalıdır”. Tim Kollinzin Böyük Britaniyadaçapdan çıxmış “Balaca Tvitter kitabı” (Tim Collins “The Little BookOf Twitter”) bu fikri təsdiq edir (həmin kitabda dünya bədiiədəbiyyatının iri həcmli nümunələrinin hər biri ən çoxu 140 işarəvasitəsilə təsvir edilmişdir). Y.Sorokina, Y.Fedotçenko və K.Çaba -nenkonun Rusiyada çapdan çıxmış “Sosial şəbəkələrdə. Twitter – özfikrini ifadə etmək üçün 140 işarə” (Сорокина Е., Федотченко Ю.,Чабаненко К. В социальных сетях. Twitter - 140 символов само -вы ражения) adlı kitabı hər birinin uzunluğu ən çoxu 140 işarə olancümlələrdən ibarətdir, lakin bu məhdudiyyət həmin kitabın maraqlıvə sanballı olmasına heç də mane olmur.

Twitterin bu qədər geniş yayılmasının əsas sirri və ondanistifadə etməyin başlıca prinsipi ondan ibarətdir ki, əsas diqqəttexnologiyalar üzərində deyil, sosial münasibətlər üzərində cəmlənir.Bu o deməkdir ki, Facebook, VKontakte kimi klassik tipli sosialşəbəkələrdən fərqli olaraq, Twitter hərəkətsiz, “cansızdır”. Klassik

320

Twitter sosial şəbəkəsinin əsas və mühüm imkanlarından biridə “hoppanaraq” başqalarının söhbətlərinə qoşulmaq imkanıdır.Cavab mesajları (reply) konkret insanların mesajlarına “hoppan -mağa” imkan verir. Öz növbəsində, heş-teqlər informasiya axınına“hoppanmağa” və bu informasiyaya öz hissəsini daxil etməyə imkanverir. Bu mənada heş-teqlərə əks istinad kimi baxmaq olar. Bu odeməkdir ki, istinadın klassik anlamda - informasiyanın növbəti por -siyasına hoppanma kimi - mənası dəyişir. Hipermətn mədəniyyətininklassik anlamasında indiyə qədər yalnız bilavasitə istinad rastgəlinirdi. Hiperistinadın yeni növünün - əks-hiperistinadın köməyiilə heş-teq vasitəsilə özünü informasiya axınına ünvanlamaq imkanıyaranmışdır. Twitterə qədər heç bir informasiya sistemində informa -siya mübadiləsi, şəxsi istinadlar, güclü informasiya dalğalarının for -ma laşması və trendlərin ayrılması üçün belə sadə vasitələr təklifedil mirdi. Mesajların xüsusi yığcamlığı (ən çoxu 140 işarədən ibarətolması) və mətnlə işin sadə, amma güclü vasitələri Twitterin məxsusimədəni mühitini formalaşdırmışdır: mesajlar – tvitlər və şəbəkəniniştirakçıları – “tvitterlilər” - xüsusi yazı və ünsiyyət mədəniyyətidir.

Linqvist Ben Tsimmer (Ben Zimmer) göstərir ki, servis xid -mətlərinin get-gedə populyarlaşması yaradıcılıq üçün güclü məkandırvə ona “yazılı şəkildə təsir edən impuls kimi baxıla bilər”. Başqasosial şəbəkələrdə bloqların və ya mesajların mətnlərindən fərqliolaraq, Twitterdə mesajı maksimum yığcam ifadə etmək lazımdır,bunun sayəsində mesajlar bir növ aforizm mənası kəsb edirlər.

Twitterdə iş vərdişləri mürəkkəb vərdişlərin əksəriyyətindənheç nə ilə fərqlənmir – bunun üçün bilik, təcrübə və nəhayət, birqədər sövq-təbii sezmə qabiliyyəti tələb olunur. Twitterin həyatındadolğun iştirak etmək üçün erudisiyalı insan və Web 2.0 dövründəİnternet şəbəkəsinin bacarıqlı istifadəçisi olmaq lazımdır. 140simvolun daşıdığı məna yükü mesajda şifrlənmiş eyhamlı işarələrin,istinadların və xatırlatmaların miqdarına görə yaranır. Bu mənadaUmberto Ekonun “Qızılgülün adı” kitabı yaxşı nümunə sayıla bilər.Bu kitab, demək olar ki, tamamilə başqa klassik ədəbi əsərlərəistinadlardan və sitatlardan ibarətdir. Belə kitabları oxumaq - xüsusibacarıqdır, əgər bu bacarıq yoxdursa, belə kitabları oxumağa dəyməz,

319

həmin şeydən istifadə etmək üçün yox, onun necə işlədiyini anlamaqüçün lazımdır. Marketoloq-filtrlərin işinin analitik hissəsi Twittermesajlarının məna və əlaqələrinin hakinqi ilə, həmçinin Twitterdəişin yeni metodikalarının və üsullarının hazırlanması ilə bağlıdır.Marketoloq-filtrlər retvitlər (RT) və şərhlər vasitəsilə ilk baxışdaparadoksal asılılıqları aşkar etməklə, informasiya dalğasının pikindəyeni biliklər yaramasına kömək edir, qarşılıqlı asılılıqlar axtarır, ilkbaxışda əlaqəsiz mesajları bir-birinə ilə əlaqələndirir, tematikmüzakirələr (trendlər, süjetlər) arasında linklər (körpülər) salırlar.

2. Fanatiklər əsl vaizlərdir. Vətəndaş marketoloqlar qismindəonların rolu brendin, məhsulun, təşkilatın və ya ayrıca bir insanıngündəlik və həftəlik irəliləməsinə aid məlumatları filtrasiya və təhliletmək, sonra isə onu qiymətləndirməkdən ibarətdir. Faktiki olaraq,onlar – könüllü-müəllimlərdir.

Fanatiklərin xarakterləri də idman məşqçilərinin xarakterlərikimi müxtəlif ola bilər: onların arasında çox təmkinli adamlar da olur,hədsiz çılğın temperamentlilər də. Onları bir istək birləşdirir: onlarınkomandası qalib gəlsin. Onlar diskussiyanın istənilən mərhələsindəbir ideya və ya tədbir təklif edərək müzakirəyə qoşula, öz təklifihaqqında ictimaiyyətin fikrini öyrənə bilərlər.

Açıq arxitektura kollektiv biliyin şəffaf formasını yaradır.İctimai KİV-lərin çoxunun ayrılmaz tərkib hissəsi olan çatdırmamexanizmi biliyin yayılmasını sürətləndirir. Bu halda qərarlar praktikolaraq bir anda qəbul edilə bilər, bu isə yaranmış vəziyyətə çevikşəkildə münasibət bildirməyə gətirib çıxarır.

Fanatiklərin əsas motivasiyası ondan ibarətdir ki, onlar sonnəticəyə töhfə vermək istəyir, bunun üçün vaxtlarını və səyləriniəsirgəmədən çətinliklərə sinə gərirlər. Hətta onlara qulaq asmasalarda, onlar son nəticəyə töhfə verirlər.

3. Funksionerlər - cəmiyyətləri yaradanlardır. Onların vətəndaşmarketinqinin əsas aləti - veb-bülleten, elanlar lövhəsi və cəmiyyətüçün proqram təminatıdır. Onlar - on-layn şəhərlərinin merləridir. Buşəhərlərdən bəziləri əhalisinin sayına görə meqapolisə yaxınlaşır.Cəmiyyətlər dəstək qrupları kimi və ya bəzi fanatları başqa fanatlarlabirləşdirmək üçün yaradılır.

322

sosial şəbəkədə hərəkət bütünlüklə dayandıqda belə, müəyyən yad -daş, sosial şəbəkənin mövcud olduğu müddətdə yığılmış material qa -la caq. Belə sosial şəbəkələr dayanacaq, amma ölməyəcək. O özfunksiyalarını yerinə yetirməyi dayandıracaq, amma onun mənasıitməyəcək. Twitter isə, əksinə, yalnız burada və indi mövcuddur.Twitter dayandığı gün onun mövcudluğunun da mənası itəcək, həm -çinin onda bütün yığılmış informasiya da ən qısa vaxtda öz mənasınıitirəcək. Twitter burada və indi həyata keçirilən sosial münasibətlərinmodelini əks etdirir. Məhz bu səbəbdən Twitter çox insanlarınhəyatının gündəlik hissəsi kimi qalır, Facebook və VKontakte kimişəbəkələr isə daha çox keçmişin salnamələrinə çevrilir (Facebook-un axırıncı yenilənməsi buna sübutdur: indi Facebook istifadəçininbugünkü həyatının əksi formasında deyil, onun həyatının xronolo -giyası formasında qurulmuşdur).

Hazırda Twitter təkcə insanlar üçün ünsiyyət vasitəsi deyil,həm də bu və ya digər hadisə haqqında informasiyanı, mətn, təsvirlərvə hətta video-materiallar da daxil olmaqla, operativ dərc etməkimkanı sayəsində “vətəndaş jurnalistikası” alətidir.

Vətəndaş marketoloqları tipik vətəndaşlar və ya cəmiyyətintipik üzvləri deyildir. Onları idarə edən qüvvə - yaradıcılıq eşqi vəöz borcunu dərk etmək hisslədidir (mənim fikrimcə, əsl vətəndaşlıqda elə bundan ibarətdir).

Vətəndaş marketoloqlarının tipologiyası:1. Filtrlər - məlumatı insan kanalları üzrə ötürən adamlardır.

Onlar ənənəvi KİV-lərdən, bloqqerlərin “cəfəng” söhbətlərindən, baş -qa internet-mənbələrdən informasiya toplayır, sonra isə bu məlu mat -lar əsasında qısa əhvalatların və icmalların gündəlik buraxılışlarınıyaradırlar. Filtrlərin əksəriyyəti ənənəvi xəbər kanallarının “obyek -tivliyinə” riayət etməyə çalışır, amma bəziləri analizə meyllidir. Birqayda olaraq, filtrlər heç kəslə qarşıdurmaya meyl etmir, heç kəsi“sancmırlar”, nadir hallarda jurnalist işi ilə məşğul olurlar.

Şirkətlərlə cəmiyyət arasında münasibətlərdə bir növeksperiment keçirilir. Filtrin fəaliyyəti müəyyən biznes monitorinqkeçirən analitikin işini xatırladır. Bu, haker metaforasının əsasınıtəşkil edir: onlar bir şeyi hissələrə parçalayır, sökürlər, lakin bu onlara

321

distribyutor, həm də sindikator (birləşməyə imkan yaradan insanlar)qismində çıxış edirlər. Onlar ənənəvi mediastrukturlarda baş verəndəyişiklikləri sürətləndirir, demokratik əməkdaşlığın yeni formalarınıyaradırlar. Vətəndaş marketoloqları öz qeyri-adi təşkilatçılıq qabiliy -yət lərinin əhəmiyyətini başa düşürlər, onlar bilirlər ki, deyilən söz lə -rin əhəmiyyəti həmin sözlərin harada və kim tərəfindən deyilmişolma sının əhəmiyyətindən heç də az deyildir. Buna görə də onlar özistəkləri və demokratik prinsiplər barədə səmimi və birbaşa söhbətedirlər. İnsanların niyyətləri səmimi olanda başqaları onları elçi kimiqəbul edir.

İnsanlardan başqalarının namələrinin çatdırılması üçün istifadəetmək məqsədi güdən peşəkar marketoloqlarla vətəndaş marketoloq -lar arasında mühüm fərq bundan ibarətdir ki, vətəndaş marketoloqlarçapar deyil, elçi olmağa qabildirlər. Bloqda tez-tez qeydlər edilməsivə auditoriya ilə dinamik ünsiyyət sayəsində onlar fəal qüvvəyəçevrilirlər. Vətəndaş marketoloqların fəaliyyət üsulu və platforması“iştirak” sözünün ən geniş mənasında iştirak etməkdən ibarətdir.Ürəkdən gələn, səmimi müraciətlər təsirli olur.

Vətəndaş marketoloqlar auditoriyasının nüfuzlu olması üçünonun hökmən böyük olması vacib deyil. Vətəndaş marketoloqlarınfəaliyyətinin tədqiqatı 1% empirik qaydanı aşkar etməyə imkan verdi.Demokratikləşdirilmiş forumların ziyarətçilərinin ümumi sayındantəxminən 1%-i həmin forumların məzmununa töhfə verir. Ziyarət -çilərin təxminən 10%-i ziyarətçi forumlara kənardan daxil edilmişməzmunla qarşılıqlı təsirdədirlər. Qarşılıqlı təsir şərhlər yazılması vəya səsvermə şəklində ola bilər. Bir faiz qaydası mütləq mənadaşımasa da, rəhbər prinsipdir.

Elmdə “qüvvət qanunu” adlanan müddəa ilə izah edilə biləcəkbu qayda yüksək konsentrasiyaya malik olan bir sıra hadisələrin:sözlərin istifadə edilməsi tezlikləri, mədəniyyətlərin əksəriyyətindəadların yaranması, kitabların və biletlərin satışı, zəlzələlərin miqyasıkimi məsələlərin izah edilməsi üçün tətbiq olunur Qüvvət qanunları.trafikin çox hissəsinin hansı səbəbdən az miqdarda saytlar vasitəsiləyaranmasını da izah edir. Qüvvət qanunu ilə aşkar edilən ümumiprinsip bloqosferaya da aiddir. Həmin prinsipin mahiyyəti bundan

324

Cəmiyyətin imtiyazlı üzvlərinin sorğularını təmin etmək vəonu həmin cəmiyyətə zərər vura biləcək insanlardan qorumaqlazımdır.

4. Atəşfəşanlar - birdəfəlik vasitələrdən istifadə edən vətəndaşmarketerlər. Onlar heç də həmişə uzunömürlü olmur. Onları yara -danlar başqa məsələlərlə məşğul olmağa başlayırlar.

Atəşfəşanlar ictimai KİV məkanında həvəskar səviyyəliəsərlərin üç prinsipini nümayiş etdirirlər:

1) memlər, hətta latent şəkildə də, şəbəkədə qeyri-müəyyənmüddət yaşaya bilərlər;

2) ictimai KİV şəbəkələri memlərin yayılmasını sürətləndirir;3) insanlar nəyi maraqlı hesab edirlərsə, onu təqlid etməyi

xoşlayırlar.Atəşfəşanlar çox tez yox ola bilər, amma mədəniyyətin və ya

biznesin müəyyən sektoruna əhəmiyyətli təsiri göstərməyə baca -rıqlıdır.

İctimai KİV-lər informasiyanın ötürülməsini və əlaqələrintənzimlənməsini asanlaşdırır. Fərdi nəşrlərin gələcəyi insanlarınbilikləri birləşdirmək arzusuna və prosesin sadəliyinə əsaslanır.Həvəskarlar səviyyəsində mədəniyyət elm aləmində atılmış addımlarıtəkrarlayır, əvvəllər aylarla vaxt sərf edilən məsələləri indi cəmi birneçə günə və ya bir neçə saata həll edir.

Vətəndaş marketoloqların fəaliyyəti özünüifadə azadlığı kimidemokratik prinsipi əks etdirir. Vətəndaş marketoloqların işinin üçümumi xüsusiyyətini qeyd etmək olar:

1. Özünüifadə. Vətəndaş marketoloqların mülkiyyəti onlarınfikri və ya jurnalist işi, hədəfləri isə, peşəkar jurnalistikada olduğukimi, informasiya vermək, əyləncə və təhlildən ibarətdir.

2. Həvəskar statusu. Bir qayda olaraq, vətəndaş marketoloqları- könüllülərdir. Onlar öz motivləri gizlətmir və həvəskar bloqosferinüzvüdürlər.

3. Vətəndaş marketoloqların fəaliyyəti pulsuzdur. Onlarınhədəfi öz maraqlarının predmetini təkmilləşdirmək, işləri -cəmiyyətin xeyrinə töhfə verməkdir.

Vətəndaş marketoloqları eyni zamanda həm naşir, həm

323

yetirir. Əsərin yetərincə emosiya doğurması üçün kim cavabdehdir,oxucu ilə müəllif arasında optimal tarazlıq necə olmalıdır? İndi buməsələlər anlaşılmaz qalır, bu suallara birmənalı cavab vermək olmur.

2. Hekayənin müəllif tərəfindən idarə olunan ölçüləri, Leqokonstruktor oyununda olduğu kimi çox müxtəlif üsullarla birləşdiriləbiləcək ən çoxu 140 işarəyə qədər azalır.

3. İnteraktiv belletristika haqqında nöqteyi-nəzəri dəyişdirməklazımdır. Ona təhkiyələr dəsti kimi deyil, bütöv təhkiyələr dünyasıkimi baxmaq lazımdır. Müəllif elə dünya yaratmalıdır ki, həmindünyada oxucu fəaliyyət göstərə bilər. Narrativ məkan özüinterpretasiyalar generasiya edilməsi üçün maşın funksiyasını,həyəcan generatoru funksiyasını yerinə yetirir.

İnteraktiv belletristika da, poeziya kimi, ritm və məzmununqarşılıqlı təsirindən istifadə etməlidir. Bütün bunların məcmusu eləTvitter deməkdir.

Ədəbiyyat:

1. Андерсон К. Длинный хвост. Новая модель ведениябизнеса. М., СПб, 2008

2.МакКонелл Б. Хуба Д. Эпидемия контента. Маркетингв социальных сетях и блогосфере. М., СПб, 2008

3. Бард А., Зодерквист Я. Nетократия. Новая правящаяэлита и жизнь после капитализма. СПб, 2004

4. Сорокина Е., Федотченко Ю. , Чабаненко К. Всоциальных сетях. Twitter - 140 символов самовыражения”. СПб,2011

5. Вебер Л. Эффективный маркетинг в Интернете.Социальные сети, блоги, Twitter и другие инструментыпродвижения в сети. М., 2011

326

ibarətdir: yeni, xoşbəxt sosial sistem yaranır, onun xoşbəxtliyielitanın hakimiyyətindən və mövcud sistemlərin tayfabazlığındanazad olmasındadır. Yeni sistem genişləndikcə şkala problemi yaranır.Hər hansı danışıqlarda heç də hər kəs iştirak edə bilmir və heç də hərkəsin sözü eşidilmir. Daxili əlaqəsi başqa qrupların daxiliəlaqələrindən daha sıx olan əsas qruplar seçilir. Müxtəliflik və seçimazadlığı qeyri-bərabərliyə səbəb olur. Müxtəliflik nə qədər çox olsa,qeyri-bərabərlik bir o qədər kəskinləşir.

Qüvvət qanunlarına görə, istənilən oyun meydanında təsirlərinbölgüsü qeyri-müntəzəmdir. İştirakçıların əksəriyyəti müşahidəçikimi qalacaqdır, hərçənd onlar potensial kontent yaradanlar kimioyun meydanına meyl edirlər. Lakin qüvvət qanunları və bir faizqaydası qeyri-bərabərliyi norma kimi müəyyən edir. Bir faizə daxilolanlar başqaların hərəkətə gətirməyə kömək edirlər. Bir faiz qaydasıkontent yaradanların sayının təqribi hesablanması qaydasıdır. Birfaizə daxil olanlar adətən yaxşı təhsil almış, öz işinə ürəkdən bağlıolan, qabaqcıl texnologiyalarla işləməyə meylli insanlardır. Onlarsanki mədəniyyətin bir kənarında dayanaraq, yaxşı və düzgün hesabetdikləri işə, hətta buna görə haqq ödənməsə belə, öz töhfələriniverirlər. Bu insanlar gələcəyə sərmayə qoyur, qarşılıqlı təsir toxumusəpirlər. Onlar tamamilə özünəyetərli və ən vacibi - könüllüdürlər.Buna baxmayaraq, onlar öz işinə hədsiz çox vaxt və qüvvə sərfedirlər.

Beləliklə, müasir bloq — bir növ replika və ya aforizmdir. Okomiksi, yəni şəkilli kitabçanı xatırladır və belletristikanın xüsusi birnövünə - qarşılıqlı təsiri nəzərdə tutan belletristikalar janrına aiddir.

Qarşılıqlı təsiri nəzərdə tutan belletristika elə bədii əsərlərədeyilir ki, onların müəllifinin nəzərində oxucunun güman edilənhərəkətləri estetik həyəcanın ayrılmaz hissəsi olmaqla, həmin əsərdətəsvir edilən hadisələrin gedişatına təsir göstərir. Oxucu artıq,sabitləşmiş əsərin şərhçisi daha deyil, hadisələrin gedişatına təsiretmək və onu dəyişdirmək imkanına malikdir. Buradan bir-biri iləqarşılıqlı əlaqəli üç problem yaranır:

1. Oxucu ilə müəllif arasında tarazlıq pozulur, çünki ənənəyəgörə müəllifin üzərinə düşən bəzi funksiyaları bu halda oxucu yerinə

325

328

Müəlli flər haqqında arayış

1.Lısoçenko Maksim Nikolayeviç — M.V. Lomonosovadına Şimal Arktik Federal Universitetinin təhsil prosesinintəşkilatı-metodik təminatı idarəsinin informasiya-metodikmərkəzinin direktoru.

2.Opyonkov Mixail Yuryevic — fəlsəfə elmləri doktoru,professor, YUNESKO-nun “İnformasiya hamı üçün” ProqramınınRusiya Federasiyasında eksperti.

327

ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ВЕБ-САЙТОВ ПО КУЛЬТУРЕ С ПОЛЬЗОВАТЕЛЕМРекомендации

Баку - 2012

ББК – 71+32.81В – 40

Под редакцией рабочей группы проекта MINERVA EC

“Качество, доступность и удобство работы”

Перевод: Е. Малявская, О.Габалали

Редакторы перевода: Н. Браккер, Л. Куйбышев, Л.Мамедова

ISBN 978-9952-21-071-2

© 2008 MINERVA EC Project© 2010 Центр ПИК© 2012 Министерство культуры и туризма

Оглавление

Обращение.....................................................................335

Предисловие к русскому и азербайджанскомуизданиям.........................................................................340

Предисловие ..................................................................342

Введение ........................................................................344

1.Пользователи и информационные ресурсы покультуре в Сети: современное состояние ..................350

1.1 Пользователи и услуги веб-приложений по культуре:веб-сайты и порталы ..............................................................350

1.1.1 Библиотеки ................................................................3581.1.2 Музеи ..........................................................................3621.1.3 Архивы........................................................................3691.1.4 Временные мероприятия ..........................................3711.1.5 Научные и образовательные службы ......................3721.1.6 Порталы по культуре ................................................3731.1.7 Порталы по культурному туризму ..........................3761.1.8. ПРИЛОЖЕНИЕ - Примеры передового опыта......378

1.2 Современные тенденции в области сетевых услуг:Веб 2.0-3.0. ..............................................................................419

1.2.1 Блоги ..........................................................................4221.2.2 Вики ............................................................................4241.2.3 Контент в подкасте ....................................................4301.2.4 Микроконтент: коллективное пользование,книжные закладки и социальные теги..............................4341.2.5 Сайты социальных сетей ..........................................4481.2.6 Многопользовательская виртуальная среда(MUVEs) ..............................................................................4501.2.7 Заключение ................................................................4521.2.8 ПРИЛОЖЕНИЕ – Примеры передового опыта ......458

331

2. Поиск своего пути ....................................................4752.1.1 Архивы (см. также 1.1.3) ..........................................4762.1.2 Библиотеки (см. также 1.1.1) ....................................4762.1.3 Музеи (см. также 1.1.2) ............................................4772.1.4 Недвижимое культурное наследие ..........................4772.1.5 Временные мероприятия (см. также 1.1.4)..............4782.1.6 Руководящие органы ................................................4782.1.7 Центры исследования и обучения. Школа(см. также 1.1.5) ..................................................................4792.1.8 Цифровые проекты по культуре ..............................479

2.2 Типы веб-приложений. Какой тип веб-приложения япланирую создать? ..................................................................480

2.2.1 Веб-сайты (см. также 1.1) ........................................4802.2.2 Веб-приложения ........................................................4812.2.3 Форумы ......................................................................4812.2.4 Блоги ..........................................................................4822.2.5 Вики ............................................................................4822.2.6 Веб-порталы (см. также стр. 15 и 1.1.6) ..................4822.2.7 Системы управления базами данных ......................4822.2.8 Веб-сервисы ..............................................................4832.2.9 Онлайновые социальные сети ..................................4832.2.10 Веб-игры ..................................................................4832.2.11 MUVEs ......................................................................483

2.3 Стадии реализации веб-приложений. Когда наступаетсамый подходящий..................................................................484

2.3.1 Планирование веб-сайта** ......................................4842.3.2 Дизайн веб-сайта** ..................................................4852.3.3 Отбор контента** ......................................................4852.3.4 Процесс оцифровки и сбор цифрового контента* ..4862.3.5 Хранение цифровых эталонов*................................4862.3.6 Создание и сбор метаданных**................................4862.3.7 Внедрение веб-сайта и тест прототипа**................4872.3.8 Выпуск в онлайновый режим* ................................4872.3.9 Текущее обслуживание** ........................................487

332

2.4 Пользователи и использование. Что такое «веб-пользователь»? Это один человек или что-то другое? ........488

2.4.1 Веб-пользователь: современные определения итенденции ............................................................................4882.4.2 Веб-пользователь - кто он? ......................................4942.4.3 Системы, адаптирующие свое поведение подпользователей......................................................................510

2.5 Интерактивные услуги и услуги для пользователей ....5162.5.1 Интерактивные коммуникационные услуги припосредничестве информационного провайдера ..............5162.5.2 Интерактивные услуги по обучению ......................5242.5.3 Виртуальные интерактивные туры ..........................5252.5.4 Коммерческие интерактивные услуги ....................5272.5.5 Интерактивные формы..............................................5292.5.6 Услуги для пользователей ........................................5292.5.7 MUVEs (см. также 1.2.6) ..........................................539

2.6. Статистическая оценка сетевой аудитории ..................5402.6.1 Оценка цензовых данных: веб-аналитика ..............5432.6.2 Оценка, ориентированная на выборку илипользователей......................................................................5442.6.3 Метрика аудитории....................................................5522.6.4 Анализ log-файлов ....................................................5562.6.5 Конфиденциальность сообщений ............................558

2.7 Пользователи в глобальном мире:вопросы многоязычия ............................................................560

2.7.1 Пример исследования: проект MultiMatch..............564

3. Инструменты для практического применения ......5673.1 Анкета самооценки для проектированиявеб-приложения, ориентированного на пользователей ......5673.2 Форма обратной связи для веб-сайтов и порталов ........578

4. Значение метаданных ..............................................5904.1 Зачем использовать метаданные для описаниявеб-сайтов? ..............................................................................590

333

4.2 Преимущества использования метаданных ..................5924.3 Стандарт Дублинского ядра ............................................5944.4 Другой способ представления ресурсов:агрегирование и RSS ..............................................................600

4.4.1 FeedReader ..................................................................6014.5 На пути к семантической интеграции ............................602

4.5.1 Семантическая паутина ............................................6044.5.2 Модель данных RDF..................................................6084.5.3 Язык описания словарей для RDF или RDF

Schema (RDFS) ....................................................................6104.5.4 Представление тезаурусов в RDF: SKOS ................6114.5.5 Язык веб-онтологий (OWL) ......................................6124.5.6 Семантика для культурного наследия:концептуальная референтная модель CIDOC ..................614

Приложение ..................................................................617

334

Уважаемые пользователи сетевых ресурсов!

Любой культурный проект, реализуемый в Интернете, от-сылает к определенного рода ценностям. Взять на себя ответ-ственность за образ своей страны, своего места, которыйформируется в разных концах света — одна из культурныхзадач. Интернет располагает огромным запасом инструментовдля ее решения. Страна, являющаяся источником стратегическихкультурных идей, использует каждую возможность для передачисвоего уникального ценностного послания. Национальныйбренд и есть не что иное, как стратегическая культурная идея,идея, за которой стоит единый замысел. Величие страны опре-деляется не величиной ее территории, не ее природными ре-сурсами, не ее богатствами, а живой культурой ее народа,которую страна готова представить. В этом плане культура ста-новится неисчерпаемым ресурсом ХХI века. Так утверждаетсянаша национальная идентичность в условиях глобализма, такмы не позволяем себе раствориться в потоке информации.

И в этом состоит наша философия азербайджанизма, кото-рую мы развиваем и обогащаем. Своей культурой, национально-культурными ценностями мы не поступимся! Сегодня речь идето сохранении национально-культурной самобытности и пере-дачи ее будущим поколениям.

Ценностные послания воплощают в себе подлинную само-бытность языка и высвобождают ресурсы отечественной куль-туры, способной выразить себя как в «медленном времени»традиционной книжности, так и в «быстром времени» совре-менного коммуникативного потока.

Поощрять многообразие - значит стимулировать творче-ский потенциал формирующегося общества знаний.

Сегодня речь должна идти о ценностно наполненном Ин-тернете. Гуманитарное мышление с недоверием относится к ин-формационным сетям, которые воспринимаются как проявление

335

культурной агрессии, нечто, грозящее потерей идентичностиили, по крайней мере, глубины восприятия мира. Действительно,Интернет способен быть питательной средой поверхностныхтолков. Но сердцевина Интернета задаётся не концентрацией об-щественного внимания и «популярностью» ресурсов, а соответ-ствием крупнейшим культурным задачам и их предвосхище-нием, работой на опережение.

Поощрять многообразие - значит стимулировать творчес -кий потенциал формирующегося общества знаний.

Каждая страна, каждое общество должны осознать богат-ство знаний и способностей, которыми уже располагают, сцелью их эффективного использования.

Уважаемые коллеги!

Мы живем в поворотный момент истории мира инфор -мации. С одной стороны мы «утонули» в ней, а с другой мывидим, что предоставление информации в любом месте любомучеловеку стало проще. Что же способствует этому? В первуюочередь – это технологии, которые стали известны многим подназванием «Веб 2.0».

«Двунольная» система распространилась на разные пред-метные области. Многие уже столкнулись с такими понятиямикак «Библиотека 2.0», «Наука 2.0», « Образование 2.0» и т.д. Чтоже стоит за этим? Какой смысл заложен в определение этих тех-нологий и почему мы рассматриваем это явление как «револю-ционное» или «инновационное»? Может ли культурноенаследие, которое также включено в процессы интерактивностии интегральности стать той мощной средой для создания устой-чивых и востребованных интернет- ресурсов в эпоху «веб-поко-ления»?

Говоря о «Веб 2.0» в первую очередь нужно отметить, чторечь идет об онлайновых приложениях и технических средствах,

336

которые позволили взаимодействовать людям на совершенноином качественном уровне, используя при этом Интернет как ос-новной технологический инструмент. Проще говоря, Мир 2.0 –это подвижная среда формата и функций, состоящая из богатогоконтента и его создателей.

Эта новая коммуникативная среда аккумулирует различныетехнические средства Веб 2.0: блоги, вики, сервисы социальногообмена, социальные сети, RSS-каналы и многое другое.

Человек XXI века уже не мыслим без персональных ком-пьютеров, сотовых телефонов и других устройств, в основе ко-торых активно используются технологии Веб 2.0.

Эти технологии и сервисы дают пользователям возмож-ность находиться в непрерывном процессе социальных комму-никаций. Благодаря им человечество поистине становитсяединым, минует информационные барьеры и границы.

Культурное наследие человечества, рассредоточенное поразличным точкам и объектам, с помощью указанных техноло-гий сможет во всем своем величии и объеме предстать в сете-вом пространстве Интернета для осуществления той миссии,которая так необходима сегодня – открывать новые знания, не-сущие свет, добро и надежду в сердца людей!

Технологии Веб 2.0. являются уже не просто технологиями,а мировоззрением в исполнении этой миссии.

Если также речь идет о Web 2.0, мире социальных сетей, токультурные представительства должны иметь связь с наиболеепопулярными из них - Twitter, Facebook, Google+. Необходимытакже группы блоггеров-активистов, способных продвинуть на-циональный бренд. Сами пользователи в этом случае подскажут,что необходимо ресурсу для его успешного функционирования.

Послания влиятельны тогда, когда они искренни и непод-дельны. Большое значение для создания сайта сообщества имеетпредварительное создание ключевой группы волонтеров, внося-щих свой вклад в контент: привлечь внимание, удержать инте-

337

рес, вызвать желание и побудить к действию.Эти волонтеры призваны неустанно трудиться над делом

продвижения национальной культуры. Должны быть задейство-ваны мобильные технологии, возможности мобильных сетей стем, чтобы передавать культурные события, живую культурусвоего народа. Блоггеры-волонтеры должны стать «мобильнымирепортерами культуры».

Чем выше мобильность Интернета или чем больше пользо-вателей широкополосных сетей, тем больше гражданских мар-кетологов, создающих уникальный контент.

Абульфас Караев,министр культуры и туризма

Азербайджанской Республики

338

Предисловие к русскому и азербайджанскомуизданиям

Европейская сеть MINERVA, созданная для координации дея- тельности по оцифровке культурного наследия, функцио нируетс 2002 года. Министерство культуры Российской Федера ции ак-тивно участвует в этой работе с 2003 года. Министерство куль-туры и туризма Азербайджанской Республики также подклю- чилось к этой деятельности.

В 2006 году было переведено на русский язык и издано руко-водство «Принципы качества веб-сайтов по культуре»1, в Пре-дисловии к которому подробно описана политика, прог раммы ипроекты Европейского Союза в области оцифровки культурногои научного наследия и результаты деятельности проектов MIN-

ERVA, MINERVA PLUS и MINERVA EC.Эта же книга была пе-реведена и издана на азербайджанском языке. Центр попроблемам информатизации сферы культуры (Центр ПИК) по-стоянно поддерживает и пополняет интернет-сайт2, на которомотражается многообразная деятельность Европейской Комиссии,связанная с оцифровкой культурного наследия.

В продолжение этой работы было переведено на русский и азер-байджанские языки и подготовлено к изданию еще одно посо-бие, разработанное участниками сети MINERVA и посвя щенноепроблемам создания высококачественных веб-предста вительствучреждений и организаций культуры, а именно «Взаимодей-ствие веб-сайтов по культуре с пользова телем. Рекомен - дации»3,кото рое мы и хотим представить российским и азербайджан-скими специалистам.

339

1 http://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdf 2 www.minervaplus.ru 3 Оригинал на английском языке см.

http://www.minervaeurope.org/publications/handbookwebusers.htm

Кто он, пользователь Интернет-ресурсов по культуре? Какие унего интересы и потребности? Что надо сделать, чтобы наиболееполно удовлетворить потребности пользователя? Как привлечьмолодежь к сайтам и порталам по культуре и через них стиму-лировать посещение реальных библиотек, музеев, архи вов? Наэти вопросы можно найти ответы в этой публикации.

Особую ценность пособия составляют многочисленные приме -ры практического использования современных Интернет-техно-логий на сайтах и порталах по культуре. Редактируя это издание,мы дополнили его комментариями и ссылками на российскиеисследования и положительный опыт в российском сегментевсемирной сети.

Для разъяснения новых терминов и понятий мы, вслед за авто-рами пособия, приводим ссылки на статьи русскоязычной Ви-кипедии, отдавая себе отчет в том, что это «народная эн цик ло -пе дия», материалы которой постоянно редактируются и попол-няются. Мы считаем, что информация Википедии, относящаясяк Интернет-технологиям и услугам, достаточно достоверна.

Пособие было разработано партнерами проекта MINERVA EC в2008 году. В процессе редактирования мы проверили все приве -денные в нем ссылки на Интернет-ресурсы. Можно констати -ровать, что за прошедшие полтора года примерно третьИнтернет-страниц стала недоступной. Некоторые ставшие не-доступными материалы и сайты удалось разыскать и ссылки об-новить, но многие ссылки уже не актуальны. Это говорит о том,что организации культуры, положительный опыт которых вы-соко оценен авторами пособия, регулярно пересматривают и мо-дернизируют свои Интернет-представительства. Второй важныйвывод касается проблемы устойчивости иденти фикаторов, ко-торая сейчас считается во всем мире чрезвычайно важной. Чтонеобходимо предпринять, чтобы уникальные идентификаторы

340

Интернет-ресурсов (URI) оставались неизмен ными достаточнодлительное время, и как их актуализировать в случае измене-ния? Эта проблема имеет прямое отношение к обеспечению дол-говременного доступа к цифровой информа ции, и ее решениюпосвящаются многочисленные исследования.

Мы надеемся, что это пособие поможет специалистам биб лио-тек, музеев, архивов, другим работникам культуры расши ритьсвои представления о современном уровне Интер нет- техно -логий и услуг, пересмотреть уже созданные ими сайты и пор-талы и, возможно, принять решение о необходимостимодер ни зации своих веб-представительств. Те учреждения и ор-ганизации культуры, которые еще не представлены в Интер нете,найдут здесь рекомендации и инструменты, которые помогут имприступить к проектированию современного сайта, ориентиро-ван ного на пользователя и отвечающего его потребностям.

Н.В. Браккер, главный специалист

Л.А. Куйбышев,генеральный директор

Центра по проблемам информатизации сферы культурыЛ.А.Мамедова,

зав.сектором библиотек Министерства культуры и туризмаАзербайджанской Республики

341

Предисловие

“Потребности пользователей” - это то, что составляет основуподхода к вопросам качества и доступности веб-сайтов по куль-туре, принятого проектом MINERVA. “Потребности пользовате-лей” - это то, что является главным ориентиром для сериипубликаций, которые ставят пользователей во главу угла.

Начиная с 2002 года, после продолжительного периода анализаи исследований, инициированных и проведенных специалис -тами из разных стран Европы и представляющих все типы ор-ганизаций по культуре, проект MINERVA начал выпускать сериипособий, руководств и рекомендаций.

Все эти публикации служили общей цели: помочь учреждениямкультуры в создании высококачественных и доступных веб-сай-тов, способных эффективно представлять европейское культур-ное наследие и отражать его качество и уровень. Этой целислужили и Руководство “Качество веб-сайтов по культуре: по-вышение качества для граждан”4, и Пособие «Принципы каче-ства веб-сайтов по культуре»5, которое является допол нением квышеуказанному Руководству.

Прототип веб-сайта по культуре “Музей и Сеть”6 был создан сучетом рекомендаций первых учебных пособий проекта MIN-ERVA. Для организаций по культуре этот прототип стал еще

342

4 «Handbook for quality in cultural websites: improving quality for citizens»,2003. См. онлайн публикацию на английском языке http://www.minervae-urope.org/publications/qualitycriteria.htm. Прим. редактора

5 «Principles for quality of a cultural web application». Это пособие было из-дано на русском языке в 2006 году. См. онлайн публикацию http://www.mi-nervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdf. Прим. редактора

6 "Museo&Web". См. на английском, французском и итальяноском языкахhttp://www.minervaeurope.org/structure/workinggroups/userneeds/prototipo/museoweb_e.html. Прим. редактора

одним рабочим инструментом, иллюстрирующим применениевышеуказанного Руководства - и в отношении дизайна, и приразработке контента веб-сайта.

Следующий этап, осуществляемый в рамках нового проектаMINERVA EC, представлен данным пособием. Он посвящён от-ношениям между пользователями и сетевыми приложениями,связанными с появлением в последние годы новых технологи -ческих разработок и новых онлайновых моделей. Это пособиеносит практический характер, и основное внимание в нём уде-ляется взаимодействию веб-приложений с пользователями. Онотакже исследует последние тенденции в области Интернета, ко-торые в значительной степени ориентированы на коллективнуюфункциональность, взаимодействие с пользова телями, социаль-ные сети и коллективный доступ, развитие Веб 2.0 и новые воз-можности Веб 3.0.

Представляя данное пособие, я хотела бы выразить благо -дарность всем, кто принимал участие в работе над проектомMINERVA, авторам текстов и многим коллегам, которые обога-тили наши дискуссии своими идеями, комментариями и пред ло-же ниями.

Росселла Каффо,координатор проекта MINERVA EC

343

Введение

Начнем с 3-х постулатов, положенных в основу данного посо-бия и неоднократно подтвержденных предыдущими проектамиMINERVA:

● качество цифрового проекта по культуре зависит от реше -ний, принимаемых на ранних стадиях разработки проекта;

● большая часть цифровых проектов по культуре должнабыть доступна самым широким слоям населения. В выво-дах Лундского совещания экспертов 2001 г. говорится, чтоодним из основных препятствий для этого является “от-сутствие простых, единых форм доступа для граждан”7, ауже 2 года спустя в Парме оцифровка была признана жиз- ненно важным шагом на пути предоставления “гражданамоблегченный доступ к наследию, должна усилить инфор-мационную поддержку образования и туризма”8;

● в целях максимального удовлетворения потребностейпользователей и для предоставления пользователю про-стых в использовании онлайновых услуг цифровые при-ложения по культуре должны быть ориентированы напользователя с момента своего зарождения.

С первых шагов работы по обеспечению качества сетевых ре-сурсов в рамках проекта MINERVA стало понятно, что все триперечисленные выше задачи направлены на решение одногоключевого вопроса: обеспечения взаимодействия с пользова-телями и удовлетворения их потребностей.

На первом этапе работ по проекту MINERVA мы сосредоточилисвое внимание на распространении передового опыта и на раз-

344

7 «Лундские принципы», 2001 г. См. на русском языке http://www.minervaplus.ru/docums/l_prncp.htm. Прим. редактора

8 «Пармская хартия», 2003 г. См. на русском языкеhttp://www.minervaplus.ru/docums/parm_h.htm. Прим. редактора

работке для организаций по культуре основных рекомендацийпо использованию Веба как нового средства коммуникации ивзаимодействия. Мы предложили не отделять работу над веб-сайтами от основной деятельности организаций по культуре, об-легчать решение технических вопросов с помощью стандартныхсловарей и общепризнанных правил; мы также предложили вос-принимать вопрос качества как непрерывное взаимодействиеконтента по культуре и его использования и не рассматриватьвопрос качества в статике.

На втором этапе проекта (MINERVA Plus) мы объединили во-просы, связанные с качеством веб-сайтов, вывели 10 главныхпринципов9 и предложили ряд инструментов для их интерпре-тации и применения. Мы осознавали, что уделяем пока недо-статочно внимания жизненно важному фактору качествавеб-сайтов по культуре - их пользователям.

Мы сформулировали, но оставили без удовлетворительного от-вета следующие вопросы:

● Чего хотят пользователи?● Как ведут себя пользователи?● Как нам понять, как они используют наши веб-приложе-

ния?● Существуют ли эффективные методы, позволяющие

узнать у пользователей их ожидания (до) и степень ихудовлетворенности (после)?

После 2002 г. Всемирная паутина (WWW) изменилась и про-должает меняться каждый день, обращая все больше вниманияна потребителей. Сеть, так сильно отличающаяся от себя самой1990-х годов, что ее стали называть “Веб 2.0”, становится всёболее коллективной и предлагает намного больше возможностейдля самовыражения не только организациям, но и отдельнымлицам.

345

9 «Принципы качества веб-сайтов по культуре», 2004 г. См. на русскомязыке http://www.minervaplus.ru/docums/10prncp.htm. Прим. редактора

В свете этой эволюции европейские организации по культуреприступили к тестированию новых инструментов и к пере-осмыслению своих веб-представительств, несмотря на то, чтобольшая часть их средств была направлена на создание общихплатформ и межсекторальных точек доступа, поскольку именноэто составляло главную цель в соответствии с решениями Лунд-ского совещания 2001 года.

Данное пособие претендует на роль дополнительного ресурсадля организаций и институтов культуры. Мы хотели бы, чтобыим пользовались наравне с другими продуктами проекта MIN-ERVA, а именно, Пособием “Принципы качества веб-сайтов покультуре” (“Principles for quality of a cultural web application: ahandbook“) и Руководством “Качество веб-сайтов по культуре:повышение качества для граждан” (“Handbook for quality in cul-tural websites: improving quality for citizens“). Целевыми поль-зователями нашего пособия являются все юридические лица ипроекты, работающие в области культуры и связанные с мате-риальной и нематериальной культурой, планирующие разра-ботку новых веб-приложений или обновление и совершенство -вание существующих приложений с учетом мнений пользовате-лей.

Наше пособие начинается с краткого обзора пользователей ипровайдеров контента по культуре в Сети (Глава 1) и проводитразличие между современным состоянием “традиционных” веб-приложений по культуре (веб-сайтов и порталов, Раздел 1.1.) иновыми тенденциями в области сетевых услуг (Веб 2.0-3.0, Раз-дел 1.2.). Оба раздела одинаково полезны всем работающим всфере культуры: музеям, архивам, библиотекам, временным объ-единениям специалистов и пр., и предлагают каждому из нихнесколько примеров передового опыта.

Чтобы наглядно представить в данном пособии весь спектр ин-формации - от взаимодействия человека и компьютера до но-вейших тенденций по взаимодействию пользователей с Сетью,

346

от выбора контента до функциональной совместимости прило-жений и моделей шлюзов всеобщего доступа, нам нужно былопринять во внимание самые разные мнения и взять все лучшееу традиционных систем сбора информации. Нашими основнымиисточниками стали отрасль ИКТ, специалисты в области экс-плуатации и доступа, маркетинга и рекламы, специалисты,имеющие опыт работы с материалами по культуре и, есте-ственно, сообщество веб-пользователей.

Вторая часть нашего пособия призвана объединить все элементыэтого спектра знаний, чтобы предоставить нашим читателям ру-ководство по практическому применению всего обсуж даемого ма-териала. Мы предлагаем инструкции, которые должны помочьчитателям сосредоточиться на потребностях пользователей иучесть их мнения о работе с веб-приложениями.

Глава 2 состоит из 6 разделов и отвечает на следующие основ-ные вопросы:

● Кто я?● Какой тип веб-приложений я хотел бы развивать?● Когда особенно важно учитывать мнение пользователей о

моем проекте?● Что мы имеем в виду под “веб-пользователем”: одного че-

ловека, тип людей, роль, характеристику, регистрацион -ную запись или что-то другое?

● Какие интерактивные сетевые услуги и процедуры я могупредложить своим пользователям? И, наконец, самое важ-ное:

● Какие существуют современные системы мониторинга иоценки потребностей пользователей, их поведения и удов- летворенности?

Кроме того, наше пособие предлагает 2 инструмента для прак-тического применения институциями культуры, желающимиоценить мнение своих пользователей (Глава 3).

347

Первый инструмент - это Анкета для самооценки, позволяю-щая создать веб-приложение, предназначенное для пользовате-лей. Эта анкета составлена по образцу, представленному вРуководстве по принципам качества (“Handbook of quality prin-ciples“). Она ориентирована на организации по культуре, кото-рые заняты разработкой новых веб-приложений (или обнов ле-нием приложений, предоставляемых в онлайновом режиме), изаинтересованы в оценке ожиданий и удовлетворенности поль-зователей и возможности внедрить развитые формы взаимодей-ствия с ними. Анкета для самооценки может быть исполь - зованане только на начальных стадиях проекта, но и на его последую-щих стадиях, включая сопровождение онлайновых приложений.

Второй практический инструмент - это Форма обратной связидля веб-сайтов и порталов - модель типового интервью, котороерассылается пользователям веб-сайтов и порталов по культуре.Форма обратной связи составлена на основе материалов, кото-рые объясняются в Руководстве по принципам качества в раз-деле «Поиск своего пути». Она учитывает аналогичные прог -раммы, действующие в Сети, и ее можно использовать как спра-вочное пособие для создания персонализированной анкеты, от-ражающей требования конкретного человека к веб-приложе-ниям.

Работая над развитием сетевых ресурсов, мы должны приниматьво внимание еще один важный момент: значение использованиятегов и метаданных для придания нашему контенту визуализа-ции и предоставления пользователю возможности найти в неминтересующий его материал. Глава 4 нашего пособия посвя-щена именно этой задаче и содержит описание ряда практиче-ских инструментов. Несмотря на то, что в некоторыхорганизациях, например, в библиотеках, стандарты метаданныххорошо известны и используются в повседневной работе, мысчитаем, что краткий обзор наборов элементов метаданных Дуб-линского ядра будет полезен каждому. Помимо этого, указаннаяглава содержит информацию о методах и языках агрегирования

348

и о следующем этапе - семантической сети.

В пособии также приводятся ссылки на соответствующие доку-менты и исследования разных организаций и Европейских про-ектов.

Моника Хагедорн-Заупе,координатор Рабочей группы проекта MINERVA EC

“Качество, доступность и удобство работы”

349

1. Пользователи и информационные ресурсыпо культуре в Сети: современное состояние

1.1 Пользователи и услуги веб-приложений по

культуре: веб-сайты и порталы

Лиссабонская стратегия10, принятая в марте 2000 года, призываетк тому, чтобы в «обществе, основанном на знании», организациипо культуре внедряли наиболее эффективные современные сред-ства коммуникации. В результате в последние годы в поле зренияснова оказались пользователи, а затем и анализ способов предо-ставления услуг населению, проводимый онлайновыми органи-зациями по культуре. В этой связи особое значение приобретаетсоздание интерактивной среды, призванной осуществлять пере-дачу информации, знаний и культуры. Она должна однозначноуказывать характер организации и её миссию и демонстрироватьприверженность высоким стандартам качества. Веб-сайт органи-зации по культуре, предлагающий хорошо структурированный иорганизованный контент, является однозначной демонстрациейжелания организации использовать инновации и измемяться.Любой такой сайт должен учитывать стратегический маркетинги удобство работы, включать функциональную графику, предла-гать простые маршруты доступа к контенту и предлагать услуги,которые могут быть персонализированы для каждого пользова-теля.11

350

10 «Стать экономикой, основанной на самом конкурентоспособном и динамичноразвивающемся знании мира, способной добиться устойчивого экономиче-ского роста с новыми и более привлекательными рабочими местами и боль-шей социальной сплоченностью» (Declaration of the European Council ofLisbon, 23rd and 24th March 2000.

11Ср. http://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdf, принцип «про-зрачность» (стр. 16) и особенно принцип «Ориентация на пользователя»:«принимать во внимание потребности пользователей, обеспечивать им свое-временность и простоту работы с сайтом, реагируя на оцен ку сайта пользо-вателями и поступающую от них обратную связь» (стр. 14).

Всем, кто хочет использовать Интернет в качестве своего «вир-туального рабочего стола», необходим эффективный и друже-ственный по отношению к пользователю веб-сайт или портал.Для библиотек, музеев и других организаций по культуре такойсайт или портал приобретает особое значение, т.к. он являетсяинституциональным источником знаний и средством их распро-странения. Поэтому возможность предложить пользователям навыбор разнообразный контент и сделать это понятными и эф-фективными способами становится приоритетной задачей раз-работчика.

Организации по культуре должны осознавать значение созданиявеб-сайтов, которые могут быть не просто виртуаль ными дуб-лерами, а легко узнаваемыми, идентифицируемыми и надеж-ными средами, предоставляющими в онлайновом режимеинформацию всем пользователям, начиная от новичков и закан-чивая экспертами. Проектирование веб-сайта организации покультуре (музея, архива, отдельной библиотеки, информацион-ного центра или библиотечной сети) представляет собой про-цесс, при котором необходимо учитывать целый ряд конкури -рующих факторов, таких как потребности и характеристикипользователей и профиль и миссия самой организации. Веб-сайтдолжен отражать особенности организации и ценности, которыеэта организация может предложить конечным пользователям, исоответствовать им.

Если говорить об оцифровке, то следует иметь в виду не толькоизменение инфраструктуры передачи информации, но и пара-метры, и ценность информации. Миссия веб-сайта/портала покультуре (Cultural Web Application, CWA12) усложняется по мере

351

12 "Сетевым приложением по культуре (CWA) считается каждое сетевое при-ложение, содержание которого имеет отношение к культурному и/или на-учному наследию и его ответвлениям, и в котором выполняется, по крайнеймере, одна из следующих задач: 1)предоставление и распространение куль-турной и научной информации; 2)функционирование в качестве инстру-мента для образовательных и научных целей. CWA представляет собой один

того, как информационные ожидания онлайновых пользовате-лей становятся более утончёнными.

Знать ожидания пользователей и стараться удовлетворить их -это “универсальная миссия”, которая стоит как перед отдельнойорганизацией по культуре, создающей собственный сайт, так иперед более сложными организациями, использующими сайтыне для того, чтобы представить себя пользователям, а как сред-ство получения знаний и услуг, составляющих основу их суще-ствования. Есть, однако, ряд особенностей, по которым мысознательно используем термин “веб-сайт”, а не портал: сказать“веб-сайт“ значит иметь в виду культурную сущность13, пустьдаже временную, которая является не только средством передачии организации знаний, но и манифестирует в Сети определён-ные культурные цели. В Википедии сказано, что «веб-сайт - этосовокупность веб-страниц или гипертекстовая структура доку-ментов, доступных во Всемирной Сети через браузер по Интер-нету»14.

352

из наиболее эффективных инструментов, доступных организацимя по куль-туре для выполнения их миссии и удовлетворения потребностей макси-мального числа пользователей. Любое CWA должно соответствоватьопределенной организации по культуре и одновременно обеспечивать соот-ветствие технологическим стандартам, повышающим ее качество" -http://www.MINERVAeurope.org/publications/qualitycriteria1_2draft/cap1.htm.

13По определению, данному в проекте MINERVA, культурная сущность - это"организация, институт или проект, отражающие общественные интересы вовсех секторах (архивах, библиотеках; археологическом, историко-художе-ственном, научном, архитектурном, нематериальном, этнографическом иантропологическом наследии), и официальная цель которых - сохранение,организация и предоставление доступа к культуре и культурному наследию.Культурные сущности - это репозитарии первоисточников и полуфабрика-тов" -http://www.MINERVAeurope.org/publications/qualitycriteria1_2draft/cap1.htm.

14В российской Википедии сайт – это «объединённая под одним адресом (до-менным именем или IP-адресом) совокупность документов частного лицаили организации. … Изначально веб-сайты представляли собой совокупно-сти статических документов. В настоящее время большинству из них свой-ственна динамичность и интерактивность. Для таких случаев специалисты

Если же используется термин “портал“, то понятно, что речьидет о концепции “поставщика услуг”, т.е. об организации, до-бавляющей ценность к предложениям отдельных сайтов, о чем-то дополнительном, что стоит в стороне от характеристиксубъектов культуры и имеет прямое отношение к удовлетворе-нию требований клиентов.

Как определено в “Open Directory Project“ (Открытом каталоге),сайт может считаться порталом, если он обладает следующимихарактеристиками:

● поисковой машиной/справочным аппаратом;● программным обеспечением коллективного пользования и

средствами кооперации;● управлением знаниями;● управлением контентом;● средствами обеспечения документооборота;● многоканальным доступом;● поддержкой личной подписи;● средствами интеграции сбора, обработки и анализа дело-

вой информации и приложений;● средствами интеграции с управлением идентичностью;● функциональностью инфраструктуры.

С позиции пользователя различия между веб-сайтом и порталомв сфере культуры можно кратко сформулировать следующим об-разом:

Влияние сущности первоисточника на восприятие качества:пользователь, получающий доступ к сайту, скажем, публичнойбиблиотеки, музея или другой организации по культуре, обра -щает внимание на то, что это за организация, и на содержание ее

353

используют термин веб-приложение - готовый программный комплекс длярешения задач веб-сайта. Веб-приложение входит в состав веб-сайта, но веб-приложение без данных сайтом является только технически»h t t p : / / r u . w i k i p e d i a . o r g / w i k i / % D 0 % 9 2 % D 0 % B 5 % D 0 % B 1 -%D1%81%D0%B0%D0%B9%D1%82 Прим. редактора.

сайта. На восприятие такого сайта влияет не только пред лагае-мое им содержание, но и история организации, которую он пред-ставляет, а также ее миссия, функциональная структура,внутренние и внешние связи. В этом смысле пользователь взаи-модействует с содержанием сайта, осознавая сущность предо-ставляющей его организации. В случае портала вос принимаемоекачество может определяться проще, а именно, той степенью, вкоторой его содержание отвечает потребностям пользователя, нобез учета того, кто этот портал разработал и поддерживает.

Простая организационная модель против сложной ор гани-за ционной модели: если веб-сайты представляют, как правило,одну организацию, отвечающую за все аспекты сайта и за егосодержание (даже при наличии аутсорсинга всех или части ре-дакционных или технических услуг), порталам может пона до -биться более сложная модель. Дело в том, что информационныеи технические ресурсы, составляющие суть пор тала, могут бытьсамыми разными и часто де цент рализованными. Важной частьюлюбого портала является его способность устойчиво интегри-ровать контент, предоставленный несопоставимыми источни-ками, и предлагать пользователям бесшовный доступ, ненарушая при этом прав владельцев контента.

Распространение и организация знаний против контентногопоиска и предоставления услуг: под термином “сайт” мы частоподразумеваем структурированную коллекцию веб-страниц,предоставляющую контент и услуги даже без участия развитыхсредств навигации или анализа. Термин “портал”, наоборот,означает приложение, обеспечивающее более сложное вз аимо-действие с пользователями, как правило, на основе кон тента,представленного другими веб-приложениями по культуре, кото-рые пользователи могут выбирать посредством более или менееразвитой поисковой машины и/или справочного аппарата.Персо нализация и профилирование пользователей часто яв-ляются важными элементами функциональности портала. Ос-новной задачей любого портала является добавление спектра

354

услуг, стимулирующего пользователя возвращаться на этот пор-тал и пользоваться им регулярно. Для выполнения этой задачипортал должен предоставлять пользователям более совершен-ный процесс навигации и поиска контента. Он также долженпредоставлять как можно больше возможностей для индиви-дуализации работы пользователя.

355


Восприя-тиекачества

Формируется сущностьюорганизации с учетом:

1.связи с историей ор-ганизации;

2.подтверждения мис-сии организации;

3.разграничения кон-тента на информа-ционные ресурсы,соответст вующие па-раметрам организа-ции, и на специаль -ный контент.

Формируется объединениеморганизаций в рамках пор-тала с учетом:

1.определения общей исто-рии или тематического ха-рактера портала;

2.подтверждения общеймис сии участников пор-тала;

3.признания тесного взаи-модействия между инсти-тутами-побратимами иобщих характеристик кон-тента.

Слож-ностьструк-туры

1.Определяется единыминституциональнымавторством и контен-том.

2.Управляется и под-держивается конкрет-ной организацией.

3.Определяется четкойгруппой пользовате-лей.

4.Интеллектуальнаясобственность конт-ролируется организа-цией.

1.Определяется множе-ственностью авторства иконтента.

2.Децентрализованноеуправление осуществ-ляется организациями именеджерами портала.

3.Бесшовная интеграцияразнообразных групппользователей.

4.Интеллектуальная собст-венность контролируетсяменеджерами портала припризнании прав организа-ций на владение контен-том.

Потенциальные возможности порталов

Несмотря на колоссальный потенциал полностью интегриро-ванного портала, большое разнообразие и сложность его содер-жания и многообразие предоставляемых услуг могут стать послеагрегирования просто устрашающими.

В то же время, порталы по культуре ориентированы на точно туже группу пользователей, что и веб-сайты отдельных организа-ций, и поэтому они превращаются в их конкурентов в борьбе заинтерес и лояльность пользователей, а вовсе не в пропаганди-стов контента.

Однако если использовать сбалансированный подход при ин-теграции институциональных веб-сайтов и порталов по куль-туре, то в выигрыше могут оказаться обе стороны.

В то время как институциональные веб-сайты стремятся уста-новить долгосрочные отношения с уже известными им пользо-вателями, содержание этих сайтов может оставаться неизвест -ным людям, находящимся вне пределов традиционной группы

356


Управле-ние зна-ниями

1.Структурированнаяколлекция веб-стра-ниц для предоставле-ния контента и услугс включением локаль-ных средств навига-ции и поиска.

2.Знание организации иее фондов позволяетпользователям нахо-дить требуемый мате-риал путем простогопоиска с использова-нием поисковой ма-шины веб-сайта.

1.Сложные услуги и взаи-модействие с пользовате-лями на основе развитыхсредств навигации и по-иска.

2.Персонализация и профи-лирование пользователейрасширяют функциональ-ность портала и позво-ляютиндивидуализировать ра-боту разных групп поль-зователей.

пользователей, и поэтому не будет ими найдено. Становясьчастью муниципального, национального или межнациональноготематического портала, веб-сайты значительно повысят свою ви-зуализацию и, тем самым, станут более доступными для новыхпользователей вне традиционной группы.

Если портал рассчитан на широкую группу пользователей,включающую все слои населения в разных географических ре-гионах, он нуждается в разработке стратегий типа механизмоврасширенного поиска и сбора данных, специальных навига-ционных маршрутов, многоязычия и т.п. на таком уровне, кото-рый, как правило, недоступен отдельной организации. Разра -ботка и внедрение коллективных ресурсов такого типа позволятпорталу выйти на значительно более широкую аудиторию, о ко-торой любая одиночная организация может только мечтать.Кроме того, методики, разработанные на уровне портала, такиекак сбор профилей пользователей, удовлетворение потребностейи ожиданий пользователей за счет внедрения механизмов оценкии обратной связи, поступающих от критической массы пользо-вателей, могут работать на благо всех членов сети, повышая, темсамым, визуализацию и доступность культурного контента налокальном уровне.

Даже простой доступ к институциональной информации, такойкак адрес, часы работы и пр., в дополнение к витринному окну,позволяющему увидеть культурное наследие, находящееся в ве-дении данной организации, означает, что большее число людейсможет найти эту организацию или выставку, коллекцию илиединичный объект и сможет, соответственно, спланировать своепосещение этой организации или просто ознакомиться с ее кол-лекциями.

В заключение отметим, что объединение ресурсов на порталеприводит не только к количественному увеличению индивиду-альных пользователей, которым доступны представленные на

357

нём коллекции, но и качественно меняет глубину и широту куль-турного контента для студентов, молодежи, туристов и исследо-вателей, поскольку предоставляет им средства, позволяющиеинтуитивно находить интересующие их материалы, и, чтоважно, делать это на родном для них языке. После этого контент,который они искали, может быть им предоставлен в полномобъёме на сайте-источнике, независимо от его местонахождения,при полном уважении и сохранении местных культурных и ин-теллектуальных особенностей.

1.1.1 Библиотеки

Основная задача библиотек как институций культуры состоит втом, чтобы передавать знания и быть источником знаний, ори-ентированных на самую широкую аудиторию пользователей.Библиотеки осознают огромный потенциал новых технологий,особенно в области привлечения новых групп пользователей.

Характеристики, присущие Сети, стимулируют библиотеки раз-вивать цифровые справочные услуги, которые могут способ-ствовать появлению и увеличению удаленной аудиториипользователей. Эта удаленная аудитория пользователей с трудомподдается определению, и, как следствие, в ней сложно оценитьуровень удовлетворенности пользователей. Если предполагаетсяпредоставлять более развитые услуги, которые должны повы-сить уровень удовлетворенности пользователей, библиотекидолжны определить, кто является удаленным пользователем, икакие запросы от него поступают. Деятельность фокуснойгруппы, предполагающая проведение формализованных интер-вью и тщательный анализ регистрационных данных, может датьдополнительную информацию и помочь сделать правильныйвыбор.

Во-первых, открывается возможность составить профиль ауди-

358

тории пользователей с разбивкой по уровням квалификации. Сучетом этой информации можно проектировать веб-сайты, ко-торые будут добиваться удовлетворенности всех пользователейза счет внедрения соответствующих уровней медиации. Для со-ставления каталога пользователей мы можем дать следующиеопределения:

• традиционные пользователи - это пользователи, очень при-вязанные к традиционным методам исследований, и кото-рым, в целом, сложно пользоваться Интернетом;

• начинающие пользователи - это пользователи, желающиестать специалистами в области новых технологий и лишьизредка пользующиеся OPAC (Online Public Access Catalo-gue - общедоступными онлайновыми каталогами);

• опытные пользователи - это пользователи, для которых ра-бота с OPAC стала обычным делом и предпочтением бла-годаря возможности преодолевать географические барьерыи пользоваться преимуществами индивидуализированныхуслуг.

Примеры передового опыта1.1.8.1. Британская библиотека

1.1.8.2. Нью-Йоркская публичная библиотека

1.1.1.1 Электронные библиотеки

Электронная библиотека15 - это библиотека, фонды которойпредставлены в цифровом формате (а не в печатном, на микро-формах или на других носителях) и доступны посредством ком-пьютера. И физическая, и электронная библиотеки предлагаютуслуги своим пользователям, т.е. составляют свои коллекции, ко-торые предоставляют через поисковые системы определенного

359

15 В русскоязычной практике термин «digital libraries» обычно переводят как«электронные библиотеки», а не «цифровые библиотеки». Прим. редактора

типа. Как правило, к цифровому контенту можно получить уда-ленный доступ через компьютерные сети16. С точки зрения ИКТэлектронная библиотека - это определенный тип информа-ционно-поисковой системы. Библиотеки могут восприниматьэлектронную библиотеку как другое пространство культурноймедиации и диалога, аналогичное библиотеке, но существующеев цифровой среде17.

Электронная библиотека состоит из 3-х основных частей:• Фонда, состоящего из текстов, изображений, видео-, аудио-

и метаданных (см. 4), и включающего как постояннуючасть, так и временные коллекции с определенным перио-дом существования;

• Средств доступа, позволяющих пользователю быстро илегко найти все, что требуется, и расширять результаты по-иска за счет ссылок на другие документы. Системы доступавключают пользовательский интерфейс, информационно-

360

16Не все полнотекстовые информационные ресурсы могут быть представленыв Сети в свободном доступе, это связано с охраной прав на интеллектуаль-ную собственность. Согласно 4 части Гражданского Кодекса РФ, вступив-шего в силу с 1 января 2008 г., «в случае, когда библиотека предоставляетэкземпляры произведений, правомерно введенные в гражданский оборот, вовременное безвозмездное пользование, такое пользование допускается безсогласия автора или иного правообладателя и без выплаты вознаграждения.При этом выраженные в цифровой форме экземпляры произведений, пре-доставляемые библиотеками во временное безвозмездное пользование, втом числе в порядке взаимного использования библиотечных ресурсов,могут предоставляться только в помещениях библиотек при условии ис-ключения возможности создать копии этих произведений в цифровойформе». Прим. редактора

17Расширенное понимание термина «электронная библиотека» подразумеваеторганизацию доступа не только к оцифрованным фондам библиотек и дру-гим текстам, но и к статическим изображениям, аудио и видео материалам,трехмерным произведениям и пр. Так, Европейская цифровая библиотекаEUROPEANA www.europeana.eu предоставляет доступ к оцифрованнымфондам библиотек, музеев, архивов Европы. В данном издании термин«электронная библиотека» используется именно в этом смысле. Прим. ре-дактора

идентификационные системы и системы навигации и под-ключения к требуемой информации. Потребности пользо-вателей следует определять в первую очередь с помощьюмеханизмов обратной связи (см. 2.6);

• Пользователей, которые действуют самостоятельно, безпосредников, и не лимитированы местом и временем. По-скольку пользователи выступают в качестве действующихлиц, цифровой документ может быть динамичным, а егожизненный цикл зависит от запросов разных пользователейв разное время.

В настоящее время в Сети существует множество образований,определяемых как электронные библиотеки. В их число входят:1. Тематические или научные репозитарии, доступные в Сети ивключающие документы/публикации (к примеру, на базеDSpace18 с открытым исходным кодом).2. Электронные репозитарии, характерной чертой которых яв-ляется преобладание элементов контента, созданных и собран-ных в рамках определенного проекта.3. Коллекции публикаций или мультимедийных материалов,изначально представленных в аналоговой форме, но оцифро-ванных для предоставления в доступ по Сети.4. И наконец, веб-сайты библиотек, архивов, музеев и других ор-ганизаций по культуре, которые можно определить как элек-тронные библиотеки, поскольку они предлагают не толькодокументацию и публикации, но и мультимедийные материалы.

Примеры передового опыта1.1.8.3. Проект "Галлика"

1.1.8.4. Проект "Гутенберг"

361

18http://www.dspace.org/ Прим. редактора

1.1.2 Музеи

В отличие от услуг, предоставляемых репозитариями книг (т.е.физическими или электронными библиотеками), и даже, до не-которой степени, в отличие от восприятия архивов их пользова-телями, музеи воспринимаются, в первую очередь, какместонахождение физических артефактов, как место храненияобъектов, характеристикой которых являются подлинность, ма-териальная ценность и уникальность.

В отличие от этих объектов цифровые артефакты обладают спо-собностью к бесконечному клонированию и носят временныйхарактер. В конечном счете, в отличие от бесспорной долговеч-ности материальных артефактов, цифровые объекты просто пе-рестают существовать, как только выключается свет. Зачем жетогда нужно тратить силы на то, чтобы помещать цифровой объ-ект в музей, который является воплощением науки и культурыдля последующих поколений, если этот объект, который под-вергается такому тщательному изучению, просто исчезает вконце рабочего дня? Нематериальный характер цифрового объ-екта неизбежно становится фактором, подрывающим музейныеидеалы, основанные на материальности и постоянстве, и вслед-ствие своей бесплотности, бросает вызов главной миссии му-зеев.

Дополнительным вызовом музейным идеалам становится пред-ставление о том, что с появлением в музее цифрового артефактаисчезает "оригинал". А чтобы еще больше запутать ситуацию,задают следующий вопрос: поскольку эти объекты можно вос-производить и распространять вне музея с такой же легкостью,с какой это делается в самой галерее, зачем посетителям вообщетратить время на то, чтобы приходить в музей?

Эти и другие вопросы вызывают тревогу не только у работников,но и у посетителей музеев, когда они находят в Сети онлайновую

362

версию физического музея19. Однако, несмотря на все эти вполнеобоснованные опасения, электронные музеи уже становятся ибудут дальше становится все более распространенным явлениемв электронных сетях и, по мере их развития, посетители и поль-зователи будут осознавать богатство коллекций, даже если этиколлекции находятся за пределами самих музеев.

Несмотря на неравенство между ведущими музеями Европы, ко-торые уже создали впечатляющие зеркала своих физических со-браний в смысле их выразительного представления в Интернете,множество мелких организаций в Европе обошлись скромнымивеб-сайтами, содержащими информацию о билетах и групповомбронировании, предлагающими иногда Интернет-магазины су-вениров и витрины самых лучших экземпляров из своих кол-лекций.

Однако даже несмотря на самые впечатляющие музейные веб-сайты, способные передать в Интернете всю глубину и широтуфондов (см. 1.1.8.5. и 1.1.8.6.), виртуальный музей никогда не за-менит "реальную вещь" и возможность собственными глазамиувидеть материальный объект в физической галерее.

Пользователи онлайновых музеев нуждаются в отдельном ана-лизе, особенно с учетом следующего вопроса: соответствует либаза реальных пользователей базе пользователей виртуальных?

363

19О том, зачем и как создавать информационные ресурсы музея, в том числе,«виртуальные музеи» см. «Музей будущего» http://www.future.museum.ru/ .О термине «виртуальный музей»: «… есть только два правильных вариантаиспользования термина «виртуальный музей». Первый – это сайт, сделан-ный по законам музейного проектирования, то есть когда имеется скон-струированное пространство, в котором размещены музейные предметы. …Второй вариант – прямо обратный. Когда мы говорим о реальном про-странстве (зале, комнате), в котором помещены электронные изображениямузейных предметов». А.В. Лебедев «Виртуализация музея или новая пред-метность?». В Сб. «Музейное проектирование», М. 2009 – стр. 83. Прим. ре-дактора

Иными словами, есть ли что-то общее между теми людьми, ко-торые физически приходят в музей, и теми, кто заходит на еговеб-сайт, или полностью ли отличаются друг от друга эти двавида действий? Виртуальный путь можно считать введением, ноне заменой реального пути; его можно использовать для подго-товки будущего посещения или для анализа прошлых посеще-ний (см. ниже «Результаты исследований»).

Понятно, что для посещения реального музея есть определен-ные препятствия: цена, которая может быть слишком высокойдля некоторых семей, удаленность музея от места проживанияили чувство отчуждения от организации по культуре.

Такие организации, как музеи являются символом сильно зако-дированного знания, и, по мнению Бурдье20 (Bourdieu), нужноглубоко понимать иконографию разных школ и стилей, чтобыполучать интеллектуальный доступ к искусству .

Многие люди действительно думают, что музей - очень страш-ное место, особенно когда они чувствуют, что не обладают не-обходимым культурным багажом, чтобы воспринятьсодержащиеся в нем знания, и тогда они вообще отказываютсяходить в музей.

В отличие от реального музея виртуальный музей бесплатный илегко доступный для всех. Он обладает несложными средстваминавигации и вполне может привлекать тех людей, которые редкопосещают музеи, разве что только в своих родных городах, иливообще никогда за всю свою жизнь не ходили в музеи.Подытожим роль виртуальных музеев:

• Они могут существовать как возможность подготовки к по-сещению реального музея.

364

20 О Пьере Бурдье на русском языке http://www.ecsocman.edu.ru/db/msg/126030.html. Прим. редактора

21 Pierre Bourdieu, Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste, R. Nice(trans.), Cambridge: Harvard University Press, 2000, p.217-219.

• Они могут напомнить о приятных впечатлениях от посеще-ния музея.

• Они могут дать дополнительные знания после посещениямузея.

• Они могут предоставить возможность общения с музейнымсообществом как на постоянной основе, так и в промежут-ках между посещениями музея.

• Они могут открыть двери музея перед теми людьми, кото-рые по разным причинам никогда не придут в музей, нохотят получать удаленный доступ к его выставкам или фон-дам.

В дополнение к указанным выше преимуществам, которые фи-зические музеи получают от присутствия в Сети, сетевой музейможет предложить следующие полезные вещи:1. Если цифровой артефакт встроен в образовательный контент,он может выступать как объект изучения сам по себе и как сред-ство документирования и включения физической коллекции вширокий контекст в новых видах обучающих сценариев.2. Поскольку электронным музеем можно пользоваться как спра-вочником до или после посещения музея, это открывает воз-можности для новых видов практических и наглядных взаимо-действий с фондом, которые были невозможны во время посе-щения физического музея: повернуть предмет, собрать и срав-нить разные произведения искусства, увеличить миниатюру и пр.3. Когда произведения искусства и новые медийные формы яв-ляются изначально цифровыми, они представляют собой новыеформы художественной практики, видов искусства и интерфей-сов. Эта форма художественной практики (веб-искусство, Ин-тернет-искусство, интерактивное искусство и пр.) зависит отСети и фактически не может быть представлена вне ее архитек-туры.Сегодня многие музеи представляют свои фонды в Сети, и часточисло представленных работ составляет не одну тысячу. Этиколлекции организованы в соответствии со стандартами описа-ния, классифицированы в соответствии с историко-художе-

365

ственной традицией и каталогизированы, как полагается, спе-циалистами музеев по сотне разных категорий. Эти системы вхо-дят в сферу ответственности работника музея, чья профессио -нальная деятельность высоко оценивается не только дилетан-тами, но и экспертами, исследователями и коллегами по работе.

Музейная традиция проведения тематических выставок позво-ляет создавать и распространять по Сети новые виды историй, арассказанные истории (см. 2.5.6.7.) могут теперь представлятьколлекции в новом контексте как виртуальные истории - притя-гательные и вдохновляющие.

По мере приближения веб-интерфейсов к платформам Веб 2.0открываются возможности для инновационных способов об-новления отношений между музеем и его посетителями, и мы свами являемся свидетелями того, как эти новые возможностивосстановления связей между музеями и их аудиториями с во-одушевлением воспринимаются обеими сторонами.

Примеры передового опыта1.1.8.5 Лувр

1.1.8.6 Эрмитаж - Виртуальная академия1.1.8.7 Каждый предмет может рассказать свою историю

Результаты исследований

Большой интерес представляют исследования Канадской ин-формационной сети по национальному наследию (Canadian Her-itage Information Network, CHIN): потребности Интернет-поль зо -вателей изучались в сравнении с потребностями посетителейфизических музеев начиная с 2001 года - года создания Вирту-ального музея Канады (VMC). "Существуют парадоксальныеданные, позволяющие предположить наличие связи между теми другим музеем; данные, говорящие о том, что онлайновый кон-тент повышает интерес к посещению музея. Одним из наиболее

366

распространенных поводов, по которому пользователи посе-щают музейные веб-сайты, является возможность спланироватьсвое посещение физического музея".

В 2003 г. был запланирован исследовательский проект, предпо-лагающий параллельное проведение двух исследований:

● анализ реальных пользователей канадской музейной сети;● анализ пользователей Виртуального музея Канады.

Исследования показали, что 81% посетителей "реальных" му-зеев использовали Интернет для работы или для удовольствия,а 22% от этого числа ранее заходили на веб-сайт музея, в кото-ром они сейчас находятся, чтобы лучше подготовить свое посе-щение. Эта информация интересна, если учесть, что на вопрос"Почему вы не зашли на сайт музея, прежде чем придти вмузей?" 31% ответил, что идея посещения музея пришла им вголову неожиданно и что посещение не было запланированным;28% ответили, что они уже очень хорошо знали этот музей, и 21%ответили, что получили информацию из других источников.

Исследования выявили, что между музеями и их веб-сайтамиможет быть налажено тесное сотрудничество, поскольку обе сто-роны ориентированы на разные аудитории, имеющие разные тре-бования. Самой интересной оказалась следующая информация:

● пользователи заходят на веб-сайт до посещения музея,чтобы спланировать свое посещение и получить всю прак-тическую информацию, необходимую для его организации;

● пользователи заходят на веб-сайт после посещения музея,чтобы углубить свои знания о работах, которые показалисьим наиболее интересными. Их цель при этом – чисто ис-следовательская и направлена на углубление знаний.

Наконец, 70% посетителей, зашедших на веб-сайт до посещенияМузея, указали, что сделали это по организационным причинам,а 30% указали, что виртуальный визит стимулировал их на очноепосещение музея. 57% реальных посетителей музея сказали, что

367

ознакомление с веб-страницами побудило их пойти в музей, а 43%сказали, что ознакомление с этим материалом никак на них не по-влияло. Никто не сказал, что веб-посещение было контрпродук-тивным и отбило у них желание пойти в Музей.

Что касается категорий посетителей, то здесь нами был выявленряд отличий: реальные посетители рассматриваемой нами му-зейной сети состояли на 47% из мужчин и на 53% из женщин, вто время как посетители веб-сайтов состояли на 43% из мужчини на 57% из женщин.

Если говорить о возрастных характеристиках, то, как и ожида-лось, посетителей в возрасте старше 55 меньше в категории по-сетителей веб-сайтов и больше в категории реальныхпосетителей (13 против 20%), а посетителей молодежного июношеского возрастов больше в первой, чем во второй катего-рии (23 против 13% в возрастной группе от 25 до 34 лет и 10против 8% в возрастной группе от 15 до 24 лет). Что же касаетсяпосетителей старшего возраста (старше 65 лет), то их процент-ное соотношение в первой категории составляет 5% против 16%во второй категории.

http://www.chin.gc.ca/http://www.virtualmuseum.ca/

Литература:Wendy A. Thomas, Sheila Carey, Actual/Virtual Visits: What Are TheLinks?, Доклад представлен на конференции "Museums& the Web2005",http://www.archimuse.com/mw2005/papers/thomas/thomas.html

Отчет ВЦИОМ по результатам проведения социологических ис-следований по теме «Музеи Кремля: ожидания посетителей иинформационные услуги музеев», 2009 г.http://www.kreml.ru/ru/main/science/conferences/2009/sociologi-cal/report/ (Прим. редактора)

368

1.1.3 Архивы

Архивы, так же как библиотеки и музеи, играют важную роль впередаче и развитии культурного наследия. Однако по традициимежду архивами и их пользователями существуют особые отно-шения, связанные как с особенностями архивных материалов идоступа к ним, так и с видом исследований, которые можно про-водить с этими материалами.

Архивы отличаются от библиотек по нескольким параметрам.Традиционными функциями архивов являются:

1. Хранение первоисточников (как правило, писем и доку-ментов, созданных конкретным человеком или организа-цией), а не производных материалов, которые можно найтив библиотеках (например, книг).

2. Организация информации по сериям, а не по отдельнымединицам. В то время как книги каталогизируется в биб-лиотеках индивидуально, архивные единицы группи-руются, как правило, по происхождению (по индивиду илиорганизации, их создавшим) и хранятся в оригинальном по-рядке (т.е. так, как эти материалы хранил их создателя).

3. Наличие уникального контента. Если книгу можно найти вразных библиотеках, а частота ее встречаемости зависит отее раритетности, то записи в архивах являются, как правило,уникальными в своем роде и найти их или обратиться к нимможно только в архиве и больше – нигде.

Как правило, доступ к архивному контенту контролируется от-ветственными сотрудниками и зависит от использования специ-альных инструментов взаимодействия – поисковых средств,поскольку архивный документ, классифицированный по по-рядку, принятому его создателем (индивидом, семьей, группойлюдей и пр.), нелегко найти самостоятельно, не зная, как осу-ществлять навигацию в архиве. Это накладывает отпечаток наспособ взаимодействия архивов со своими пользователями. Тра-диционно пользователями архивов были специалисты, знакомые

369

с особенностями расположения документов, хотя со временемаудитория пользователей архивов увеличилась и стала включать«неспециалистов», движимых практическим или служебным ин-тересом, или просто любопытством.

Благодаря оцифровке и распространению международных стан-дартов описания инструментов исследований и документов, всеболее распространенной становится практика предоставлениясредств доступа к архивам через веб-интерфейсы, в результатечего архивы приняли вид исследовательского пространства ивиртуального знания, в котором уровень медиации между поль-зователем и документом уже не так высок. В этой ситуации, по-мимо предоставления пособий, инструментов и цифровыхдокументов, архивы стали все чаще экспериментировать и при-ближать свой мир к пользователям Интернета. Таким образом,образовательная ценность контента (документа или архивнойсерии) стала расти за счет предоставления контента через дру-жественную для пользователя сетевую среду.

Но и это еще не все. Последние тенденции в так называемой кол-лективной сети, или Веб 2.0, начинают проникать в онлайновыймир архивов, обогащая исследование и использование докумен-тов за счет систем фольксономии («народной» категоризацииданных) или социальных систем категоризации (присвоениятегов пользователями Интернета) (см. 1.2.4.). Применение этихсредств означает, что архивы отвечают на требования пользова-телей:

● облегчают им доступ;● упрощают идентификацию интересующих их архивных

документов;● способствуют интерпретации документов;● предоставляют информацию сверх классической инфор-

мации, содержащейся в архивном описании, чтобы поль-зователям было легче интерпретировать архивныедокументы.

370

Примеры передового опыта1.1.8.8 Виртуальный зал Национального архива Австралии

1.1.8.9 Государственный архив Великобритании – Толькодля малышей

1.1.4 Временные мероприятия

Веб-сайты фестивалей, различных мероприятий и выставок вы-полняют, в первую очередь, функцию «рекламного окна». В со-четании с другими маркетинговыми действиями они обеспе -чивают мероприятию максимально широкую известность и при-влечение, скажем, на выставку максимально большого числалюдей. По этой причине один из разделов этих веб-сайтов можетбыть в значительной степени посвящен операторам мировой ин-формации – журналистам и агентствам печати.

Создание «веб-сайтов отдельных мероприятий» часто поручаютпрофессиональным создателям контента и маркетинговымагентствам, стоящим в стороне от организаций по культуре. Соз-дание таких веб-сайтов может быть поддержано смешанными«консорциумами» - организациями по культуре, спонсорами идругими лицами, которые все вместе рекламируют выставку.

Особое внимание уделяется представлению базовой информа-ции о мероприятии, включая программу с полной и обновляе-мой информацией о содержании выставки или другогомероприятия (его предмета, кураторов, спонсоров и пр.), местепроведения (адрес, указания по проезду и пр.), дате открытия(включая возможные продления), часах работы, ценах и пр.

Другой важной функцией является обслуживание пользователейкак в онлайновом режиме, так и на месте, включая услуги побронированию, работу онлайновых билетных касс, организациюпосещений, средства мультимедиа, каталоги, Интернет-магазин,кафе, гардероб, потоковое видео, фото галерею и пресс-релизы.

371

Хранение содержания таких кратковременных «мгновенныхвеб-сайтов» становится отдельной задачей и часто упоминаетсяв контексте создания архива таких мероприятий, обращение ккоторым может осуществляться по хронологическому прин ципу.

Примеры передового опыта1.1.8.10 Берлинале – Берлинский международный

кинофестиваль

1.1.5 Научные и образовательные службы

В контексте онлайновой деятельности ведущие научные и обра-зовательные центры хорошо известны всем, кто работает в дан-ном секторе, - студентам, научным сотрудникам, специалистам,да и просто пользователям Интернета, осуществляющим поискинформации о возможностях обучения. Государственные и част-ные организации часто оказываются интегрированными в еди-ную систему, предоставляющую полный комплекс Интернет-услуг.

Можно привести множество примеров деятельности орга -низаций государственного сектора, когда преподавание, научнаяработа и, в целом, научное и техническое консультирование осу-ществляются одной организацией: экспертным центром. Однойтакой организации могут соответствовать одно или нескольковеб-приложений по культуре.

Средние школы и колледжи могут предоставлять контент иуслуги студентам, преподавателям и родителям; университетычасто создают онлайновые электронные архивы для хранениянаучных и дидактических материалов, учебных планов и про-грамм научной деятельности. Более того, они предлагают ин-терактивные услуги для всех работников университета.Для порталов и веб-сайтов, рассчитанных на научные и учебные

372

центры, особенно характерны высокие информацион ные по-требности пользователей. Профили пользователей зависят отконкретной функции, выполняемой сайтом, и, следовательно, отсостава референтного сообщества. Однако очень часто такиесайты используют коммуникационные стратегии, направленныена население в целом, включая предоставление обзоров и ре-дакционных материалов, написанных на обычном неспециаль-ном языке.

Примеры передового опыта1.1.8.11 Итальянский научный портал

1.1.8.12 UK-student.net1.1.8.13 Христианский колледж, Финчли, Великобритания

1.1.6 Порталы по культуре

Портал, ориентированный на удовлетворение потребностейпользователей, должен в обязательном порядке использоватьсредства, способные добиться этой цели таким образом, чтобыпользователи воспринимали предоставляемое им качество каквысокое, чтобы качество услуг позволяло пользователям рас-ширять свои знания и формировало у них привычку пользо-ваться этим порталом. Портал заменяет сайт, когда добавляетчто-то ценное к используемым средствам или когда он предла-гает нечто большее, чем просто сумму составляющих его частей.«Портал, несомненно, полезен для пользователей, если толькоон отвечает их подлинным потребностям и делает это удобнымдля них способом. Как таковой, портал должен давать больше,чем все остальные. Для осуществления этой задачи необходимопродолжать работу по обеспечению функциональной совмести-мости систем».22

Мы должны проанализировать идею, которая метафорически

373

22 Cfr. Paul Miller, The concept of the portal,http://www.ariadne.ac.uk/issue30/portal/ .

описывает Сеть как аналог моря, по которому можно беспре-пятственно плыть, не встречая на своем пути преград. Даже еслина первый взгляд Сеть представляет собой пространство для сво-бодного плавания, она состоит из элементов (сайтов), которыемогут направлять пользователя по определенным маршрутам.Такой подход не ограничивает свободу пользователей, а скорееподчеркивает то влияние, которое могут оказывать сайты наопределение исследования онлайнового контента, повышая, темсамым, эффективность этого исследования.

Если классический веб-сайт в состоянии оказывать такое влия-ние на пользователя, мы имеем еще больше оснований говоритьо портале, который, согласно своей природе, заказывает, рас-сматривает, выбирает, организует и облегчает доступ ко многимресурсам, хаотично и опосредованно представленным в кибер-пространстве, заполненном неструктурированными данными иинформацией, которые трудно найти и в надежность которыхтрудно поверить.

Признавая общую гетерогенность веб-пользователей, целесооб-разно определить 4 макро-категории пользователей, которыхдолжен обслуживать портал, стремящийся соответствоватьсвоей миссии удовлетворения потребностей пользователей:

● Специалисты/образованные пользователи (научные со-трудники, преподаватели и др.). Эта группа пользователейпользуется порталом, главным образом, для того, чтобыудовлетворить свои потребности, связанные с работой иучебой. Приобретение и поддержка на постоянной основеактуальных ноу-хау, проверка информации, углублениезнаний и поддержание их в актуальном состоянии – вот не-которые из характеристик портала, которые являются при-влекательными для этой категории пользователей.

● Студенты (школа и общеобразовательная подготовка).Поиск, оценка, выбор, организация и использование ин-формации, которая представляется необходимой человеку

374

по образовательным причинам, - вот в чем заключается мо-тивация для этой категории пользователей.

● Профессионалы: квалифицированные специалисты и ра-ботники сферы культуры. Это лица, использующие порталв качестве рабочего средства и источника знаний. По этойпричине услуги портала должны поддаваться индивидуа-лизации и позволять проведение быстрого и простого про-смотра всех выполненных действий. Существованиевиртуального бюллетеня может быть хорошей идеей дляпользователей этой категории.

● Рядовые/любознательные пользователи: это пользователи,которые посещают портал, движимые любознательностьюи стремлением повысить свой культурный уровень. Поль-зователи этого типа считают культуру доступным, откры-тым, коллективным и бесплатным ресурсом. Они узнают осуществовании портала от своих друзей и знакомых, а сти-мулом для них является интерес. Применительно к этойкатегории пользователей мы можем говорить о концепциипривлекательного качества, поскольку, движимые любо-знательностью, они обладают шкалой приоритетов, кото-рые можно без труда менять.

Очевидно, что использование порталов по культуре зависит отиспользования Интернета в целом и от его развития в физиче-ском смысле (распространения широкополосной связи) и всмысле использования широкой аудиторией. Интернет посте-пенно стал обычным явлением для огромного числа людей, итемпы его распространения особенно выросли за последниегоды. Поэтому портал по культуре может быть интересен нетолько веб-пользователям, но и любителям телевидения, радиои других средств информации с целью интеграции этих средств.

Существует целый ряд очень интересных примеров порталов покультуре, которые показывают, до какой степени профилирова-ние пользователей считается для них важнейшим фактором23 бу-

375

дущего планирования и развития.

Примеры передового опыта1.1.8.14 Проект "Память Америки" Библиотеки Конгресса

1.1.8.15 TEL

1.1.7 Порталы по культурному туризму

Чтобы вернуться к теме рядовых/любознательных пользовате-лей, мы должны проанализировать феномен культурного ту-ризма24. Эта идея зародилась в 70-е годы ХХ века и получилаподдержку у таких организаций как ИКОМ (Международныйсовет музеев) и ЮНЕСКО. Культурный туризм предполагаеткультурный обмен и рекламу разных культур за счет распро-странения знаний по архитектуре, ландшафту, художественномуили археологическому достоянию. Туризм признан платформойдля диалога и межкультурного обмена, и в этом смысле Сеть от-крывает новые увлекательные возможности.

Когда в расчет принимается профиль пользователя, которыйпользуется Сетью для удовлетворения потребностей культур-ного туризма (мужчина/женщина в возрасте 25-45 лет, со сред-ним или высшим образованием и страстью к путешествиям),важно помнить о некоторых существенных характеристикахуслуг, ориентированных именно на эту группу пользователей: оналичии инфраструктуры, которая делает навигацию простой ибыстрой; о простом и быстром доступе в Интернет; об исполь-зовании Сети для разных целей: электронной коммерции, ин-формационного поиска, развлечений и пр. Пользователи этоготипа достаточно квалифицированы для работы в Сети, имеют

376

23 Ср. http://www.abm-utvikling.no/publisert/aarbook/bib2002.pdf. Страницанедоступна (март 2010). Прим. редактора

24 Cfr. Ricard Monistrol, Ponencia Seminario Grupo DigiDoc 24/5/07, Proyectode investigación financiado por el Ministerio de Educación y Ciencia (referen-cia HUM2004-03162/FILO).

среднее или высшее образование, хорошо знают английскийязык и привыкли путешествовать.

Пример передового опыта1.1.8.16 Spain.Info

1.1.8. ПРИЛОЖЕНИЕ - Примеры передового опыта

377

1.1.8.1 Британская библиотека БИБЛИОТЕКИ

http://www.bl.uk/

Данный веб-сайт был выбран в качестве примера для иллюст -рации организации доступа к контенту в соответствии с катего-риями, выбранными пользователями. Сайт Британской биб -

лио теки предпочел простой подход, которым может воспользо-ваться каждый (и это отражено в форме поиска в центральнойчасти главной страницы), но который в то же время позволяетпользователю самому выбирать определенную категорию поискаи, таким образом, пользоваться дополнительным контентом иуслугами (что отражено в одном из двух меню навигации).

Британская библиотека – национальная библиотека Великобри-тании. В ее фондах – свыше 13 млн. монографий и свыше 920000 журналов (по состоянию на июнь 2007 г.). Сайт Британскойбиблиотеки содержит полную информацию о библиотеке и ее

378

фондах и предоставляет цифровые ресурсы через интегриро-ванную систему OPAC и специализированные цифровые биб-лиотечные проекты: Collect Britain, Online Gallery, VirtualExhibitions, Learning.

В последние годы перед Британской библиотекой, как и другимиорганизациями, встала проблема инноваций в области сетевойдоступности и удобства использования и, как следствие, не-избежное обновление сайта; в 2007 г. было проведено обновле-ние главной страницы и полный пересмотр сайта с цельюреструктуризации представленного на нем контента.

Центральным элементом стала поисковая форма, которая былапомещена в центр страницы и выделена цветной рамкой. Этаформа может быть использована для глобального поиска кон-тента, включая веб-страницы Британской библиотеки, интегри-рованной системы OPAC, периодических изданий и электроннойбиблиотеки (воспринимаемой как интерфейс к цифровым кол-лекциям), Collect Britain, а также всех возможных комбинацийвышеперечисленных ресурсов. Главная поисковая форма, поз-воляющая задать поиск по 4-м совершенно разным источникам,разделяет результаты поиска по этим источникам, используяцвета, присущие каждому из них. Это отличие понятно даже привзгляде на краткие описания. Этот метод позволяет каждомупользователю скопировать описания и без труда приспособитьих с учетом целей своей работы, поскольку они представленытаким образом, который позволяет осуществлять их повторноеиспользование и цитирование.

Рядом с поисковой формой мы видим переход к расширенномупоиску, к подсказкам для поиска и инструкциям по расширен-ному поиску с подробными объяснениями по синтаксису поискав разных источниках. Если мы проанализируем эти изменения сточки зрения характеристик пользователей, то станет понятно,что Британская библиотека предлагает себя как сайт каждому

379

пользователю, что логика является идеальной поисковой маши-ной, и что пользователю не нужно определять свою принадлеж-ность к той или иной категории.

В то же самое время Британская библиотека предлагает четкоориентированные услуги для 4-х ключевых аудиторий: с помо-щью одного из двух горизонтальных меню пользователи могутполучить доступ к областям, предлагающим специализирован-ные услуги и контент:

• «Для высшего образования»: услуги и ресурсы для иссле-дователей и академических библиотек;

• «Для бизнеса»: для тех, кто заходит на портал из служебныхцелей;

• «Для библиотекарей»: комплекс специальных структури-рованных услуг (библиотечно-информационных услуг, биб-лиографических услуг, ресурсы для научных исследований,сохранность);

• «Пресса»: услуги Британской библиотеки для прессы исредств коммуникации;

• «Вакансии»: предложения работы;• «Контакты»: директория, включающая возможные во-

просы и просьбы, касающиеся услуг; анкету для обратнойсвязи и карту местоположения Британской библиотеки.

Подобная система, включающая разные пути поиска информа-ции и ориентированная на конкретные аудитории, представляетсобой одно из преимуществ Британской библиотеки и позволяетконечным пользователям извлечь максимальную пользу из бес-крайнего документального наследия. Подобное изобилие можновстретить в специальных каталогах, которые позволяют специа-листу мгновенно идентифицировать наиболее подходящий длясебя инструмент.1.1.8.2 Нью-Йоркская публичная библиотека БИБЛИОТЕКИ

http://www.nypl.org/

Эта известная библиотека Соединенных Штатов Америки, ос-

380

нованная в 1895 г., использует свой веб-сайт для выполнениятрадиционной миссии библиотеки: отбора, сбора, хранения и

предоставления доступа к «знаниям, аккумулированным чело-вечеством, независимо от доходов, религии, национальности идругих условий». Через коллекцию информации для скачивания(NYPL Collection of Downloadable Media25) можно напрямуювыйти на обширный фонд документов по истории и культуре,рубрицированный по коллекциям цифровых материалов, вклю-чающим редкие манускрипты, изображения, аудио- и видео-файлы и электронные книги.

В июне 2006 г. библиотека запустила на своем сайте новый про-ект «e-audio» по представлению цифровых звуковых версий 700книг, отобранных с учетом вкусов всех категорий пользователей.

381

25 http://ebooks.nypl.org/E941605F-4683-48A4-B7D4-129693E394B0/10/257/en/Default.htm Прим. редактора

Цифровое аудио кардинально изменило отношения между чита-телями и книгами, поставив книги на уровень цифровых пе сен,иными словами, разрушив границу, которая еще остается междуписьменной и устной культурами. Взять в библиотеке электрон-ную книгу - значит зайти на веб-сайт библиотеки, выб рать инте-ресующее название и загрузить его на свой компьютер, чтобыпотом открыть этот файл и читать его так же, как читают тради-ционные книги, купленные в магазине. Цифровая аудио версияпредлагает даже больше: файл, бесплатно загружаемый с кругло-суточно работающего сайта (24/7), - это запись, и слушать егоможно не только на переносном или стационарном компьютере,но и на простых в использовании переносных высокотехнологич -ных продуктах последнего поколения, таких как CD-ридеры, и нацифровых музыкальных считывающих устройствах, таких какMP3-плееры или даже еще более популярные Ipod. В отличие оттра диционных аудиокниг, которые продаются на кассетах и кото-рые можно слушать только на уже устаревших проигрывателях,электронные аудиокниги занимают столько же места, сколько циф-ровой файл, так что на Ipod можно записать сотни таких файлов.

На самом деле именно широкое распространение MP3-плееров иIpod среди молодежи побудило Нью-Йоркскую библиотеку пред-ложить эту новую услугу и идти в ногу со временем. Сегодня тех-ническая грамотность библиотечных пользователей намноговыше, чем раньше, и задача проекта заключается в том, чтобы поз-волить им получать доступ к книгам в удобном для них фор мате.Отсюда - возможность замены старого стиля чтения на слушаниефайлов в любое время и в любом месте с единственным ограниче-нием соблюдать обязательный и неизменный срок в 21 день, ко-торый Нью-Йоркская библиотека установила для выдачи материа-лов. По истечении контрольной даты цифровой аудио файл станетнедоступным, потому что "секретный ключик", вставленный вкнигу, закроет ее навсегда, и она в одно мгновение исчезнет и изсписков, и с экранов ваших компьютеров. Этот порядок контроли-

382

руется процессом онлайновой регистрации читателей-клиентов,каждый из которых имеет уникальный код длиной не более 10цифр, открывающий ему доступ к цифровой библиотеке, в которойможно найти не только литературную классику, такую как "МобиДик" Германа Мелвилла (Moby Dick, Herman Melville) и "Брокер"Джона Гришэма (Broker, John Grisham), но и эссе Теодора Адорно(Theodor Adorno), отчеты об антитеррористических операциях, по-следние исследования по электронике, математике, экономике ипсихологии, а также словари и курсы иностранных языков.

В дополнение к большинству файлов, доступных в течение 21дня, библиотека предлагает специальный каталог "постоянно до-ступных электронных аудио файлов", включающий 100 наз ванийцифровых книг, не имеющих ограничений по продолжи - тель-ности выдачи.

Раздел сайта Нью-Йоркской публичной библиотеки "Цифровая га-лерея" предоставляет пользователям в бесплатный доступ к 275000 изображениям26 невысокого разрешения для образовательных,творческих и научных целей. Галерея - это постоянно обновляе-мая база данных, содержащая результаты операций по оцифровкебиблиотечных коллекций фотографий, манускриптов, японскихгравюр, видов Нью-Йорка, карт, редких документов и много дру-гого. Изображения высокой четкости для лич ного и профессио-нального пользования можно получить через отдел "Фотографи -чес ких услуг и разрешений" (Photographic Services & Permissions)27.

383

26 В 2010 г. Цифровая галерея содержит уже 700 000 изображений. Прим. ре-дактора

27Другие цифровые коллекции, доступные на сайте этой библиотеки: элек-тронные книги для детей (e-books for e-kids); коллекция книг библиотеки до1923 года издания, сканированных Google; BookFlix издательства Scholastic- пары «короткий фильм и электронная книга» по какой-либо научной теме.Кроме того, сайт библиотеки предоставляет сервис «спроси библиотекаря»и размещает блоги, видео, публикации библиотекарей, а также учёных и пи-сателей, пользующихся услугами библиотеки. Прим. редактора

1.1.8.3 Проект "Галлика" ЭЛЕКТРОННЫЕ БИБЛИОТЕКИ

http://gallica.bnf.fr.

"Галлика" - это электронная библиотека Национальной библио -теки Франции (Bibliothèque Nationale de France). Основанная в1997 г., она стала одной из первых в Европе электронных биб-лиотек открытого доступа. С точки зрения пользователей "Гал-лика" - это многоцелевая электронная библиотека, открытая длявсех категорий пользователей - от наиболее квалифицированных(продвинутых пользователей, таких как библиотекари электрон-ных библиотек, исследователи, студенты) до наименее квали-фицированных (начинающих пользователей или простолюбознательных посетителей сайта). Для пользователей первоготипа, т.е. для традиционалистов, препятствием являются не ха-рактеристики Сети, а сама по себе среда Интернета. Предостав-ляя услуги общего характера, для доступа к которым нетребуется знание специальной терминологии, "Галлика" позво-ляет найти интересующую единицу в определенной категории,

384

т.е. самостоятельно сформировать свой профиль: так, раздел"Gallica Classique" предназначен для чисто научной и универси-тетской аудитории, а раздел "Voyage", предлагающий полныйкомплект коллекций на тему "Путешествия", ориентирован налюдей, обожающих путешествия и ставших профессионалами вэтой области. Раздел "Help" предлагает разъяснения по навига-ции и доступным методам проведения исследований, а перейдяпо ссылке к разделу часто задаваемых вопросов (FAQ), пользо-ватель может отправить в библиотеку письмо по электроннойпочте с конкретным вопросом28.

385

28 Интерфейс Галлика доступен на французском, английском, испанском ипортугальском языках. В 2010 году Галлика содержит более миллионаоцифрованных документов (книги, периодические издания, манускрипты,изображения, карты, аудио файлы). Один из примеров: «Чайлд Гарольд»Байрона, издание 1833 года на английском языке с предисловием на фран-цузском языке. Предоставляется доступ к оцифрованной книге и аудио-файлу – вся книга начитана на французском языке. См.http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k206886j.r=.langFR. Прим. редактора

1.1.8.4 Проект "Гутенберг" ЭЛЕКТРОННЫЕ БИБЛИОТЕКИ

http://www.gutenberg.org/wiki/Main_Page

Проект "Гутенберг" - первое и самое крупное единое собраниебесплатных электронных книг - "eBooks". Формулировку мис-сии проекта можно прочитать на вики Проекта, в которой гово-рится, что миссия проекта "Гуттенберг" проста: стимулироватьсоздание и распространение eBooks. Значит, миссия заключаетсяв максимально возможном стимулировании всех, кто заинтере-сован в создании и выдаче eBooks. Фактически, Проект "Гут-тенберг" удовлетворяет около 99% всех запросов, поступающихот тех, кто хочет создавать eBooks и предоставлять их в доступв соответствии с ограничениями, связанные с законами об ав-торском праве в разных странах.

Проект "Гуттенберг" не получает финансовой или политическойподдержки и полностью зависит от волонтеров. Фонд литера-

386

турного архива проекта "Гуттенберг" (Project Gutenberg LiteraryArchive Foundation, GLAF) - некоммерческая корпорация, заре-гистрированная в штате Миссисипи (США), собирает пожерт-вования на Проект "Гуттенберг" и управляет этими средствами.

Онлайновый книжный каталог Проекта "Гутенберг" включаетсвыше 20 000 бесплатных книг29 на более чем 50 языках и диа-лектах. Всего через партнеров, филиалы и ресурсы Проекта "Гу-тенберг" доступно свыше 100 000 наименований. Поиск вкаталоге можно осуществлять по авторам, названиям, языкам,"последним поступлениям" или по категориям (книги, аудио-книги, машинно-генерируемые аудиокниги, музыкальные про-изведения, фонограммы, нотные тетради, другие записи,изображения, кинофильмы и фотоснимки). Специальную вер-сию любой eBook можно загрузить и прочитать с помощью ор-ганайзеров или смартфонов.

Проект "Гутенберг" - участник Программы комплектования кон-тента Yahoo! Благодаря этому участию поиск можно осуществ-лять по метаданным книг (автору, названию, краткому описаниюи ключевым словам).

387

29 В 2010 году – 30 000 названий. Прим. редактора

1.1.8.5 Лувр МУЗЕИ

http://www.louvre.fr

Лувр стал одним из первых музеев, представивших в онлай -новом режиме свою электронную версию. Сайт музея содержитинформацию о работе музея: часах работы, ценах и режимах по-сещения, что отвечает требованиям пользователей, намере ваю -щихся посетить "реальный" музей и реально провести виртуаль-ные туры.30

Для 3-х категорий посетителей разработаны упрощенные марш-

388

30 Интерфейс сайта доступен на французском, английском, японском и китай-ском языках. Кроме тематических минисайтов и баз данных, подробногорассмотрения отдельных работ, тематических баз данных, мультимедиа пу-тешествий с аватаром и много другого, сайт Лувра предоставляет доступ кобъединённому каталогу музеев Франции по изобразительному искусству«Джоконда». Прим. редактора

руты доступа по меню навигации с главной страницы. Благодаряэтому можно мгновенно увидеть мероприятия и предложения,отобранные с учетом профиля пользователя:

• профессионалы и бизнесмены;• люди, повышающие свое образование, например, студенты;• молодежь (до 26 лет).

Пользователям предоставляется комплекс услуг, в числе кото-рых глоссарий - детализированный перечень определений тер-минов, связанных с работами, экспонируемыми в музее;прог рамма - перечень обязательных для проведения встреч, ипоисковая машина, включающая все музейные мероприятия, чтопозволяет пользователям проводить поиск по трем критериям:

• период времени или дата;• тип мероприятия (организованные экскурсии, студии, му-

зыка, лекции, фильмы, концерты);• профиль пользователя (все категории посетителей, взрос-

лые, дети и семьи, группы, инвалиды).

Удовольствие от изучения коллекций Лувра можно получить,воспользовавшись аудио-гидом (на английском и французскомязыках), который в медленном темпе ведет посетителей по залами которого можно поставить на "паузу", чтобы прочитать опи-сание заинтересовавшей работы.

Есть также онлайновая билетная касса и магазин сувениров,который работает как настоящий магазин с постоянно обнов-ляемой информацией, по которой можно отследить пожелания ипокупки посетителей.

Помимо того, что сайт Лувра олицетворяет достижения концеп-ции интеграции и синергии реальности и виртуальности, он ин-тересен еще и тем, что в нем пользователь поставлен на главноеместо. Предоставляя маршруты для специалистов, молодежи,студентов, преподавателей и людей с ограниченными физиче-скими возможностями, сайт позволяет индивидуализи роватьличный опыт каждого человека.

389

1.1.8.6 Виртуальная академия Эрмитажа - Виртуальная академия МУЗЕИ

www.hermitagemuseum.org

Сайт Эрмитажа включен в число примеров передового опыта,потому что помимо предоставления услуг населению он пред-лагает Виртуальную академию, которая представляет собойнабор "маршрутов-монографий", позволяющих онлайновому по-сетителю Эрмитажа в Санкт-Петербурге использовать мульти-медийные средства для контекстуального знакомства с самымизначительными сокровищами музейных коллекций. Для Вирту-альной академии было разработано 6 вводных маршрутов: от ис-тории Египта к истории Рима, изучению Библии, временамрыцарей и картинам Рембрандта, а также включен рассказ об ис-тории Зимнего дворца.

Каждый маршрут исследует культурное и общественное значение

390

работ, составляющих всемирную славу музея. Он содержит краткоепредисловие, дающее общие сведения, но проводящее одновре-менно четкие связи между определенным шедевром из музейнойколлекции и соответствующим периодом времени и культурой.

Для пользователей Сети Виртуальная академия предоставляетвозможность узнать о фондах, насладиться их очарованием и по-нять их значение. Пользоваться Виртуальной академией можнопри планировании поездки в Санкт-Петербург, при желании по-лучить дополнительные сведения о художественном произведе-нии, находясь на середине "маршрута" (в ограниченном объемепредставленного в онлайне материала), или как средством, поз-воляющим задуматься и восстановить в памяти свое посещениеЭрмитажа31.

1.1.8.7 Каждый предмет может рассказать свою историю МУЗЕИ

Когда коллекцию создают пользователи…Особый интерес вызвал экспериментальный проект "Каждыйпредмет может рассказать свою историю", инициатором кото-рого стал музей Виктории и Альберта совместно с музейнымкомплексом Tyne&Wear (Обществом естественной истории идревностей), музеем Бирмингема и музеями Брайтона-энд-Гоува.Инициатива была рассчитана на работников и руководителей му-зеев и исследует ценность рассказывания историй (сторител-линга) для обогащения музейных коллекций. Общественностьпопросили поделиться историями, имеющими прямое отноше -ние к экспонатам из музейных коллекций. Проект использовалпотенциал генерируемого пользователями контента для со -

391

31 Сайт Государственного Эрмитажа доступен на русском и английском языке.На русскоязычной части сайта есть раздел «Приглашаем к обсуждению». Вэтом разделе предложено насколько тем; по каждой теме предлагается мне-ние специалиста, материалы научных исследований, изображения и пр., атакже публикуются отклики посетителей сайта. Прим. редактора

здания нового способа взаимодействия с худо жественными кол-лекциями в соответствии с интересами населения.

Миссия проекта раскрывалась прямо на главной странице, гдебыло записано, что "Каждый предмет может рассказать свою ис-торию" - это сборник историй, написанных такими же людь ми,как мы все, о предметах, которые могут кого-то заинтересовать.Если человека завораживают часы его дедушки, или если у че-ловека есть коллекция, историей о которой он хотел бы поде-литься, он может отправить эту историю и узнать, что людидумают о предметах из его коллекции.

Как принять участие в проекте: Вам надо просто выбрать пред-мет, который особенно нравится, загрузить одно или два егоизображения и отправить название и текст истории или аудио-или видео-запись истории, которую Вы хотите рассказать в связис этим предметом. Проект обращает особое внимание на во-просы безопасности и авторского права.

Часть сайта, посвященная фондам музеев, не ограничивается ма-териалами, созданными музейными работниками. Пользова телимогут оставлять свои комментарии по фондам и даже разме-щать истории, связанные с фондами. Таким образом, сайт содер-жит коллекции экспонатов, ранжированных по 9 основным кате-го риям (изобразительные искусства, развлечения, мода, дом, дет-ство, хобби, природа, верования и представления, наука и тех-ника). Коллекции включают предметы как входящие в музейныйфонд, так и не входящие в него, представленные и описанные са-мими пользователями, а также создателями и кураторами коллек-ций. Осуществляется модерация сайта, а новые истории проходятпроверку прежде, прежде чем будут опубликованы на сайте32.

392

32 http://www.vam.ac.uk/vastatic/microsites/1303_every_object/. На сайте музеяесть раздел “Things to do”, предлагающий пользователям большой списокразного рода возможностей что-то сделать самому – это блоги, конкурсы имногое другое; в том числе, можно создать постер, обложку альбома, дизайнкольца и пр. Прим. редактора

Каждый предмет может рассказать свою историю: семья, по-лучающая знания за счет изучения предметов, имеющихсядома и в музеяхhttp://www.everyobjecttellsastory.org.uk/index.html

Этот проект был профинансирован Фондом передачи знаний приШеффилдском университете, который стремится обратить на-учные исследования на пользу людям. Первоначально проект на-зывался "Семьи Ферхам" и финансировался Фондом «Диаспора,миграция, идентификация» Научного совета по искусству икультуре. Целью проекта было изучение взаимосвязей междупредметами, имеющимися дома, и рассказами пакистанскихсемей об эмиграции. Проект объединял 5 семей, которые моглирассказать свои истории и поделиться находящимися у них пред-метами культурного наследия Пакистана. Собранные предметыи истории были представлены на выставке в Центре искусствРотерхэма в марте 2007 г.

Музей доков: Каждый предмет может рассказать свою исто-риюhttp://www.dockmuseum.org.uk/Default.aspx?page=29833

Зачастую значение предметов, находящихся в музейных коллек-циях, зависит от местного населения и от историй, которые рас-сказывают об этих предметах, а не от того, как они выглядят идля чего предназначены. Этот раздел веб-сайта создан для того,чтобы показать, что когда Вы приходите в Музей доков, Вы мо-жете узнать больше, чем кажется на первый взгляд. Моделипредметов представлены в постоянной экспозиции. Следуя поссылкам, Вы можете узнать о них больше, и увидеть другиепредметы из коллекций, которые помогают им рассказать своиистории.

393

33 Этот раздел сайта недоступен (март 2010). Сайт музея http://www.dockmu-seum.org.uk/Default.aspx?page=0 . Прим. редактора

1.1.8.8 Национальный архив Австралии - Виртуальный зал АРХИВЫ

http://vroom.naa.gov.au/

Проект "Виртуальный читальный зал" был инициирован и раз-работан Национальным архивом Австралии34. Он создает он лай-новую среду для внимательного изучения постоянно расшир-яющихся коллекций оцифрованных документов из Националь-ного архива правительства Австралии. "Виртуальный читаль-ный зал" имеет ярко выраженную образовательную направ -ленность, за реализацию которой в 2006 г. он был удостоен зва-ния «Лучший сайт для средней школы».

Основными целями сайта являются:

394

34 Этот раздел сайта разработан совместно с Федерацией образования (TheLe@rning Federation). Прим. редактора

• предложить онлайновый инструмент для работы с доку-ментами по наиболее значимым событиям и темам из исто-рии Австралии ХХ века;

• оказать поддержку учителям и ученикам в их исследованияхи в работе с архивными записями (цифровыми документами,фотографиями, картами, плакатами, фильмами и пр.).

Аудитория, на которую рассчитан проект, включает:• учеников (начальной и средней школ);• преподавателей и воспитателей.

Главная страница сайта очень проста и функциональна. Она ис-пользует структуру, типичную для онлайновых баз данных: содной стороны, это «редакционное окно», которое привлекаетвнимание любознательного пользователя, зашедшего на сайт безопределенной цели; с другой стороны, это точка доступа к ре-сурсам, больше подходящая для пользователей с четкими ин-формационными требованиями.

Раздел «Стоит взглянуть» представляет на своей главной стра-нице 3 архивные записи, которые периодически меняют ме-стами. Они представлены так, как будто являются редакцион -ными разделами и способны заинтересовать пользователя и при-влечь его внимание.

Нажав на один из заголовков (например, «Австралия – странавозможностей»), пользователь выходит на архивную запись, со-стоящую из картинок и описательных элементов. Среди них естьи ключевые слова, выступающие в роли тегов, идентифицирую-щих и классифицирующих ресурсы по данной тематике. Неко-торые записи сопровождаются страничкой «Информационноеокно», на которой изучается содержание цифровой записи и по-вышается ее образовательная ценность; это стимулирует интереспользователей к ресурсу и содержит дополнительные идеи, датыи информацию.

395

«Виртуальный зал» позволяет зарегистрированным пользовате-лям «сохранять» записи в своей персональной области и до-бавлять к ним примечания и комментарии для последующейработы.

Функция «Исследование» предлагает 2 метода доступа:• навигацию по записям на определенную тему;• поиск записей по теме или году.

Навигация по записям основана на тематической классифика-ции. Использование «говорящих» тегов позволяет сделать клас-сификационную систему более интуитивной для пользователя,который может постепенно оптимизировать свой выбор и выйти,в конце концов, на интересующий его материал.

Исследовательская функция позволяет каждому пользователюосуществлять поиск просто по ключевым словам или по дате до-кумента. Как и при навигации, пользователь может фильтроватьзаписи по наличию или отсутствию в них образовательного кон-тента, имеющего отношение к архивной записи.

396

1.1.8.9 Государственный архив Великобритании – Только для малышей АРХИВЫ

http://www.nationalarchives.gov.uk/teachers/kids.htm35

В рамках богатого и хорошо организованного сайта Государст -венного архива Великобритании есть серия интерактивных игрдля детей «Только для малышей – игры и занятия для детей».Эти ресурсы составляют часть более крупного проекта «Криваяобучения», посвященного образованию и обучению на протя-жении всей жизни по исторической тематике, который осу-ществляется под девизом «Оживим историю».

397

35 Эта страница переехала на http://www.nationalarchives.gov.uk/education/stu-dents/activities-and-games.htm. В 2010 году на ней представлено уже 17 игри викторин. Раздел «Образование» сайта архива разделён на зоны «для пре-подавателей» и «для учащихся» и содержит разработки уроков по несколь-ким темам, виртуальную классную комнату и много других подразделов,специально ориентированных на школьное образование. Прим. редактора

Страница, открывающая доступ к 8 разным интерактивным ре-сурсам «Только для малышей» работает так же как презентацияГосударственного архива и написана простым, но ярким языком.

1. «Тюдоры – рыцарские турниры» - эта игра позволяетюным виртуальным рыцарям выбрать доспехи и принятьучастие в турнире. На каждом этапе игры герольд можетоказать помощь и дать ценную информацию по используе-мым словам и понятиям (геральдика, доспехи, кони, рольрыцаря и прочее).

2. «Виртуальный мир Хэкни времен Тюдоров» - это трех-мерная виртуальная реконструкция Хэкни - пригорода Лон-дона - во времена Тюдоров, основанная на данных истори -ческих исследований. Сайт дает богатую информацию о по-вседневной жизни, технике строительства и типичных ме-стах средневекового города Англии.

3. «Поезд» приглашает юных посетителей создать виртуаль-ный поезд, который идет до самого моря. Эта игра в поездбыла создана под впечатлением настольной игры «ТривиалПерсьют»; она продолжается только при условии, что игро -ки дают правильные ответы на вопросы по истории и обы-чаям.

4. «Преступления во времена Королевы Виктории» - этаигра предлагает посетителям «патрулировать улицы, пре-вратившись в констебля, ловить преступников и определятьих наказание». Действие происходит в середине XIX века.Помимо того, что это интерактивная игра (которая включаетответы на исторические вопросы), некоторые ее фрагментыоснованы на оригинальных исторических докумен - тах опреступности и борьбе с нею.

5. «Мультимарт у Вас дома» приглашает пользователя «По-играть в магазин и выиграть чеки на покупку продуктов изразных стран мира». Смысл игры состоит в том, что нужноорганизовать большую вечеринку в ознаменование двух-сотлетия великого переселения из Англии; пользователейпросят сделать покупки по чекам в любых странах мира.

398

6. Игра «Специалист по шифрам» позволяет «Отправить иполучить зашифрованные сообщения с использованием на-стоящих шифров, которые были в ходу у французскихшпионов».

7. «Преступление и наказание!» состоит из двух отдельныхигр, посвященных преступлениям, судебной деятельности инаказаниям, которые существовали в разные периоды исто-рии. Кто определяет закон? Что такое "закон": «Бои спеременным успехом» и «Виновен»? Судью определяюттолько по ответам на конкретные вопросы по теме. Отве-тить на них, естественно, можно только прочитав соответ-ствующие материалы и документы.

8. «Идет Вторая мировая война: что вы будете делать?»Эта игра состоит из трех разных игр, каждая из которыхпроисходит во время Второй мировой войны: Бомбоубе-жище, Как купить продукты во время войны и Бегствоот блицкрига. В этой игре, как и в предыдущих, историче-ские вопросы представлены на основе архивных докумен-тов и снабжены графикой высокого качества.

399

1.1.8.10 Берлинале – Берлинский международный кинофестиваль

http://www.berlinale.de/en/HomePage.html

ВРЕМЕННЫЕ МЕРОПРИЯТИЯ

Берлинский международный кинофестиваль – это событие, в ко-тором принимают участие люди со всего мира: каждый год по-мимо зрителей в нем участвуют 19 000 профессионалов изразных стран мира и 4 000 аккредитованных журналистов. Врамках конкурса демонстрируются 400 фильмов.

На веб-сайте есть разделы, посвященные общей информации иуслугам для публики (начиная от презентации программы и местпроведения фестиваля до онлайновой продажи билетов и рек-ламы), а также новостям и специализированным услугам для

400

журналистов. Журналисты могут получить любую интересую-щую их информацию: по аккредитации, назначению встреч и ор-ганизации фото-сессий.

Среди онлайновых услуг следует отметить «My Berliner» - пер-сональную область, доступ к которой предоставляется толькопосле регистрации. В этой области пользователи могут самиуправлять личным пространством для записи дат и временивстреч, информации и пресс-релизов об участвующих в кон-курсе фильмах.

Без регистрации можно участвовать в просмотре потоковоговидео в реальном времени, где показывают наиболее важные мо-менты конкурса, такие как вручение наград и пресс-конферен-ции продюсеров, чьи фильмы являются участниками фестиваля.На веб-сайте доступны все клипы фильмов. Кроме того, в ар-хиве можно найти и просмотреть видео по всем ранее прохо-дившим фестивалям.

Поиск на веб-сайте Берлинале можно осуществлять по времени– начиная с 1951 года – года проведения первого фестиваля, и спомощью поисковой машины. На нем содержится информацияо конкурсных фильмах и жюри, пресс-релизы, фотографии ивидео материалы.

401

1.1.8.11 Итальянский научный портал

http://www.ricercaitaliana.it36

НАУЧНЫЕ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ СЛУЖБЫ

Национальный научный портал Италии был создан CINECA -Итальянским межуниверситетским консорциумом и поддержанМинистерством государственного образования, университетови исследований (MIUR), научными организациями и универ -ситетами. С помощью этого портала граждане могут устанавли-вать контакты с исследователями из всех секторов экономики(национального, государственного, частного, научного и нена-учного), как в области прикладных, так и общих исследований.Портал ориентирован на все категории граждан и на пользова-телей специальных категорий (студентов, университеты и биз

402

36 Сайт на итальянском языке. Прим. редактора

нес). Его главной задачей является выявление исследовательскихпроектов, как крупных, так и мелких и, в первую очередь, про-ектов, работа над которыми осуществляется в лабораториях ор-ганизаций и в крупных естественных лабораториях (космосе, наземле и в воде) - от бесконечно больших до бесконечно малых.

Вторая задача портала - предложить инструмент для связи икоординации научной деятельности в Италии и для повышенияее роли на международной арене. Описание проектов приво-дится на двух языках - итальянском и английском. Портал зани-мается также вопросами бизнеса, рекламы совместной деятель -ности и обмена знаниями между научным миром и миром биз-неса. Эта задача осуществляется с помощью инстру ментов, спо-собствующих передаче технологий из мира науки в мир бизнесаи расширению сферы применения результатов.

Основными действующими лицами в «Итальянских исследова-ниях» являются научные работники, которые обновляют портал,присылая материалы, документацию и информацию о научныхстатьях, опубликованных в национальных и международныхспециализированных журналах.

Поддержку портала осуществляет собственный редакторскийколлектив, который представляет описание работ и исследова-ний на простом языке в виде обзоров, анализов и интервью длястимулирования интереса пользователей и оказания им помощив процессе навигации и чтения.

Помимо вклада редакторского коллектива в идентификацию наи-более важных тем различных проектов, используются техноло-гии "прочесывания текстов", позволяющие осуществлять авто -матический анализ данных, поиск и получение соответствую-щей информации. Тема поиска является междисциплинарной.Простое чтение заголовков по определенной теме не позволяетнеспециалисту увидеть реальную тему, скрытую за междисцип-

403

линарными связями, или выявить эти связи. С этой целью про-изводится анализ текста в целом с помощью методов техноло-гии "прочесывания текстов"; так, методы кластерного анализа(автоматического объединения в группы) помогают редактору вего работе, т.к. открывают возможности для идентифи кации ос-новных тематических групп. Система автоматически организуетполученную информацию по темам, что дает возможность иден-тифицировать наиболее важные темы по числу единиц контента.Помимо этого, выделяются связи между очевидно разными те-мами, использующими общую терминологию.

Исследовательскую деятельность можно проанализировать напортале благодаря классификации, разработанной минис -терством. Она включает исследования по научно-техническойтематике, географии и, в отдельных случаях, по стратегическойпрограмме. Введена классификация по уровню авторского правас целью облегчения поиска материала, интересного для бизнеса.Такая работа по классификации, при проведении вручную, по-требовала бы участия многочисленной группы специалистов вданной области и длительного времени. В случае "Итальянскихисследований" было решено использовать для текстов автома-тические сортировщики. Такой сортировщик учится распозна-вать характеристики релевантных категорий в группепредварительно классифицированных документов и может клас-сифицировать любой новый документ в соответствии с любойиз категорий.

404

1.1.8.12 UK-student.net


http://www.uk-student.net

"UK Student" - это британский портал, предназначенный для сту-дентов и преподавателей университетов. Он предлагает спра-вочник онлайновых образовательных ресурсов для исследо -вателей, работающих над подготовкой рефератов или диссер -таций. Справочник содержит значительное по объему собраниестатей, написанных для студентов британскими и иностраннымиучеными. Его цель - снизить риска плагиата в научной среде.

Дискуссии о плагиате - действительно важная тема в универси-тетах и научных кругах. По данным обзора, проведенного"Times" (http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/educa-tion/article630886.ece), треть студентов университетов призна-

405

лась в незаконном "копировании" идей из книг или из Интер-нета, а каждый десятый указал, что осуществлял онлайновыйпоиск материалов для своих исследований.

Статьи, представленные в "Academic Directory", были предо-ставлены непосредственно ведущими международными уче-ными с полного согласия владельцев авторских прав. Студентымогут изучать статьи и цитировать их в своих дипломных рабо-тах, будучи уверенными в аутентичности первоисточника, и те-перь им не нужно будет "вырезать и вставлять", т.е. совершатьдействия, при которых фрагменты работ, найденных в Интер-нете, копируются и вставляются в новую работу, которая выда-ется за оригинальный реферат студента.

Один из разделов посвящен пособиям по стилю написания на-учных работ, в которых разъясняется, как надлежит писать ан-нотацию, реферат, тезисы или краткую биографию (CV).Пользо ватели портала могут также оставлять свои комментариипо всем статьям и обмениваться ими благодаря средствам соци-альных сетей.

Функции портала также представляют интерес для профессорови преподавателей, поскольку с его помощью они могут найтиинформацию об исследованиях и узнать о результатах работысвоих коллег. Портала стал для них важным источник справоч-ной информации, который может помочь им сэкономить время впроцессе подготовки к занятиям.

406

1.1.8.13 Христианский колледж, Финчли, Великобритания

http://ccflearning.com/school/ 37


Христианский колледж Финчли - это средняя школа, в которойучится около 1 000 человек. Находится она в Лондоне, в районеВосточный Финчли. Веб-сайт школы предоставляет информа-цию и услуги ученикам, профессорам и родителям. Главнаячасть сайта обведена в рамочку, в которой приводится инфор-мация по различным тематическим областям. Предметы пере-

407

37В 2008 году сайт изменил структуру и переехал по адресу http://www.ccf-plus.com/school/ и теперь не полностью соответствует описанию, приведён-ному в данном разделе. Многие описанные здесь услуги предоставляеютсячерез e-portal (http://212.85.13.28/eportal/index.jsp) для зарегистрированныхпользователей. Прим. редактора

числены в главном меню в левой части главной страницы. Вэтом меню пользователь может выбрать интересующий его раз-дел: новости; новости из жизни колледжа; состав дирекции; рас-писание занятий; шестой класс; жизнь колледжа; фотографии иэкзамены.

Сайт также позволяет пользователям зарегистрироваться для по-лучения бюллетеня и списка рассылки. Из главного меню такжеможно выйти на два специализированных сервиса, предостав-ляемых колледжем: Виртуальную учебную среду (VLE) и ccf-plus.com, доступ к которым осуществляется нажатием на BLOG.VLE38 - это программная среда, оптимизирующая обучение засчет использования группы онлайновых средств, полезных дляанализа и коммуникации между учениками и преподавателями.VLE предлагает и другие средства, среди которых анкеты, орга-низация групп студентов, пересылка контента, вики, блоги иRSS.

В целом, проект призван улучшить коммуникацию и обучениестудентов. В левой колонке VLE Христианского колледжа Фин-чли можно увидеть список школьных предметов: нажав на одиниз них или введя название одного из учебных предметов, Высможете (после регистрации на сайте) получить доступ к мате-риалам по данному предмету и к информации о преподавателях,их характеристикам и материалам, которые они предоставилидля сайта.

В центральной части страницы помещен блог, в который можнодобавлять свои комментарии.Вы можете увидеть список зарегистрированных пользователей,находящихся в данный момент на сайте; нажав на имя пользо-вателя, Вы сможете получить информацию о нем. Есть такжеместо для новостей, которые взяты из BBC, и раздел, в которомкаждую неделю объясняется значение нового слова. Расши -

408

38http://212.85.13.29/vle/ Прим. редактора

рением и развитием ccflearning.com (VLE) является ccfplus.com.Зайдите на iTunes store и Вы сможете бесплатно скачать на свойкомпьютер файлы mp3 и mp4 по образовательной тематике; тамже Вы найдете блоги по разным предметам.

Нажав на название темы, Вы сможете увидеть краткую анно -тацию и различные прикрепленные файлы (текстовые файлы,mp3 или mp4) или добавить комментарий. Вы можете выбратьинтересующую Вас тему непосредственно из списка, доступ-ного с главной страницы сервиса, или путем свободного поискапо тексту.

С данного сервиса Вы также можете выйти на страницу, кото-рая органично подразделяет материал, доступный в онлайновойформе, на следующие группы:

• сайт школьных новостей;• сайт школьной VLE;• сайт школьного аудио и видео;• сайт школьных фотографий.

409

1.1.8.14 Проект "Память Америки" Библиотеки Конгресса

ПОРТАЛЫ ПО КУЛЬТУРЕ

http://memory.loc.gov/ammem/index.html

Проект «Память Америки», работа над которым осуществляетсяпод руководством Библиотеки Конгресса, был запущен в 1990 г.и связан с программой оцифровки книжного и аудиовизуальногонаследия Библиотеки Конгресса. Целью проекта было создание«национальной памяти» в цифровом формате. По окончании пи-лотной стадии проект «Память Америки» стал ведущим в «На-циональной программе электронных библиотек». Эта программаподдерживается Библиотекой Конгресса и существует с цельюпредоставления бесплатного и свободного онлайнового доступак полному оцифрованному наследию из фондов БиблиотекиКонгресса и других государственных и частных организаций.

410

Оцифрованное наследие включает письменные и голосовые до-кументы, звукозаписи, фотографии, иллюстрации, гравюры,фильмы, географические карты и нотные записи.

Из чисто образовательных и информационных целей сайт ори-ентирован на следующие категории пользователей:

• преподавателей;• студентов и исследователей;• не специалистов, но любознательных людей.

Чтобы удовлетворить требования всех трех целевых аудиторий,главная страница сайта предлагает 3 направления навигации иобращения к ресурсам:

• раздел «Тематический поиск в коллекциях» позволяет поль-зователям обращаться к ресурсам через предметно-ориен-тированную навигационную систему;

• раздел «Основные документы коллекции» информируетпользователей о наличии коллекций электронных ресурсов,представляющих особый интерес. Таким образом, он пред-лагает «сюжетно-повествовательные» маршруты навига-ции. Этот справочный канал находится в ведении главногоредакционного комитета и выполняет сложную, но важнуюзадачу: помогает любознательным пользователям-неспе-циалистам, не осуществляющим никаких конкретных ис-следований и не имеющим четких вопросов для консуль -таций.

• Раздел «Преподаватели» предлагает специальный канал до-ступа к ключевым ресурсам, которые были отобраны каквыражение «точки зрения преподавателей». Из коллекцииобъемом свыше 7 млн. электронных документов этот раз-дел выбирает и предлагает материалы, которые могут ока-заться полезными при проведении занятий в классах.

Тематическая консультация особенно полезна, потому что поль-зователь может искать ресурсы путем постепенного совершен-

411

ствования знаний в рамках одной темы. На сайте все категориипредставлены на простом и понятном языке. Тематическая на-вигация организует интерфейс поиска в соответствии с моделью«Кто», «Что», «Где» и «Когда» и позволяет адаптироваться кментальным параметрам пользователя. Помимо тематическогопоиска ресурсов пользователь может осуществлять навигациюпо историческому периоду, типу ресурса и месту. Наиболее «ре-дактируемый» раздел сайта – «Основные документы коллекции»- находящийся в ведении редакционного комитета, освещает по2 коллекции в течение определенного периода времени с цельюактивизировать доступ к этим коллекциям и ресурсам, которыебез этих усилий могли бы затеряться в безбрежном море оциф-рованного наследия.

Внедрение направляемого «редактируемого» пути к онлайновымресурсам - часть коммуникационной стратегии, ориентирован-ной на пользователя. Объем доступной информации, и это осо-бенно касается электронных библиотек, настолько велик, чтоможет отвратить пользователя, если он любознателен, но не при-вык пользоваться тематической навигацией или был напуган ре-зультатами простого поиска, от дальнейшего использованиянавигации. Направляемая повествовательная компонента биб-лиотечных сайтов предлагает многообещающий дизайн, кото-рый должен отвечать потребностям любознательных, ищущих,но непрофессиональных пользователей.

Если одной из главных задач проекта «Память Америки» явля -ется содействие поиску всего, что составляет «американскийопыт», то вполне естественно, что этот проект помогает учеб-ным заведениям, предлагая преподавателям методику и мате-риалы, необходимые для работы с классом. Раздел «Препо -даватели» предлагает комплекс функций и подразделов, направ-ленных на удовлетворение потребностей людей, занятых в пре-подавании. Педагогические курсы по таким темам, как общаяистория и культура Америки, подготовленные самими препода-

412

вателями, становятся доступными для широкого круга пользо-вателей. Коллекция образовательных игр и игровых уроков ос-нована на электронных ресурсах проекта «Память Америки» истимулируют любознательность учеников и их тягу к учебе. Пе-реходы между коллекциями являются действенным средством,помогающим преподавателям воспитывать у учеников критиче-ское мышление на основе сравнения оцифрованных материалов.Полезны и области портала, предназначенные для сообществапреподавателей и для их профессионального развития, по-скольку позволяют обмениваться идеями и материалами, такимикак тематические библиографии, и общаться в чате.

«Спроси у библиотекаря» - обычный онлайновый сервис, при-званный помочь пользователям при поиске библиографическойинформации. Используя такие средства, как форумы или син-хронизированные разговоры (чат), удаленный пользовательможет без труда получить необходимую помощь.

В заключение мы хотели бы отметить очень эффективную он-лайновую систему Help, выйти на которую можно из главногонавигационного меню и из тематической навигации. Стиль на-вигации понятен и эффективен и предлагает разные виды по-мощи в зависимости от ситуации и от навигационного контекста:помощь в использовании мультимедийного контента, помощь втематической навигации по ресурсам или ответы на часто зада-ваемые вопросы. Раздел «Контакты» дает пользователям воз-можность взаимодействовать с персоналом Библиотеки Конг-ресса: запрашивать информацию и делать свои комментарии илисообщать о технических, типографских или языковых ошибках.

413

1.1.8.15 TEL – Европейская библиотека

ПОРТАЛЫ ПО КУЛЬТУРЕ

http://www.theeuropeanlibrary.org 39

Портал TEL предоставляет объединенный доступ почти к 150млн. документов (библиографическим новинкам и электроннымдокументам) из 23 национальных европейских библиотек, по-ставив перед собой задачу увеличения ценности их знаний, ин-формации и культурного контента. Проект продвигает всеобщийоткрытый доступ к информации и развитие разнообразия евро-пейского культурного наследия.

414

39 Интерфейс портала доступен на 37 языках, в том числе, на русском языке.В проекте участвуют Российская национальная библиотека и Российская го-сударственная библиотека. Прим. редактора

Презентация контента отражает эти ценности: портал стремитсяк тому, чтобы подчеркнуть кооперативную и «национальную»природу, и каждый может без труда определить, какие ресурсыпредоставлены какой библиотекой, OPAC или специальной кол-лекцией. Разные языки подчеркивают стремление к унификациипри полном уважении своеобразия каждой страны. Домашняястраница интуитивно приглашает к проведению простого поискас помощью формы «Гугловского типа» с возможностью ее уточ-нения по очень конкретным категориям: стандартный переченьколлекций, карты и атласы, картография, фотографии, плакаты иизображения, портреты и пр.

Представление информации на портале стремится быть простыми прозрачным, благодаря дружественному интерфейсу, мини-мальному использованию графики и крупному шрифту. Многоместа выделено для раздела "Организация", который содержитполезную информацию о самом проекте и позволяет осуществ-лять взаимодействие с пользователями. Это взаимодействие под-держивается рядом сервисов, среди которых руководство дляпользователей, впервые зашедших на портал; подробный пере-чень часто задаваемых вопросов; техническая информация поподдерживаемым браузерам и операционным системам; доступк двухмесячному бюллетеню, включая его старые выпуски;служба общения со СМИ для подготовки коммюнике и пресс-релизов.

Используя необязательную регистрацию, пользователи имеютвозможность сохранять результаты своих поисков для того,чтобы продолжить их в следующий раз. Раздел "Контакты и об-ратная связь" - это страница, посвященная сотрудникам; на нейпредставлены их фотографии и характеристики, чтобы пользо-ватели могли обратиться к ним в случае возникновения вопросовили за получением подробной информации по заинтересовав-шей их характеристике. Следует подчеркнуть, что портал об-служивает всех пользователей и стремится упростить процесс

415

поиска для каждого, минимально используя профессиональныйжаргон или терминологию. Регистрация, служба выпуска бюл-летеня, руководство для начинающих пользователей и разделыпомощи, предоставляемые на каждой стадии поиска, - все гово-рит о пользовательской направленности данного портала.

416

1.1.8.16 Spain.Info

ПОРТАЛЫ ПО НАУЧНОМУ ТУРИЗМУ

http://www.spain.info

Портал, успешно отразивший функции, связанные с культурнымтуризмом, - это Spain.Info - официальный испанский портал потуризму (Segitur)40. Он предлагает многоязычную базу данныхпо музеям и достопримечательностям, доступ к которым предо-ставляется через простой или расширенный поиск, интерактив-ную карту и пр.

Используя меню навигации в правой части главной страницы,центральную область, отданную под новости, и форму поиска влевой части страницы, пользователь может мгновенно иденти-

417

40 Портал многоязычный – на 27 языках, включая русский. Прим. редактора

фицировать назначение портала и найти ответы на интересую -щие его вопросы.

Форма простого поиска, используемая пользователем, не имею-щим четкого представления о направленности своих запросов,сопровождается другой формой, которая идентифицирует и ор-ганизует ресурсы по автономным сообществам (областям), про-винциям и городам. Если ни один из этих вариантов поиска неподходит пользователю, он может осуществлять поиск по ин-терактивной карте.

Портал предлагает также набор дополнительных услуг:• регистрацию пользователей: благодаря регистрации поль-

зователь может получать бюллетень и пользоваться журна-лом путешественника;

• Бюллетень: он дает пользователю возможность получать поэлектронной почте новостную рассылку и обновления, ко-торые можно персонифицировать по профилю и требова-ниям;

• Журнал путешественников: это область, в которой можносоставлять план и отслеживать маршрут путешествия, обо-значать остановки и пр.;

• прогноз погоды;• информацию о дорогах и маршрутах;• виртуальные открытки.

418

1.2 Современные тенденции в области сетевых

услуг: Веб 2.0-3.0

В то время как организации культуры развивали сетевые формыдеятельности, они по-прежнему использовали модель односто-роннего вещания, в соответствии с которой информация созда-ется и публикуется самими организациями и распространяетсяпо Сети многочисленным пользователям. За последние два годаСеть стала более коллективной, и сегодня она предоставляет от-дельным лицам и организациям больше возможностей для са-мовыражения. За время поэтапного развития Веб 2.0 с начала2000-х годов уже много написано о его коллективной природе. Заэто время организации культуры предложили много иннова-ционных проектов – вплоть до изобретения самого термина Веб2.0.41 Появление того, что сегодня известно нам под именем Веб2.0., принесло с собой блоги, вики и вики-подобные средства,позволяющие конечным пользователям не только читать контент,предоставленный другими людьми, но и генерировать и разме-щать свою собственную информацию.

Социальные средства и авторские интерфейсы, характеризую-щие Веб 2.0., не просто описывают новые наборы стандартовили услуг, а фактически означают сдвиг в парадигме наших ме-тодов использования Интернета. Развивающаяся модель пони-мается теперь как многоканальная модель, в которой Сетьслужит проводником, проходя через распределенные сети, свя-зывающие между собой не только организации культуры и ихпользователей, но и людей друг с другом.

Бурное развитие активности людей и сообществ на интерфей-сах Веб 2.0. заставляет нас заново проанализировать роль орга-низаций культуры в информационном обществе, а если говорить

419

41Susan Hazan, Weaving Community Webs: A Position Paper, DigiCULT ThematicIssue 5: Virtual Communities and Collaboration in the Heritage Sector,http://www.digicult.info/downloads/digicult_thematicissue5_january_2004.pdf .

точнее, то речь идет о меняющемся виде присутствия организа-ций в Сети. Дальнейший технологический прогресс, подводя-щий нас к Веб 3.0., может поставить еще более сложные задачиперед организациями культуры. Веб 3.0 можно описать как по-настоящему семантическую паутину, предоставляющую глубо-кий доступ к информации в Сети и открывающей дорогу кновым видам синтетических миров. Эти миры приглашаютлюдей или, как минимум, их аватаров, заходить в дома, прогу-лироваться вокруг них и проходить по территории – и совершатьвсе эти разнообразные действия в тщательно смоделированномтрехмерном изображении. Эти сайты не соответствуют мета-форе веб-страницы; вместо этого они располагаются в порядкевзаимосвязанных островов, на которых каждый может по-строить свой дом, продать товар в собственном магазине и дажесоздать целую библиотеку или музей для других аватаров; всеэто можно проделать с помощью внутренних средств, предо-ставляемых в этих мирах.

В данном разделе мы кратко рассмотрим разные виды работ сВеб 2.0 и Веб 3.0 и опишем, что есть в них такого, что отличаетих от традиционной среды Веб 1.0 (по данным на начало 2008 г.).Наш анализ будет проходить в контексте организаций культуры(см. 2.1), мы рассмотрим способы мобилизации организацийкультуры в реальном времени и нереальном мире по мере ихпродвижения по пути от модели одностороннего вещания к мо-дели дистрибутивной. Различные виды услуг в Веб 2.0 позво-ляют нам размещать наши собственные закладки, загружатьлюбимые изображения, делиться любимой музыкой и видео-кол-лекциями, и даже открывать в онлайне свои дневники, позволяядругим людям искать наш контент, получать к нему доступ иподробно изучать его, в то время как мы сами можем выходитьна информацию, полученную от других людей. Сегодня Веб 2.0предлагает населению (т.е. нам с Вами) множество различныхвозможностей по созданию новых горизонтальных связей сблизкими по духу людьми: коллегами, друзьями, болельщикамии деловыми партнерами. Установив соединение, мы заявляем о

420

себе новыми, креативными способами. Благодаря инновацион-ным методам коллективной работы мы можем участвовать вновых видах деятельности, которые открываются для организа-ций культуры и их пользователей. На этом фоне мы наблюдаемпоявление организаций культуры, которые уже застолбили засобой место в этом устойчивом мире и, тем самым, начали соз-давать себя заново.

Вместо того, чтобы предложить исчерпывающий отчет о техни-ческих решениях платформ Веб 2.0, мы сосредоточимся на ра-боте с ним с точки зрения пользователя и на вопросах экологииучастия. В этой главе мы посмотрим, что это значит – быть ак-тивным участником процессов создания и распространения пер-сонализированного микроконтента применительно к организа -циям культуры – организациям, которые, в основном, до недав-него времени действовали с учетом традиционной модели од-ностороннего вещания.

Если в других публикациях описываются разные типы платформВеб 2.0 с позиций хронологии и определяли, насколько воспри-имчивыми оказались интерфейсы к скорости адаптации42, то вэтом разделе мы рассмотрим интерфейсы Веб 2.0-3.0 с позициикаждого из нас как пользователя, и каждый человек как пользо-ватель будет поставлен во главу угла. Термин “prosumer” (про-сьюмер=производитель+потребитель) был изобретен ЭлвиномТоффлером (Alvin Toffler) в 1980 г. в книге “The Third Wave”

421

42"The Horizon Report", 2008, опубликованный "The New Media Consortium",описывает технологические тенденции, предлагаемые для высшего образо-вания и творческой деятельности. Этот отчет подразделяет период внедре-ния платформ Веб 2.0 на 3 этапа: в течение 1 года, от 2-х до 3-х лет и от 4-хдо 5-и лет. В "The Horizon Report"за 2008 г. предлагается внедрение видеонизшего уровня и коллективных сетей (Grassroots Video & CollaborationWebs) (в 1-й год) с мобильной широкополосностью (в течение 2-3 лет).Кроме того, через 4-5 лет предлагается внедрение мэшапа, коллективногоразума и социальных операционных систем, представляющих следующеепоколение социальных сетей: http://www.nmc.org/horizon/ .

(«Третья волна»43) для определения наметившейся расплывча-тости в роли производителя и потребителя и для описания новойи развивающейся роли, не подпадающей более ни под одну изизвестных категорий на платформах Веб 2.0. Учитывая по-пулярность сетей одноранговой коммуникации (передающей ин-формацию от узла к узлу), это можно было счесть прямымвыпадом против организаций культуры (библиотек, музеев, ар-хивов), которые, до появления Веб 2.0., применяли, в основном,традиционную, модель одностороннего вещания.

1.2.1 Блоги

Блог - самая известная платформа Веб 2.0. Появившись в 1997 г.,блоги стали достаточно распространенным явлением к 2001 г.благодаря бесплатному предоставлению сетевых платформуправления обслуживанием.

Блог - это гибрид дневника и журналистики в онлайновом ре-жиме, для которого характерно хронологическое расположениеинформации. Феномен блога означает, что возможность опубли-ковать документ в Интернете развивалась от привилегии для не-многих (университетов и научных центров) до права для всех (т.е.блогеров). Горизонтальная сеть блогов, соединенных друг с дру-гом встроенным интерфейсом, известна под названием "блого-сфера" - как электронный аналог публичной сферы прошлоговека, сформулированной Юргеном Хабермасом (Jürgen Haber-mas44).

Как правило, структура блога определяется лежащей в его ос-нове издательской программой, которая позволяет автоматиче-

422

43 http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Toffler/_Index.php на русскомязыке. Прим. редактора

44http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%81. Прим. редактора

ски создавать веб-страницы. Такая структура может быть зачас- тую персонализирована с помощью графики и моделей, назы-ваемых "шаблонами". Блог позволяет любому человеку, имею-щему выход в Интернет, легко создать свой сайт и совершенносамостоятельно размещать на нем свои истории, информацию имнения. Каждая статья обычно связана с темой (thread), в кото-рой читатели могут оставлять свои комментарии и сообщениядля автора. Каждая статья в блоге пронумерована и может бытьспециально обозначена с помощью permalink - ссылки, указы-вающей непосредственно на данную статью. Бывает, что не-сколько блогеров пишут в один блог, а бывают сайты, похожие наблоги, но открытые для всех.

Существуют специальные типы блогов:• Фотоблог (фото+блог) - тип блога, использующий большой

процент изображений в противовес тексту. Любой текстможет быть просто комментарием к изображению и по-этому его отличительной особенностью будет краткость.

• Видеоблог (видео+блог) - тип блога, содержание которогопредставлено, в основном, видеофайлами. Как правило,текст является просто комментарием к видео и поэтому егоотличительной особенностью будет краткость.

• Геоблог позволяет соединять карты и истории, размещае-мые пользователями. Пользователи добавляют письменныеили аудиовизуальные дневники, присоединяя их к онлай-новым географическим картам.

Интерфейс блога можно обогатить за счет виджетов - специ-альных графических элементов (таких как кнопки или флажки),которые облегчают пользователям взаимодействие с програм-мой. Они являются частью программного обеспечения, которое"подключается" к платформе блога, повышая его функциональ-ность.Блог имеет следующие преимущества: он не требует крупныхпервоначальных капиталовложений, больших расходов на

423

управление, его контент генерируется пользователем. Посколькублоги функционируют вне рамок традиционных медийных ка-налов, они представляют собой альтернативный голос в общемпотоке новостей.

Можно привести много хороших примеров музейных блогов.Хороший обзор использования блогов в музейном секторе былсделан в 2006 г. Джимом Спадаччини (Jim Spadaccini) из"Ideum"45. Музеи, библиотеки и архивы уже начинают пониматьпользу работы в блогах. Хорошими ресурсами, фиксирующиминовейшие технические тенденции в сфере организаций по куль-туре, включая институциональные блоги, являются конферен-ции, проводимые партнерством «Archives & Museum Infor -matics», конференции «Museums and the Web»46, Всемирный биб-лиотечный и информационный конгресс ИФЛА47, и аналогич-ные ежегодные профессиональные мероприятия.

1.2.2 Вики

Слово "вики" заимствовано из гавайского языка, в котором оноозначает "очень быстрый". Вики - это веб-сайт или совокупностьгипертекстовых документов, модифицировать которые могутсами пользователи. Содержание вики развивается вместе слюдьми, которые получают к ним доступ. Модификация содер-жания открыта и бесплатна, но все изменения регистрируются вхронологическом порядке, чтобы их можно было вернуть к пре-дыдущему состоянию. Цель вики - осуществлять коллективноепользование, обмен, хранение и оптимизацию знаний в атмо-сфере сотрудничества.

Вики имеют полностью гипертекстовый характер и нелинейную

424

45"Museums: 2.0: A Survey of Museum Blogs & Community Sites",http://www.ideum.com/?s=A+Survey+of+Museum+Blogs+%26+Community+Sites

46Museums and the Web, www.archimuse.com/conferences/mw.html .47IFLA World Library and Information Congress http://www.ifla.org/IV/index.htm .

навигационную структуру. Как правило, каждая страница со-держит большое число ссылок на другие страницы; в крупныхвики обязательно есть иерархическая навигация, пользоватьсякоторой не обязательно. Термин "вики" обозначает также со-вместное программное обеспечение, используемое для созданиявеб-сайта.

Блоги и вики обладают рядом общих характеристик, которыепроявляются в методе управления обновлениями, в средствах,позволяющих читателям оставлять свои комментарии, и в общейориентации на создание новых онлайновых сообществ.

Примером вики является всемирно известная Википедия - фено -мен, который затмил все традиционные энциклопедии. Опреде-ление, размещенное на сайте Википедии, гласит, что это много-язычный, сетевой, бесплатный, энциклопедический про ект.Название "Википедия" представляет собой гибрид из слов"вики" (тип коллективного веб-сайта) и энциклопедии.

Ключ к успеху Википедии лежит в коллективной природе гене-рируемого пользователями контента, в материале, созданномлюдьми, достаточно много знающими в определенной областиили особенно внимательно следящими за тем, что в ней про-исходит, имеющими время и желание сесть, создать или отре-дактировать контент. По данным Wikipedia.org. в первый месяц2008 г. с ней активно сотрудничало свыше 75 000 человек. Ониработали над 9 миллионами статей, написанных на более чем250 языках. Основанная в 2001 г. под названием "Nupedia" и по-лучившая дальнейшее развитие благодаря тщательному колле-гиальному взаимному редактированию материалов, Википедияпородила десятки "дочек", использующих программное обес-печение MediaWiki, и программу с открытым исходным кодом,которая повторяет архитектуру вики для обеспечения тысяч се-тевых форумов и баз знаний. Википедия - это зарегистрирован-ная торговая марка некоммерческого фонда "Викимедиа"

425

(Wikimedia Foundation), защищенная лицензией свободной до-кументации GNU (GNU FDL). Подробное описание истории Ви-кипедии Вы найдете на ее официальном сайте48.

426

48"The History of Wikipedia", http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Wikipedia.В Википедии на русском языке http://ru.wikipedia.org/ – более 500 000 статей.Поиск по слову «музей» дал 18 612 результатов (март 2010 г.) Прим. редак-тора

Музеи на веб-сайте Википедии

Если говорить об организациях культуры, которые традиционнодорожат заслуженным доверием своих пользователей, то не всемиз них могут понравиться редакционные статьи Википедии. Яв-ляясь выразителем авторитетного мнения, организации по куль-туре могут не согласиться с теми пояснениями, которымипользователи снабжают элементы коллекций, находящиеся в ихраспоряжении. И тогда организация должна решить, стоит ли ейвмешаться и исправить часто допускаемые ошибки – просто изсоображений доброй воли – или закрыть глаза и оставить спон-танные и постоянные редакторские поправки на откуп публике.Не будем повторять специфических редакторских ошибок, частопопадающихся на веб-страницах документов организаций, и небудем акцентировать на них внимание на страницах данного по-собия. Скажем только, что простой анализ сайтов нескольких ор-ганизаций культуры говорит о том, что их качество несоответствует стандарту, которое мы ждем от организаций по-добного рода.

Когда контент пользующихся доверием подлинных организацийкультуры – библиотек, музеев и архивов – попадал в наше полезрения в традиционной печатной форме, через электронныесредства массовой информации и интефейсы Веб 1.0, то у насвсегда было ощущение, что этому контенту можно безогово-рочно доверять. Знание, которое происходит сегодня от откры-тых вики, создаваемых коллективными действиями, такимдоверием не пользуется. Пока эти типы веб сайтов и порталовне поставят перед собой цель достичь того уровня целостностии доверия и тех профессиональных стандартов, на которые ори-ентирована деятельность всемирно известных организаций,сайты, подобные Википедии, могут не достичь той степени до-верия, которой пользуются организации культуры. С другой сто-роны, организации культуры могут с полным правом гордитьсятем, что где-то в мире есть люди, которые настолько неравно-душны к одной из них, что готовы потратить свое личное времяна описание ее архивных фондов, коллекций или экспонатов.

427

Некоторые организации пошли другим путем и пригласилисвоих пользователей принять участие в создании собственногоинституционального вики. Примером для них послужил веб-сайт Национального архива Великобритании, который с самогоначала разрешил своим онлайновым пользователям загружатьсобственные истории, взятые из авторитетных источников. Такчто это стало прекрасной возможностью для тех же самых поль-зователей загрузить свои истории в общественное пространство,пользующееся уважением национального и международ - ногосообщества. Впечатляющий интерфейс вики “Your archives”(Ваш архив) открыт для всех, и мы рады, что его сложность сни-жена благодаря интуитивному интерфейсу. Несмотря на то, чтов период написания данной работы портал все еще представлялсобой развивающееся пространство, он открывал впечатляющиевозможности для удаленных пользователей, которые могли за-гружать собственные материалы и публиковать их в онлайновомрежиме. Это можно считать мужественным шагом, поскольку,как они сами говорят (см. веб-сайт), «новые ресурсы наподобие“Your archives” бросают вызов традиционным методам созданияматериалов» и указывают на то, как «они открывают возможно-сти для обмена информацией в ранее невиданном масштабе испособствуют «открытию» истории» для всех49.

428

49Your Archives, http://yourarchives.nationalarchives.gov.uk.

YourArchives – Онлайновое сообщество пользователей Националь- но го архива

Взаимодействие с пользователями через вики гарантирует, чтоматериал будет интуитивно найден, профессионально система-тизирован и полностью доступен. После регистрации чита-тели/авторы смогут продолжить работу по созданию, редактиро -ванию и опубликованию страниц непосредственно из веб-брау-зера. Судя по данным портала, “Your archives” основывается наконтенте, уже включенном в Каталог, на Руководствах по поиску,Онлайновых документах и Национальном реестре архивов. Каж-дая страница Каталога содержит ссылку на “Your archives”, чтостимулирует пользователей искать больше материалов по инте-ресующей их тематике и продолжать представлять свои мате-риалы, относящиеся к конкретным записям каталога. Поопределению Национального архива каждая тема имеет правобыть отраженной в отдельной статье, а читатели могут перехо-

429

дить по соответствующей ссылке к команде загрузки собствен-ного материала. Это создает ситуацию, при которой контент -/знан ия /истории вводятся непосредственно в сильностру ктурированный формат, что не только расширяет профес-сио н ально введенные архивные ресурсы, но и способствует рас -шир ению и обогащению архива, вызывая доверие к орган изации, в ведении которой находится конкретный портал.

“Your archives” постепенно превращается в дружественное дляпользователей сетевое пространство. Он призывает пользовате-лей представлять свои материалы для того, чтобы их могли про-читать остальные, и стимулирует к действию дружескимприглашением: «Для начала Вы можете внести небольшое из-менение, исправив, например, орфографическую ошибку. Нестесняйтесь и продолжайте – очень скоро Вы поймете, как этопросто. http://yourarchives.nationalarchives.gov.uk”.

1.2.3 Контент в подкасте

Подкастинг – это система, позволяющая автоматически скачи-вать документы (как правило, аудио- и видео-файлы), называе-мые «подкастами», используя программу («программу-клиент»),которая обычно предоставляется бесплатно и называется«фидер». Подкаст – это файл, предоставляемый через Интернеткаждому, кто захочет подписаться на периодическую рассылку,которую можно автоматически скачивать из специальной про-граммы, называемой «фидер», по RSS-каналу (см. 4.4.).

Для получения подкаста Вы должны иметь: подключенный кИнтернету терминал (ПК, например), специальную клиентскуюпрограмму (часто предоставляемую бесплатно) и подпискучерез провайдера подкастов (также часто предоставляемую бес-платно).

430

Подкаст работает как подписка на периодическое издание.Можно сказать, что, подключенное к Интернету устройство - этопочтовый ящик, клиент – это почтальон, а поставщик подкаста– издатель. Подписчик получает издания регулярно и может слу-шать их или смотреть в удобное для себя время и в удобномместе (см. Wikipedia50).

Многообразие платформ, которые подходят для работы в Веб2.0, создали проблемную ситуацию для авторов, работающих ворганизациях культуры, которым необходимо решить, какая изплатформ больше подходит для их организаций. После того, какорганизация придет к решению о том, где лучше всего исполь-зовать имеющиеся ресурсы, она должна выбрать одну плат-форму из большого числа предлагаемых платформ. Чтобыустановить со своими пользователями прямые и долгосрочныеотношения, организация может, в виде варианта, предложить имподписку на сводный контент, который будет поступать к нимнебольшими высококачественными порциями. Как горошинкив стручке, эти аудио- и видео-клипы созданы специально какпоследовательность мини-клипов, подготовленных к просмотруна небольших экранах наладонных устройств (см. 2.5.6.1.) –iPhon’ах, персональных цифровых помощниках или мобильныхтелефонах. После этого файл скачивается или отсылается непо-средственно пользователю автоматически через агрегатор илифид-ридер, способный использовать фид-форматы, аналогичныеRSS51(см. 3.4) или Atom52 и каст (подкаст в противовес бродка-сту).

431

50http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%B4%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B3 Прим. редактора

51RSS (Really Simple Syndication) (очень простое получение информации),http://en.wikipedia.org/wiki/RSS_(file_Format). На русском языкеhttp://ru.wikipedia.org/wiki/RSS Прим. редактора

52ATOM (Atom Syndication Format),http://en.wikipedia.org/wiki/Atom_%28standard%29. На русском языкеhttp://ru.wikipedia.org/wiki/Atom Прим. редактора

Впечатляющим примером таких прямых связей является про-грамма Музея современного искусства Сан-Франциско (SF-MOMA) Artcasts53, за которую музей получил многихзаслуженных наград в 2007 г.54. Как сказано на его веб-сайте,“Artcasts рисует яркие аудио-портреты, раздвигая стены галереиSFMOMA в Сан-Франциско далеко за пределы их физическихразмеров для любителей искусства во всем мире. Скачайте по-следние поступления Artcast и послушайте Олафура Элиассонаи мнения посетителей об его психоделической выставке “Takeyour time”.

432

53 SFMOMA Artcasts Program,http://www.sfmoma.org/education/edu_podcasts.html - эта страница недо-ступна. Аудиофайлы размещены в разделе Multimedia – Audiohttp://www.sfmoma.org/view/page.landing/audios (март 2010 г.) Прим. редак-тора

54 Награды SFMOMA Artcasts, «Museums and the Web 2007», Награда «Луч-ший в Сети» (Best of the Web Award) в категории «Лучшая инновация вобласти экспериментального приложения» (“Best Innovative of Experimen-tal Application”); и награда MUSE за 2006 г. Американской ассоциации му-зеев (American Association of Museums Muse Award) в номинации«Двусторонняя связь» (“Two-Way Communication”).

SFMOMA Artcasts

Есть прекрасный ресурс для тех, кто хочет узнать больше о под ка-стинге в музеях: прочитайте статью в британском “24HourMu-seum”55; обратите внимание на список библиотек в Wikipedia, пре -дос тавляющих подкасты56,– это прекрасный ресурс по библиотеч-ному сообществу. Этой платформой с успехом пользуются не толь -ко организации по культуре, но и тради ционные медийные органи -зации, такие как BBC57, печатные издания типа InfoWorld58 и, есте-ственно, тысячи блогеров, которых больше не удовлетворяют ихтекстовые дневники59.

433

55Статья о подкастинге в музее на базе британского портала “24 HourMu-seum”, http://www.24hourmuseum.org.uk/nwh/ART37770.html.

56“Libraries who podcast”, http://www.libsuccess.org/index.php?title=Podcasting.57BBC Podcasts, http://www.bbc.co.uk/radio/podcasts/docarchive/.58InfoWorld Podcast,

http://weblog.infoworld.com/daily/archives/podcast/archive.html.59Подкаст выступлений в защиту Рязанского Кремля в каталоге подкастов

Rambler: http://audio.rambler.ru/users/riazankreml2007/329358/ Прим. редак-тора

1.2.4 Микроконтент: коллективное пользование,книжные закладки и социальные теги

Отойдем от генерируемых пользователями коллективных зна-ний и посвятим этот раздел тем сайтам Веб 2.0, которые можноохарактеризовать как сайты коллективного пользования микро-контентом (см. 2.5.6.4.).

Социальные закладки60 – это сетевой сервис, с помощью кото-рого списки закладок, созданных пользователями, становятсядоступными для бесплатного просмотра и обмена между поль-зователями. Систематизация ресурсов происходит за счеттегов61, бесплатно выбираемых пользователем. В отличие от тра-диционных поисковых машин, «размещающих» ресурс по коли-честву указывающих на него внешних ссылок, «социальныезакладки» предпочитают размещать ресурс с учетом его «при-знанной» пользы, за счет чего и становятся гораздо более инте-ресными для пользователя.

Существуют сайты, выполняющие функцию хостов, агрегато-ров и издателей личных закладок62. В их числе “Delicious”(http://del.icio.us), “Magnolia” (ma.gnolia.com), “Raw Sugar”(http://rawsugar.com), “Library Thing” (www.librarything.com). Су-ществуют сайты, которые посвящены какому-то одному носи-телю, например, сайт фотографий “Flickr” (www.flickr.com) илисайт видео “YouTube” (www.youtube.com).

Многие системы социальных закладок предлагают подписку наканалы RSS (см. 4.4.) по определенным разделам. В этом случаепользователь, подписавшийся на сервис, получает автоматиче-ское уведомление каждый раз, когда другие пользователи до-

434

60 http://ru.wikipedia.org/wiki/Bookmarklet Прим. редактора61 http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%B3 Прим. редактора62 http://www.bookmarks.ru/, http://zakladki.yandex.ru/welcome.xml Прим. ре-

дактора

бавляют новые закладки в интересующий его раздел. Многиесистемы также предлагают сервисы социальных тегов для авто-матической классификации закладок (см. выше).

С помощью одних и тех же тегов можно описать контент разныхобъектов, а разница в популярности одних объектов над другимиможет быть акцентирована другими способами, например, осо-бым цветом, размером или размещением. Пользовать может при-своить тег блог-посту, фотографии, видео и т.д. и, тем самым,облегчить поиск в рамках базы маркированного контента. Клас-сификация с использованием социальных тегов не основана наиерархической структуре контента, поскольку пользовательможет вставлять больше одного ключевого слова. Чем большекакой-то тег используется пользователями, тем более популяр-ным становится термин и точность его классификации. Поэтомуосновные поисковые категории будут создаваться на сайтах набазе тем, к которым пользователи обращаются чаще других, икоторым чаще присваивают теги. Как следствие, классификациястановится «демократичной», не навязанной сверху, а выпол-няемой снизу и развивающейся спонтанно.

Термин «фольксономия63», изобретенный Томасом ВандерВалем (Thomas Vander Wal) в 2003 г., происходит от слов “folk”(народ) и “taxonomy” (таксономия)64. В данном случае мы гово-рим о коллективной маркировке или социальных тегах.

435

63http://ru.wikipedia.org/wiki/Folksonomy Прим. редактора64«Фольксономия» - это результат персонального свободного присвоения тегов

информации и объектам (всему, что имеет URL) для проведения поиска.Присвоение тегов происходит в социальной среде (как правило, коллектив-ной и общедоступной). Фольксономия создается в результате акта присвое-ния тегов лицом, потребляющим информацию. Ценность такого внешнегоприсвоения тегов зависит от людей, использующих свой собственный сло-варь и добавляющих точное значение, которое может происходить от при-нятого понимания информации/объекта. Люди не столько занимаютсяклассификацией, сколько предоставляют средство для объединения единиц(ставят крючки) для представления своего значения в собственном понима-нии», - Томас Вандер Валь (Thomas Vander Wal), 2003.

Это – форма распределенной классификации: пользователи, про-сматривающие элемент контента, классифицируют его и при-сваивают ему теги. В соответствии с восходящим подходом тегине являются априори частью категорий и подкатегорий.

Одним из недостатков этой системы является многовариант-ность одного термина (синонимов, омонимов, использования вединственном или множественном числе, заглавными или про-писными буквами и пр.). Чтобы обойти эту проблему, исполь-зуются разные методы, в том числе кластеризация, при которойотдельные элементы объединяются в единое целое и разные тегирассматриваются как один (например: Фольксономия, фолько-сономия или фольксономии).

Система фольксономии используется тогда, когда классифика-цию невозможно или нежелательно провести централизованно,и когда желательно дать возможность населению принять уча-стие в классификации контента, чтобы ментальные модели по-ступали снизу.

Преимуществами этой системы являются быстрая, распреде-ленная и коллективная классификация; масштабируемость, т.е.способность увеличиваться или уменьшаться в масштабе в ответна требования пользователя; более низкая цена и небольшие за-траты времени на любую единицу; возможность получить же-лаемое без особых усилий, удобство работы; широкая популяр -ность, создание общих интеллектуальных моделей.

Что объединяет все эти виды сайтов Веб 2.0, так это принципприсвоения тегов; простое использование личных «крючков»или наращивание метаданных, применяемых к объекту.

Теги часто появляются облаками65, в которых термины стано-

436

65 http://www.w3school.ru/blog/web-development/tag-clouds-gallery-examples-and-good-practices.html Прим. редактора

вятся простым способом отображения в явной форме сгенери-рованных пользователем тегов. Как правило, термины приво-дятся в алфавитном порядке и определяются по частотеупотребления в замкнутой системе. Если они, к примеру, пред-ставляют Ваш собственный список закладок с Вашей страницыв del.icio.us, они позволяют Вам видеть, как часто Вы сами ис-пользовали конкретный термин. Термин, который использовалсячаще других, будет выделяться более крупным или жирнымшрифтом и отличаться от остальных, реже использованных тер-минов, которые отступят на задний план и будут обозначатьсяболее светлым или мелким шрифтом.

437

Пример облака тегов 66

66Пример взят с портала фотографий http://flamber.ru/photos/tags/. Прим. ре-дактора

Следующим преимуществом такого вида отображения Вашихсобственных тегов является способность обмениваться тегамис другими пользователями. Когда приводится перечень индиви-дуальных закладок, они выделяются цветовым кодом, которыйпоказывает, сколько других пользователей тегировали эту за-кладку. Это - прекрасный способ отслеживания актуальных теми популярных веб-сайтов.

Теги других пользователей также можно сортировать по связкам(агрегациям) и по признаку "самого частого использования"; Вытакже можете вернуться назад, чтобы отследить, какие веб-стра -ницы получили описание в тех же терминах, которые использо-вали Вы, следуя по breadcrumb trail67, чтобы выйти на другиесайты, использующие те же самые теги. Кроме того, изучая, ктоеще пользуется одинаковыми с Вами тегами, Вы можете без трудаувидеть, как люди, мыслящие так же как Вы, сохраняют и описы-вают свои собственные веб-страницы, и даже отследить закладкиконкретного человека. Таким образом, Вы можете быть в курсепередвижений этого человека по Сети, следуя за ним "по пятам",когда он создает закладки на своем сетевом пути.

Недостатками являются: невысокая точность; большая пользадля исследований, чем для точного поиска; рост числа вариантоводного термина; избыточность информации.

438

67Навигационная цепочка. Термин восходит к хлебным крошкам, которые раз-брасывали Гензель и Гретель из сказки братьев Гримм, чтобы найти дорогудомой. Прим. редактора

Просмотр использования закладок по количеству и цветовому коду

Кроме того, такой вид тегирования контента по культуре зависитот того, что мы называем «субъективной природой персональ -ных описаний». Так, например, даже на одном языке, теги, ко-торые я считаю полезными, могут оказаться совершеннобесполезными в силу персонализированной природы онлайно-вого тегирования. Понятно, что объясняется это тем, что мы всеже используем не одни и те же слова, и мои термины могут бытьнастолько своеобразными, что Вы можете даже не понять, по-чему я описала картинку или статью именно таким образом. Насамом деле, область нормализованной лексики, общее понима-ние профессионального термина, стандартное правописание,даже согласованное использование дефиса, принятое значениеаббревиатур и т.п. могут быть настолько неконтролируемыми втегах, которые встречаются на сайтах, что в реальности мои тегимогут оказаться для Вас совершенно бессмысленными. Процессоптимизации уже начался, и по мере развития этих систем, уни-фикация тегов и возможность их коллективного использованияимеют все шансы стать более эффективными.

В интересной статье о том, как действительно могут функцио-нировать системы этих типов68, Мариеке Гай (Marieke Guy) иЭмма Тонкин (Emma Tonkin) привели забавные факты в под-тверждение существования естественной тенденции к сближе-нию тегов и стратегий, которые могут стимулировать развитиеэтой тенденции. Авторы цитируют книгу "The Language Instinct"Стивена Пинкера (Stephen Pinker) для разговора о языке "пид-жин" (который использует комбинации слов из разных языковбез жесткой грамматической структуры) и "креольском" языке(который использует комбинации слов из разных языков, объ-единенных жесткой искусственной грамматической структурой).Пинкер высказал предположение, что "пиджин" перейдет в "кре-ольский", если дать людям возможность общаться на нем внесвоей среды, а Гай и Тонкин возразили ему, говоря, что анало-

439

68"Folksonomies: Tidying up Tags?",http://www.dlib.org/dlib/january06/guy/01guy.html.

гичные услуги социального тегирования создают такие среды, вкоторых словари метаданных могут легко развиваться есте-ственным образом.

Точно так же, как тегирование фотографии предполагает описа-ние изображения не только для себя, но и для других, теги, ко-торые добавляются пользователями, могут быть так же полезныв контексте организации культуры для описания объекта, книгиили художественного произведения из коллекции.

Несколько таких таксономических опытов были проведены в ор-ганизациях культуры. В числе первых был проект «Steve Mu-seum»69.

440

69Steve Museum, http://www.steve.museum.

По мнению Билла Уаймана с соавторами (Wyman, B., et al.) "Те-гирование позволяет нам подстраивать наш авторский голос кголосу пользователей и создавать дополнительные средства длядоступа к искусству на понятном для них языке. Для музеев не-обходимость учитывать эти альтернативные голоса является сиг-налом значительного сдвига в сторону более правильногопонимания нашего места в разнообразном сообществе и пра-вильности задачи развития социальной общности с нашимипользователями" (2006).

Несмотря на это амбициозное, но достойное восхищения за-явление, принимающее во внимание разные пути, которымилюди описывают объект, веб-сайт или фото, оно поднимает мно-гие вопросы о том, как человек, не попадающий в сферу дей-

441

Проект «Steve Museum»

ствия музейных радаров, может внести ощутимый вклад в ин-терпретацию музейного объекта, кроме как используя собствен-ное своеобразное описание конкретного художественногопроизведения. Гай и Тонкин считают, что одним из способов ре-шения этой задачи является появление новых словарей, и помере того, как теги будут приобретать большую популярность вмузейном контексте и, следовательно, становиться более значи-мыми, они вполне могут стать привлекательными.

На сегодняшний день существует множество сайтов, на которыхпользователи могут добавлять свои описания. Музей науки"Powerhouse" (Силовая станция) в Сиднее внедрил фольксоно-мические стратегии70 для описания своих фондов в дополнениек традиционным музейным механизмам поиска. Это может статьпрекрасным примером для всех, кто хочет видеть, как работаютфольксономии в организациях по культуре.

442

70Powerhouse Museum, Sydney, http://www.powerhousemuseum.com/collection/database.

Управление большими объемами микроконтента, загружаемогопользователями, превращается в реальной жизни в задачу ко-лоссальной сложности, особенно при почти полном отсутствиитаксономической структуры, на которую можно было бы опе-реться. Чтобы быть в состоянии поддерживать некий вид таксо-номического порядка в своем огромном банке изображений,Google стимулирует пользователей добавлять к контенту собст-венные теги71. Происходит это в процессе онлайновой игры, ко-торая стимулирует пользователей "играть" с невидимымпартнером и искать похожие метки к 10 изображениям, которыев произвольном порядка загружаются для обоих "маркировщи-ков", которые могут видеть их одновременно. Мотивацией для

443

Музей Powerhouse, Сидней: онлайновое тегирование

71Google's Imager, http://www.images.google.com/imagelabeler.

игроков является система очков, число которых зависит от спе-цифики метки. По определению Google больше очков можно по-лучить за совпадения при присвоении более описательныхметок. Например, перед Вами картинка, на которой изображеналетящая птица; больше очков получат метки, обладающие боль-шей качественной экспрессивностью. Термин "небо" принесетигроку 50 очков, "птица" - 60, "парящая" - 120, а использованиетермина "птица-фрегат" принесет 150 очков. "Google Image La-beler" был изначально создан Луи фон Аном (Luis von Ahn) какИгра ESP и продан по лицензии Google.

444

Эти виды онлайнового сотрудничества, использующие «народ»таким образом, можно назвать довольно эксплуататорскими.Коллективное знание, которое можно получить в результате та-кого вида добровольного сотрудничества, может быть по-на-стоящему доходным, и хотя многим нравится участвовать в этомделе совершенно бескорыстно, они вряд ли были бы так ак-тивны, если бы понимали, что их участие приносит кому-то фи-нан совый доход. Эта ситуация была определена как отдель ныйфеномен и стала так широко обсуждаться, что даже получиласобственный термин – краудсорсинг (crowdsourcing72), которыйбыл введен Джеффом Хауи (Jeff Howe) в статье, опубликован-

445

"Google Image Labeler"

72 crowd — «толпа» и sourcing — «привлечение ресурсов». Прим. редактора

ной в “Wired Magazine” в июне 2006 г.73

Организации культуры действуют в рамках всемирно признан-ных некоммерческих объединений, и аналогичные действия (вданном случае – массовое создание фольксономий) имеют всешансы считаться коллективным действием, совершенным из до-брых намерений силами пользователей и для их блага.

Разработки подобного типа, происходящие по всей карте Веб 2.0,воспринимаются миром культурного наследия более доброже-лательно, когда отражают некоммерческие намерения. Если жеговорить об организациях культуры, то на территории, котораякогда-то была однозначно определена как «институциональная»,можно увидеть сегодня библиотекарей и музейных работников,робко выглядывающих через забор в надежде понять, нет ли тамчего, что можно «утащить домой». Одним из примеров такоговида синергии в рамках Веб 2.0 является сотрудничество Flickr,находящегося в ведении Yahoo!, и Библиотеки Конгресса. Цельэтого сотрудничества в том, чтобы «облегчить процесс предо-ставления людям трибуны для описания материалов из коллек-ции фотографий, находящейся в общественном доступе». В этомслучае пользователей приглашают описывать фотографии изфонда Библиотеки Конгресса на Flickr путем добавления теговили комментариев к двум коллекциям: «1930s-40s in colour» (30-е и 40-е годы ХХ века в цвете) и «News in the 1910s»74 (Новостивторого десятилетия ХХ века). Flickr считает, что «эти прекрас-ные исторические фотографии из фонда Библиотеки представ-ляют собой материалы, на которые Библиотека не имеет правинтеллектуальной собственности. Flickr работает с БиблиотекойКонгресса с целью придания этим материалам соответствую-щего статуса. Он звучит так: «нет известных ограничений на ав-торское право». Хорошо, что этот пилотный проект можно

446

73Определение “Crowdsourcing”, сформулированное Джеффом Хауи (JeffHowe), http://www.crowdsourcing.typepad.com/cs.

74Flickr Commons, http://www.flickr.com/commons.

использовать в качестве модели, которую смогут подхватить дру-гие организации культуры, чтобы включиться в обмен и пере-распределение несметных коллекций, хранимых в организацияхпо культурному наследию по всему миру».

Инициативная выставка современных фотографий, организо-ванная Галереей Тейт в Лондоне, называется “How We Are: Pho-tographing Britain” (Как мы живем: фотографируя Британию).Летом 2007 г. галерея пригласила представителей общественно-сти дать свои материалы к выставке через группу Flickr “HowWe Are”. Она стимулировала публику загружать свои собствен-ные работы под любой из 4-х рубрик выставки: портрет, ланд-шафт, натюрморт и документалистика. Представленныефотографии были выставлены в онлайновом слайд-шоу и на эк-ранах в галерее, а 40 фотографий из числа представленных – по10 из каждой рубрики – были отобраны для заключительного по-каза в галерее с 6 августа по 2 сентября 2007 г.75.

447

72 crowd — «толпа» и sourcing — «привлечение ресурсов». Прим. редактора

1.2.5 Сайты социальных сетей

Подключение к Интернет-версии социальной сети становитсявсе более популярным: сеть социальных связей, которую каж-дый из нас плетет ежедневно в разных областях жизни, может,таким образом, стать онлайновой, организованной по принципусправочной "карты" и обогащаться за счет новых контактов. Фе-номен социальной сети получил свое развитие как в профес-сиональной, так и в личной сфере. Чтобы войти в социальнуюсеть в онлайновом режиме, Вам необходимо создать свой пер-сональный профиль и дать о себе информацию, начиная с адресаэлектронной почты и заканчивая интересами, увлечениями, ра-бочим стажем и соответствующими ссылками. На этом этапе Вы

448

Как мы живем: фотографируя Британию

можете пригласить своих знакомых для участия в Вашей сети, иони, в свою очередь, могут сделать то же самое, постоянно уве-личивая, таким образом, сеть контактов. В результате образуютсятематические сообщества на базе интересов или сфер деятель-ности, к ним присоединяются все новые пользователи и соз-даются контакты на основе дружбы или общей деятельности76 .Дальнейшую эволюцию обещают нам семантические социаль-ные сети, которые объединяют как людей, так и сетевые жур-налы.

Социальные сети можно подразделить на следующие категории:1. Социальный просмотр информации (Del.icio.us).2. Сети по интересам (на основе общих интересов и увлече-

ний пользователей, которые удалены друг от друга и отли-чаются по своим социально-демографическим характерис -тикам) (Flickr).

3. Сети по деятельности (организация физической деятель-ности через веб-сайт).

4. Персональная социальная сеть: ограниченные сети.

Несмотря на то, что существует более 100 сайтов, которые мож -но отнести к категории социальных сетей77 (см. 2.2.9.), мы сосре -

449

76В социальной сети «В Контакте»: Московский музей современного искусстваhttp://vkontakte.ru/club1968483; Государственный музей истории религииhttp://vkontakte.ru/club11147079 ; Библиотека факультета международных отно-шений СПбГУ – Либерея http://vkontakte.ru/club3416956 и др. В «Живом жур-нале» создано много музейных сообществ, например: ГМИИ им. А.С. Пуш- кина http://community.livejournal.com/tvoy_muzey/; Государственная Треть-яковская галерея http://community.livejournal.com/tretyakovka/, Пермская ху-дожественная галерея http://permgallery.livejournal.com/ и пр. Прим. редактора

77Wikipedia приводит список сайтов социальных сетей:http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_social_networking_websites. В русско-язычном сегменте:http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%B5%D1%82%D1%8C_(%D0%98%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B5%D1%82) Прим. редактора

доточим свое внимание на 3-х сайтах, названия которых извест -ны практически каждой семье.

По последним статистическим данным, приведенным вWikipedia, "MySpace" может похвастаться примерно 217 000 000членов (http://www.myspace.com), а "Facebook" имеет на сегодня58 000 000 зарегистрированных пользователей (http://www.face-book.com). В то же время сайт для профессиональной работы всети "LinkedIn" утверждает, что имеет около 16 000 000 заре -гистрированных пользователей (hhttp://www.linkedin.com)78.

Все названные выше платформы ориентированы на коллектив -ное использование контента и сотрудничество в области знаний,а также широко используют коллективные фильтры, но LinkedInв большей степени ориентирован на общность профессиональ-ных групп, рост которых осуществляется благодаря личным ре-комендациям.

Примеры передового опыта1.2.8.1 MySpace1.2.8.2 Facebook1.2.8.3 LinkedIn

1.2.6 Многопользовательская виртуальная среда(MUVEs)

Платформы Веб 2.0, о которых мы говорили выше, функцио -нируют в рамках двумерного сетевого пространства и возни-кают, как правило, между взаимосвязанными веб-страницами имобильными телефонами. Стимулируя участников активнее ста-новиться авторами веб-контента, эти виды социальных сетей со-вершенствуются сегодня благодаря сетевым виртуальнымсредам, в которых люди встречаются как "аватары" и взаимо-

450

78 Это данные 2008 года. Прим. редактора

действуют в Многопользовательских виртуальных средах (MultiUser Virtual Environments, MUVEs) (см. 2.2.11 и 2.5.7.). Этот тер-мин относится к онлайновым, многопользовательским вирту-альным средам, называемым иногда "виртуальными мирами".Современные MUVEs наделены трехмерной изометрическойграфикой/графикой от третьего лица; доступ к ним предостав-ляется через Интернет; они открывают возможности для одно-временного взаимодействия нескольким тысячам пользователейи представляют собой устойчивый виртуальный мир.

Летом 2007 г. "New Scientist" опубликовал специальный отчет втрех частях по "Второй жизни" (Second Life79), и практически вто же самое время виртуальный мир попал на первую полосу"Newsweek". Эти миры берут начало в МетаВселенной, создан -ной художественным видением писателя-фантаста Нила Сти-венсона (Neal Stephenson) в его романе "Snow Crash" (Лавина);они перестали быть продуктом фантазии чистых эскапистов, астали частью устойчивых миров - тех миров, которые никуда неисчезают, даже когда вы выходите из системы сообщества, ипродолжают бурно развиваться даже в ваше отсутствие. Это мир,к которому пользователи подключаются в течение дня (илиночи), чтобы пообщаться друг с другом - для игры, торговли,творчества и исследований. "Вторая жизнь" - это широчайшаясеть островов, в которой 24 часа в день 7 дней в неделю совер-шается обмен недвижимостью, покупка собственности, пред-ставления «в живую», обучение в реальном времени и целыйсонм других действий.

Таким образом, мы переходим к изучению того, как организа-ции культуры могут застолбить за собой место в этой новойобласти деятельности. Для изучения новых возможностей пого-ворим о нескольких организациях культуры, которые уже про-цветают в этом мире.

451

79 www.secondlife.com Прим. редактора

Примеры передового опыта1.2.8.4 Второй дом Швеции во "Второй жизни"

1.2.8.5 Университет МакМастер, Онтарио1.2.8.6 Музей Лувр на О-ве Томпсон

1.2.8.7 Картинная галерея старых мастеров в Государствен-ном художественном музее Дрездена

1.2.8.8 Ежегодный международный день музеев во "Второйжизни"

1.2.7 Заключение

Если Веб 1.0 заложила прочные основы для создания веб-сай-тов организаций по культуре, то платформы Веб 2.0 стали болееколлективными и интерактивными. Они не только открыли воз-можности для перехода от создания метаконтента к созданиюконтента и микроконтента, но и расширили авторство сайтовзнаний. Это привело к тектоническим подвижкам в равновесиивласти, ассоциируемой с управлением знаниями. Как тради-ционные хранители не только физических коллекций, но и зна-ний, полученных в результате их изучения, организациикультуры должны теперь взять паузу, чтобы подумать, как осу-ществлять навигацию в Веб 2.0 и как присоединиться к со-вместным действиям в рамках социальных сетей. Организациикультуры не могут просто проигнорировать эту среду, т.к. онауже начала занимать огромные территории во Всемирной пау-тине. В начале 2008 г. компания "Technorati" зафиксировала су-ществование около 112.8 млн. блогов и осуществила мониторингболее чем 250 млн. элементов тегированных социальных сред80.В этих цифрах - миллионы обсуждений, проводимых за преде-лами традиционных сетей. Эта ситуация представляет собойсдвиг в парадигме нашего представления о Всемирной паутине,и обратного пути уже не будет. 15 марта 2007 г. вики была вклю -

452

80Technorati, http://www.technorati.com/about. Страница недоступна (март2010 г.). Прим. редактора

чена в "Oxford English Dictionary Online", и поскольку знаниевыражается теперь в среде вики, мы тоже постепенно привы-каем к тому факту, что традиционная институция не всегда ру-ководит процессом обсуждения. Вера в организации культуры,которая когда-то основывалась на физическом присутствии идавней традиции доверия к библиотекам, музеям и архивам,может постепенно исчезнуть по мере того, как публика, посе-щающая Веб, начнет замечать, что контет представлен вовсе нетрадиционной организацией культуры. С другой стороны, естьмножество прекрасных примеров того, как институции культурыпо-новому открывают свои коллекции для широкой публики иприсоединяются к новым видам диалога.

В нашем кратком обзоре Веб 2.0-3.0 мы только слегка затронуливершину айсберга по вопросам интеллектуальной собствен -ности, которые поднимают эти виды совместной деятельности.Чтобы рассмотреть этот вопрос в деталях, мы должны были быпровести полномасштабное обсуждение на самых разных уров-нях. Вопросы авторского права можно было бы прекрасно про-работать на основании лицензий "Creative Commons"81, и этимвопросом уже занимаются в контексте сайтов Веб 1.0 и органи-заций культуры. В то же время, несмотря на путаницу в вопро-сах авторского права, которые ждут своего решения, этивозможности вполне можно было бы использовать для объеди-не ния коллекций, запертых в институциональных хранилищах.Интеграция платформ Веб 2.0 с веб-сайтами по культуре можетпредоставлять доступ к институциональным фондам новымиспособами, позволяя публике по-новому маркировать объектыи открывая новые возможности для распространения богатей-шего контента по сетям с выходом за пределы организаций.

453

81О лицензиях Creative Commons см.http://ru.wikipedia.org/wiki/Creative_Commons Прим. редактора

Вот какой совет мы можем дать читателям этой книги: простодобавьте некий виджет82 (приложение для интегрирации в своюсреду других приложений через графические модули), которыйпозволит посетителям Вашего сайта бесшовно подключаться кплатформам Веб 2.0 по одному "клику". Пользователи, заходя-щие на Ваш сайт, смогут в процессе работы делать закладки итеги на Вашу организацию.

454

82http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82_%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%84%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%B0 Прим. редактора

См. виджет внизу музейной страницыhttp://addthis.com/84.

Этот краткий обзор, наверное, задал больше вопросов, чем фор- мулировал ответов, но ведь очень сложно зафиксировать все по-следствия и влияние Веб 2.0 и 3.0, развитие которых проис ходитна наших глазах. Музеи, библиотеки и архивы переживают не-легкие времена. По мере того, как открываются новые возмож-ности, только время может сказать, были ли правильными

455

Пример виджета на сайте музея83

83 Это сайт Музея Израиля http://www.english.imjnet.org.il/HTMLs/Home.aspx.В 2010 году эта страничка выглядит по-другому: закладки выведены в пра-вое меню. Прим. редактора

84 Это адрес сайта виджетов (на английском языке). В русскоязычном сег-менте интернета см., например, «Виджет-лаборатория» http://widgetlab.ru/или виджеты на Яндексе http://widgets.yandex.ru/. Прим. редактора

те "вылазки на новые территории", которые совершили органи-зации культуры85. Если они, участвуя в таких проектах как Face-book, Wiki и "Вторая жизнь", сумеют сохранить тот уровень

456

85Об опыте Чувашского государственного художественного музея рассказы-вает Мария Готлиб: «Одна из наиболее популярных и подходящих по пре-доставляемым возможностям социальных сетей в Чебоксарах – «Вконтакте». Она позволяет создавать группы по интересам и организовыватьсобытия в их рамках, на которые приглашать зарегистрированных членовсети.Группа «Клуб друзей ЧГХМ» http://vkontakte.ru/club3746921 существует ужеоколо года и на настоящий момент включает 113 человек. Как показываетстатистика группы, основной контингент ее участников – женщины (от 60 до100 процентов посетителей). Основная часть посетителей – в возрасте от 18до 30 лет, причем наиболее регулярно просматривают страницы группыучастники 27-30 лет, а возрастные категории 18-21, 21-24, 24-27 активизи-руются в связи с проводимыми музеем мероприятиями.Всплески интереса к группе носят циклический характер – от события к со-бытию (в среднем ежедневно просматривают страницы группы 2-4 человека,в связи с приближающимися мероприятиями и после них – 15-17). Но ос-новной инструмент привлечения внимания к музейным событиям – пригла-шения на встречи. На каждое созданное в группе событие регистрируется от90 до 220 участников. Причем лишь часть из них откликается на разосланныесотрудниками приглашения (60-80%), остальные получают информацию изленты активности друзей и регистрируются самостоятельно. Процент такихучастников показывает, насколько интересно событие членам сети.Однако от изъявления желания поучаствовать «в контакте» до посещениятого или иного мероприятия большой путь. Так, на участие в акции «Му-зейное кино» зарегистрировались 92 человека (тогда как приглашения по-лучили только 43 человека) - это говорит о повышенном внимании членовсети к данному событию, интересе к новому явлению. Но при опросе посе-тителей этого мероприятия (коих было всего 14) выяснилось, что только 2узнали о нем из «контакта», 5 – от знакомых и 6 – из афиш. Причем 4 чело-века отметили, что, хотя узнали о событии из афиш, посетили страницу «вконтакте» для уточнения информации. Таким образом, социальные сети работают в большей степени на создание«образа музея», позволяют привлечь внимание к деятельности музея моло-дежи, в связи с тем, что для представителей данной возрастной категории со-циальные сети – одни из наиболее популярных и быстрых источниковдостоверной информации. Кроме того, ресурсы социальных сетей позво-ляют отследить «обратную связь», и не только статистическими методами:посетители не стесняются выражать свое отношение к музейным событиям,делятся впечатлениями об увиденном. Однако в качестве инструмента при-влечения посетителя в музей их эффективность невысока и нестабильна».(июнь 2009). Прим. редактора

ответственности и преданности, который вдохновлял их аудито-рию на протяжении многих лет, то они смогут продолжать своюработу (которая уже становится достоянием прошлого) и с уве-ренностью смотреть в будущее.

Рок Фаге (Roc Fages), Рамон Сангеса (Ramon Sangüesa)Отчет подготовлен "ePractice.eu" - проектом, финансируемымЕвропейской Комиссией "State-of-the-art in Good Practice Ex-change and Web 2.0"http://www.epractice.eu

Ли Рейни (Lee Rainie) - директор Проекта "Pew Internet andAmerican Life"Интервью: "Author David Weinberger Describes How TaggingChanges People's Relationship to Information and Each Other", 31января 2007 г.http://www.pewinternet.org/pdfs/PIP_Tagging.pdf86

Дирекция приложений и сервисов Веб 2.0http://www.go2web20.net

457

86 Страница недоступна (март 2010 г.) Прим. редактора

1.2.8 ПРИЛОЖЕНИЕ – Примеры передового опыта

1.2.8.1 MySpace САЙТЫ СОЦИАЛЬНОЙ СЕТИ

http://www.myspace.com

MySpace, созданный Томасом Андерсоном (Thomas Anderson) иКристофером ДеВольфом (Christopher DeWolfe), был запущен в1999 г. задолго до появления других сайтов социальных сетей.“Friends Reunited” был официально запущен в июле 2000 г., а“Friendster” возник фактически в 2002 г. и стал быстро разви-ваться благодаря запросам, присланным по электронной почте.Большинство этих платформ включают персональный профиль,блог, фото, видео, чат и программу мгновенного обмена со-общениями. MySpace получает свои прибыли от рекламных бан-неров и в настоящее время принадлежит “Fox Interactive Media”Руперта Мердока (Rupert Murdoch). Виды обмена, происходя-щие между зарегистрированными членами сети, вращаются во-круг микроконтента, авторами которого являются сами членысети. Этот персональный микроконтент пересылается по сетипо каналам синхронной и асинхронной коммуникации.

458

459

Музей Лондона на MySpace87

87 К 2010 году Музей Лондона ушёл с MySpace на Facebook. Прим. редактора

1.2.8.2 Facebook САЙТЫ СОЦИАЛЬНОЙ СЕТИ

http://www.facebook.com

Facebook, запущенная весной 2004 г., была задумана как соци-альная сеть для студентов Гарварда. Поскольку социальныесвязи естественным образом вышли за пределы кампуса уни-верситета, стала быстро расти и онлайновая сеть. Идея созданиясети была подсказана книгой фотопортретов, распространяемойпо кампусам университета. Такие внутри-университетские из-дания предназначались для студентов и позволяли им легче зна-комиться друг с другом, читая друг о друге и узнавая студентовпо фотографиям. Сегодня стать пользователями сайта и поддер-живать ежедневный или просто часовой контакт с приятелями всети могут даже те, кто не имеет ранее обязательного аккаунтаэлектронной почты .edu или .ac. Существуют сотни мини-при-ложений, которые можно встраивать в интерфейс. Простой«клик» - и Вы можете добавить к своей главной странице сотниразных «примочек», начиная от ArtShare, Causes, Chat, CrowdCloud, Events, Free Gifts, Groups, Live Chat, Notes, Photos, SlideShows и заканчивая Вашими собственными Super Wall для ото-бражения на экране Ваших собственных граффити. С таким ко-личеством виджетов ни одна страница Facebook не будет похожана другую. Facebook служит для подключения к другим плат-формам Веб 2.0, таким как Twitter (http://www.twitter.com) – мик-роблогерный интерфейс, позволяющий каждому посылать свой«щебет» - текстовые посты длиной до 140 символов. Подобныесайты призваны поддерживать Ваши контакты в сети, если Выхотите узнать, кто ходил на лыжах на этой неделе, кто с кем по-ссорился или кто только что добавил новейшую «примочку» ксвоей странице на Facebook. Понятно, что типовая сеть Face-book, объединяющая сотни людей, существует для тех, кто готовподелиться с несколькими избранными подробностями своейпрофессиональной и личной жизни; в данной брошюре нас ин-тересует вопрос: что может или что должна делать в этой сетиорганизация по культуре?

460

ArtShare – это приложение, созданное Шелли Бернстайн (ShellyBernstein) из Бруклинского музея. Его можно добавить к Вашемупрофилю на Facebook. После добавления оно позволяет выби-рать работы из фонда Бруклинского музея, отдельные работы изМузея Виктории и Альберта в Лондоне и отображать их в про-извольном порядке в Вашем профиле. Идея заключается в том,чтобы дать своим друзьям возможность увидеть, какой вид ис-кусства Вы предпочитаете; а если Вы не найдете ничего подхо-дящего в этих фондах, Вы можете создать свое собственноепроизведение искусства. Понятно, что это чревато серьезнымипроблемами с авторским правом, но подобные приложения про-должают возникать на сайтах Веб 2.0, когда члены социальныхсетей одинаково сильно привязаны как к своим любимым про-изведениям в своих любимых музеях, так и к своим любимымфотографиям, видеоклипам или закладкам. Волнует их регла-мен - тированный срок пользования этими ресурсами или нет -другой вопрос.

461

Есть и другой способ использовать преимущества сети: создатьстраницу Facebook для всего музея. Есть несколько музеев, ко-торые уже сделали это, и в их числе музей Израиля в Иеру са-лиме, который подключил свою страницу Facebook к веб-сайтумузея. На сегодня существует свыше 50088 «фанатов», отслежи-вающих мероприятия, проводимые в музее, и численность этойгруппы быстро растет.

Для организаций, которые еще не решили, стоит ли им «застол-бить за собой» место на Facebook, в группе Facebook проводитсяонлайновая дискуссия на тему «Музеи в Facebook»89, в которойкаждый член этой сети может поделиться своим мнением.

462

Музей Израиля, Иерусалим на Facebook

88В марте 2010 года – 2964. Прим. редактора89Группа “Museums on Facebook”,

http://www.facebook.com/group.php?gid=8173798651.

1.2.8.3 LinkedIn САЙТЫ СОЦИАЛЬНОЙ СЕТИ

http://www.linkedin.com

К другому виду социальных сетей относятся сети, сформиро -ванные как профессиональные платформы. "LinkedIn" рабо-тает так же, как и другие социальные сети, но отчетливо выра -женная цель данной платформы в том, чтобы стимулироватьпрофессиональную деятельность в сети. По получении пригла-шения от члена сети Вы должны его подтвердить, указав про-фессиональную ассоциацию, связывающую Вас с этим челове -ком. Хотя этот этап можно обойти, подтвердив свой институ-циональный статус, Вы поймете постепенно, как формируютсяна практике сети во всем мире - каждая в рамках своей профес-сиональной ассоциации. Членам сети предлагается указыватьсвоих коллег, предположительно для того, чтобы повысить ихпривлекательность на рабочем месте, да и вакансии оказываютсяот Вас всего на расстоянии одного "клика". Члены сети могутотвечать на корреспонденцию от других пользователей сети, нолюбая более глубокая переписка невозможна без полной ре-гистрации, а для этого необходимо внести регистрационныйвзнос. Как и в случае с другими платформами социальных сетей,присутствует гордость за определенное число людей, зареги-стрированных в данной сети. Что касается Вашего профессио-нального статуса, то, как считают Ваши виртуальные коллеги поLinkedIn, можно только предполагать, что сеть может способ-ствовать Вашему положению на международном рынке.

463

Конечно, каждый может отклонить приглашение, поступающееот любого из таких сайтов; человек, приглашающий Вас, какправило, не знает, что его категорично отвергают; он думает, чтоего игнорируют или что, возможно, его приглашение так и непопало в почтовый ящик адресата.

1.2.8.4 Второй дом Швеции на "Second Life"MUVEs

Шведский институт90 является одним из наиболее впечатляю-щих образований – это организация, работающая рука об руку сМинистерством иностранных дел и построившая посольствоШвеции на своем специально выделенном острове в Second Life.

464

Круглый стол по музейному образованию на LinkedIn

90 http://www.si.se/English/. См. блог, посвященный «Второму дому Швеции»на Second Life http://secondhouseofsweden.com/ Прим. редактора

Хотя это посольство не занимается выдачей паспортов или визгражданам страны, оно объясняет аватарам, что нужно делать,чтобы получить необходимые документы для своих «вторых я»в реальном мире. С 30 мая 2007 г. Институт распространяет ин-формацию о Швеции через своих представителей, которые про-водят встречи с населением в определенные, указанные в«приемной» часы в стремлении продвигать культуру Швеции повиртуальным дипломатическим каналам. Однако для целейнашей дискуссии больший интерес представляет сотрудни -чество между Шведским институтом и Национальным музеем вСтокгольме, который «выдает по абонементу» некоторые наи-более известные произведения искусства "Второго дома Шве-ции" в Second Life. Зачем понадобилось такой престижнойнациональной организации вкладывать средства в подобныепрограммы?

На веб-сайте Шведского института записано: «Произведения живописи иросписи по ткани, ссылки на Швецию и на коллекции музея будут теперьразмещены в виртуальной версии нового здания посольства в Вашингтоне(Округ Колумбия), созданного архитектором Гертом Вингардхом (GertWingårdh). Предметы, демонстрируемые в виртуальном посольстве, вхо-дят в число наиболее известных произведений искусства из коллекций На-ционального музея. Они отражают разные эпохи в истории искусства имузейные коллекции голландской и французской живописи XVII-XXвеков». (Шведский институт, 2007 г.).

465

Получение официальной прописки в новом мире – логическоепродолжение дальновидной национальной политики, и на прак-тике посольство Швеции в Second Life получило воплощение вдругом посольстве – в новом здании посольства страны, по-строенном архитектором Гертом Вингардхом в Вашингтоне,Округ Колумбия. Это здание использует тот же архитектурныйподход и, может быть, те же самые автоматически выполненныечертежи. Его можно без труда переместить в синтетический мир.В дополнение к виртуальным сокровищам из Национальногомузея посольство организует выставку фотографий из Швециии комплексную выставку о жизни Рауля Валленберга, подготов-ленную совместно с «OSA Archivum»91 - архивом Открытого Об-щества в Будапеште. Помимо постоянных выставок, диплома -тический корпус «Второй Швеции» работает по насыщеннойпрограмме, которая включает проведение семинаров, лекций иуроков дистанционного обучения, составленных для дополне-ния публичной программы дипломатических действий. Распо-ложенные на изящном и ухоженном острове, здания и сады былисозданы одной из ведущих дизайнерских компаний Second Life– Electric Sheep Company92 в соответствии с требованиями по-сольства.

466

91 OSA – архив Открытого Общества (http://www.osaarchivum.org/) – этоархив и центр исследований и обучения. Его фонды и деятельность посвя-щены периоду после окончания Второй мировой войны, в основном, Хо-лодной войне, истории бывших коммунистических стран, правам человекаи военным преступлениям.

92The Electric Sheep Company, http://www.electricsheepcompany.com.

1.2.8.5 Университет МакМастер, Гамильтон, Онтарио,Канада MUVEs

Инновационный подход к оценке библиотечных ресурсов былпринят Университетской библиотекой Университета МакМастерв Онтарио.93 Аватары Дану Дальстром, Аманда Матцерат, ДевиДаво, Изобелла Сандс, Гудрун Бертолуччи и Атаро Сантос (в ре-альной жизни – библиотекари Криста Годфри (Krista Godfrey),Аманда Этчем-Джонсон (Amanda Etches-Johnson) и Нора Гас-кин (Nora Gaskin), а также сотрудники Ронда Мор (RhondaMoore), Рену Барретт (Renu Barrett) и Дерек Брагг (Derek Bragg))в настоящее время помогают посетителям (аватарам) в своем не-давно открытом отделении, расположенном в Cybrary City - Sec-ond Life, Infolsland.

Библиотекари проявляют чудеса терпения, когда объясняют (вчате) заходящим аватарам, как получить доступ к фондам черезтерминалы нереального мира на веб-сайт библиотеки, а самифонды выставлены вдоль стены в этой миниатюрной модели ре-альной библиотеки. При поиске книг и журналов, почти такомже, как в реальном мире, нежно называемом РЖ (реальнаяжизнь), одни публикации существуют в электронной форме, адругие (например, книги) по-прежнему требуют прихода в фи-зическую библиотеку, расположенную на кампусе в Канаде. Внастоящее время существуют сотни университетов, активно осу-ществляющих проведение аккредитованных курсов по SecondLife. Они требуют от студентов, только что пришедших с утрен-ней лекции (в нереальном мире), таких ответов, которые позво-лят им «заглянуть» с приятелем в «местную библиотеку».

467

93McMaster University, Ontario,http://dailynews.mcmaster.ca/story.cfm?id=4660.

468

1.2.8.6 Музей "Лувр" на острове Томпсон MUVEs

Мы не приводим в нашем списке многие организации культурынереального мира; мы узнаем о них от знакомых или случайнонаталкиваемся на них. Новости в Second Life распространяютсябыстро, и единомышленники знают, как пользоваться нереаль-ными и онлайновыми устройствами, чтобы распространить ихпо миру. В настоящее время одним из наиболее популярныхновых музеев является "Второй музей Лувр", в котором само-провозглашенный директор Харрис Форте (Kharis Forte) создалвпечатляющее подобие физического музея, который находитсятеперь на Острове Томпсона. В «физическом макете» Форте по-вторяет поэтажный план реального музея, но присваивает при-чудливые названия галереям и их экспонатам. Многим посеще -ние этого музея может показаться запутанным. Специалисты, ра-ботающие в реальном Лувре, могут посчитать такое обращениес их музеем чудовищным. Пока что Форте создал точную модельоригинала в трехмерном исполнении; коллекции, выставленныев его музее, ничем не напоминают экспонаты физичес - когомузея, расположенного в Париже, далеко от виртуального музея.Однако Форте оставляет нам правовую оговорку:

«Этот музей никоим образом не связан с Лувром в Париже,Франция. Не следует подавать никаких претензий или заявлять,что этот музей – нечто большее, чем музей Second Life. С во-просами просим обращаться к Харрису Форте».

Несмотря на то, что Лувр из Second Life как вариант ПарижскогоЛувра выглядит совершенно необычно, а сотрудники реальногомузея не принимали никакого участия в его создании, он оста-ется одним из наиболее известных музеев Second Life.

469

470

1.2.8.7 Государственное собрание произведений искусства

Картинная галерея старых мастеров, ДрезденMUVEs

Пример третьего музея Second Life – великолепная Дрезденскаяга лерея94 в Second Life. Этот музей располагается на собст вен -ном острове и представляет собой реплику с Государственногособрания произведений искусства «Картинная галерея старыхмастеров» в Дрездене. Многие известнейшие шедевры, такиекак «Сикстинская мадонна» Рафаэля или «Спящая Венера»Джорджоне были перенесены в этот прекрасно смоделиро -ванный музей и воссозданы в масштабе, позволяющем разме-стить все 750 шедевров из постоянной экспозиции музея. ЭндрюКарри (Andrew Curry) из “Wired Magazine”95 в шутку предлагает,что «если этим летом у вас не получится выбраться в Дрезден,подумайте о телепортации». Такое предложение может, конечно,напугать отдельных музейных работников, привыкших встре-чать посетителей, входящих через дверь, но сама модель простовеликолепна. Повторяя работу институциональных веб-порта-лов, музей "Государственное собрание произведений искусствав Second Life" вполне может пробудить интерес пользователей изаставить их самостоятельно найти реальный музей и осмотретьего коллекции и выставки.

471

94Дрезденская галерея в Second Life, http://www.dresdengallery.com.95Andrew Curry, http://www.wired.com/culture/art/multimedia/2007/08/gallery_dresden.

1.2.8.8 Ежегодный день музеев в Second Life MUVEs

18 мая 2008 г. Международный совет музеев (ИКОМ) отмечалежегодный Международный день музеев под лозунгом «Музеи:проводники социальных перемен и развития». В дополнение ктрадиционным семинарам, лекциям и посещениям выставок,проходивших в музеях по всему миру, ИКОМ впервые добавиладрес Second Life, чтобы музейные работники могли принятьучастие в празднествах, не покидая удобных кресел в своих ка-бинетах, или, поскольку дело было в воскресенье, своих мягкихкресел дома.

Аватаров встречали неизменной чашечкой кофе, и они быстроосваивались, разбившись на небольшие группы и рассевшись намягких диванах для неформальной 24-часовой беседы, прохо-дившей во всех часовых поясах.

Участники этого мероприятия были приглашены посетить рок-арт грот, созданный Бьорлин Лун, дизайнером Second Life, -Линн Калленс (Lynn Cullens) в реальной жизни. Это она по-строила это рок-кафе и украсила его псевдо-древними наскаль-ными рисунками. Так образовалось прекрасное место длянаучной работы и основа для темы, обсуждаемой аватарами. Впрограмме были туры по кампусу Технического музея, совер-шить которые можно было на специально созданном, летающемавтобусе ИКОМ – он брал на борт тех участников, которые не-много устали от самостоятельных полетов вокруг здания, как иих незнакомые аватары, но которые все же хотели насладитьсявидом кампуса Технического музея с высоты птичьего полета.

472

Участникам раздавали маечки с эмблемами ИКОМ, а сотрудникиИКОМ приветствовали музейных работников в процессе меро-приятия, на котором каждый музей-участник был представленаватаром - директором. Праздник начался в 3 часа утра по вос-точному летнему времени (9 утра по времени Second Life) и про-должался в этот особенно длинный день до наступленияМеждународного дня музеев, который начался в 6 часов вечерапо парижскому времени (9 часов утра по времени Second Life),когда Алиссандра Камминс (Alissandra Cummins) – президентИКОМ – выступила с речью с трибуны Second Life перед со-бравшимися аватарами со всего мира.

Технический остров в Second Life – The Tech Virtual – ставшийместом проведения Международного дня музеев, был разрабо-тан компанией “Tech” (Сан-Хосе, Калифорния, США), и смоде-лированное место было очень похоже на реальное. Хотяаудитория и выставочные галереи были созданы по образцу на-стоящего музея, строение было призвано способствовать рабо-там над проектами и развитию связей внутри сообщества за счетиспользования виртуальных миров в качестве базы для созданияновых видов совместной деятельности внутри музейного мира.

473

Я должна признать, что мои посиделки и увлекательнейшая бе-седа с Mars Voyager – «астронавтом» из Планетария Second Life- о том, что добавляло ценности информации, которую могли по-черпнуть посетители в результате облета острова, способство-вала полезному обмену мнениями. Откуда еще я могла бы узнатьиз первых рук, что из невозможного в реальном мире можетпредложить музеям виртуальный мир, и, пожалуй, что еще ин-тереснее, как это может обогатить впечатления от посещениямузея.

474

2. Поиск своего пути

В данной главе мы предлагаем набор рациональных схем, ин-формацию и инструменты, позволяющие ориентировать сетевойпроект на потребности пользователей (на стадии проектирова-ния) и учитывать их мнение о веб-приложениях (в процессе экс-плуатации).

Цель главы – рассмотреть ряд фундаментальных вопросов, стоя-щих перед онлайновыми организациями по культурному насле-дию, а именно:

475

2.1 Типы субъектов культурыКТО Я?

Субъектом культуры может выступать человек, организация, ин-ститут или группа, предоставляющая продукт культуры и ис-пользующая сетевые технологии в соответствии со своимицелями.

2.1.1 Архивы (см. также 1.1.3)Архив – это субъект, государственный или частный, осуществ-ляющий управление архивными материалами и предоставляю-щий к ним доступ. Под «архивными материалами» мы имеем ввиду записи, документы или материалы, хранимые как свиде-тельство исторических событий или в связи с их историческиминтересом.

Удаленные пользователи, заинтересованные в получении ин-формации и услуг архивов, - это, в основном, люди из сферы го-сударственного управления и культуры или новых технологий,обслуживающие население и занимающиеся вопросами управ-ления документами. Специалисты или профессиональные поль-зователи заинтересованы в проведении тематического поиска,обмене опытом и примерами передового опыта в области орга-низации архивов и реестров. Однако пользователями архивовмогут быть не только профессионалы. Часто это бывают сту-денты университетов, учителя, ученики, профессора универси-тетов, люди, заинтересованные в формировании собственныхархивов или управлении ими. Кроме того, это могут быть люди,интересующиеся историей, тур-операторы, заинтересованные всборе материалов для создания туров, различные службы, веду-щие платные исследования по заказу третьих сторон (например,генеалогические).

2.1.2 Библиотеки (см. также 1.1.1)«Публичная библиотека – это организация, созданная, поддер-живаемая и финансируемая обществом через местные, регио-

476

нальные или национальные органы управления или через другиеформы общественной организации. Она предоставляет доступк знаниям, информации и продуктам творческой деятельности спомощью целого ряда ресурсов и услуг и равно доступна всемчленам общества, независимо от их расовой и национальнойпринадлежности, возраста, пола, религии, языка, физическогосостояния, экономического статуса, места работы и уровня об-разования» (ИФЛА/ЮНЕСКО, 2001).

Основной задачей библиотеки является предоставление ресур-сов и услуг для распространения, архивирования и сохранениявсех видов культуры и способов самовыражения, независимо отих источника или местоположения. Центры документации такжевходят в эту категорию.

2.1.3 Музеи (см. также 1.1.2)«Музей – это устойчивая некоммерческая организация, стоящаяна службе обществу и его развитию, открытая для населения, ко-торая комплектует, сохраняет, изучаюет, представляет и выстав-ляет материальные свидетельства, связанные с жизнью людей исо средой обитания, для целей изучения, образования и раз-влечения».

Принимая определение ИКОМ, важно отметить, что музеи пред-ставляют собой разнообразный и ясно сформированный мир, ог-ромный благодаря разным видам учений, разнообразномуконтенту, коллекциям и собраниям. Музеи можно рассматриватькак «абстрактные» представления обществ, их создавших;именно по этой причине больше, чем в других секторах, музеиможно считать объединяющим символом разнообразия культуропределенных регионов.

2.1.4 Недвижимое культурное наследиеЭту категорию составляет археологическое, архитектурное иприродное наследие с фиксированным местонахождением. Этисоставные части рассматриваются как единое целое, потому что

477

их объединяет такая характеристика как «фиксированное ме-стонахождение», и потому что они зачастую настолько важны,что стали частью исторического, культурного и научного образаих местонахождения.

Старейший национальный парк Европы был создан в Швеции в1909 г. ХХ век стал свидетелем специализации и возрастающейдетализации процесса создания национальных парков и запо-ведников, которые включили в себя различные ценности, имею-щиеся в регионе: природные, историко-культурные, а такжесвязанные с традиционными и новыми науками, такими как ар-хеология и градостроительство. Это привело к созданию слож-ных ландшафтных парков и наиболее развитых образцов«абстрактных парков», таких как «литературный парк», которыйчетко привязан к определенной территории, или «районов куль-турного туризма», которые имеют четко определенные гомоген-ные области и обогащают имеющуюся информацию обисторико-культурных, природных и этно-гастрономических осо-бенностях данной местности.

С точки зрения веб-приложения этот субъект отличается широ-той и разнообразием. Он включает в себя традиционные архео-логические памятники, здания и элементы исторического ихудожественного наследия, объекты, которые часто связаны сместными музеями, библиотеками и архивами. В эту категориювходят также парки и зоны археологических раскопок, находя-щиеся в ведении государственных организаций, а также кон-кретные проекты, такие как стратиграфические и тематическиеисследования территории.

2.1.5 Временные мероприятия (см. также 1.1.4)В эту категорию входят фестивали, выставки и другие времен-ные мероприятия.

2.1.6 Руководящие органыВ эту категорию входят все уровни руководства культурным на-

478

следием (музеями, библиотеками и архивами): от центральныхгосударственных и региональных организаций (министерств, ге-неральных дирекций), которые занимаются, в основном, управ-лением и координацией политики, стратегии и программрасходов, до местных отделений и институтов, выполняющихтехнико-научную и административную функцию.

2.1.7 Центры исследования и обучения, Школа (см.также 1.1.5)Всемирная паутина возникла как исследовательский центр. Соз-дание сетевых систем для обмена информацией и коллективногоиспользования документов в гипертекстовом формате стало по-требностью, удовлетворить которую задумал Тим Бернерс-Ли(Tim Berners Lee) за счет использования средств коммуникации,гармонизирующих существующие стандарты (сетей передачиданных, гипертекста, мультимедиа).В эту категорию входят научно-исследовательские сети, веб-сайты по конкретным темам исследований, академические элек-тронные архивы, школы и университеты.

2.1.8 Цифровые проекты по культуреВнедрение веб-сайта часто является результатом реализациипроекта по культуре. Согласуясь с целями проекта, сайт долженразвить и закрепить стратегии создания и распространения куль-турного контента. Цифровой проект по культуре может созда-вать свои собственные сетевые банки данных и в этом случае,соблюдая норм по охране информации личного частного харак-тера, веб-приложение по культуре становится не только сред-ством коммуникации, но и проявлением сути самого проекта.

В эту категорию входят порталы (см. также 1.1.6.), электронные(цифровые) библиотеки (см. также 1.1.1.1.) и порталы по куль-турному туризму (см. также 1.1.7.). Они выполняют важную рольв деле оказания помощи людям, желающим получить доступ к ин-формации и услугам, и значение этой роли постоянно растет.

479

2.2 Типы веб-приложений Какой тип веб-прило-жения я планирую создать?

Ниже мы схематично опишем основные типы веб-приложений,которые могут использоваться субъектами культуры для полногоили частичного осуществления своей миссии.

Более подробное описание некоторых типов мы привели в Главе 1.

2.2.1 Веб-сайты (см. также 1.1)Веб-сайт – это совокупность веб-страниц или гипертекстовая ст -рук тура документов, называемых веб-страницами, доступ к кото-рым осуществляется из Всемирной паутины с помощью браузера.Как правило, веб-страница имеет формат HTML/ XHTML и со-держит гипертекстовые ссылки, облегчающие навигацию с однойстраницы на другую или с одного раздела на другой. Она частоиспользует графику, которая в свою очередь также может служитьактивной ссылкой. Динамическая веб-страница – это страница,содержание которой полностью или частично создается на ходу ипоэтому каждый раз может быть другим при обращении к этойстранице. Это означает, что язык HTML используется не напря-мую, но используются языки програм мирования (языки сцена-риев). Эти языки используются при создании страницы в моментее посещения и при взаимодействии с пользователем.

Таким образом, можно идентифицировать два основных видавеб-сайтов:

1) статические сайты, которые предлагают содержание ис-ключительно для чтения. Их поддержку осуществляет, какправило, один или несколько человек, осуществляющих ре-дактирование непосредственно машинного кода страницы;

2) динамические сайты, которые, наоборот, предлагают содер-жание, подготовленное динамически (к примеру, с исполь-зованием системы управления контентом). Динамическиесайты предоставляют содержание через поисковые и нави-гационные маршруты, которые могут меняться в зависимо-

480

сти от ряда факторов. Динамические веб-сайты часто ха-рактеризуются более высоким уровнем взаимодействиямежду сайтом и пользователем.

2.2.2 Веб-приложенияВеб-приложение – это термин, используемый в технологии про-граммирования для описания приложения, доступного черезСеть. Веб-приложения способствуют внедрению (полному иличастичному) многих распространенных программных решений,таких как электронная почта, электронная коммерция, веб-фо -рум, блог, MMORPG (глобальная многопользовательская онлай -новая ролевая игра) и многих других. Наиболее распространен -ными примерами являются такие приложения, которые позво-ляют нам вести поиск в Сети, сотрудничать в рамках проектов,покупать товары на аукционах и пр. В последнее время все боль-шее распространение получают развитые веб-приложения, поз-воляющие заменить прикладное программное обеспечение,используемое на чьем-либо персональном компьютере, и пере-нести его на сетевой сервер. В качестве примера можно приве-сти несколько серверных мультимедийных считывающихустройств и пакет Google Apps96 (Calendar, Docs, PageCreator…).

2.2.3 ФорумыФорум (доска сообщений, доска бюллетеней…) – онлайновыйадрес для дискуссий через публикации и чтение сообщений, ор-ганизованных по тематике (нитке), сообщениям (постам) и от-ветам на сообщения (ответам). В отличие от чата, которыйявляется средством синхронной коммуникации, форум асин-хронен, поскольку сообщения пишутся и читаются в разноевремя. Администраторами являются, как правило, менеджерыфорума, которые могут модифицировать, отменять и удалятьлюбое сообщение. Они могут также закрывать форум, изменять

481

96 http://www.google.com/apps/intl/ru/business/index.html Это онлайн-сервисы,обеспечивающие эффективное и безопасное взаимодействие сотрудниковкомпании Прим. редактора

его, вносить изменения в программное обеспечение, исключать,удалять или утверждать пользователей. Модераторы могут по-могать администраторам.

2.2.4 БлогиСм. 1.2.1.

2.2.5 ВикиСм. 1.2.2

2.2.6 Веб-порталы (см. также стр. 15 и 1.1.6)Веб-портал – это веб-сайт, формирующий вход в крупнуюгруппу Интернет- или интранет-ресурсов. Наиболее значитель-ные веб-порталы предоставляют широкий спектр коммерческихили культурных услуг, контент и различные виды взаимодей-ствия. Многие порталы возникли как Интернет-директории (на-пример, Yahoo!) и/или поисковые машины (в числе первых былиExcite, Lycos, Altavista, Infoseek, HotBot). Список предлагаемыхуслуг (электронная почта, индивидуализация, раздел чата и пр.)был тогда расширен, чтобы охватить всю базу пользователей иувеличить время их пребывания на сайте. Портал заказывает, ад-ресует, выбирает, организует и облегчает доступ к многочис-ленным ресурсам Сети, которая наращивает объемынеструктурированной информации и данных, найти которые поэтой причине сложно, и надежность которых трудно оценить. Всфере культуры одной из основных функций порталов являетсяобъединение ресурсов из различных надежных источников дляповышения качества результатов поиска.

2.2.7 Системы управления базами данныхСайт базы данных – это сетевое устройство, главная миссия ко-торого состоит в том, чтобы дать пользователю возможность ис-кать и находить информацию. Система управления базамиданных, независимо от ее онлайновой доступности, позволяетзаписывать, редактировать и извлекать данные из базы (коллек-ция постоянных данных, основанных на логической структуре).

482

2.2.8 Веб-сервисыВеб-сервис – это программная система, призванная поддержи-вать взаимодействие между разными компьютерами одной сети.Основной характеристикой веб-сервиса является предложениепрограммного интерфейса, с помощью которого дру гие системымогут взаимодействовать с веб-сервисом. Другие системы за-прашивают веб-сервис о выполнении определенных операцийпутем отправки сообщения на программный интерфейс в форме«совокупности» SOAP97 (простого протокола доступа к объ-ектам). Протоколы и форматы веб-сервисов данных представ-лены, где это возможно, в текстовом формате, что делает ихболее простыми для понимания и более удобными для разра-ботчиков. Это открывает разным программным приложениямвозможности для взаимодействия на разных технических плат-формах и с использованием «открытых» стандартов и протоко-лов.

2.2.9 Онлайновые социальные сетиСм. 1.2.5.

2.2.10 Веб-игрыВидеоигры постоянно развиваются, в том числе и за счет рас-пространения домашних пультов управления, которые можноподключать к Интернету, так что игроки становятся частью гло-бального сообщества и могут играть независимо от своего ме-стонахождения (см. 2.5.6.8.). С другой стороны, некоторые игры,такие как MMORPG (глобальные многопользовательские он-лайновые ролевые игры), можно использовать через веб-брау-зеры. Тогда в них могут одновременно играть тысячи человек,управляя персонажами, которые развиваются вместе с окру-жающих их миром, миром, в котором они живут.

2.2.11 MUVEsСм. 1.2.6.

483

97Simple Object Access Protocol

2.3 Стадии реализации веб-приложений. Когда

наступает самый подходящий момент для учета

мнений пользователей о моем проекте?

Другим важным вопросом является отношение между стадиямижизни сетевого проекта по культуре и проблем, связанных с еговзаимодействием с пользователями (см. также 3.1.).

Некоторые стадии имеют критическое значение, т.к. их можноиспользовать как для сбора информации об ожиданиях пользо-вателей, так и для подготовки к осуществлению этих ожиданий.

Такой график стадий жизни веб-сайта, с небольшими вариа-циями, основан на графике, представленном в Руководстве"Принципы качества веб-сайтов по культуре"98 проекта MIN-ERVA, который, в свою очередь, является частично модифици-рованной версией стадий жизни проекта оцифровки, предло -женного в Руководстве "Передовой опыт"99 и в "Технической ин-струкции по программам создания контента по культуре"100 тогоже проекта MINERVA.

Создание сайта предполагает определенные стадии, которые мыприводим ниже. Они отличаются от того, что предлагается в упо-мянутых выше документах, потому что касаются исключи тельновеб-сайтов, а не проектов по оцифровке. Каждая стадия по-мечена одной (*) или двумя (**) "звездочками", чтобы подчерк-нуть ее значение для определения потребностей пользователей.

2.3.1 Планирование веб-сайта**Эта стадия связана с определением природы сайта, базы поль-

484

98На русском языкеhttp://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdf Прим. редактора

99На английском языкеhttp://www.minervaeurope.org/publications/goodhand.htm Прим. редактора

100На английском языке http://www.minervaeurope.org/interoperability/techni-calguidelines.htm Прим. редактора

зователей, на которую он рассчитан, а также услуг и контента,которые он будет предоставлять. Эта стадия также чрезвычайноважна для определения политики в области обработки персо-нальных данных, долгосрочной сохранности контента, доступ-ности и пр. Нам кажется, что на этой стадии важно определитьответственность и технические функции, типичные для проектавысококачественного веб-сайта, которые должны быть отра-жены в Руководстве по управлению.

С точки зрения взаимодействия с пользователями неплохо, еслиэто возможно, выполнить процедуры по определению ожиданийрепрезентативной выборки будущих пользователей. Следуеттакже провести максимально полное изучение решений, ис-пользуемых аналогичными веб-приложениями. Следует такжепринять во внимание такие аспекты, как многоязычие и совме-стимость - два принципа качества, которые имеют особое значе-ние для пользователей. Из этого следует, что эти принципыследует принимать во внимание с первого дня работ по созда-нию сайта, а не на более поздних стадиях.

2.3.2 Дизайн веб-сайта**Эта в значительной степени эксплуатационная стадия включаеттакже выбор наиболее подходящей технологической платформыи определяет способ, которым сайт будет предоставлять услугии представлять контент. Эта стадия напрямую зависит от дей-ствий, выполненных на стадии планирования, и является самымподходящим моментом для определения особых интерактивныхпроцедур и степень использования цифровой среды. На этой ста-дии рекомендуется самым внимательным образом проанализи-ровать, следует ли предлагать пользователям средствавзаимодействия.

2.3.3 Отбор контента**На этой стадии принимаются решения относительно критериевотбора и подготовки к оцифровке контента создаваемого веб-

485

приложения на базе имеющихся ресурсов и с учетом базы поль-зователей, на которую рассчитан сайт. Информацию по этомупараметру получают из оценок, выполняемых на стадии плани-рования. На этой очень деликатной стадии следует избегать слу-чайных решений и решений, основанных на мнениях о том, чтоявляется "популярным" для пользователей (например: наиболееизвестные отрывки, самые старые отрывки, самые редкие от-рывки). Если возможно, желательно провести дополнительныйанализ выборки пользователей, с которыми проводились кон-сультации на стадии планирования, путем добавления к анкетенескольких конкретных вопросов о контенте.

2.3.4 Процесс оцифровки и сбор цифрового кон-тента*Отобранный контент оцифровывается, создаются эталонныеизображения и все остальные необходимые цифровые ресурсы.Эта чисто техническая стадия имеет лишь частичное отношениек пользователям, но любой процесс оцифровки должен учиты-вать окончательное использование контента.

2.3.5 Хранение цифровых эталонов*Эталонные цифровые документы должны быть собраны и запи-саны на надежный носитель, гарантирующий их безопасность.Версии, предназначенные для публикации на веб-сайте, будутготовиться с этих эталонов. Эта операция касается пользовате-лей, поскольку правильным решением было использовать стан-дартные или очень распространенные форматы, чтобы незаставлять пользователей приобретать специальные техническиесредства для получения доступа к этим материалам.

2.3.6 Создание и сбор метаданных**Метаданные, имеющие отношение к отобранному и оцифро-ванному контенту, создаются, собираются и сохраняются на этойстадии подготовки веб-приложения. С точки зрения взаимодей-ствия с пользователями создание метаданных представляет

486

собой критически важную работу, поскольку она оказываетвлияние на оперативную доступность контента с использова-нием как внутренних поисковых процедур, так и внешних по-исковых машин.

2.3.7 Внедрение веб-сайта и тест прототипа**С точки зрения эксплуатации веб-сайт создается на базе уста-новленных процедур, имеющегося контента и определенногопредставления; на этой стадии будет неплохо представить про-тотип веб-сайта, подготовленный в локальной сети или в защи-щенной версии Интернета, чтобы процедуры былипротестированы людьми, которые не являются дизайнерами дан-ного сайта. По возможности, это следует сделать с помощью фо-кусной группы или с помощью методик типа анкет обратнойсвязи или комментариев и предложений по изменениям отдель-ных страниц.

2.3.8 Выпуск в онлайновый режим*На этой стадии веб-сайт становится в Сети общедоступным:можно провести первичную проверку того, как было воспринятоприложение пользователями, использовав сбор мнений по ре-зультатам публичных презентаций. Полученные данные следуеттщательно проанализировать, помня о важности "первого впе-чатления" о работе сайта в Сети.

2.3.9 Текущее обслуживание**Эта очень важная стадия наступает при необходимости поддер-живать сайт в актуальном состоянии и расширять его контент.Комментарии и предложения пользователей, собираемые изанкет, запросов о помощи, форумов и других источников,должны быть проанализированы самым тщательным образомвместе с анализом доступа к серверу при проведении корректи-ровок или усовершенствований.

487

2.4 Пользователи и использование. Что такое

«веб-пользователь»? Это один человек или что-

то другое?

В данном разделе мы поразмышляем над тем, что значит гово-рить о пользователях и использовании сети по культуре. Мы рас-скажем об инструментах анализа, используемых при созданииприложений, удовлетворяющих ожидания пользователей.

2.4.1 Веб-пользователь: современные определе-ния и тенденцииВ данном разделе мы представим разные подходы к анализупользователей в соответствии с наиболее распространеннымиподходами, принятыми при проектировании и создании веб-при -ло- жений.

2.4.1.1 Пользователь с точки зрения специалистов ИКТПользователь - это человек, работающий с компьютерной си-стемой. Для самоидентификации пользователь получает аккаунт(пользовательский аккаунт), имя пользователя (известное такжекак имя экрана, идентификатор, мнемоническое имя (никнейм)или просто ник в ряде систем) и пароль.

Аккаунт - это совокупность функций, инструментов и контента,доступного для пользователя в определенных операционных си-стемах. С помощью механизма аккаунта системы предоставляютпользователю среду с контентом и функциями, которые можноперсонализировать, а также отделяют его от других параллельноработающих пользователей и их аккаунтов.

2.4.1.2 Пользователь с точки зрения маркетингаМаркетинг использует другой подход и классифицирует пользо-вателей по их потребительским качествам.

488

Пользователи рассматриваются не индивидуально, а по сегмен-там потребительского рынка или по группам с аналогичным от-ношением к своим запросам, их характеристикам и мотивам. Этоотношение создает основу для однородного поведения группыпользователей при решении проблем, связанных с запросами.

Предпосылками для успешной классификации являются: одно-родность в рамках сегмента; разнородность между сегментами;измеримость; опознаваемость; доступность информации; до-статочное количество пользователей для обеспечения прибыль-ности.

Переменные величины, используемые для сегментации, вклю-чают:

• географические переменные (государство, регион, страна ипр.);

• демографические переменные (возраст, пол, количествочленов семьи, продолжительность жизни семьи, образова-ние, доход, род занятий, социально-экономический статус,религия, национальная/расовая принадлежность и пр.);

• психографические переменные (личность, образ жизни);• поведенческие переменные (уровень потребления продукта,

лояльность к марке и пр.).

Объем собранной информации, достаточный для создания од-нозначного образа типичного представителя сегмента, называ-ется "профилем" (или "типом").

2.4.1.3 Пользователь с точки зрения проекта MINERVAВ "Руководстве по качеству веб-сайтов по культуре: повышениекачества для граждан"101 проекта MINERVA записано: "Пользо-ватель - это и кадровый, и не кадровый работник, специалист ине специалист, который случайно или с определенной целью, пе-

489

101http://www.minervaeurope.org/publications/qualitycriteria.htm на английскомязыке. Прим. редактора

риодически или систематически пользуется веб-приложениемпо культуре. Личность пользователя - понятие весьма разнород-ное и зависит от культурного профиля, стремления к культур-ному развитию, профессиональных целей и даже сиюминутноголюбопытства". По этой причине «качественный веб-сайт дол-жен быть ориентированным на пользователей - принимать вовнимание потребности пользователей, обеспечивать им свое-временность и удобство работы с сайтом, реагируя на оценкусайта пользователями и поступающую от них обратную связь"(пятый принцип качества проекта MINERVA).

2.4.1.4 Пользователь с точки зрения гуру в области удоб-ства работыПо мнению специалистов в области удобства работы конечныйпользователь интерфейса нуждается в самом пристальном вни-мании на каждом этапе процесса проектирования. «Клиент-ори-ентированный дизайн (UCD) можно охарактеризовать какмногоэтапный процесс решения проблем, который требует отдизайнеров не только анализировать и предвидеть, каким обра-зом пользователи будут пользоваться интерфейсом, но и тести-ровать правильность своих предположений относительноповедения реальных пользователей в реальных ситуациях. Такоетестирование необходимо, поскольку дизайнерам интерфейсовчасто очень сложно интуитивно оценить, что будет делать поль-зователь, впервые сталкивающийся с их дизайнерским подхо-дом, и как будет выглядеть его кривая обучения. Основнымотличием клиент-ориентированного дизайна от других филосо-фий дизайна является его стремление оптимизировать интер-фейс пользователя в смысле того, как люди могут, хотят иливынуждены работать, вместо того, чтобы заставлять пользова-те лей изменить свой стиль работы и адаптироваться к опреде-ленной системе или функции» (Wikipedia102).

490

102http://en.wikipedia.org/wiki/User-centered_design на английском языке.Прим. редактора

Этот процесс был определен разными авторами и в ряде поло-жений стандартов ISO, таких как № 13407 (Проектирование ин-терактивных систем, ориентированных на пользователей) и TR18529 (Этапы внедрения проектов, ориентированных на пользо-вателей)103.

Анализ требований пользователя - одно из основных действийпри работе над проектом веб-приложения.

Решения, принятые на этом этапе, оказывают существенноевлияние на удобство работы с веб-приложением. Для успешногопроектирования приложения следует проанализировать требо-вания всех заинтересованных лиц, в качестве которых в данномслучае выступают как лица, которые будут пользоваться услу-гами, предоставляемыми веб-приложением, так и клиенты.

491

Дизайн, ориентированный на пользователей

103Usability.net, ISO 13407: Human centred design processes for interactive sys-tems, <http://www.usabilitynet.org/tools/13407stds.htm>.

Анализ можно проводить с разной степенью детализации. Ана-лиз пользователей и рабочих заданий призван дать информациюо целях пользователей; о том, что делают пользователи для до-стижения этих целей; каковы индивидуальные, социальные икультурные характеристики пользователей; как на них влияетфизическая среда, и как предыдущие знания и опыт пользовате-лей влияют на технологию.

Достоинствами этого типа анализа являются:• выявление задач, которые должно поддерживать данное

веб-приложение;• выбор оптимальных технических решений для веб-прило-

жения;• определение средств навигации и поиска для веб-приложе-

ния в соответствии с потребностями пользователей;• создание веб-приложений и веб-страниц, соответствующих

целям, задачам и поведению пользователей в Сети.

Usability.gov. Conduct task analysis (Анализ рабочего задания)http://www.usability.gov/analyze/analysis.html

2.4.1.5 Пользователь и современные тенденцииНаблюдения за последними тенденциями развития Сети, на-правлен ными на расширение сотрудничества и взаимодействия,адаптацию приложений для работы в Сети, коллективное ис-пользование социальных сетей и пр. (Веб 2.0, на сегодня 3.0…),говорят о необходимости обновить классическую концепциюпользователя, как отдельного человека, работающего с прило-жением.

Еще в 1980 году Эльвин Тоффлер (Alvin Toffler) ввел терминпросьюмер (производитель (producer) + потребитель (consumer)),расширяя идею МакЛюэна, высказанную в 1972 году: в рамкахстандартного и насыщенного рынка добавленная ценность будетзаключаться в массовой индивидуализации под руководствомпользователей, а функции потребителя и производителя будут

492

стремиться к взаимному объединению и перекрыванию. Корочеговоря, классический пользователь превращается в гибридногоиндивида, определяемого также термином "трансивер" (пере-датчик (transmitter) + приемник (receiver)): источника созданиясобственных мультимедийных средств и получателя контента.

В заключение заметим, что индивид становится флюидным и пе-риодически выступает в качестве просьюмера или в качестве по-требителя, клиента, аудитории, серфера, посетителя, вьюера,игрока, кликера, даунлоудера, стримера и пр., и это еще далеко невсе термины, которыми можно описать действия, выполняемыесовременным пользователем, и роли, которые он играет в Сети.


Для изучения комплекса вопросов, связанных с пользователямии Сетью, Британская библиотека104 и JISC105 инициировали серь-езное исследование поведения пользователей виртуальных биб-лиотек, которое они назвали "Информационное поведение иссле дователя будущего". Оно призвано установить, как исследо -ватели будущего, которые сегодня пока еще ходят в школу илидаже пребывают в дошкольном возрасте, будут получать доступи взаимодействовать с цифровыми ресурсами через 5-10 лет.

Исследование призвано дать ответ на главный вопрос: если «по-ко ление Google» по-новому ищет информацию и ведет исследова -ния, то отличаются ли эти новые способы от тех, которымипользуются сегодняшние исследователи и ученые в своей работе?Для поиска ответа на этот вопрос сначала изучаются все состав -ляющие этого так называемого «поколения Google» и современ-ное поведение пользователей виртуальных библиотек, котороехарактеризуют горизонтальный поиск информации, преоблада-

493

104http://www.bl.uk/ Прим. редактора105Joint Information Systems Committee (Объединенный комитет информа-

ционных систем) http://www.jisc.ac.uk/. Прим. редактора

ние навигации над чтением, относительно короткое время, за-трачиваемое на электронные книги и журналы и "эксцентрич-ность". Исследование позволяет определить некоторые тенденциибудущей информационной среды, для которой будут характерныунифицированная веб-культура, неумолимое развитие электрон-ной книги, взрывное развитие контента, новые формы научной ииздательской деятельности, виртуальные формы издательскойдеятельности и распространение семантической сети.

См. полный текст106

http://www.jisc.ac.uk/media/documents/programmes/reppres/gg_final_keynote_11012008.pdf

2.4.1.6 Автоматический пользовательСеть все больше превращается в среду взаимодействия не толькомежду людьми и организациями, но и между программнымипроцессами разных компьютеров. Достаточно упомянуть по-исковые машины, веб-услуги, извлечение и повторную обра-ботку заполнений XML-документов, мэшапы из разныхфункций, сбор метаданных и данных, простой протокол доступак объектам (SOAP), язык WSDL и пр.

Так что веб-приложение должно также удовлетворять неоду-шевленных пользователей, которым для функционирования не-обходимо найти правильную информацию в правильной фор меи правильным способом, а это именно те условия, которые обес-печивают взаимодействие.

2.4.2 Веб-пользователь - кто он?В этом подразделе мы постараемся классифицировать веб-поль-зователей в зависимости от выполняемой ими роли (в организа-ции культуры или в качестве конечных потребителей информа -

494

106На русском языке: Роуландс Ян «Информационное поведение будущих ис-следователей». [Библиотечное дело, XXI век. – 2009. – № 1(17). – C. 222–249]. http://www.library.ru/1/sociolog/text/article.php?a_uid=313 . Прим.редактора

ции и услуг) или в зависимости от той роли, которую они играютили могут играть по представлению веб-дизайнеров (группирую-щих их по типам, типичному поведению, профилям и сценариям).

2.4.2.1 Внутренние пользователиУправление веб-приложением организации культуры можетбыть как очень простой задачей (представьте себе небольшоймузей, которым может управлять один человек), так и оченьсложной, и осуществляться при участии многих людей (пред-ставьте себе крупный музей или библиотеку). Веб-приложенияпозволяют разделить внутренних пользователей на группы, в за-висимости от выполняемой ими роли - администраторов, ин-спекторов, редакторов и пр. с разными уровнями авторизации.

В "Руководстве по качеству веб-сайтов по культуре: повышениекачества для граждан"107 (Глава 1.3) содержатся 8 рекомендаций,одна из которых гласит, что организации культуры должны обес-печить координацию прохождения внутренних и внешних ин-формационных потоков и перекрестное соединение разныхканалов коммуникации, а также сосредоточиться на этапах пла-нирования, развития и управления веб-приложениями. Вопросы,рассматриваемые на этапе планирования и подготовки оциф-ровки, включая организацию людских ресурсов и подбор пра-вильных внутренних пользователей, подробно объясняются в"Технической инструкции по программам создания цифровогоконтента по культуре"108 и в "Руководстве по принципам каче-ства веб-сайтов по культуре"109 проекта MINERVA. В числе этихвопросов прозрачность, эффективность, техническая поддержка,реагирование и сохранение.

495

107http://www.minervaeurope.org/publications/qualitycriteria.htm на английскомязыке. Прим. редактора

108http://www.minervaeurope.org/interoperability/technicalguidelines.htm на анг-лийском языке. Прим. редактора

109http://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdf на русскомязыке. Прим. редактора

2.4.2.2 Моделируемый пользовательВ последнее время индивидуализация Сети с помощью инфор-мационных технологий стала важным направлением в работе ор-ганизаций по культуре, и значение этого направления растет всвязи с необходимостью сделать технологии более релевант-ными и полезными для каждого пользователя и помочь органи-зациям выполнить свои приоритетные задачи в сферахобразования, маркетинга и удобства работы.

В результате быстрого развития Сети все больше людей самыхразных категорий получают индивидуальный доступ к постояннорастущему объему информации. Однако потенциальные посети-тели веб-приложений обладают самыми разными характеристи-ками, предсказать которые сложно и которые могут со временемменяться. Для управления этим сложным контингентом было быполезно на этапе анализа рабочего задания применить экспери-ментальную методику и "смоделировать" некоторые "профилипользователей", "типы пользователей" или фиктивные персонажи.

2.4.2.2.1 Типы и роли пользователей

Типы пользователей обладают "определенными постояннымихарактеристиками, свойственными людям определенного типа,представляющим базу пользователей, на которых ориентировановеб-приложение"110.

Как и в маркетинге, типы пользователей поддаются классифи-кации:

• по географическим переменным (государство, регион, городи пр.);

• по демографическим переменным (возраст, пол, образова-ние, доход, род занятий, социально-экономическое положе-ние, религия, национальная/расовая принадлежность,физические возможности, язык и пр.);

496

110Lorenzo Cantoni, Nicoletta Di Blas, Davide Bolchini, Comunicazione, qualità,usabilità, Milano: Apogeo, 2003, p. 33.

• по "веблиографическим" переменным (поведение при ра-боте в Интернете, предпочитаемые сайты и пр.)

• по поведенческим переменным (нетерпение, склонность кисследованиям и пр.).

Пример типа пользователяДолжность: куратор музеяВозраст: 25-35 летРабота в Сети: 2 часа в деньТип соединения: ADSLЛюбимые сайты: музеи и порталы по искусствуЯзыки: английский, французский.

_____________________________________________________Классификация данного типа не позволяет проанализировать ха-рактеристики, являющиеся общими более чем для одного про-филя, необходим другой подход. Фактически, каждый типпользователя может соответствовать некой "роли", которая опи-сывает общие причины, побудившие пользователя зайти на веб-приложение, и задачи или цели, вытекающие из этих причин.Роль не должна описывать характеристику человека. Опреде-ленную роль могут выполнять пользователи разных типов.

Пример ролей на веб-сайте музеяПоверхностное ознакомлениеПланирование посещения музеяПоиск мероприятияПросмотр виртуальной выставкиДругое

Веб-приложение может предлагать контент с учетом определен-ных типов или ролей пользователей. Этот процесс можно авто-матизировать по окончании регистрации, при которой конечныйпользователь указывает свой профиль.

В этом случае типы пользователей можно добавлять и удалять помере необходимости. После того, как типы будут определены иприсвоены конкретным пользователям, их можно использовать

497

при поиске и применении маркетинговой логики по отношениюк определенным группам пользователей. После того, как типпользователя определен, его можно использовать в качестве ат-рибута для быстрого поиска всех пользователей данного типа.

Если доступ к сайту четко определяется ролями, то эти ролимогут предоставляться пользователям через тип пользователя.

Каждая роль может контролировать доступ к одной или не-скольким веб-страницам. Тип пользователя может ассоцииро-ваться с одной или несколькими ролями; роль может ассоцииро -ваться с одним или несколькими типами пользователя. Напри-мер: на веб-сайте музея могут выполняться следующие роли:ознакомление, поиск изображений, планирование посещения,обучение, покупка.

498

111Можно добавить несколько российских примеров: Государственная Треть-яковская галерея (http://www.tretyakovgallery.ru/) – для образования, друзьяммузея; портал «Музеи России» (www.museum.ru) выделяет категорию «му-зейщики»; Российская национальная библиотека (www.nlr.ru ) имеет раздел«профессионалам»; Московская областная государственная детская биб-лиотека (http://www.bibl-mobl.ru/ ) – детям до 10-лет, детям до 15 лет, про-фессионалам, родителям; портал LIBRARY.ru – библиотекам, читателям,мир библиотек, Infolook. Прим. редактора

Примеры типов и ролей пользователей в Сети111

499

112Академические исследования, дети, формальное образование, непрерыв-ное образование, профессионалы, отдых и туризм, широкая аудитория.Прим. редактора

2.4.2.2.2 Персонажи

Для характеристики типов пользователей можно прибегнуть кинструменту под названием "персонаж".

«Персонаж – это инструмент, введенный Аланом Купером в 1999году в книге “The Inmates are Running the Asylum” (Психболь-ница в руках пациентов). Это - вымышленные лица, созданныедля отображения разных типов пользователей в рамках опреде-лен ной демографической группы, которая могла бы быть поль-зователем сайта или программного продукта. … Персонажиполез ны для принятия решений о продукте, а именно, о его ха-рактеристиках, совместимости и виртуальном дизайне. Персо-наж пользователя – это отражение целей и поведения реальнойгруппы пользователей» (Wikipedia113).

Откуда мы берем информацию для персонажа? Как правило,персонажи синтезируются из данных, собранных в результатепроведения контекстуальных интервью, персональных интер-вью, онлайновых обзоров, проверок на удобство работы, изуче-ния результатов работы фокусных групп и пр. (см. раздел 2.6). Спомощью этих методов определяются как главная группа поль-зователей веб-приложения определенного типа некой организа-ции, так и описания, включающие модели поведения, цели,навыки, отношения и окружение. После того, как для каждойгруппы будут отобраны наиболее репрезентативные характери-стики, они будут собраны в одном персонаже. Для каждого при-ложения обычно создается несколько персонажей, но созданиеодного персонажа должно стать главной целью при проектиро-вании приложения.

Как правило, персонаж имеет вымышленное имя, даже внеш-ность, демографическую информацию (возраст, образование, ра-

500

113http://en.wikipedia.org/wiki/Persona_(marketing) на английском языке.Прим. редактора

совую принадлежность, семейное положение и пр.), должность,цели и задачи, касающиеся веб-приложения, среду обитания(физическую, социальную, технологическую и пр.).В числе преимуществ использования этого инструмента можноназвать следующие:

• персонажи придают «человеческое лицо» абстрактной ин-формации о пользователях;

• определение персонажей помогает команде разработчиковформировать общее понимание реальных пользователей всмысле целей, возможностей и контекста;

• персонажи помогают предотвратить т.н. «самоопре -деляемый дизайн»: дизайнеры и разработчики могут не-осознанно создавать веб-приложения в соответствии сосвоей ментальной моделью, которая может сильно отли-чаться от моделей большинства конечных пользователей.

Приведем пример: персонажами веб-сайта библиотеки могутбыть лица, впервые заходящие на сайт; подростки; пользователис ограничениями по зрению; преподаватели; журналисты и пр.Некоторые эксперты отрицают полезность этого инструмента,говоря, что персонажи – фигуры вымышленные и поэтому онине позволяют точно определить число реальных пользователей,отображаемых одним персонажем.

501

Usability.gov. Develop personas (Разработать персонаж)http://www.usability.gov/analyze/personas.html

Wikipedia – Personas (Персонажи)http://en.wikipedia.org/wiki/Personas

2.4.2.3 МоделированиеРяд технологий позволяют «моделировать» поведение пользо-вателей при работе с определенным веб-приложением.

2.4.2.3.1 Вариант использования

Вариант использования представляет собой описание того, какпользователи будут выполнять задачи с использованием веб-при-ложения. Вариант использования описывает взаимодействиепользователей с приложением без конкретизации интерфейса

502

Джон СмитТурист

• 45 лет• Женат, 2 детей• Ученая степень• Опытный пользователь ПК с ADSL-соединением на работе

и дома• Часто использует электронную почту; работает в Сети

около 1.5 часов в день.

Основные качества• Собранный, целеустремленный Любознательный и пр.

пользователя. Как правило, каждый вариант состоит из 2-х час -тей:

• шагов, которые будет выполнять пользователь при решенииопределенной задачи;

• способов отклика веб-приложения на действия пользова-теля.

Вариант использования должен включать:• действующее лицо (личность, actor), т.е. пользователя, ра-

ботающего с веб-приложением;• взаимодействие (что пользователь хочет делать);• цель пользователя.

В целом, вариант использования должен составляться на про-стом для понимания языке. Члены проектной группы должныпринимать участие в формулировке требований.

Алистер Кокбёрн (Alistair Cockburn) в работе “Writing effectiveuse cases” выделил 3 уровня детализации процесса подготовкивариантов использования:

• краткий вариант использования: несколько предложе-ний, резюмирующих вариант использования;

• рабочий вариант использования: несколько абзацевтекста, резюмирующих вариант использования;

• полностью оформленный вариант использования: офи-циальный документ, составленный по подробному шаблонус полями для разных разделов.

Таким образом, вариант использования определяет взаимодей-ствие внешних действующих лиц с системой для осуществле-ния определенной цели. Действующее лицо определяет роль,которую играет человек или предмет при взаимодействии с си-стемой. Один и тот же человек, работающий с системой, можетбыть представлен в виде двух разных действующих лиц по при-чине исполнения двух разных ролей. Так, «Джульетта» может

503

играть роль Студентки, осуществляющей поиск книг в онлай-новом каталоге, и роль Библиотекаря, дающего совет в онлай-новом режиме.

Описание функций и услуг, предлагаемых системой, может бытьпредставлено Диаграммой вариантов использования (Use caseDiagram, UCD) с позиций их восприятия и использования дей-ствующими лицами, взаимодействующими с данной системой.

Диаграмма включает 3 компонента:Систему: система в целом представлена в виде прямоугольнойрамки, которая служит внешним оформлением для всех осталь-ных элементов, так что элементы, представляющие характери-стики системы, находятся внутри прямоугольника, а элементы,представляющие внешние организации, находятся за пределамипрямоугольника.

504

Действующее лицо: представлено на диаграмме иконкой с изоб-ражением человечка. Теоретически «действующее лицо» – этообщее название класса пользователей. Практически действую -щее лицо выполняет некую роль от имени группы лиц, взаимо-действующих в рамках системы (включая пользователей, прог -раммные системы, технические средства и пр.). Роль соответ-ствует определенной совокупности взаимосвязанных действий,которые действующее лицо совершает при работе с системой.

Вариант использования: он представлен в виде эллипса, внутрикоторого записано его название. Теоретически вариант использо-вания выступает как классификатор поведения; его можно рас-сматривать как класс взаимосвязанных видов поведения. Практи -чески вариант использования представляет собой функцию илиуслугу, предлагаемую системой одному или нескольким дей-ствующим лицам. Функция должна быть полной и значительнойс точки зрения участвующих в ней действующих лиц.

Usability.gov. Use case (Вариант использования)http://www.usability.gov/methods/usecases.html

Wikipedia – Use case, Use case diagram (Вариант использова-ния, Диаграмма вариантов использования)

http://en.wikipedia.org/wiki/Use_Casehttp://it.wikipedia.org/wiki/Use_Case_Diagram114

Identifying use cases (with practical examples) (Идентификациявариантов использования, с практическими примерами)

http://www.agilemodeling.com/artifacts/systemUseCase.htm

2.4.2.3.2 Сценарии

«Сценарий – это повествование, описывающее предсказуемыевзаимодействия разных типов пользователей (действующих лиц)с системой. Сценарии содержат информацию о целях, ожида -ниях, мотивах, действиях и реакциях. Сценарии – это не пред-

505

114На итальянском языке. Прим. редактора

сказания и не прогнозы, а скорее попытки отразить или отобра-зить способы повседневного использования системы»(Wikipedia115 ).

Сценарии могут иметь разные уровни детализации:• сценарии, основанные на цели или задаче, в которых ука-

зано только то, что хочет сделать пользователь;• тщательно проработанные и подробные сценарии;• полномасштабные сценарии заданий, включающие все

этапы их выполнения.

Сценарии для веб-сайта организации можно составить путемсбора информации из разных источников (см. раздел 2.6), вчисле которых:

• электронные сообщения пользователям;• обзоры (онлайновые);• контекстуальные интервью;• персональные интервью.

W3C. Web Service Description Usage Scenarioshttp://www.w3.org/TR/ws-desc-usecases/

При составлении сценариев действенную помощь может оказатьредактирование таблиц со списками персонажей, ролей и ожи-даний.

506

Разница между «вариантами использования» и «сценариями»состоит в том, что вариант использования ориентирован, какправило, на действующих лиц в целом и описывает несколькопутей, в то время как сценарий касается конкретных дей-ствующих лиц и описывает единственный путь.

http://en.wikipedia.org/wiki/Scenario_(computing). Прим. редактора

507

Цели персонажей

Цели ролей

2.4.2.4 Точка зрения конечного пользователя: пользо-вательские истории«Пользовательская история – это требование к программной си-стеме, сформулированное в виде одного или двух предложенийна разговорном языке пользователя. Каждая «пользовательскаяистория» ограничена размером листа из блокнота небольшогоформата, чтобы избежать бесконтрольного роста объемов исто-рий. «Пользовательские истории» должны составляться пользо-вателями программного продукта и являться основныминструментом его развития» (Wikipedia).

Пользовательские истории – это быстрый способ ознакомленияс требованиями клиентов, избавляющий от необходимости раз-рабатывать большое число формализованных документов и вы-полнять работы по их поддержке. Предназначение «пользова -тельской истории» в том, чтобы иметь возможность быстрее и сменьшими накладными расходами реагировать на быстро ме-няющиеся требования реального мира. Пользовательские исто-рии пишутся пользователями для того, чтобы указать, чтодолжна делать для них система.

Wikipedia – User story (Пользовательские истории)http://en.wikipedia.org/wiki/User_story

Пример пользовательской истории из проекта MICHAEL«Как я нашел Австрию в Северо-Восточной Англии»

Меня зовут ХХХ. Я – из Германии и работаю над диссертацией,посвященной истории немецких академических исследований вАвстрии и Германии и, в частности, двум ученым XIX века, Ав-густу Зауэру из Вены и Альберту Лейцману из Магдебурга. Этиученые в течение 40 лет состояли в переписке, и их письма по-ложены в основу моей диссертации. Я начал свое исследованиес изучения биографий этих двух ученых. Мне хотелось узнать,как выглядели их родные города в XIX веке. Я искал простойспособ выхода на эту информацию и натолкнулся на проектMICHAEL, который мне очень помог.

508

Я стал проводить поиск на портале MICHAEL, используя геог -рафический поиск в сочетании с периодом времени: я задал «Ав-стрия» и «XIX век». Так я получил возможность прос мотретьоцифрованные коллекции документов, посвященных Австрииэтого периода. Удивительно, сколько существует коллекций, со-держащих интереснейшие изображения, рисунки и фотографии!

С портала MICHAEL я был перенаправлен в Музей Боузов(Bowes Museum) в Северо-Восточной Англии, который известенсвоей богатой коллекцией предметов европейского изобрази-тельного и прикладного искусства, включая искусство Австрии.Среди оцифрованных объектов я натолкнулся на литографиюпод названием «Национальные костюмы Австрии», показываю-щую моды и национальные костюмы той эпохи (http://www.the-bowesmuseum.org.uk/collections/objects/category/11/7610/). Этобыло для меня очень интересно, потому что Август Зауэр зани-мался этнографическими исследованиями. В Австрии XIX векажило более 10 разных национальностей и этнических групп. Безпроекта MICHAEL я никогда бы не узнал об этой коллекции ванглийском музее! MICHAEL развил мое понимание богатстваевропейской исторической традиции и показал, как далеко про-стираются в Европе коллекции и культуры.

Конечно, я всегда мог взять книгу в библиотеке, чтобы получитькартинку с видом из прошлого. Но я считаю использование циф-ровой информации дополнительным преимуществом: для меняпреимуществом MICHAEL является его круглосуточная до-ступность и бесплатное обслуживание. Кроме того, контент со-ставляется из надежных источников, и организациям по культуреразрешают цитирование и использование своего контента в ака-демических целях».

MICHAEL –Culture – User Stories (Портал MICHAEL –Culture, Пользовательские истории)

http://www.michael-culture.org/en/user-stories

509

2.4.3 Системы, адаптирующие свое поведение подпользователейЛюдям часто очень сложно найти необходимую информацию внужное время и с нужным уровнем детализации. Чтобы решитьэту задачу, исследователи разрабатывают системы, способныеадаптировать свое поведение под интересы, задачи и цели от-дельных пользователей или групп пользователей. Индивидуа-лизация способствует предоставлению дифференцированногодоступа к информации и услугам в соответствии с профилемпользователя. Такие системы называют «адаптивными или пер-сонализированными системами/гипермедиа». Отличаясь от тра-диционных «статичных» веб-страниц, персонализированныесистемы предвидят модель пользователя, отражающую его ха-рактеристики. Эта модель используется в дальнейшем при соз-дании и представлении контента и услуг, адаптированных подтребования разных людей. Методика индивидуализации пред-лагает полезные инструменты для отбора и фильтрации инфор-мации, облегчения навигации и повышения шансов быстровыйти на нужную информацию.

Первые приложения этого типа были разработаны в сфере элек-тронной коммерции, где компании быстро осознали новые воз-можности, способствующие выпуску на рынок продуктов иуслуг и предложению рекламы в соответствии с профилем по-требителя.

В сфере организаций культуры первые персонализированныевеб-приложения были разработаны библиотекарями с цельюоказания помощи библиотекарям в работе по отбору и фильтра-ции материалов для пользователей. С помощью персонализиро-ванных систем можно создавать модели интересов пользова-телей для того, чтобы «определять приоритет» информации исортировать результаты поиска таким образом, чтобы пользова-тели мгновенно находили интересующую их информацию в ка-талоге библиотеки.

510

В последние годы музеи и другие крупные организации куль-туры тестировали индивидуализированные системы, предла-гающие разные способы доступа к коллекциям, персонализи -рованные списки, предложения туристических маршрутов и про-чее. Они поняли, что задача заключается не только в повыше-нии удобства работы с веб-сайтом и облегчении доступа кинформации, но и в облегчении процесса обучения. Результатыисследований говорят о том, что обучение можно стимулироватьза счет представления информации в более понятной форме.Кроме того, персонализированные системы «слушают пользо-вателя», воссоздавая человеческую составляющую и позволяяпользователю чувствовать себя более комфортно. Удовлетво-ренный пользователь захочет вернуться на сайт и использоватьсистему повторно.

Организациям культуры, предоставляющим доступ к информа-ции и услугам, есть прямая выгода от внедрения учета требова-ний пользователей. Конечно, эта работа требует предваритель-ного анализа. По данным исследований лишь небольшой про-цент посетителей получает выгоду от технологий индивидуали-зации, и объясняется это трудностями работы с данными техно -логиями или просто нежеланием пользователя тратить лишнеевремя. Кроме того, стоимость персонализации довольно высока,так что только крупные организации культуры могут позволитьсебе вкладывать средства в эти технологии. Пока эти техноло-гии не станут более стабильными, простыми в использовании идешевыми, мы можем предложить организациям культуры ин-вестировать в подобные системы только при наличии реальнойдобавленной стоимости, то есть более активного использованиявеб-сайта и роста числа посещений самой организации.

Существует несколько разных методов сбора информации опользователях, а также несколько разных методов обработки по-лученной информации для создания разных профилей пользо-вателей и разработки/предоставления адаптированногоконтента, презентации или структуры. Более того, степень конт-

511

роля над процессом персонализации, предоставляемая пользо-вателю, может сильно варьироваться в зависимости от исполь-зуемых методов.

Методы индивидуализации можно разделить на 2 вида: на-стройка (кастомизация) и персонализация.

2.4.3.1 НастройкаНастройка предполагает способность пользователя менять ин-терфейс в соответствии со своими потребностями. Пользовательможет вручную создавать конфигурацию интерфейса и свой про-филь, добавляя и удаляя из него отдельные элементы. В этомслучае пользователь принимает активное участие в процессе вцелом и контролирует его.

Хорошим примером настройки является My Yahoo!, появив-шаяся в 1996 году. Эта настраиваемая веб-страница с новостями,биржевыми котировками, прогнозом погоды и многими другимисоставляющими, предоставляет возможность настраивать до-ступ к контенту и его представление.

Другими примерами являются веб-сайты, настраиваемые дляпредоставления Интернет-доступа людям с физическими недо-статками, например, людям с дефектами зрения117, которые по-лучают возможность настраивать цвет и размер изображения ишрифты. В заключение отметим, что настройка возможна, в ос-новном, в отношении представления контента, т.е. предостав-ляемой пользователю возможности выбрать наилучший для себяспособ представления интересующего контента.

512

117См. сайт Российской государственной библиотеки для слепых(http://www.rgbs.ru/): настройка «светлый по темному» или «темный посветлому». Прим. редактора

2.4.3.2 ПерсонализацияМетоды персонализации предполагают, что пользователь болеепассивен и имеет меньшую степень управления сайтом. В этомслучае система автоматически меняет доступ к контенту и струк-туре на основе информации о пользователе, которая содержитсяв так называемом профиле пользователя. Эта информация можетбыть представлена в явной форме самим пользователем при за-полнении онлайновых анкет и форм и при участии в опросах,или в неявной форме путем регистрации системой поведенияпользователя при поиске информации и выделении его пред-почтений с помощью, скажем, cookies и log-файлов веб-сервера,которые отслеживают перемещение пользователя по сайту. Есликоротко, то персонализация предполагает изменение доступа кконтенту на основе информации, представленной в явной формепользователем или извлеченной системой в неявной форме с по-мощью специальных методов.

После сбора данных о пользователе в явной и неявной форме,контент подвергается редактированию и предоставляется сле-дующими способами:

1. Совместной фильтрацией118: происходит сравнение раз-ных предпочтений пользователя, исходя из предположенияо том, что пользователь будет ценить то, что ценят его еди-номышленники. Amazon, к примеру, определяет интересыпользователей путем анализа и сравнения предыдущих по-купок и рейтингов, присвоенных разным наименованиямизделий. Библиотеки могли бы использовать эту методикудля генерации списков наиболее читаемых книг из своихфондов.

2. Фильтрацией на основе правил: администраторы веб-

513

118Ср. ИМХОНЕТ – российская социальная сеть совместной (коллаборатив-ной) фильтрации http://imhonet.ru/. Это рекомендательный сервис, предо-ставляющий персональные рекомендации в самых различных областях –от литературы и театра до кинофильмов и видеоигр, музыки и телепередачПрим. редактора

сайта определяют правила с учетом профиля пользователя,чтобы связать определенный контент с определенным поль-зователем. Если пользователь, к примеру, интересуется на-стенными рисунками пещеры Ласко, то его могутзаинтересовать доисторические наскальные рисунки.

3. Извлечением информации из работы в Сети: это приме-нение статистических методов и методов извлечения дан-ных к log-данным веб-сервера для создания шаблоновповедения пользователя в процессе навигации. По опреде-лению Wikipedia «извлечение информации из данных – этопринцип сортировки в большом объеме данных и выборарелевантной информации». Методы извлечения информа-ции из данных включают: ассоциативные правила (для по-иска корреляций среди наборов элементов), обнаружениепоследовательного шаблона (включая понятие временнойпоследовательности); кластеризацию (Wikipedia определяетэто как «разделение множества данных на подмножества(кластеры), чтобы данные в каждом подмножестве обладали(в идеале) некоторыми схожими чертами»), классификацию(процесс, разделяющий элементы на классы, такие как про-фили пользователей).

Джонатан П. Боуэн, Сильвия Филиппини-Фантони(Jonathan P. Bowen, Silvia Filippini-Fantoni),

Personalization and the Web from a Museum Perspective,Доклад представлен на Международной конференции «Музеи

и Веб 2004»,http://www.archimuse.com/mw2004/papers/bowen/bowen.html

514

515

Методы индивидуализации (Bowen, Filippini-Fantoni 2004)

2.5 Интерактивные услуги и услуги для пользова-

телей

В данном разделе будут представлены приложения ИКТ, кото-рые можно адаптировать к конечному пользователю за счет пре-доставления интерфейсов, выбора контента и персонализации.Отдельные услуги организованы в определенные макро-катего-рии с целью оказания помощи читателям в выборе.

2.5.1 Интерактивные коммуникационные услугипри посредничестве информационного провайдера

2.5.1.1 Электронный список рассылкиЭлектронный список рассылки (elist или e-list) – это вариант спе-циализированного использования электронной почты, обес-печивающий широкое распространение информации Интернет-пользователям. Он аналогичен традиционному списку рассылки– списку из имен и адресов, который может храниться в органи-зации для рассылки публикаций своим членам или клиентам.Однако электронный список рассылки включает, как правило,четыре составляющих: список электронных адресов; списоклюдей («подписчиков»), получающих сообщения на свои элек-тронные адреса; публикации (электронные сообщения, отправ-ляемые на эти адреса); и рефлектор – один специальныйэлектронный адрес, выступающий получателем сообщения (сэтого адреса копии этого сообщения будут рассылаться всемподписчикам).

Science Museum, UK (Музей науки, Великобритания)http://www.sciencemuseum.org.uk/visitmuseum/enews.aspx

Fundació Antoni Tàpies, Spain (Фонд Антони Тапиеса, Испания)http://www.fundaciotapies.org/site/spip.php?page=form-subscribe-

mailing&lang=caIRCAM Centre Pompidou, France (Центр Помпиду, Франция)

http://listes.ircam.fr/wws

516

AIB-CUR, Italy (Итальянская библиотечная ассоциация, На-циональная университетская комиссия, Италия)

http://www.aib.it/aib/aibcur/aibcur.htm3

2.5.1.2 Информационное письмоИнформационное письмо (newsletter) – это информационныйбюллетень в текстовой форме или в виде изображения, перио-дически рассылаемый по электронной почте, часто в форматеHTML. Как правило, запросы на него поступают от его получа-телей. Ряд порталов и провайдеров осуществляют его агрессив-ную рассылку в рекламных целях.

Tate, UK (Галерея Тейт, Великобритания)http://www.tate.org.uk/bulletins/

Centro cultural de Belém Lisboa, Portugal (Культурныйцентр Белем, Лиссабон, Португалия)

https://www.ccb.pt/sites/ccb/en-EN/Registo/Pages/default.aspx Museo del Prado, Spain (Музей Прадо, Испания)http://www.museodelprado.es/en/submenu/newsletter/

Musée des Instruments de Musique (MIM), France (Музей му-зыкальных инструментов, Франция)

http://news.kmkg-mrah.be/mim/newsin_fr.htmlMuseum Moderner Kunst Stiftung Ludwig Wien, Austria

(Музей современного искусства фонда Людвига, Вена, Ав-стрия)

http://www.mumok.at/online-resources/newsletter-en/?L=1Centre de Cultura Contemporània de Barcelona (CCCB),

Spain (Центр современной культуры Барселоны, Испания)http://www.cccb.org/en/contacte

IRCAM Centre Pompidou, France (Центр Помпиду, Франция)http://www.ircam.fr/newsletter.html?&L=1

Rijksmuseum, Amsterdam, The Netherlands (Королевскиймузей, Амстердам, Нидерланды)

http://rijksmuseum.dmdelivery.com/x/plugin/?pName=opt_in1&MIDRID=S7Y1BwAA04&lang=en&Z=920694542

517

2.5.1.3 Форум 119

См. также 2.2.3.

Egyptology community (Сообщество египтологов)http://www.aegyptologie.com/forum

IRCAM Centre Pompidou, France (Центр Помпиду, Франция)http://forumnet.ircam.fr

2.5.1.4 Блог, фотоблог, видеоблог, геоблогСм. также 1.2.1.

Centre Pompidou, France (Центр Помпиду, Франция)http://www.centrepompidou.blogs.com/

Liverpool Museums Walker Art Gallery, UK (Музеи Ливерпуля,Художественная галерея Уолкера, Великобритания

http://blog.liverpoolmuseums.org.uk/CategoryView,category,learn-ing.aspx

Victoria and Albert Museum (Музей Виктории и Альберта)http://www.vam.ac.uk/activ_events/do_online/blogs/index.html

Museo Diffuso di Torino – Geoblog (Распределенный музейТурина – Геоблог)

http://www.geoblog.it

2.5.1.5 Виртуальные справочные услугиОнлайновая справочная служба, известная во всем мире под на-званием "Спроси у библиотекаря", предлагается библиотекой поэлектронной почте или в чате и в отдельных случаях может бытьдоступна с наладонных устройств120 .

518

119Российские примеры форумов: Московская областная детская библиотека(http://biblmobl.forum24.ru/); портал «Музеи России»(http://www.museum.ru/forum/); музей-заповедник Кижи (http://kizhi.kare-lia.ru/forum/). Прим. редактора

120Российские примеры: Российская национальная библиотека – «Спросибиблиографа» (http://www.vss.nlr.ru/query_form.php); гостевая книга музеевМосковского Кремля (http://www.kreml.ru/ru/main/guestbook ); виртуальнаясправочная Российской государственной библиотекиhttp://www.rsl.ru/ru/vs/; портал LIBRARY.ru - 1-я виртуальная справка. По-ручи поиск человеку http://www.library.ru/help/ . Прим. редактора

Library of Congress, USA (Ask a librarian) (Библиотека Кон-гресса, США) (Спроси у библиотекаря)

http://www.loc.gov/rr/askalib/Florida's Virtual Reference Service, USA (Ask a librarian)

(Виртуальная справочная служба Флориды, США)(Спроси у библиотекаря)

http://www.askalibrarian.org/aal.aspRegione Toscana, Italy (Chiedi in biblioteca) (Область Тос-

кана, Италия)http://www.cultura.toscana.it/biblioteche/servizi_web/chiedi_bib-

lioteca/Bibliotheque Centre Pompidou, Paris, France (Онлайновыебеседы с библиотекарями) (Библиотека Центра Помпиду,

Париж, Франция) http://www.bpi.fr/fr/la_bpi_et_vous/questions_reponses.html

British Museum, UK (Ask the expert) (Британский музей, Ве-ликобритания) (Спроси у специалиста)

http://www.britishmuseum.org/explore/families_and_children/ask_the_expert.aspx

2.5.1.6 Мобильные устройства: SMS/MMS/BluetoothСлужба передачи коротких сообщений (SMS) - это протокол ком-муникации, позволяющий осуществлять обмен короткими текс-товыми сообщениями между мобильными телефонами. Службаобмена мультимедийными сообщениями (MMS) - это стандартдля систем обмена телефонными сообщениями, содержащимимультимедийные объекты (изображения, аудио, видео, RTF), ане только текст, как в SMS. Организации уже начали использо-вать эти технологии для отправки информации.

Servizio Bibliotecario Vimercatese, Italy (Библиотечная системагорода Вимеркате, Италия) (SMS Service) (Служба SMS)

http://www.sbv.mi.it/IT/sistema/003/009/001/Swinburne Library, Australia (SMS Service) (Библиотека в

519

Свинбурне, Австралия) (Служба SMS)http://www.swinburne.edu.au/lib/forms/sms_registration.htm

Guggenheim Bilbao, Spain (Mobile devices) (Музей Гугген-хайма в Бильбао, Испания) (Мобильные устройства)

http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/suscripciones/suscrip-cion_amigos_movil.php?idioma=en#ZonaSuscripcion

2.5.1.7 Система мгновенной передачи текстовыхсообщений«Система мгновенной передачи текстовых сообщений (IM)представляет собой форму коммуникации в реальном временимежду двумя и более людьми с использованием напечатанноготекста. Текст передается через компьютер, подключенный ксети, скажем, к Интернету. Важно понимать, что отличие чата исистемы мгновенной передачи текстовых сообщений от такихтехнологий, как электронная почта заключается в воспринимае -мой пользователем синхронности коммуникации - чат происхо-дит в реальном времени на наших глазах. По этой причиненекоторые люди считают коммуникацию посредством IM менеенавязчивой, чем телефон. Однако некоторые системы позволяютотправлять сообщения людям, пока еще не подключенным ксети (офлайновые сообщения), тем самым в значительной сте-пени стирая разницу между IM и электронной почтой.

Некоторые системы IM повышают свою популярность тем, чтодают пользователям возможность использовать веб-камеры имикрофоны, позволяющие вести разговоры в реальном времени.Кроме того, IM обладает дополнительными возможностями:мгновенное получение подтверждения или ответа, групповойчат, услуги конференций (включая голосовые и видео), регист-рация разговоров и передача файлов.

Мобильная система мгновенной передачи текстовых сообщений(MIM) - это современная служба передачи сообщений, призван -ная преобразовать настольную работу по передаче сообщений в

520

мобильный сценарий» (Wikipedia121).Ряд библиотек уже начал использовать эту технологию при взаи-модействии с пользователями.

University Libraries of Nevada, Las Vegas, Instant messaging reference service (Библиотеки Универси-тета Невады, Лас-Вегас, Служба мгновенной передачи со-

общений) 122

http://www.library.unlv.edu/ask/chat.html

2.5.1.8 Видеоконференции«Видеоконференция (также называемая "видеоконференцсвязь"- это совокупность интерактивных телекоммуникационных тех-но логий, позволяющая двум и более точкам взаимодействоватьодновременно посредством двусторонней видео и аудио связи.Она также получила название "визуальное сотрудничество" ипредставляет собой вид группового программного обеспечения.Она отличается от видеотелефона тем, что создана для обслу-живания конференций, а не отдельных граждан. Ядром техно-логии, используемой в системе видеоконференций (VTC)является цифровое сжатие звуковых и видео потоков в реальномвремени» (Wikipedia).

Natural History Museum, London, UK (Educational Videocon-ferences) (Музей естественной истории, Лондон, Великобри-

тания) (Учебные видеоконференции)http://www.nhm.ac.uk/education/school-activities/gallery-charac-

ters/videoconference/videoconference.html Smithsonian - National and Air Space Museum, Washington,

USA (Educational Videoconferences) (Смитсонианский госу-дарственный аэрокосмический музей, Вашингтон, США)

521

121http://en.wikipedia.org/wiki/Instant_messaging или в русскоязычной Википе-дии: http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D1%82 . Прим. редак-тора

122Это один из вариантов услуги «Спроси библиотекаря». Прим. редактора

(Учебные видеоконференции)http://www.nasm.si.edu/education/classroom_videoconf.cfm

National Maritime Museum, Greenwich (Videoconferencing)(Национальный морской музей в Гринвиче) (Видеоконфе-

ренции)http://www.nmm.ac.uk/server/show/nav.3009123

Project Videonet. Guidelines for Community Use of Public Li-brary Videoconferencing Services, July 2003 (Проект

«Videonet». Руководство по использованию услуг видеокон-ференции, предоставляемых публичной библиотекой мест-

ному населению. Июль, 2003 год)http://www.infopeople.org/partners/vidnet/guidelines/PolicyPric-

ingGuidelines.pdf

2.5.1.9 Стриминг 124

«Термин "стриминг" или потоковое вещание определяет потокаудио/видео-данных, передаваемых по телекоммуникационнойсети от источника к одному или нескольким точкам приема. По-лучаемые данные воспроизводятся в точке приема. Существуетдва основных вида стриминга:

• Стриминг Live («живого сигнала»). Он аналогичен тради-цион ной широковещательной передаче по радио или теле-видению. Данные передаются с использованием своевре-менного сжатия для максимального снижения нагрузки насеть. Сжатие контента приводит к опозданию потока при-мерно на 10 сек. Такое опоздание, как правило, не пред-ставляет особых проблем в зоне поточной передачи"вживую".

• Стриминг по запросу. Аудио и видео контент предвари-тельно сжимается и сохраняется на сервере в виде файлов.Пользователь может направить запрос на сервер на от-

522

123Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора124Российские примеры: портал «Культура on-line» http://cultureonline.ru/; «Ста-

рое радио» http://www.staroeradio.ru/; Российская ассоциация электронныхбиблиотек http://www.aselibrary.ru/

правку ему аудио или видео контента. Нет необходимостискачивать этот контент на ПК для воспроизведения, т.к. по-лученные данные будут распакованы и воспроизведенычерез несколько секунд после начала приема. Такое опоз-дание позволяет создать что-то типа легких, компенси-рующих опоздания или микропрерывания в работе сети.К этому виду стриминга относятся передаваемые потокиReal Video, Real Audio, Windows Media Player, QuickTimeFlash Video (YouTube)" (Wikipedia125).

Museu d'Art Contemporari de Barcelona (MACBA) (Confer-ences: audio) (Музей современного искусства в Барселоне)

(Конференции: аудио)http://www.macba.es/controller.php?p_action=show_page&pag-

ina_id=72&inst_id=23061Liceu Barcelona, Spain (Watch and listen) (Оперный театр

Liceu в Барселоне) (Смотри и слушай)http://www.liceubarcelona.com/musica/esp/index_dvd.asp126

Centre Pompidou-Metz: новостройка, France (Центр Пом-пиду в Метце, Франция)

http://www.mairie-metz.fr/metz2/actions/cpm/hier.phpThe Natural History Museum, London, UK (Музей естествен-

ной истории, Лондон, Великобритания)http://www.nhm.ac.uk/kids-only/naturecams/index.html

teacher.tvhttp://www.teachers.tv/

Università di Torino, Italy (telewebradio)(Туринский университет) (Интернет-телевидение и радио)

http://www.110.unito.it/?pubblica=&lang=fra&lang=eng

523

125 http://en.wikipedia.org/wiki/Streaming_media Прим. редактора126Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора


Стриминг-музейЭто выставка, доступная в реальном времени в киберпростран-стве и на популярных площадках на семи континентах. Проектбыл запущен 29 января 2008 года и представляет собой посто-янную программу мультимедийных выставок, организуемых всотрудничестве с международными организациями и деятелямикультуры. Стриминг-музей задуман как общедоступный источ-ник контента по культуре и общественная служба передачи ин-формации по вопросам окружающей среды, образования издравоохранения.

http://www.streamingmuseum.org/

2.5.1.10 Веб-камера127

Веб-камеры – это маленькие камеры, доступ к изображениям скоторых предоставляется через Всемирную Сеть.

Centre Pompidou, France (Центр Помпиду, Франция)http://www.centrepompidou.fr/pompidou/Communication.nsf/0/EC87316EA3FB8B1FC1256E2000462116?OpenDocument&ses-sionM=3.4.1&L=2

2.5.2 Интерактивные услуги по обучению

2.5.2.1 Онлайновые семинары, онлайновая помощь128

Это онлайновые курсы и семинары, доступ к которым предо-ставляется с веб-сайтов государственных организаций по куль-туре.

524

127Веб-камеры музея-заповедника «Кижи» http://kizhi.karelia.ru/webcams.htm.Прим. редактора

128Как пользоваться электронной библиотекой Российской государственнойбиблиотеки http://elibrary.rsl.ru/?menu=s410/elibrary/elibrary4267/&lang=ru ;методические рекомендации по использованию формата RUSMARChttp://www.rba.ru/rusmarc/method/. Прим. редактора

Plot, Park Library Online Tutorial – Resources for Librariansand Educators (Онлайновый семинар PLOT – Park Library

– Ресурсы для библиотекарей и преподавателей)http://www.lib.cmich.edu/departments/reference/instruct/intro

UK, The National Archives (Великобритания, Националь-ный архив) – In-depth learning guides

Руководства по ряду наиболее популярных тем для изуче-ния: история семьи, латынь, краеведение, палеография.

http://www.nationalarchives.gov.uk/gettingstarted/in_depth_guides.htmLibrary of the Southern Cross University, Australia (Библио-

тека Университета Southern Cross, Австралия)Семинар для студентов по вопросам авторского права

http://www.scu.edu.au/policy/copyright

2.5.3 Виртуальные интерактивные туры129

Интерактивные туры по самым значительным элементам фон-дов, выставкам, популярным темам и пр.

The London Canal Museum, London (Музей каналов Лон-дона, Лондон))

http://www.eyerevolution.co.uk/virtual_tours/london_canal_mu-seum/index.php

Madrid Virtual. Com, Spainhttp://www.madridvirtual.com/

Leopold Museum Vienna (Музей Леопольда, Вена)http://www.leopoldmuseum.org/index_en.html

Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid, Spain (Музей Тиссен-Борнемиса, Мадрид, Испания)

http://www.museothyssen.org/thyssen/coleccion/thyssen_virtual/w_pages/mtb/hall_1.htm

Liceu Barcelona, Spain (Оперный театр Liceu в Барселоне)http://www.liceubarcelona.com/visita/eng/index.asp130

525

129Российские примеры: музейный центр «Наследие Чукотки»http://chukotka-museum.ru/tour/; мультимедийные презентации Русскогомузея http://www.rusmuseum.ru/multimedia/presentation/ . Прим. редактора

Guggenheim Bilbao, Spain (Гуггенхайм Бильбао, Испания)http://www.guggenheim-bilbao.es/visita_virtual.php?idioma=fr

Centre Pompidou, France (Центр Помпиду, Франция)http://www.centrepompidou.fr/Pompidou?Communication.nsf/0/D

8A04006C256531CC125131

526


2.5.4 Коммерческие интерактивные услуги

2.5.4.1 Электронная коммерция132

Электронная коммерция (e-commerce) включает куплю, продажу,маркетинг и предложение продуктов и услуг через компьютеры,подключенные к сети. В индустрии телекоммуникаций онаможет также обозначать группу приложений для коммерческихсделок.

British Museum, UK (Shop Online) (Британский музей, Ве-ликобритания) (Интернет-магазин)

http://www.britishmuseumshoponline.org/icat/shoponline The Library of Congress, USA (Shop, Best selling images)

(Библиотека Конгресса, США) (Интернет-магазин, самыепродаваемые изображения)

http://www.loc.gov/shop/index.php?action=cMain.showHomeMuseum Moderner Kunst Stiftung Ludwig Wien, Austria

(Shop) (Музей современного искусства фонда Людвига,Вена, Австрия) (Интернет-магазин)

http://www.mumok.at/?L=1 Kunsthistorisches Museum Wien, Austria (Shop) (Музей исто-

рии искусств, Вена, Австрия) (Интернет-магазин)http://ecomm.khm.at/cgi-bin/khmmuseumsshop.storefront/EN/Catalog

Secession Wien, Austria (Shop) (Сецессион, Вена, Австрия)(Интернет-магазин)

http://www.secession.at/shop/index.php Van Gogh Museum. The Netherlands (Shop) (Музей Ван Гога,

Нидерланды) (Интернет-магазин)http://www.vangoghmuseumshop.com/Default.htm

Rijksmuseum Museum Amsterdam, The Netherlands (Shop)

527

132Российские примеры: виртуальный магазин музея-заповедника Кижиhttp://kizhi.karelia.ru/shop/faq.php; электронный магазин ГосударственногоЭрмитажа http://hermitagemuseum.org/html_Ru/00/hm0_5_01.html ; он-лайнобслуживание Российской национальной библиотекиhttp://infocenter.nlr.ru/online/. Прим. редактора

(Королевский музей, Амстердам, Нидерланды) (Интернет-магазин)

http://Rijksmuseum.nl/webwinkel/index.jsp?lang=en Victoria and Albert Museum (Shop) (Музей Виктории и Аль-

берта) (Интернет-магазин)http://www.vandashop.com/

Toronto Public Library, Canada (Photographic and Digital Re-production Services) (Публичная библиотека Торонто, Ка-

нада) (фотографии и цифровые репродукции)http://www.tpl.toronto.on.ca/spe_ser_photo.jsp

2.5.4.2 Онлайновая продажа и покупка билетовОнлайновая служба продажи и покупки билетов в музеи, на вы-ставки и различные мероприятия133.


http://www.museothyssen.org/thyssen/informacion_venta_de_en-tradas

Belvedere Wien (Бельведер, Вена)https://tickets.belvedere.at/index.php5?action=step2

Cosmo Caixa Barcelona (Научный музей Барселоны)http://obrasocial.lacaixa.es/centros/cosmocaixabcnreservas_es.html134

Centre Pompidou, Paris (Центр Помпиду, Париж)http://www.centrepompidou.fr/Pompidou/Communication.nsf/Docs/ID6B2D6913C6288952C1256F12004F5BD2?OpenDocument&se

ssionM=3.1.3&L=2Rijksmuseum Museum Amsterdam (Королевский музей, Ам-

стердам)http://ticketing.wheretocard.nl/Rijksmuseum/ctrl/orderentry?lan-

guage=en

528

133Заказ входных билетов на сайте Государственный Эрмитаж http://hermitagemuseum.org/html_Ru/00/hm0_5_8.html; он-лайн продажа билетов в Большой театр http://boxoffice.bolshoi.ru/ Прим. редактора


2.5.5 Интерактивные формыМногие организации используют интерактивные формы дляпроведения подписки, организации бронирования, определениядезидерат и возможности дать свои предложения, комментариии пр.

New York State Library, USA (Library Online Request Forms)(Нью-Йоркская публичная библиотека, США) (Библиотеч-

ные онлайновые бланки запросов)http://www.nysl.nysed.gov/library/forms.htm

Juedisches Museum Berlin, Germany (Еврейский музей, Бер-лин, Германия)

http://www.juedisches-museum-berlin.de/site/EN/03-Collections/reading-room/reading-room-application-form.php

2.5.6 Услуги для пользователей

2.5.6.1 ПодкастингСм. 1.2.3.

MoMaudio, USA (Компания по созданию аудио-гидов)http://www.moma.org/visit_moma/audio.html

British Library, UK (Британская библиотека, Великобритания)http://www.bl.uk/onlinegallery/whatson/downloads/index.html

Guggenheim Bilbao, Spain (Гугенхайм, Бильбао)http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/multimedia/multime-

dia.php?idioma=fr Cité des Sciences Paris, France (Музей науки, Париж, Франция)

http://www.cite-sciences.fr/francais/aide/syndication/syndication_blogs.php

Espace Dalì Paris, France (Музей Сальвадора Дали, Париж,Франция)

http://www.daliparis.com/photos-videos.html Van Gogh Museum, The Netherlands (Музей Ван Гога, Ни-

дерланды)

529

http://www3.vangoghmuseum.nl/vgm/index.jsp?page=139043&lang=en135

Rijksmuseum Museum Amsterdam, The Netherlands (Коро-левский музей, Амстердам, Нидерланды)

http://www.rijksmuseum.nl/podcast?lang=nl Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid, Spain (Музей Тиссен-

Борнемиса, Мадрид, Испания)http://www.museothyssen.org/thyssen/videos_podcasts

2.5.6.2 Канал RSS136

См. 4.4.

Victoria and Albert Museum, UK (Музей Виктории и Аль-берта, Великобритания)

http://www.vam.ac.uk/about_va/about_web/rss_feeds/index.html Library of Congress (Библиотека Конгресса)

http://loc.gov/rss/ National Archives of Australia (Национальный архив Ав-

стралии)http://www.naa.gov.au/info/rss/index.aspx

2.5.6.3 Социальные закладкиСм. 1.2.4.

National Army Museum, Chelsea, UK (Национальный музейармии, Челси, Великобритания) (кнопки социальных за-

кладок)

530

135Страница недоступна (март 2010). См. http://www.vangoghmuseum.nl/pod-cast/vgm_podcast_en.xml. Прим. редактора

136RSS канал на сайте Президентской библиотеки им. Б.Н. Ельцинаhttp://www.prlib.ru/Pages/Default.aspx; RSS Российской национальной биб-лиотеки http://infocenter.nlr.ru/rss/rss.xml; RSS Российской государственнойбиблиотеки для молодежи на социальной сети Twitterhttp://twitter.com/rgub; RSS-подписка на обновления фотогалереи Всерос-сийского музея декоративно-прикладного и народного искусстваhttp://www.vmdpni.ru/data/fotogallereya.htm. Прим. редактора

http://www.national-army-museum.ac.uk/pages/socialBookmark-ing.shtml

Victoria and Albert Museum London, UK (Музей Виктории иАльберта, Великобритания) (кнопки социальных закла-

док)http://www.vam.ac.uk/vastatic/microsites/1750_scalway/blog/

Getty Bookmarks«Закладки Гетти» позволяют пользователю собирать и со-

хранять закладки с ссылками на своих любимых художни-ков и художественные произведения из фонда Музея Гетти.

http://www.getty.edu/mygetty/mygetty?handler=newuser

2.5.6.4 Фольксономии, социальные тегиСм. 1.2.4.

Del.icio.ushttp://del.icio.us/

Simpyhttp://www.simpy.com

Tagglyhttp://www.taggly.com/137

Segnalohttp://segnalo.alice.it/

Technoratihttp://www.technorati.com/

StumbleUponhttp://www.stumbleupon.com/

taggatoУслуга предоставляется городом Турин, Италия

http://www.comune.torino.it/taggato/ Проект "Steve Museum" (Музей Стива) (см. стр. 63)

http://www.steve.museum/

531


2.5.6.5 Обмен файлами (текстами, изображениями, видео)Обмен файлами в общей сети может осуществляться при нали-чии в сети структуры клиент-сервер или одноранговой струк-туры.

Global Museum Podcast Indexhttp://www4.wave.co.nz/~jollyroger/GM2podcasts.htm138

SlideSharehttp://www.slideshare.net

2.5.6.6 МэшапЭтот термин служит для описания процесса создания веб-сервисовпутем свободного использования и комбинирования информации,извлеченной через открытые интерфейсы с других сайтов и сер-ви сов. Это стало возможным благодаря исполь зованию приклад-ных программных интерфейсов (API), позволяющих программена одном компьютере вызывать сервисы с другого компьютера.Google Maps, например, широко использует API.

Sputtrhttp://www.sputtr.com/

Book Finder 4 youhttp://www.bookfinder4u.com/isbn_search.html

Book Jettyhttp://www.bookjetty.com/

2.5.6.7 Рассказывание историйРассказывание историй - древнее искусство информирования особытиях - словами, изображениями и звуками, часто с исполь -зованием импровизации или приукрашивания. Исто риями об-менивались люди всех культур и во всех странах для развле -чения, обучения, сохранения культуры и воспитания. Основ-ными элементами в рассказывании историй являются сюжет ихарактеры, а также позиция рассказчика.

532


С развитием технологий изменились средства, доступные рас-сказчикам. Устные истории по традиции передавались от поко-ления к поколению и выживали исключительно благодаряпамяти. Появление письменных источников изменило ситуацию.В наши дни колоссальная индустрия развлечений построена нафундаменте сложных мультимедийных средств, используемыхпри рассказывании историй.

Каждый предмет может рассказать свою историю(см. 1.1.8.7)

Storyteller museum, Poland (Музей рассказчиков, Польша)http://www.storytellermuseum.org/index.html

Guggenheim Bilbao, Spain (Гугенхайм, Бильбао) (Расскажио своем посещении)

http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/el_museo/cuentales_tu_visita.php?idioma=en

2.5.6.8 Интерактивные игрыВидео-игра - это игра, правила которой автоматически контро-лируются электронным человеко-машинным интер фейсом. Каки любая игра, видео-игра символически воспроизводит опреде-ленный культурный контекст, извлекая его из стандартной длянего среды и перенося в контекст или ситуации, переходящие оточень правдивого моделирования в пародию. Организации покультуре часто используют их в учебных или развлекательныхцелях139.

Public Records Office - Just for kids, UK (см. 1.1.8.9.) (Госу-дарственный архив – Только для малышей, Великобрита-

ния)http://www.nationalarchives.gov.uk/teachers/kids.htm140

533

139См. также игры на сайте Пермской государственной художественной гале-реи http://www.gallery.permonline.ru/muspedagog/1/polet/mp1.htm


Ajuntament Barcelona, Spain (Городской Совет Барселоны,Испания)

http://www.bcn.es/jocs/eng/welcome.htm Guggenheim Bilbao, Spain (Гугенхайм-Бильбао, Испания)

http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/ninyos_y_familias/juegos.php?idioma=fr

http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/ninyos_y_familias/im-primibles.php?idioma=fr

Musée Marmottan Monet, France (Музей Мармоттан-Моне,Франция)

http://www.marmottan.com/uk/enfants/rebus/index.aspRembrandt Museum, The Netherlands(Дом-музей Рембрандта, Голландия)

http://www.rembrandthuis.nl/cms_pages/index_main.html Liverpool Museums Walker Art Gallery, UK (Музеи Ливер-

пуля - Художественная галерея Уолкера, Великобритания)http://www.liverpoolmuseums.org.uk/nof/portraits/index.html

Museums of Liverpool, UK (Музеи Ливерпуля, Великобрита-ния)

http://www.liverpoolmuseums.org.uk/online/games/beatles/

2.5.6.9 Шедевр на Вашем рабочем столеЭто – графический элемент, виджет, позволяющий Вам каждыйдень наслаждаться новым произведением живописи из опреде-ленной коллекции. На "обратной стороне" каждого произведе-ния содержится дополнительная информация о самомпроизведении и его авторе.

Rijksmuseum Museum Amsterdam, The Netherlands (Коро-левский музей, Амстердам, Нидерланды)

http://www.rijksmuseum.nl/widget?lang=en

2.5.6.10 Добавь свой комментарийДанная опция дает пользователю возможность добавлять своикомментарии к тексту или изображению.

534

Tate Britain, UK (Write your own label) (Галерея Тейт, Вели-кобритания) (Создай свою метку)

http://www.tate.org.uk/britain/writeyourown/Schoenbrunn, Austria (Guestbook) (Шёнбрун, Австрия) (Го-

стевая книга)http://www.schoenbrunn.at/it.contatti/libro-degli-ospiti.html

2.5.6.11 Отправь другуДанная опция дает пользователю возможность отправить содер-жание веб-страницы другому человеку, чтобы тот тоже получилот него удовольствие.

Kindermuseum Wien, Austria (Детский музей, Вена, Австрия)http://www.kindermuseum.at/jart/prj3/zoom/main.jart?rel=en&con-

tent-id=1127609922463&reserve-mode=active Juedisches Museum, Berlin, Germany (Еврейский музей,

Берлин, Германия)http://www.juedisches-museum-berlin.de/site/EN/00-Metanaviga-

tion/01-Visitor-Information/visitorinformation.php

2.5.6.12 Голосование и подсчет голосов141

Данные опции дают пользователю возможность проголосоватьза свои любимые элементы контента.

Moma, RedStudio, USAhttp://redstudio.moma.org/polls/

2.5.6.13 Журнал путешествийДанная опция позволяет организовать путешествие путем от-бора и сохранения информации в удобном месте. Нужно просто

535

141См. голосование (рейтинг музейных сайтов) на портале «Музеи России»www.museum.ru; рейтинг самых популярных произведений искусства насайте Государственной Третьяковской галереиhttp://www.tretyakovgallery.ru/ru/collection/_show/rating/_id/53

нажать на кнопку "Добавить в Журнал путешествий" для сохра-нения информации о своей поездке. Так можно спланироватьсобственный маршрут и создать его карту; скомпоновать ин-диви - дуальные буклеты с интересующей информацией, разра-ботать план путешествия и добавлять примечания на каждом егоэтапе.

Spain.Info (см. 1.1.8.16)http://www.spain.info/TourSpain/users/authorize?language=EN142

2.5.6.14 Персонализированный план и календарьЭто - персонализированный дневник для сохранения информа -ции. Тем, кто тонет в море повседневных рабочих дел, системапредлагает возможность задать собственный профиль, указать внем свои интересы и выбрать наиболее подходящие темы и ме-роприятия из широкого списка.

Guggenheim Bilbao, Spain т(Гуггенхайм-Бильбао, Испания)http://www.guggenheim-bilbao.es/secciones/planea_visita/agenda_

rapida.php?idioma=&err=1 Cité de la musique Paris, France (Музей музыки, Франция)

http://www.citedelamusique.fr/anglais/agenda.aspx?activite=1New York's Metropolitan Museum, USA (Художественный

музей Метрополитен, Нью-Йорк, США)http://www.metmuseum.org/calendar

2.5.6.15 Персонализированная картаЭто карта, на которой можно сохранить личную информацию,дополнив содержание географическими данными.

2.5.6.16 Персонализированные планы посещения выставокДанная опция поддерживает персонализированный план посе-ще ний с учетом того, как, когда, с кем и как надолго собирается

536


прибыть посетитель, а также вопросы, в обсуждении которыхон заинтересован. Часть информации, касающаяся выставки,может быть извлечена посетителем по окончании визита.

Cité des Sciences et de l'Industrie, France (Mes service Visite+)(«Город науки и промышленности», Франция)

http://www.cite-sciences.fr/cgi/modif?ref=43bfe9610d2858660884bc4165d88ccd&

onglet=profil&langue=fr Tate Britain, UK (Галерея Тейт, Великобритания)

http://www.tate.org.uk/britain/explore/etb.jsp

2.5.6.17 Персонализированная веб-галерея / Виртуаль-ный кураторДанная опция дает возможность отобрать изображения из оциф-рованной коллекции для создания персонализированной веб-га-лереи и добавлять свои комментарии и описания. Пользовательможет создать пространство "Мой личный музей", в котором онбудет собирать, комментировать и выставлять произведения поопределенной теме, определенного художника или по своим лю-бимым произведениям. Подобные опции могут представлятьособый интерес для школьных проектов.

Virtual Museum of Canada (Виртуальный музей Канады)http://www.virtualmuseum.ca/English/Personal/

Louvre, France (см. 1.1.8.5.) (Лувр, Франция)http://www.louvre.fr/llv/perso/identification/connexion.jsp?bmUID

=1209501204235 Musée Orsey, France (Музей Орсе, Франция)

http://www.musee-orsay.fr/en/collections/index-of-works/home.html

Tate Britain, UK (Галерея Тейт, Великобритания)http://www.tate.org.uk/britain/yourcollection/

537

2.5.6.18 Виртуальные открыткиДанная опция предлагает посетителям определенного сайта воз-можность создать и отправить виртуальную открытку собствен-ного изготовления.

Virtual Museum of Canada (Виртуальный музей Канады)http://www.virtualmuseum.ca/PM.cgi?LM=Postcard&LANG=Eng-lish&AP=postcard&Category=FP&Language=English&submit=su

bmit Gulbekian Lisboa, Portugal (Музей Гульбекяна, Лиссабон,

Португалия)http://www.museu.gulbekian.pt/posrais.asp?lang=en143


http://www.museothyssen.org/postales2005/index.html144

Musée Orsey, France (Музей Орсе, Франция)http://www.musee-orsay.fr/en/tools/my-selection/e-card.html

Irish Museum of Modern Art, Ireland (Ирландский музей со-временного искусства, Ирландия)

http://www.irishmuseumofmodernart.com/en/postcard.cgi

2.5.6.19 Виртуальные обучающие средыЭто разделы сайтов, в которых пользователи могут искать и из-учать подборки материалов по разным темам, изображениям ипрочим ресурсам с богатым информационным наполнением,присущим, к примеру, библиотечным записям и каталогам объ-ектов.

UK National Museum of Science and Industry Museum Group- Ingenious Project (Национальный музей науки и техники

Великобритании – Группа музеев – Оригинальный проект)http://www.ingenious.org.uk/

538


Explore Art Getty, USAhttp://www.getty.edu/art/gettyguide/ Louvre, France (Лувр, Франция)

http://education.louvre.fr

2.5.7 MUVEs (см. также 1.2.6)Это онлайновые многопользовательские среды, называемыеиногда "виртуальные миры". Наиболее известной платформойMUVE является Second Life («Вторая жизнь») (см. также 1.2.8.4-8). "Whyville" ("Город почемучек") - виртуальный мир, в кото-рый мальчики и девочки из разных мест реального мираприходят поболтать, поиграть, поучиться и посмеяться.

Second Life (Вторая жизнь)http://www.secondlife.com

Whyvillehttp://www.getty.edu/gettygames/

539

2.6. Статистическая оценка сетевой аудитории

В данном разделе мы рассмотрим методики и средства измере-ния, которые используются для статистической оценки сетевойаудитории.

Под статистической оценкой аудитории понимаются методы,используемые для подсчета людей, составляющих аудиторию,т.е. группу лиц, до которых доходит сообщение (телевизионнаяпрограмма, реклама, мультимедийный контент, письменные ма-териалы и пр.).

Как следствие, основной целью статистической оценки аудито-рии является определение общего количества пользователей иих распределение в соответствии с социально-демографиче-скими характеристиками (полом, возрастом, ученой степенью,географическим регионом, вкусами, поведением и т.д.). Прове-дение статистической оценки Интернет-аудитории преследуетразные цели, в числе которых можно назвать следующие:

1. Анализ точности программирования: мы должны знать ха-рактеристики и поведение пользователей, чтобы удовле-творять их требования.

2. Социальные исследования: государственные организациидолжны отслеживать средства массовой коммуникации (втом числе, и Интернет), чтобы понимать степень их воз-действия на массы.

3. Реклама продаж: многие СМИ используют рекламу каксредство финансовой поддержки, и нет ничего удивитель-ного в том, что порталы по культуре существуют за счетпоступлений от рекламных баннеров.

4. Реализация продукции (продажа билетов, книжные мага-зины, продажа фотографий и т.д.): важно определить при-роду группы пользователей каждого сайта и портала ианализировать ее эволюцию.

540

Однако не следует забывать о некоторых специальных аспектахсети. В смысле массовой коммуникации Интернет представляетсобой подлинную революцию: коммуникация через традиционныесредства информирования – это средство обращения одного комногим, а в Сети существует двусторонняя связь между пользова-телем и Сетью, и идет постоянный диалог между контентом и тем,кто его использует. Интерфейс всех новых информационных услуг(веб-рассылок, чатов, блогов и пр.) также следует принимать вовнимание. Они созданы для просмотра контента и для взаимодей-ствия с ним самыми разными способами. С одной стороны, суще-ствует пользователь, который выражает свои намерения, а с другойстороны существует система, которая отвечает на действия поль-зователя с помощью постоянно развивающихся технологий.

Многие специалисты начинают пользоваться методами стати-стической оценки. Среди них - производители онлайнового кон-тента, работники компьютерной отрасли, представители госу-дарственных органов, операторы электронного правительства,разработчики веб-страниц, ответственные за сетевые коммерче-ские технологии и многие другие. Методы оценки аудиториипретерпевают изменения в результате развития техники и в ответна эволюцию и использование сетей.

Чтобы ознакомиться с комплексом вопросов, рассматриваемыхв данной области - широкой и разносторонней, приведем спи-сок используемых в настоящее время терминов. В литературеметоды статистической оценки классифицируются следующимобразом:

1. Системы, основанные на а) оценках, получаемых в резуль-тате переписи. В этом случае оценка дается по всей сово-купности полученной информации без привлеченияпанелей респондентов или составления статистическихпрогнозов; б) оценках, данных панелями респондентов.

2. Системы, осуществляющие измерения с использованиемсетевой инфраструктуры (системы, ориентированные насайты/серверы или инструментальные системы), или си-

541

стемы, осуществляющие измерения по данным пользовате-лей (системы, ориентированные на пользователей).

3. Оценки, основанные на данных с сервера или на данных отпользователей.

4. Оценки, основанные на средствах сетевого доступа(оценки, ориентированные на средства доступа) или на си-стемах, предназначенных для посетителей (оценки, ориен-тированные на посетителей).

5. Методы веб-аналитики и сервисы статистической оценкиаудитории.

До настоящего момента количественный анализ Интернет-ауди-тории и аудитории, использующей другие носители информа-ции, предполагал 2 подхода:

1. Оценку поведения потребителей информации с помощьюавтоматических и пассивных инструментов, не требующихнепосредственного участия пользователей.

2. Сбор информации через интервьюирование пользователейили анкеты, заполненные пользователями.

Начиная с 90-х годов ХХ века, когда Интернет и Сеть обрелиновые возможности, эти 2 подхода претерпели значительные из-менения. Автоматическая оценка данных, т.е. сбор и анализ он-лайнового трафика, сегодня повсеместно обозначается термином"веб-аналитика". Эта концепция включает операции по регист-рации данных с веб-серверов (сбор данных), технологии теги-рования цифрового контента (технологии тегирования) ивозможности "анализа и слежения" за сетевым трафиком (сниф-фер); иными словами, она включает набор методов, использую-щих разные источники данных для определения и анализаспособа работы пользователей в Сети.

С другой стороны, развивался и сбор данных посредством болеетрадиционных исследований (анкет и пр.), используя преиму-щества взаимодействия, открываемые Сетью. Нет никаких ос-нований утверждать, что один метод чем-то лучше другого;методика, которую предполагается использовать в каждом от-

542

дельном случае, должна отбираться с учетом конкретных обстоя -тельств, информационных требований и доступных ресурсов.

Что касается процесса сбора данных, то здесь следует помнитьо следующем:

1. В случае применения методики сбора цензовых данных(census data), оценка осуществляется по всей референтнойгруппе пользователей.

2. В случае применения методики выборочных данных (sam-ple data), оценка осуществляется по группе пользователей,отобранной по особой методике.

Понятно, что по соображениям затрат, связанным с проведениемоценки и анализа, предпочтение часто отдают выборочному, ане сплошному исследованию.

2.6.1 Оценка цензовых данных: веб-аналитикаТермин "веб-аналитика" относится к изучению поведения поль-зователей в Сети. Эта система оценки данных по всей рефе-рентной группе не предполагает прямого участия оцениваемыхсубъектов.

Подобные системы оценки можно классифицировать по источ-никам данных, говорящих о поведении пользователей в Сети:

1. Оценка посещаемости сервера: веб-сервер записывает (ре-гистрирует) запросы на обращение к страницам веб-сайта ианализирует их.

2. Оценка посещаемости браузера: в этом случае оценка осу-ществляется клиентским компьютером. Браузер вызываетстраницы с сайта, находящегося на веб-сервере, и эти стра-ницы помечаются наподобие тега с использованием совре-менной технологии. Этот метод основан на убеждении в том,что оценка должна происходить в точке, наиболее близкой кместу эффективного использования ресурсов сайта, и в мо-мент такого использования, т.е. в тот момент, когда браузерзагружает и отображает веб-страницы на экране клиента.

543

3. Оценка посещаемости Сети: оценка происходит на уровнеproxy-серверов поставщиков Интернет-услуг, которые сор-тируют запросы на ресурсы, поступающие от разных кли-ентов, и направляют их на веб-сервер, на котором находитсясайт. На практике все страницы, просматриваемые пользо-вателями, собираются и анализируются этими промежу-точными узлами Сети. Современные средстваобнаруживают и анализируют запрашиваемые страницы иобрабатывают полученные данные.

Различные программы и услуги, обеспечивающие веб-аналитику,являются коммерчески доступными в качестве свободного прог -раммного обеспечения (Google Analytics, Shinystat, AWStats и др145.).

2.6.2 Оценка, ориентированная на выборку илипользователей

Методика оценки, ориентированная на пользователей, осно -вана на "регистрации действий группы Интернет-пользовате-лей, отобранных в качестве представителей всей совокупностиИнтернет-пользователей. Поведение этих субъектов впослед-ствии проецируется на всю совокупность Интернет-пользова-телей и оценивается с использованием соответствующихметодов статистического прогнозирования" (Австралийскийтехнический комитет по Интернету).

Есть два базовых элемента, на которых основана системаоценки, "ориентированная на пользователей": идентификациярепрезентативной выборки Интернет-пользователей и мони-торинг ее онлайнового поведения.

Отобранная группа пользователей называется, как правило, па-нелью респондентов (как записано в Wikipedia, "панель рес-пондентов - это группа людей, отобранных с учетом критериярепрезентативности и используемых для статистической

544

145См. также Яндекс-метрику http://metrika.yandex.ru/. Прим. редактора

оценки определенного множества. Фактически это группалюдей или семей, включенная в выборочный опрос")146.

Выбор группы респонденов может осуществляться несколь-кими способами, независимо от которых выборка должна мак-симально точно отражать общее генеральную совокупность,частью которой она является, особенно если учесть, что ре-зультаты исследования могут быть впоследствии распростра-нены на изучаемую совокупность в целом. В сущности,обычно отдается предпочтение "случайным выборкам" или"произвольным выборкам", не подверженным влиянию иливоздействию аналитиков. Именно поэтому панели респонден-тов представляют собой репрезентативные статистические вы-борки определенной группы людей, по которой производитсяопределенное число более или менее продолжительных илипротяженных по времени оценок. Преимущество таких оце-нок в том, что они предоставляют данные об изменении кон-кретной ситуации во времени.

Как происходит набор в панель респондентов? Исследова-тельские институты используют для этого разные методы,среди которых телефонные опросы по произвольно набраннымномерам или персональные интервью со встречей "с глазу наглаз". Совсем недавно системы рекрутинга стали использоватьобычную почту или Сеть, хотя последняя заключает в себериск искажения данных, т.к. исключает из опроса лиц, не поль-зующихся Интернетом.

Использование методики оценки, ориентированной на пользо-вателей (по панели респондентов), настойчиво рекомендуетсяпри проектировании веб-сайтов, открытых для всех категорийпользователей, включая самых малообеспеченных.

545

146См. статью «Выборка» в русскоязычной Википедииhttp://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%8B%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BA%D0%B0 Прим. редактора


Приведем пример из области правил, установленных для госу-дарственных организаций Италии: определив цели веб-продуктаи протестировав альтернативные решения, Вы переходите к егооценке совместно с клиентом в заданном контексте, чтобы потомвнести любые коррективы и обновления и передать их для даль-нейшего мониторинга.

«Эта методика предполагает соблюдение четырех основныхусловий:

1. Создание репрезентативной группы пользователей или па-нели респондентов, в которую должны входить пользова-тели с разными типами физических дефектов ипользователи, имеющие разные роли и причины, по кото-рым они заинтересованы в посещении сайта.

2. Написание сценариев использования: определение кон-текста, причин и способов взаимодействия с сайтом.Именно на базе этих сценариев создают концепцию, затемсайт проектируют, разрабатывают, обновляют и улучшают.

3. Поэтапный дизайн: сайт представляется на оценку панелиреспондентов на базе нескольких комплексных сценариев.Оценка должна определить новые требования к сайту иновые цели его создания. Определение новых целей должнопроисходить интерактивно через создание прототипов, ко-торые позволяют оценивать решения, определять границыи определять возможность реализации. Постоянный разго-вор с панелью респондентов позволяет проводить оценкутекущих решений и прогнозировать окончательную оценкупроекта. Наконец, панель респондентов превращается в об-серваторию использования сайта и, тем самым, вноситвклад в его постоянное обновление и совершенствование.

4. Мониторинг: как мы говорили выше, поскольку сайт не дол-жен носить статичный характер, следует осуществлять по-стоянный мониторинг для определения возможностей по

546

совершенствованию данного сайта в смысле уровня удов-летворения требований пользователей. Именно поэтому па-нель респондентов является основным элементом даннойметодики, поскольку она гарантирует не только уровеньпрагматизма, но и консенсус, и обсуждение проекта. Она ге-нерирует данные и идеи и позволяет принимать эмпириче-ские решения. Так что панель респондентов превращаетсяв место проведения экспериментов для определения воз-можностей и ограничений специальных технологий до-ступа и взаимодействия».

http://www.pubbliaccesso.gov.it/biblioteca/documentazione/stu-dio_lineeguida/index.htm

2.6.2.1 СчетчикСчетчик используется в традиционных средствах массовой ин-формации и представляет собой прибор для измерения коли-чества. Он загружается как программа, и инсталлируется накомпьютерах субъектов, подлежащих мониторингу. Идея ис-пользования этой методики измерения в области информатикипоявилась в 1994 году, когда группа исследователей восполь-зовалась ею для оценки распространения и использования при-кладных программ.

Эта система измерения предполагает минимальное участиесубъектов анализа, так что по контрасту с системами, ориен-тированными на сервер и браузер (инструментальная оценка)и предназначенными для анализа "машинных пользователей",она эффективна в своей ориентации на пользователя (оценкапо пользователям). Мониторингу подвергаются уже не ма-шины и их программное обеспечение, а отдельные люди сосвоими социально-демографическими и поведенческими осо-бенностями.

По большому счету существует три процесса, которые ис-

547

пользуются программами мониторинга по счетчику, установ -ленному на компьютерах членов панели респондентов: одно-значная идентификация человека, осуществляющего нави -гацию; запись информации о маршруте навигации; отправказаписей в компании, изъявившие желание получить результатыанализа оценки.

Оценки, сделанные с использованием панелей респондентов исчетчика, являются на сегодня самыми лучшими для сбораданных по профилям навигаторов, ранжирования веб-сайтови определения колебаний аудитории от одного сайта к другому.

Процедуры оценки с использованием панели респондентов исчетчика включают следующие основные стадии:1. Определение цели и поведения, подлежащих оценке (к при-меру: люди в возрасте от 20 до 40 лет, пользующиеся Интер-нетом и работающие с цифровыми приложениями из дома втечение последних 6 месяцев).2. Определение численности данной группы пользователей.3. Рекрутинг в панель респондентов.4. Сбор данных с помощью счетчика.5. Распространение полученных данных на население в целом.

Достоинствами этого типа анализа являются:• составление социально-демографического профиля;• анализ конкуренции;• мониторинг колебаний аудитории;• объединение по секторам;• оценка количества страниц в кэш-памяти;• идентификация особых пользователей;• автоматическое исключение обращений программ-роботов.

Недостатками этого типа анализа являются:• осуществление оценки только из определенных мест;• ограничение оценки сайтами со значительным трафиком;

548

• значительные инвестиции;• оцениваемые данные не всегда имеют владельца;• сложности при профилировании частей сайтов с ограни-

ченным трафиком.

2.6.2.2 Стандартизированные интервью - Статичныетекстовые анкеты (см. также 3.2.)Наиболее распространенным методом исследования аудиторий,пользующихся средствами массовой информации, в том числевеб-сайтами и порталами, является стандартизированное интер-вью. Такое интервью проводится путем постановки стандарти-зированных вопросов всем пользователям или всей группе,состоящей из отобранных индивидов. Эта система оценки пред-полагает прямое участие анализируемых субъектов. Цель ис-следования - изучить их предпочтения, привычки и поведение,чтобы проверить эффективность в смысле удовлетворенностипользователей сделанным выбором и изучить их поведение впроцессе навигации в сети. Иными словами, целью интервьюявляется составление "профиля".

Выбор людей для интервьюирования может быть как про-извольным, так и планируемым, в зависимости от того, должнаэта выборка быть вероятностной или нет.

Перечислим ряд произвольных методов, используемых при фор-мировании панели респондентов:

• анализы или опросы по индустрии развлечений: просьбакратко высказать свое мнение по разным темам;

• неограниченные опросы с самостоятельным выбором темы:как правило, темы в виде приглашений к участию в опросевыставлены на порталах и сайтах с большим трафиком;

• добровольное участие в работе панели респондентов: доб-ровольцы, сами предложившие свои кандидатуры, и на-бранные через сайты и порталы. После регистрации исоставления профиля с ними связываются для проведенияисследования.

549

Среди планируемых методов составления панели респондентовможно назвать следующие:

• открытые интервью с навигаторами сайта (открытые опросы):анкеты, заполненные посетителями и отобранные произвольно;

• панели респондентов, составляемые по спискам, в которыевключены конкретные люди (выборка по списку): более илименее подробные анкеты, переданные по списку пользова-телям, имеющим выход в Интернет (например: лицам, за-регистрированным на получение бюллетеня, или читателямбиблиотеки, друзьям музея и пр.);

• предварительно рекрутированные панели респондентов:рекрутирование пользователей, не являющихся самовыдви-женцами или добровольцами, а отобранных по вероятност-ному методу.

Интервью можно проводить по телефону или лично, путем от-правки анкет по электронной почте (опрос по электроннойпочте) или заполнять в онлайновом режиме, используя элементыграфического интерфейса, такие как кнопки меню и радио (Ин-тернет-интервью, Интернет-опросы).

Онлайновая анкета может быть предложена респондентам с при-менением технологий, предлагаемых Сетью (в момент входа насайт или ухода с него, при проведении на сайте определенноговремени, при проявлении определенного поведения при навига-ции, при каждом доступе к сайту и прочих условиях), но важно,чтобы посетитель получал приглашения для участии в анкети-ровании не постоянно.

Как правило, онлайновую анкету можно просматривать на пол-ном экране или внутри окон разного размера (всплывающихокон). Она включает разные виды вопросов: открытые, закры-тые, единичные, повторяющиеся и пр., с которыми пользовательможет взаимодействовать с помощью интерактивных графиче-ских решений (кнопок, боксов, падающих меню, продвигаю-щихся стрелочек и пр.).

550

Чтобы провести эффективное интервью и получить качествен-ный результат, следует использовать простой язык и обратитьвнимание на функциональность и эстетику (вид и функции) ан-кеты. Следует заранее дать информацию о продолжительностиинтервью и минимизировать эту продолжительность: не следуетзабывать, что мы просим пользователей посвятить нам немногосвоего личного времени! Последовательность вопросов должнабыть связной и динамичной, исключать множественность отве-тов вплоть до заключительной части интервью и последней стра-ницы со словами благодарности. Слова благодарности должнызанимать две строчки в конце анкеты или в конце письма, от-правляемого по электронной почте. Текст благодарности долженбыть примерно следующим: "Благодарим Вас! Мы получилиВаше письмо …"

Цель любезного тона и хорошей организации интервью в том,чтобы провести как можно больше завершенных интервью и ми-нимизировать число отказов или незавершенностей. Анкетаможет стать той возможностью, с помощью которой Вы пере-маните пользователя на свою сторону, зарегистрировав его набюллетень или компенсировав ему потраченные на анкетирова-ние силы, "сделав ему подарок" в виде ресурсов, за которые онв обычной ситуации должен был бы заплатить или зарезервиро-вать (цифровые и не цифровые гаджеты, подсписки на эксклю-зивные бюллетени, привилегия принять участие в созданииконтента и пр.).

Результаты можно использовать для статистических исследова-ний или путем извлечения индивидуальных предложений дляизменения веб-приложения.

По окончании анализа рекомендуется опубликовать результатыопроса (в разделе обратной связи на веб-сайте по результатамопроса) и указать число проанализированных анкет и тех пред-ложений, которые будут или уже реализованы в веб-приложе-нии.

551

Эта методика обладает следующими достоинствами:• невысокими расходами;• быстрым планированием и проведением;• возможностью привлечь пользователей независимо от

места их нахождения;• возможностью использовать мультимедийный контент

(аудио и видео);• возможностью контролировать протекающие процессы в

реальном времени.

Что действительно крайне важно, так это правдивость ответовинтервьюируемых участников о том, к какому типу пользовате-лей они принадлежат. Оказалось, что ответить на этот вопросстало еще сложнее по причине новой реалии Интернета, в кото-рой растет число "виртуальных существ" (ролевых игр, чатов,аватаров, ников и пр.), хотя исследования в этой области еще небыли обобщены.

2.6.3 Метрика аудиторииМетрика аудитории – это метод, зародившийся в сфере рекламыи маркетинга. В контексте Интернета ее основная роль состоитв том, чтобы предоставлять качественные и количественные по-казатели для анализа эффективности веб-приложений.

Аудитории в количественном выражении определяют рейтингобъекта. Несмотря на то, что системы оценки традиционныхсредств массой коммуникации к настоящему моменту стан-дартизированы (например, среднее количество минут на ТВ,средняя четверть часа для прессы и т.п.), для Интернета и Сетитакого порядка не существует. Давайте посмотрим, в чем со-стоит отличие.

В традиционных СМИ отношения между носителем инфор-мации (ТВ, радио, кино, прессой и т.п.) и населением (зрителя -ми ТВ программ, слушателями радио, читателями) опре дел я- ются с помощью измерения времени воздействия без анализа

552

мотивации и последствий этого воздействия. Начиная с 90-хгодов ХХ века была введена новая метрика (электронная мет-рика, веб-метрика, сетевые рейтинги) для изучения и количе-ственной оценки взаимосвязей Интернет-пользователей ицифрового контента. Новая среда больше не соответствуетпростой модели «воздействия», а становится «интерактивным»пространством для действий. Зритель превращается в актив-ного пользователя.

Взаимодействие с Интернетом означает использование вСети пространства переменного размера, в которое поме-щаются данные (информационные, рекламные, мультимедий-ные и другие), так что пользователь не связан рамками ихпростого просмотра, а стимулируется к взаимодействию сними, отвечая на них. Эту стратегию можно определить как«призыв к действию» в том смысле, что контент размещаетсяв Сети и приглашает пользователя «совершить какое-то дей-ствие», конкретизируя, какое именно действие он должен со-вершить. С этой стратегией связан так называемый «процессворонки». В соответствии с ним пользователь принимает уча-стие в разных действиях, которые превращают его из простогопосетителя в участника интерактивных процессов, заставляяреагировать на коммуникации, действию которых он подвер-гается. Этот процесс приобрел особенное значение в сфереэлектронной коммерции, поскольку он позволяет проверять вреальном времени воздействие коммуникации на поведениепользователей.

Существует множество форм взаимодействия: кликнуть набаннер, заполнить анкету или форму, совершить покупку, за-грузить приложение, принять участие в коллективной работе,вставить файлы, использовать коллектор контента и пр.

В рамках метрики востребованности сайта существуют ос-новные показатели, каждый из которых в свою очередь связанс более частной метрикой:

553

• впечатления: количество вставленных баннеров, с фикси-рованной или переменной анимацией, просмотренныхпользователями;

• просмотр страниц: количество веб-страниц, запрошенныхи просмотренных пользователем;

• обращения или сессии: количество обращений на сайт, сде-ланных пользователем. Под обращением или сессией пони-мается просмотр пользователем ряда страниц, причем междупросмотром каждой следующей страницы не должно бытьнеактивного периода продолжительностью более 30 минут;

• уникальные посетители: количество одиночных пользова-телей, посетивших сайт, за вычетом повторных посещений;

• время, проведенное на сайте: время в минутах и секундах,потраченное на навигацию или просмотр страниц сайта илиработу с цифровым приложением;

• частота: среднее количество посещений сайта или работыс цифровым приложением одним посетителем.

В рамках метрики взаимодействия можно различать:• пассивную востребованность сайта, проанализировать ко-

торую можно путем подсчета просмотров страниц, и ак-тивную востребованность сайта, которая определяется по"кликам";

• метрику мониторинга использования контента (метрикаконтента) и метрики для мониторинга действий, связанныхс электронной коммерцией (метрика коммерции).

Метрика взаимодействия особенно широко используется в обла-сти маркетинга, но может быть применена и к веб-приложениямпо культуре. Самыми важными факторами для нее являются:

• переход по баннеру (акт «клика» по объявлению или банне -ру): абсолютное число "кликов", сделанных в ходе рек ламнойкампании, которая в сфере маркетинга связана с концепцией"оплаты по клику" (оплаты за количество "кликов");

• показатель (отклик) баннера: отношение "кликов" по бан-

554

неру к общему числу просмотров (впечатлений) одного объ-явления;

• эффективность: успешное выполнение операций по пере-ходу от одного этапа процесса к другому для достиженияопределенного результата (подписки на бюллетень, загрузкимультимедийных файлов, покупки продукта и пр.);

• показатель эффективности: отношение успешно выпол-ненных операций по переходу от одного этапа процесса кдругому к сумме потенциально возможных операций;

• показатель взаимодействия (время взаимодействия): сред-нее время, затраченное на взаимодействие с объявлением.

Понятно, что для корректного анализа результатов следует при-нимать во внимание факторы, определяющие отрицательные ре-зультаты:

• уровень отказов: процент незавершенных процессов по от-ношению к количеству начатых процессов;

• уровень отключений (уровень аннуляций): процент анну-ляций (например, бюллетеня);

• уровень возвратов: процент пропущенных доставок (на-пример, электронных писем).

В области взаимодействия важно понимать и другие концепции:• запрос (информационное обращение): количество инфор-

мационных обращений, отправленных пользователемпрямо по Сети;

• ключ (пользователь с определенным профилем) указываетна то, что пользователь предоставил информацию по своимсетевым предпочтениям;

• поиск (информационный поиск): количество поисковыхопераций, совершаемых пользователем на сайте с исполь-зованием поисковой системы, которая встроена в веб-при-ложение;

• регистрация: количество регистраций, выполненных поль-зователем для получения доступа к информации или услу-гам;

555

• заказ: количество заказов, отправленных пользователем напокупку продукта или услуги.

Несмотря на то, что в данном пособии мы не рассматриваем вдеталях показатели стоимости коммуникаций или инвестиции,сделанные для привлечения внимания (затраты на представле-ние информации) или для стимулирования действий (затраты настимулирование взаимодействия), не следует забывать об их су-ществовании.

2.6.4 Анализ log-файловСерверы, на которых размещаются веб-приложения, отправ -ляют пользователям текстовую информацию, изображения,мультимедийные файлы и пр. Для повышения уровня удовле-творенности пользователей маршруты их навигации можнотщательно отслеживать и анализировать. Стандартная функ-циональность веб-сервера включает возможность сбора и хра-нения подробных сведений о работе сервера. Каждыйпровайдер серверных решений использует свою систему длярегистрации, которая осуществляет сбор подробной информа-ции по использованию сайта. Впоследствии эту информациюможно анализировать с разных точек зрения, чтобы извлечьполезную информацию для выполнения различных функций(технических, научных, исследовательских, маркетинговых).

Интерпретация сетевого трафика позволяет извлекать показа-тели, имеющие отношение, скажем, к количеству доступов, на-вигационным маршрутам, моделям поведения, техническойконфигурации устройств, используемых для соединения и пр.

Запросы на веб-страницы, направляемые пользователями, хра-нятся в виде log-файлов, в которых зафиксированы действиявеб-сервера. В связи со значительными размерами этих файлових обработка выполняется, как правило, специальной програм -мой, называемой анализатором log-файлов. Эти программыклассифицируют log-файлы по типу, т.е. log-файлы доступа (по-страничные запросы, достигающие сервера по времени и дате

556

запроса, а также по IP-адресу компьютера, с которого был от-правлен запрос на ресурс, и по наименованию ресурса, запра-шиваемого пользователем); файл журнала ошибок (в которомрегистрируются сбои или ошибки при выполнении запросов наресурс); журнал ссылок (сведения об URL пользователя, ис-пользуемых поисковых машинах и ключевых словах); журналагентов (agent log) (сведения о браузерах, используемых конеч-ными пользователями).

Анализ log-файлов должен выполняться с большими припус-ками.

Преимуществами этого анализа являются:• отсутствие необходимости в специальных программных

или технических средствах;• постоянное наличие как текущей, так и исторической ин-

формации;• регистрация на сервере всех происходящих событий;• возможность анализа сайтов даже с низким трафиком.

Наиболее очевидными недостатками анализа являются:• сложности со стандартизацией метрики;• значительная часть посещаемых онлайновых ресурсов оста-

ется без регистрации. Причина этого в сложности оценкидинамических страниц и в неспособности измерить трафикили кэширование, осуществляемое клиентом. В последнеевремя некоторые системы управления контентом (CMS)стали включать сторожевые модули для контроля над веб-сайтом, занося системные действия в журнал, который бу -дет впоследствии изучаться уполномоченным сотрудником.Сторожевой журнал - это список зарегистрированных со-бытий, содержащих данные об использовании, производи-тельности, ошибках и предупреждениях, а также оператив -ную информацию. Важно регулярно проверять сторожевыеотчеты, поскольку зачастую они являются единственнымспособом понять происходящее;

557

• сложности с подсчетом времени, реально затрачиваемым настранице (запрос на ресурс не обязательно предполагает егопросмотр);

• отсутствие социально-демографической информации;• отсутствие информации о конкуренции;• отсутствие сертификации информации, полученной от

третьих лиц, поскольку все процессы находятся под непо-средственным управлением базовых программных средств.

2.6.5 Конфиденциальность сообщенийОнлайновая оценка аудитории может потребовать пре доставле-ния сведений личного характера о пользователях Сети.

В случае интервьюирования и проведения оценки всех участ ни-ков следует предупреждать заранее об использовании аудиомет-рических процедур, чтобы люди знали, как осуществляется сборих персональной информации. При использовании методов веб-аналитики запись информации осуществляется автоматически, илюдей, подвергающихся оценке, не предупреждают о происхо-дящем.

В обоих случаях каждая организация, осуществляющая сбор ин-формации о пользователях Сети, должна соблюдать законы в от-ношении конфиденциальности сообщений и защиты персональ -ных данных.

Директива 2002/58/СЕ Европейского Союза, касающаяся обра-ботки персональных данных и защиты конфиденциальности всфере электронных коммуникаций147 предупреждает о необхо-димости информировать субъектов мониторинга об использова-

558

147Для ознакомления с текстом данной Директивы и других соответствую-щих законов предлагается обращаться на сайт European Protection Supervi-sor, http://www.edps.europa.eu/EDPSWEB/edps/lang/en/pid/17>, но этастраница недоступна (март 2010). О защите данных см. портал ЕСhttp://ec.europa.eu/justice_home/fsj/privacy/eusupervisor/index_en.htm .Прим. редактора

нии средств сбора данных, чтобы сделать этот процесс прозрач-ным. В то же время Директива признает, что средства сбора дан-ных следует считать законными как инструмент совершенст -вования онлайновых услуг.

Консорциум W3C предлагает стандартизированное решение, из-вестное как Платформа для Проекта предпочтения конфи -денциальности P3P (Platform for Privacy Preferences Project)148. Этаплатформа позволяет веб-сайтам объявлять, как они собираютсяиспользовать информацию, полученную от пользователей.

Circulation Audit Board.Rules & Guidelines for Interactive Publishers, 2000

http://www.auditbureau.org.au/CAB/pdf/CABwebrules.pdf149

Diamond, Fran. Web Traffic Analyticsand User Experience. 28 July 2003

http://www.boxesandarrows.com/view/web_traffic_analytics_and_user_experience

Double Click. Internet Audience Dynamics: How Can You Effectively Use Online as a Reach Medium?. Sep-

tember 2004http://www.doubleclick.com/insight/downloadResearch.aspx?file-

Name=dc_internetauddynamics_0409.pdf Esomar

http://www.esomar.org Web Analytics Association. Web Analytics Key Metrics and KPIs,

Version 1.0, 2005http://www.webanalyticsfacts.nl/wp-content/documents/waa-kpi-

definitions-1-0.pdf

559

148http://www.w3.org/P3P/ 149Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора

2.7 Пользователи в глобальном мире: вопросы

многоязычия

В настоящее время растет понимание значения многоязычия дляпредоставления всем пользователям цифрового культурного на-следия Европы. Язык – один из главных барьеров для доступа квеб-сайтам, из-за которого значительные части цифрового на-следия Европы найти в Интернете невозможно.

Это действительно проблема. В мире существует около 7 000 из-вестных разговорных языков150, причем около 2 200 из нихимеют также письменные формы, но только 300 из них обладаютнекоторыми средствами обработки лингвистической информа-

560

150http://www.multimatch.eu. Консорциум, координатором которого являетсяПаскуале Савино (Pasquale Savino, [email protected]) , включает Институтинформатики и информационных технологий (Istituto di Scienza e Tecnologiedell’Informazione), Университет Шеффилда (University of Sheffield), Уни-верситет Дублина (Dublin City University), Университет Амстердама (Uni-versity of Amsterdam), Университет Женевы (University of Geneva), Нацио -нальный университет удаленного обучения (Universidad Nacional de Educa-ción a Distancia), OCLC, WIND Telecomunicazioni S.p.A., Культурное насле-дие (Cultural Heritage), Институт художественных произведений «ФрателлиАлинари» (Fratelli Alinari Istituto Edizioni Artistiche SpA), Нидерландский ин-ститут звука и образа (Netherlans Institute for Sound and Vision), УниверситетАликанте – Виртуальная библиотека имени Мигеля де Сервантеса (Univer-sity of Alicante – Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes).

ции. В одной только Европе существует 23 официальных языка,а в употреблении находится гораздо большее число языков. Од-нако, несмотря на такое глобальное многоязычие, английскийязык по-прежнему доминирует в Интернете, хотя и в меньшейстепени, чем в прошлом. Понятно, что если национальные языкиследует сохранить для будущего, то необходимо предоставлятьмногоязычные точки доступа.Тенденция развития многоязычной Сети (источник: http://global-rearch.biz/globstats/evol.html151)

561

151Страница недоступна (март 2010). Прим. редактора152Мы позволили себе привести более свежие статистические данные по рас-

пространению языков в Интернете. Данные с сайта http://www.internet-worldstats.com/stats7.htm на 30 сентября 2009 года. Русский язык вошел впервую десятку. Прим. редактора

152

В информационном обществе комплектование и распростране-ние информации в цифровом формате не должны оставаться впределах языковых границ: если Сеть предназначана для рас-пространения и комплектования знаний, ее контент должен пре-доставляться на многих языках. Поставщики информации илюди, занимающиеся ее поиском, должны обладать равнымивозможностями, независимо от того языка, который является дляних наиболее предпочтительным.

Когда мы говорим о доступе к информации без языковых иликультурных барьеров, мы имеем в виду, что должна быть гаран-тирована определенная функциональность: должна существо-вать возможность найти информацию на иностранных языках,читать и интерпретировать эту информацию и группировать еес информацией на других языках.

Исследования в области доступа к многоязычной информации(Multilingual Information Access, MLIA) сосредоточиваются,таким образом, на вопросах хранения, доступа, поиска и пред-ставления информации на любом языке мира.

Исследования ведутся по 2-м основным направлениям:• многоязычный доступ, который занимается технологиями,

обеспечивающими поиск и просмотр информации и ее ото-бражение, включая кодировку символов, поддержку опре-деленных требований конкретных языков и шрифтов,интернационализацию и локализацию;

• поиск и сбор информации на разных языках (CLIR), кото-рый занимается проблемами подготовки запроса на одномязыке по коллекции, содержащей документы на разных дру-гих языках, фильтрации, отбора и ранжирования найденныхдокументов и представления полученной информации вформе, подходящей для перевода и дальнейшей работы.

Основная (хотя, конечно, не единственная) проблема в процессесоздания системы CLIR заключается в том, чтобы сопоставитьзапрос пользователя с коллекцией документов. Для этого и за-

562

просы, и документы должны пройти предварительную обработ -ку и индексирование, как правило, с использованием методов,уникальных для каждого языка (сегментация текста, игнорируе-мые слова, выделение основы слова, морфологический анализа,разложение на составляющие и пр.). Для этого используютсяразные подходы, которые, как правило, предполагают переводзапроса или документа (а иногда и того, и другого). Системы,работающие с разными языками, могут использовать интер-лингву или промежуточный язык. Для перевода можно исполь-зовать машинный перевод, параллельные словарикорпоративных терминов, двуязычные словари, многоязычныетезаурусы, концептуальный промежуточный язык. Наиболее ус-пешно работающие системы часто используют комбинацию изнескольких указанных выше средств перевода.

Основные трудности CLIR включают: определение языка; мор-фологию; имена собственные; терминологию; концепции, со-стоящие из нескольких слов; устойчивые словосочетания иидиомы; омонимию и полисемию. Так, одновременная обра-ботка многих языков, объединение результатов из разных ис-точников/носителей, а также представление результатов внадлежащей форме для конкретного пользователя представляетсобой сложнейшую задачу, успешное решение которой все ещенаходится на стадии изучения.

Интерактивные системы CLIR могут помочь пользователю об-наружить и определить релевантные документы на иностранномязыке путем формулирования и перевода запроса или путем пе-реформулирования его запроса, поиска результатов и/или опре-деления релевантных документов.

Отнюдь не тривиальной задачей является проведение много-язычного поиска по коллекции материалов на разных носителях.Разные носители подвергаются разным формам обработки истрадают от разных видов ошибок индексирования: устные до-кументы индексируются с использованием средств распознава-

563

ния речи, рукописные документы индексируются с использова-нием OCR, а коллекции изображений используют индекси -рование, основанное на выделении признаков. Поиск в такихслучаях предполагает сложную интеграцию разных технологий.

В любом случае внедрение функции доступа к многоязычнойинформации – сложный процесс, который включает разные во-просы разных уровней сложности. В случае многоязычного пор-тала необходимо решить, какое количество языков он будетподдерживать, какие уровни сайта будут многоязычными, и какследует работать с обновлениями. Для моноязычного поиска вмногоязычном контенте следует решить вопросы кодирования ипредставления (идентификация языка и вопросы индексирова-ния, такие как игнорируемые слова, выделение основы слова,морфологические анализаторы, распознавание именованныхсущностей и пр.). Для поиска на разных языках следует при-обрести надлежащие средства перевода, которые необходимопод - держивать и регулярно обновлять. Наконец, представлениерезультатов должно быть сделано в такой форме, которая под-дается переводу и подходит для дальнейшей работы пользователя.

Многоязычный доступ к информации по культурному наследиюиспытывает те же проблемы. Системы нуждаются в настройке вобласти специальной терминологии и мультимедийных файлов,а также конкретных профилей пользователей (см. 2.4.)153.

2.7.1 Пример исследования: проект MultiMatchВо Всемирной паутине информационные ресурсы по культуренаходится везде - в традиционных организациях, какими яв-ляются библиотеки, музеи, галереи и архивы аудиовизуальнойинформации, и в популярных журналах и газетах, на разных язы-ках и разных носителях.

564

153См. также «Многоязычие в проектах Европейской Комиссии». Доклад Н.В.Браккер и Л.А. Куйбышева на Международной конференции «Языковое икультурное разнообразие в киберпространстве», Якутск, 2 – 4 июля 2008 г.http://www.minervaplus.ru/publish/mnog_jaz_08.doc. Прим. редактора

Первой попыткой дать полное и интегрированное решение, об-легчающее поиск информации по культуре, стало изобретениепоисковой машины MultiMatch. Она осуществляет поддержкуразных видов поиска информации по культуре:

• свободный текстовый поиск. Этот режим поиска аналоги -чен тому, который осуществляют общецелевые поисковыемашины типа Google, с той разницей, что MultiMatch дол-жен поддерживать многоязычный поиск и обеспечиватьбольшую точность его результатов, поскольку информациябудет извлекаться из определенных источников, содержа-щих информацию по культурному наследию;

• многоязычный поиск на основе установления подобия и ав-томатического извлечения информации;

• поиск с использованием метаданных, при котором пользо-ватель может отобрать один из имеющихся индексов, сос -тавленных для конкретного поля метаданных, и опреде -лить ценность поля метаданных (например, имя создателя)плюс возможные дополнительные условия;

• просмотр, позволяющий пользователям осуществлять на-вигацию по коллекции MultiMatch, используя структуру, по-добную веб-директории на основе онтологии MultiMatch.

Что касается многоязычной функциональности MultiMatch, топользователи смогут формулировать запросы на одном из воз-можных языков этой поисковой машины и получать результатына одном или на всех языках, охваченных прототипом (англий-ском, итальянском, испанском, голландском, немецком и поль-ском). Осуществляется поддержка 6-и раздельных моноязыч -ных предметных указателей.

Поиски на многих языках выполняются комбинацией машин-ного перевода и тематических словарей. Пользователи могут вы-бирать исходный и конечный языки, а также наиболее правиль -ные варианты перевода их тех, что будут предложены системой.

565

Тематические словари составляются путем компилирования изсоответствующих корпоративных источников культурного на-следия и, в частности, из Wikipedia. В дополнение к отдельныммоноязычным предметным указателям для облегчения много-язычных поисков осуществляется поддержка одного много-язычного предметного указателя, созданного в результатеперевода на английский язык всех поступающих документов.Входящие запросы на любом языке могут быть переведены наанглийский язык и переданы в этот указатель. Производитель-ность по выдаче результатов повышается благодаря расширениютезауруса и обратной связи по соответствию выданного резуль-тата.

566

3. Инструменты для практического примене-ния

В данной главе мы представляем два инструмента для практи-ческого применения, предназначенные для учреждений и орга-низаций культуры, желающих оценить точку зрения своихпользователей.

3.1 Анкета самооценки для проектирования веб-

приложения, ориентированного на пользователей

Наше пособие основано на концепции, правота которой неодно-кратно подтверждалась проектом MINERVA: качество проектапо культуре зависит от решений, которые должны приниматьсяна самых ранних стадиях разработки такого проекта. Это каса-ется и взаимодействия, и удовлетворенности пользователей, ко-торые являются главной целью любого высококачественноговеб-приложения.

Анкета самооценки опирается на реперные точки "Руководствапо принципам качества154" и вытекает из содержания пособия,которое Вы читаете в данный момент. Она адресована тем уч-реждениям и организациям культуры, которые собираются раз-рабатывать новые веб-приложения или обновлять приложение,уже работающее в онлайновом режиме, и поставили перед собойзадачу глубоко проанализировать ожидания пользователей, ихудовлетворенность и потенциальные возможности для развитиявзаимодействия с ними. Мы предлагаем использовать даннуюанкету не только на начальных стадиях разработки проекта, нои на его последующих стадиях, включая техническую под-держку онлайнового приложения.

567

154http://www.minervaplus.ru/docums/principles_of_quality.pdf на русском языке.Прим. редактора

Первые 2 части (ОБЩАЯ ИНФОРМАЦИЯ и КАЧЕСТВО ПРИ-ЛОЖЕНИЯ И ПОЛЬЗОВАТЕЛИ) призваны помочь дизайнерамвеб-приложений оценить, были ли, и если были, то в какой сте-пени учтены основные вопросы (стратегические, технические,юридические и организационные), которые влияют на исполь-зование веб-приложения. Эти вопросы объединены в подраз-делы и расставлены по порядку их расположения в анкетесамооценки, где этот порядок был тщательно продуман.

Правда, в следующих частях анкеты для организации или уч-реждения культуры, занимающегося самооценкой, предлагаютсяразные варианты. Они взяты из материала, представленного вглавах 2.4-2.6 данного пособия, и расставлены в произвольномпорядке.

Третья часть (ПОМОЩЬ ПОЛЬЗОВАТЕЛЮ НАЙТИ СВОЙПУТЬ: ПРОФИЛИРОВАНИЕ И НАСТРОЙКА) представляетнаиболее распространенный подход по профилированию поль-зователей/вариантов использования веб-приложений по куль-туре, помогающий принять наиболее правильное решение (см.также 2.4.).

Четвертая часть (ИНТЕРАКТИВНЫЕ УСЛУГИ) служит руко-водством для субъекта культуры при выборе наиболее подходя-щих для веб-приложения форм взаимодействия с пользователем.Их можно разместить на сайте пользователя для повышенияуровня его удовлетворенности (см. 2.5.).

Наконец, пятая часть анкеты (ОЦЕНКА АУДИТОРИИ) пред-ставляет методы, применяемые для оценки как работы с веб-при-ложением, так и последующей удовлетворенности пользова-телей (см. 2.6.).

568

1. ОБЩАЯ ИНФОРМАЦИЯ

Кто я как субъект/проект по культуре?• Архив• Библиотека• Музей• Типовая организация по культурному наследию• Руководящая организация• Центр научных исследований и подготовки• Школа• Проект по культуре, портал, электронная библиотека, пор-

тал по культурному туризму• Временное мероприятие - выставка

Какое цифровое приложение я хочу разработать?• Статичный веб-сайт• Динамический веб-сайт• Веб-приложение• Форум• Блог• Вики• Веб-портал• Систему управления базами данных• Информационную систему• Веб-сервис• Онлайновую социальную сеть• Веб-игру

569

2. КАЧЕСТВО ПРИЛОЖЕНИЯ И ПОЛЬЗОВАТЕЛИ

570

2.2 Эффективность

2.1 Стратегия оценки пользователей

571

155http://www.w3.org/WAI/ Прим. редактора

2.3 Доступность

572

2.4 Многоязычие

573

2.5 Управление (конфиденциальность, интеллектуаль-ная собственность)

156http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/116735 на русском языке. Прим. редактора

2.6 ПОМОЧЬ ПОЛЬЗОВАТЕЛЮ НАЙТИ СВОЙ ПУТЬ:ПРОФИЛИРОВАНИЕ И НАСТРОЙКА

Хочу ли я организовать контент моего веб-приложения по типам пользователей (персонажам)? Да Нет

Если да, то какую из представленных ниже аудиторий я хочупредставлять?

• Население в целом• Учеников школ• Преподавателей школ• Студентов колледжей/университетов• Преподавателей колледжей/университетов• Исследователей• Специалистов/Бизнесменов• Библиотекарей• Журналистов• Работников туристической отрасли• Государственных служащих• Специалистов ИКТ• Детей• Подростков или молодежь• Родителей• Поставщиков• ……………..

Хочу ли я организовать контент моих веб-приложений по сце-нариям использования?

• Планирование посещения• Поиск в каталоге• Поиск педагогических материалов• Покупка• Игра• ………….

574

Хочу ли я организовать контент по тематике?• Тема 1 (например, археология)• Тема 2 (например, искусство)• Тема 3• Тема 4• Тема 5

1. ИНТЕРАКТИВНЫЕ УСЛУГИ

Хочу ли я включить интерактивные коммуникационные услуги?• Список рассылки• Бюллетень• Форум• Виртуальные справочные услуги (Спроси у библиотекаря)• SMS/MMS• Блог• Мгновенные сообщения• Видеоконференции• Стриминг

Хочу ли включить интерактивные обучающие услуги?• Онлайновые семинары• Онлайновую помощь• Виртуальные интерактивные туры

Хочу ли включить интерактивные коммерческие услуги?• Электронную коммерцию• Офис продажи билетов• Копирование• ……………..

Хочу ли я включить интерактивные формы?• Подписка• Бронирование• …………..

575

Хочу ли я включить услуги для самостоятельной работы поль-зователей?

• Подкастинг• Социальные закладки• Социальные теги/фольксономии• Файловый обмен (тексты, изображения, видеоматериалы)• Мэшапы• Сторителлинг (рассказывание историй)• Интерактивные игры• Шедевр на Вашем рабочем столе• Добавить комментарий• Отправить другу• Голосование и опросы• Сохранить результаты поиска• Услуга Travelogue157

• Персонализированный план и календарь• Персонализированная карта• Персонализированный план визитов• Персонализированная веб-галерея / Виртуальный куратор• Виртуальные открытки• Виртуальные обучающие среды• ……………

Хочу ли я обмениваться ресурсами с другими сайтами?• Flickr• YouTube• ………..

2. ОЦЕНКА АУДИТОРИИ

Хочу ли я использовать методы оценки аудитории, чтобы оценивать потребности и уровень удовлетворенности пользова-телей? Да Нет

576

157Лекция, фильм, литературное произведение, блог, игра и пр., связанное с пу-тешествиями. Прим. редактора

Какие методы оценки аудитории я хочу использовать?• Веб-аналитику• Счетчик• Стандартизированную анкету

Каким способом я хочу отбирать людей для интервью?• Произвольно• Через добровольно создаваемые панели респондентов• Через предварительно рекрутированные панели респон-

дентов

Как я хочу проводить интервью?• По телефону• Лично• С помощью напечатанных анкет• По электронной почте• С помощью интерактивной онлайновой формы

Хочу ли я премировать людей, принявших участие в интервью?Да Нет

Каким образом?• Предоставив возможность воспользоваться услугой• Вручив гаджет в подарок• Пригласив пользователя принять участие в лотерее

Хочу ли я обнародовать результаты своего опроса?Да Нет

Каким образом?• Распространив отчет в печатной форме• Распространив отчет в онлайновом режиме• Разместив в Интернете наиболее часто задаваемые вопросы

и ответы

577

3.2 Форма обратной связи для веб-сайтов и пор-талов

Опираясь на объяснения, данные в разделе 2.6, и помня о суще-ствовании аналогичного материала, уже представленного в Сети,мы предлагаем в данном пособии модель стандартизированногоинтервью для распространения среди пользователей веб-сайтови порталов по культуре. Его можно использовать в качестве от-правной точки при создании персонализированных анкет, отра-жающих требования респондента к веб-приложению.

Анкета состоит из нескольких частей: 1. Защита данных; 2. Пер-сональные данные; 3. Посещение; 4. Основания для посещения;5. Технические и графические аспекты; 6. Идентификация веб-приложения; 7. Качество контента и поисковые возможности.

Кроме того, заключительная часть анкеты содержит раздел, по-священный предоставлению пользователю скидок, призов и по-дарков в виде гаджетов в качестве признательности за то, чтоон/она потратили свое личное время на заполнение анкеты. На-конец, в анкету включен список ссылок на источники информа-ции, положенные в основу данной модели анкеты.

Записи, помеченные одной «звездочкой» (*), не предназначеныдля использования в анкетах, содержащих описание порталов.Для них используются записи, помеченные двумя «звездочками»(**).Пометка «возможна персонализация» означает, что вопросможно адаптировать к особым требованиям конкретного сайта.«НАИМЕНОВАНИЕ ОРГАНИЗАЦИИ» обозначает организа-цию, представившую анкету.«ИМЯ САЙТА/ПОРТАЛА» обозначает главное имя веб-прило-жения (сайта, портала, базы данных, веб-сервиса и пр.), по ко-торому составляется анкета.«СПИСОК» указывает на возможность добавления списка эле-ментов.

578

Cotswold District Council Online - Museum Website FeedbackForm (Совет округа Котсволд в онлайне – Форма обратной

связи веб-сайта музея)http://www.cotswold.gov.uk/nqcontent.cfm?a_id=2733&tt=cotswold

Charles Stuart University (Университет Чарльза Стюарта)http://yourlibrarycsu.blogspot.com/2007/04/complete-library-web-

site-survey-enter.html Kansas City Public Library Website Survey (Обзор веб-сайта

Публичной библиотеки Канзас-Сити)http://www.kclibrary.org/promos/websurvey/questions.cfm158

Glasgow Metropolitan College Library Services – Website Sur-vey (Обзор веб-сайта Библиотечной службы Метрополитен-

Колледжа Глазго)http://www.surveymonkey.com/s.asp?u=302712136806

Newburgh Free Library Web Site Survey (Обзор веб-сайтаОбщедоступной библиотеки Ньюбурга)

http://www.surveymonkey.com/s.aspx?sm=E_2ffGu42x8DLYEa6DxsO1bQ_3d_3d

Western Australian Museum – Website Feedback (Обратнаясвязь по веб-сайту Западноавстралийского музея)

http://www.museum.wa.gov.au/aboutus/feedback/website.asp Queensland Museum - Web Site Feedback Обратная связь по

веб-сайту Музея Квинсленда)http://www.qm.qld.gov.au/inquiry/contact/feedback.asp

Kavanagh Websites Feedback (Обратная связь по веб-сайтамсемьи Кавана)

http://ktransit.com/feedback.htm The Jewish Museum – Website Feedback (Обратная связь по

веб-сайту Еврейского музея)http://www.jewishmuseum.org.uk/feedback/websitefeedback.asp

Museum of Australian Currency Notes – Feedback Form(Форма обратной связи Музея истории денежных знаков

Австралии)

579


http://www.rba.gov.au/Museum/Visitors/feedback.html159

Australian Museum Audience Research Centre: Website Feed-back (Обратная связь по веб-сайту Научно-исследователь -

ского центра аудитории Австралийского музея)http://australianmuseum.net.au/Audience-Research

Arizona State Museum – Website Feedback Survey (Обзор об-ратной связи по веб-сайту Музея штата Аризона)

http://www.statemuseum.arizona.edu/feedbk/index.shtml UC History Digital Archives User Survey (Обзор пользовате-

лей Цифровых архивов по истории Калифорнийского уни-верситета)

http://sunsite.berkeley.edu/~ucalhist/feedback.html MICHAEL Questionnaire (Анкета по порталу MICHAEL,

см. Приложение 1 к этой книге)Europeana.eu – online Questionnaire (Онлайновая анкета по

Europeana.eu)http://www.irn-research.com/surveys/euro.htm

580


ВВЕДЕНИЕ

Пример: Благодарим Вас за то, что нашли время ответить на ряд вопро-сов по ИМЯ САЙТА.На заполнение этой анкеты у Вас уйдет не более ______ минут.Ваши замечания очень важны для нас.Мы сохраним анонимность и конфиденциальность всех предо-ставленных Вами ответов.

ЗАЩИТА ДАННЫХДаю свое согласие НАИМЕНОВАНИЕ ОРГАНИЗАЦИИ на сборинформации для обработки данной анкеты.

ПЕРСОНАЛЬНЫЕ ДАННЫЕ

ПолМужскойЖенскийБез ответа

Ваш почтовый индекс …………..

Сколько Вам лет?Моложе 1616-1920-2425-2930-34ДругоеБез ответа

Ваша профессия (возможна персонализация)ШкольникШкольный учитель

581

Студент колледжа/университетаПреподаватель колледжа/университетаИсследовательСпециалист/БизнесменЖурналистРаботник туристической отраслиГосударственный служащийСпециалист по ИКТДомохозяйкаПенсионерЛюбительРодитель…..Без ответа

Ваше образование (возможна персонализация)Начальная школаСредняя школаСтепень бакалавраСтепень магистраДокторантураДругое………..

Основная область Вашей деятельности (возможна персонализация)АрхивыБиблиотекиМузеиИсследованияПреподаваниеТуризмАдминистративная работа в области культурного наследияИздательская деятельность/Аудиовизуальные материалы………Без ответа

582

В какой стране Вы проживаете? (Список)В каком регионе (городе) Вы проживаете? (Список)Какими языками Вы владеете? (Список)

Какой вид Интернет-соединения Вы используете?Вызов по номеруШирокополосную связь (DSL, кабельный модем, Т1)Точно не знаю

Если Вы инвалид, то какими дефектами Вы страдаете?Дефектами зренияДефектами слухаДефектами обученияДефектами органов движения

ВАШЕ ПОСЕЩЕНИЕ

Как часто Вы заходите на наш веб-сайт/портал?В первый разРедкоКаждый месяцКаждую неделюКаждый день

Приходили ли Вы лично в НАИМЕНОВАНИЕ ОРГАНИЗА-ЦИИ*?

ДаНет

Что Вы знали о НАИМЕНОВАНИЕ ОРГАНИЗАЦИИ до по-сещения этого веб-сайта?*

НичегоТолько наименование и больше почти ничегоИмел некоторое представление о Музее/Архиве/Библио-

теке и правилах их посещения

583

Много: о фондах Музея/Архива/Библиотеки и о правилахих посещения

Комментарии……………………..

ОСНОВАНИЯ ДЛЯ ПОСЕЩЕНИЯ НАШЕГО САЙТА

Зачем Вы зашли на этот веб-сайт? ОТМЕТЬТЕ ВСЕ ВОЗ-МОЖНЫЕ ОТВЕТЫ (возможна персонализация)

Узнать о НАИМЕНОВАНИЕ ОРГАНИЗАЦИИ (что этотакое, чем занимается, история, миссия, контактная информа-ция)

Договориться о посещении НАИМЕНОВАНИЕ ОРГА-НИЗАЦИИ*

Провести исследования по……. (будьте конкретны, ука-жите тему: генеалогия, туризм, оцифровка и пр.).

Найти информацию для диплома или диссертацииНайти материал для выполнения домашнего заданияНайти работуПоработать с онлайновыми услугами (подпиской, спра-

вочной информацией, бронированием и пр.)Посмотреть онлайновые выставкиУзнать о новостях и проводимых мероприятияхУзнать, какие проводятся занятия, и какие материалы

можно получитьВоспользоваться программой электронного обученияЗайти в Интернет-магазинНайти интересующий материал в цифровой библио-

теке/онлайновых БД и т.д.Скачать текст, изображения, видео- аудио-контентСкачать бланкиПоиграть в игрыСделать пожертвованияПросто почитать в Интернете

584

Поработать с инструментами и сервисами социальныхсетей (блогами, чатами, форумами, вики и др.)

…….

Регулярно ли Вы используете следующие БД? ОТМЕТЬТЕВСЕ ПОДХОДЯЩИЕ ВАРИАНТЫ (возможна персонализация)

АБ

ОЦЕНИТЕ ТЕХНИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ И ВНЕШНИЙ ВИД

Навигация по сайту/Организация сайтаОчень нравитсяНравитсяНормальноНе нравитсяСовершенно не нравится

Дизайн/Общий вид сайтаОчень нравитсяНравитсяНормальноНе нравитсяСовершенно не нравится

Цветовое решениеОчень нравитсяНравитсяНормальноНе нравитсяСовершенно не нравится

Что Вам нравится или не нравится в общем виде нашего сайта?Какую операционную систему Вы используете? (Список)На какое разрешение настроен Ваш монитор? (Список)Какой браузер Вы используете? (Список)

585

Оцените время загрузки главной страницыБыстроСреднеМедленно

ПРОЗРАЧНОСТЬ МИССИИ

КАЧЕСТВО КОНТЕНТА И РЕЖИМ ПОИСКА

Могли бы Вы сформулировать в одном-двух предложениях своисоображения по цели ИМЯ САЙТА/ПОРТАЛА?*

Если бы Вы должны были в одном предложении описать другуили коллеге диапазон контента ИМЯ САЙТАПОРТАЛА, что быВы сказали?**

Если бы Вы должны были объяснить другу или коллеге, из какихисточников складывается контент ИМЯ САЙТА/ПОРТАЛА, чтобы Вы сказали?**

Вы нашли то, что искали?ДаДа, но только для чтенияДа, но с трудомНет

586

Вы считаете этот сайт подходящим для целей вашего по-иска?

ДаНет

Когда Вы заходите на этот сайт, как часто Вы находите нанем ту информацию, которую ищете?

ВсегдаПочти всегдаИногдаРедкоНикогда

Насколько Вам легко искать информацию на нашем сайте?Очень легкоЛегкоНормальноСложноОчень сложно

Что последнее Вы искали на нашем сайте, но не смогли найти? …

Как Вы оцениваете контент сайта?Очень хорошоХорошоСреднеПлохоОчень плохо

Как Вы оцениваете наши поисковые средства?Очень хорошоХорошоСреднеПлохоОчень плохо

587

Как Вы оцениваете стиль нашего языка и используемую терми-нологию?

Очень хорошоХорошоСреднеПлохоОчень плохо

Что Вам больше всего нравится на этом сайте? …………………..

Хотелось бы Вам, чтобы интерактивность сайта была выше (Веб2.0)?

ДаНетБез ответа

Хотите ли Вы видеть следующие возможности на модерни-зированном веб-сайте/портале? (Список) (возможна персона-лизация)

Каналы для новой информацииВидео/ПодкастБлогВикиОнлайновые видео-семинарыОбмен изображениямиИгры/ЗадачкиКонкурсыВозможность слушать рассказы в онлайновом режимеСредства закладок

…………..

Собираетесь ли Вы возвращаться на наш сайт?КонечноВозможноНикогдаБез ответа

Какие оцифрованные материалы Вы хотели бы видеть насайте?................

588

Использовали бы Вы функцию поиска на таком сайте как наш?ДаНет

Какими функциями поиска Вы пользуетесь чаще всего?(возможна персонализация)

По авторуПо хронологииПо организацииПо коллекцииПо картеПростой поискРасширенный поискПо темеПо профилю пользователяПо сценарию………….

КОММЕНТАРИИ И ПРЕДЛОЖЕНИЯ…………..……………..………….

СТРАНИЦА БЛАГОДАРНОСТИ

Пример:Еще раз благодарим Вас за помощь. Оставьте, пожалуйста, адрессвоей электронной почты, чтобы принять участие в нашем ро-зыгрыше призов на получение …………….в качестве благодар-ности за Вашу помощь.

Обязуемся не передавать предоставленную Вами информациюникакому третьему лицу и не использовать ее в коммерческихцелях.

Хотели бы Вы принять участие в следующих обзорах помере развития САЙТА/ПОРТАЛА?

ДаНет

589

4. Значение метаданных

4.1 Зачем использовать метаданные для описа-

ния веб-сайтов?

Для понимания данной главы не обойтись без базовых знаний вобласти ИКТ, но все же она предназначена, в основном, специа-листам в области культурного наследия в связи с ростом значе-ния вопросов использования метаданных в мире сетей покультуре. Практическое применение материала данной главыможет оказаться полезным и для специалистов в области ИКТ.

Восьмой принцип качества проекта MINERVA гласит: «Каче-ственный веб-сайт должен быть связующим звеном между поль- зователями и другими веб-сайтами по культуре, чтобы предоста -вить возможность легко находить те информационные ресурсыи услуги, которые могут быть необходимы пользователям»160.

Для обеспечения совместимости систем следует правильно ком-пилировать метаданные.

В «Техническом руководстве по программам создания цифро -вого контента по культуре» (Technical Guidelines for Digital Cul-tural Content Creation Programmes161) проекта MINERVA гово -рится, что метаданные можно определить буквально как «дан-ные о данных», но под этим термином понимают, в основном,структурированные данные о ресурсах, которые можно исполь-зовать для поддержки разнообразных действий с этими ресур-сами. Если создавать веб-приложение с соблюдением соответст -вующих стандартов, то можно облегчить его взаимодействие исовместимость с другими веб-сайтами, поисковыми машинами

590

160http://www.minervaplus.ru/docums/10prncp.htm на русском языке. Прим. редактора

161http://www.minervaeurope.org/interoperability/technicalguidelines.htm на английском языке. Прим. редактора

и порталами. Ресурсом может быть что угодно, то, что имеетидентичность, и ресурс может быть как цифровым, так и не циф-ровым. Операции с цифровыми ресурсами могут включать такиедействия как раскрытие, обнаружение, управление (включаяуправление правами) и долгосрочное хранение. Единичный ре-сурс может потребовать различных метаданных для поддержкиэтих функций.162

Ежедневная работа программ глобального поиска в Сети вклю-чает поиск и индексирование метаданных на посещаемых веб-страницах. При работе со стандартными поисковыми машинамимы использовали метаданные для идентификации ресурсов, по-лученных с веб-страниц. К сожалению, метаданные, находя-щиеся под управлением поисковых машин, ограничены или неструктурированы, в результате чего мы можем получить резуль-тат, не имеющий ничего общего с целью поиска.

Если, к примеру, мы хотим найти в Сети материалы по проектуMINERVA и просто введем слово «MINERVA» в строку поискав Google, то интересующий нас результат не появится на экранев первых 6 позициях (данные на 20 мая 2008 г.163).

Если же информация, публикуемая в Сети, будет систематизи-рована и представлена в более или менее структурированнойформе, то поиск может быть более эффективным.

591

162DCMI Metadata Terms, http://dublincore.org/documents/dcmi-terms/; Diane Hill-mann, Using Dublin Core, http://dublincore.org/documents/usageguide/; DCMI,Expressing Dublin Core in HTML/XHTML meta and link elements, http://dublin-core.org/documents/dcq-html/ ; M. Moffat, ‘Marketing’ with Metadata: How Meta-data Can Increase Exposure and Visibility of Online Content, Version 1.0 8th March2006, http://www.icbl.hw.ac.uk/perx/advocacy/exposingmetadata.htm .

163Поиск на Google в марте 2010 года – MINERVA Europe занимает 5-ю пози-цию. Прим. редактора

4.2 Преимущества использования метаданных

Метаданные можно использовать для решения следующихзадач:

• облегчения поиска контента по большому числу агентов(порталов, агрегаторов, поисковых машин);

• продвижения материалов с помощью агрегаторов;• повышения визуализации и понимания имеющихся в орга-

низации ресурсов;• предоставления потенциальным пользователям возможно-

сти определять релевантность ресурсов до получения до-ступа к ним;

• стимулирования создания совместимых услуг;• повышения визуализации контента в поисковых машинах,

таких как Google, Google Scholar, Yahoo и др.;• увеличения трафика и объема операций веб-сайта;• представления ресурсов новым рынкам, чтобы интеллекту-

альные агенты пользователей могли анализировать инфор-мацию и с большей отдачей использовать ресурсы.

Преимущества использования метаданных равно действенныкак для поставщиков контента, предоставляющих ресурсы набесплатной основе, так и для поставщиков коммерческой ин-формации и информации ограниченного доступа.

592

593

Предоставление метаданных может повысить визуализацию контентаИсточник:http://www.icbl.hw.ac.uk/perx/advocacy/exposingmetadata.htm

4.3 Стандарт Дублинского ядра

В сфере метаданных главную роль играет стандарт, определен-ный Инициативой метаданных Дублинского ядра (DCMI). Этаорганизация разрабатывает и продвигает принятие стандартовопределения метаданных для описания цифровых ресурсов. Вчастности, DCMI разработала стандартный словарь с указаниемосновных характеристик наиболее распространенных онлайно-вых ресурсов. Этот словарь, изначально принятый для описаниябиблиографических ссылок, был генерализирован и адаптиро-ван к описанию огромного числа ресурсов.

Под руководством Национальной организации по информа-ционным стандартам (NISO) стандарт DCM был принят какстандарт ISO 15836:2003. Публикация стандартов ISO являетсяофициальным признанием использования набора, определяе-мого Дублинским ядром (ДЯ). ДЯ было переведено на более чем20 языков и используется во всем мире для интеграции разныхтипов информации.

Стандарт ДЯ состоит из группы элементов, используемых дляописания ресурсов. Первая группа элементов, изначально заду-манная для описаний, создаваемых авторами веб-ресурсов, былавпоследствии принята разными сообществами, включая музеи,другие государственные организации и коммерческие пред-приятия. Это помогло придти к необходимому консенсусу в во-просах стандартизации на всех уровнях.

Успех ДЯ ядра объясняется простотой понимания составляю-щих его элементов, его всемирно признанной семантики и ис-пользования на разных языках.

ДЯ поддается расширению за счет использования уточняющихэлементов: квалификаторов и схем кодирования. Простейшийуровень ДЯ состоит из 15 базовых элементов:

594

Используя эти элементы, можно описывать ресурс как группуэлементных/ценностных пар.

595

Так, для описания данной главы, мы могли бы использовать сле-дующую последовательность элементных/ценностных пар:

DC.title=“Значение использования метаданных”DC.creator=“MINERVA WP5 Quality Accessibility Usability”DC.publisher=“MINERVA Project”DC.type=“текст”DC.format=“html”DC.language=“ru”

Все элементы языка – не обязательные и могут, при необходи -мости, ПОВТОРЯТЬСЯ. Например: если имеется не один, а не-сколько авторов, элемент DC.creator может повторяться.Квалифицированный (компетентный) уровень ДЯ добавляет эле-менты и вводит группу квалификаторов, позволяющих уточнитьсемантику базовых элементов.

596

Квалификаторы позволяют более подробно описывать инфор-мацию, предоставляемую базовыми элементами. Они выраженыв уточняющих элементах – элементах, которые конкретизируютопределенные характеристики, и схемах кодирования – группахссылок, служащих для интерпретации ценности элементов. На-пример: мы можем переделать описание данной главы и пред-ставить ее в следующей форме с большей детализацией:

DC.title=“Значение использования метаданных”DC.creator=“MINERVA WP5 Quality Accessibility Usability”DC.publisher=“MINERVA Project”DC.type=“текст”DC.format=“text/html”объем “62 kb”DC.language=“ru”

В приведенном выше описании мы указали, что тип ресурса –«текст» на основании стандартной схемы кодирования словарятипов DCMI, что его формат – text/html на основании стандартаMIME Type, и что язык – английский на основании стандарта.Мы также использовали элемент DC.extent (Протяженность),который позволяет нам определить размер ресурса. Структури-рование расширяющего элемента говорит о том, что мы имеемдело со вспомогательным определением (уточнением) элементаформата.

Язык, определенный в соответствии со стандартом ДЯ, не зави-сит от каких-либо специальных стандартов, и мы можем выби-рать терминологию, которая больше всего ему соответствует. Кпримеру, мы можем сделать так, чтобы элементы языка соот-ветствовали полям таблицы БД или свойствам объекта на языкепрограммирования. В любом случае DCMI дает нам некоторыеуказания, как использовать обычный синтаксис для описания он-лайновых ресурсов, таких как веб-страницы. Их можно описатьв терминах элементов ДЯ, выраженных <мета>метками в доку-менте XHTML того же самого ресурса, цитируя источник/UTL

597

принятой схемы. Например: данную главу можно описать с по-мощью следующего XHTML-кода, собрав метаданные в разделе<head> (заголовок) исходного кода XHTML каждой страницы ииспользуя элементы <meta> и <link>:

<head><link rel=“schema.DC” href= “http://purl.org/dc/elements/1.1/” /><link rel=“schema.DCTERMS” href= “http://purl.org/dc/terms/” /><meta name=“DC.title” lang=”ru” content=“Значение использо-вания метаданных” /><meta name=“DC.creator” content=“MINERVA WP5 Quality Ac-cessibility Usability” /><meta name=“DC.publisher” content=“MINERVA Project” /><meta name=“DC.type” scheme=“DCTERMS.DCMIType” con-tent=“Text” /><meta name=“DC.format” scheme=“DCTERMS.IMT”content=“text/html”/><meta name=“DC.format” scheme=“DCTERMS.extent” con-tent=“62kb” /><meta name=“DC.language” scheme=“DCTERMS. ISO639-2”content=“eng” /></head>

В данном примере элементы <link> указывают на схемы, ис поль-зуемые для элементов простого и квалифицированного ДЯ, а эле-мент <meta> соответствует элементным/ценностным парам,использованным в первых примерах. Там, где это возможно, дан-ные отдельных элементов следует выбирать из нормализо ван ногословаря – совокупности тщательно определенных терминов. Этопозволит нам значительно улучшить результаты поиска, по-скольку компьютеры могут идентифицировать отдельные слова,но им сложно понимать концепции, ассоциации, синонимы и пр.

Без определенного уровня терминологического контроля непол-ные или неправильные метаданные могут стать причиной низкогокачества результатов поиска. Нормализованные словари и тезау-русы можно использовать с помощью СХЕМ КОДИРОВАНИЯ.

598

Зачастую ДЯ носит слишком общий характер. Чтобы предста-вить точное описание очень специфических ресурсов; мы частовынуждены персонализировать схему, чтобы выполнить опре-деленное требование. Это приводит к таким ситуациям, когдадаже в случае использования одинаковых стандартов, метадан-ные совместимы не явно, если не произвести картирование со-ответствующих профилей приложения. Несмотря на то, что этообстоятельство можно рассматривать как недостаток, оно, насамом деле, является достоинством ДЯ. Пользователь ДЯ неслишком ограничен описанием характеристик ресурса и можетсоздавать более подробные описания, если того требует инфор-мация, подлежащая описанию.164

Dublin Corehttp://dublincore.org

DCMI Metadata Termshttp://dublincore.org/documents/dcmi-terms/

599

Пример использования ДЯ на главной странице веб-сайта МузеяВиктории и Альберта

164О Дублинском ядре на русском языке: Википедияhttp://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%8F%D0%B4%D1%80%D0%BE ; Российская национальная библиотекаhttp://www.rba.ru/rusmarc/soft/dc.html . Прим. редактора

Diane Hillmann, Using Dublin Corehttp://dublincore.org/documents/usageguide/

DCMI, Expressing Dublin Core in HTML/XHTML meta and linkelements

http://dublincore.org/documents/dcq-html/ M. Moffat, ‘Marketing’ with Metadata: How Metadata

Can Increase Exposure and Visibility of Online Content,Version 1.0 8th March 2006,

http://www.icbl.hw.ac.uk/perx/advocacy/exposingmetadata.htm

4.4 Другой способ представления ресурсов: агре-

гирование и RSS

Другим способом представления информации о ресурсах яв-ляется отделение ресурса (в нашем случае – главы) от его опи-сания. При таком сценарии описание ресурса приводится в XMLили RDF/XML во внешнем файле, присоединенном к самому ре-сурсу. Эта модель получила название «агрегиро вание». Приагрегировании часто используется файловый формат RSS –форма XML, которая расшифровывается как Rich Site Summary(Сводка по информативному полнофункциональному веб-узлу),RDF Site Summary (Сводка по узлу RDF) или Really Simple Syn-dication (По-настоящему простое агрегирование). Файл RSS, из-вестный также как RSS Feed или RSS Channel (RSS-канал),состоит из набора элементов (ЕДИНИЦ), каждый из которых со-держит TITLE (Название), DESCRIPTION (Описание) и LINK(Ссылку) на веб-ресурс. Это – метаданные, причем сам контентабсолютно отделен, но доступен по ссылке в файле RSS.

Использование RSS Feed происходит мгновенно. После того, какRSS-файл становится доступным на веб-сайте, участники могутпросто брать его с сайта и использовать его содержание повтор -но самыми разными способами. Существует несколько версийRSS, но приложения RSS поддерживают любую версию.

600

RSS Feed позволяет потенциальным пользователям видеть дан-ные ряда поставщиков контента, не обязывая пользователей за-ходить на сайты этих поставщиков. Приведем пример: многиеежедневные газеты предлагают свою информацию с помощьюRSS-систем (см. также 2.5.6.2 об организациях по культуре,предлагающих эту услугу). Благодаря RSS Feed можно получатьна свой компьютер обновления по последним новостям, опуб-ликованным на сайте. Более того, любой человек, ведущий блог,может просто и быстро распространить через него новости,опубликованные в данной ежедневной газете.

Чтобы получить доступ к RSS-контенту путем выполнения не-скольких несложных процедур, достаточно иметь выход в Ин-тернет и специальную программу, называемую «агрегатором».Существует множество таких программ, их можно установитьна свой ПК или подключиться к ним через Интернет. Некоторыеагрегаторы можно встраивать в широко используемые браузерыи/или программы электронной почты.

4.4.1 FeedReaderFeedReader - это программа, способная загрузить RSS (пользо -ватель должен просто указать URL Feed для программы), прове-сти ее синтаксический анализ и отобразить ее содержание сучетом предпочтений пользователя. Программа FeedReader час тообладает развитыми функциями. Например, она может автомати-чески находить обновления, сделанные производителем Feed, осу-ществляя их загрузки через равные промежутки времени.

Многие Feedreader можно бесплатно скачивать из сети165. В ихчисло входят:

• FeedReader (Windows)• Sharpreader (Windows)• Sage plug-ins (FireFox/ThunderBird)

601

165Например http://www.softportal.com/software-4864-feedreader.html (русско-язычный сайт). Прим. редактора.

• Urss plug-ins (Mozilla)• Steaw (Linux)• Netnewswire Lite (Mac OS X)

4.5 На пути к семантической интеграцииСеть - это не собрание документов. Это - группа "мест", создан-ных в виртуальном пространстве. "Места" в сети - это точки до-ступа для взаимодействия индивидов, организаций и индивидовс организациями.

Взаимодействие происходит при обмене информацией и доку-ментами и при доступе к услугам.

По этой причине основная проблема Сети заключается в нахож-дении искомых мест и в использовании имеющейся информа-ции и услуг.

602

Пример RSS из Интернет-службы Великобритании «24-часовоймузей»

Поисковые машины (универсальные, OPAC166 или формы поискавеб-каталогов по культурному наследию) являются жизненноважными средствами перемещения в Сети, но они быстро ста-новятся недостаточными: порой поиск может закончиться полу-чением избыточного количества результатов, причем большаяих часть оказывается совершенно бесполезной; а в другой разможно не получить никаких результатов; результаты зависят отсловаря, которым мы пользуемся (поиска по словам или цепоч-кам слов). Приведем пример: если мы ищем информацию послову "сумчатый", то текстовая поисковая машина идентифици-рует все страницы, на которых встречается слово "сумчатый"(именно в таком написании), даже если мы хотим, чтобы по-исковая машина идентифицировала фотографию относящегосяк сумчатым тасманийского волка на той странице, на которойслова "сумчатый" не упоминается.

Омонимию и тонкости языка (см. также 2.7) также следует при-нимать во внимание. Например, слово «сеть» обозначает совер-шенно разные вещи для веб-дизайнера и для рыбака; скрипач –музыкант в оркестре, и его пальцы – часть его тела, но являютсяли эти пальцы частью оркестра? Если я скажу «чайная ложечкав чашке», что я имею в виду: что ложечка находится внутри ем-кости или что она составляет часть материала, из которого сде-лана чашка?

Для переводчика-человека смысл сказанного становится понят-ным из контекста, поскольку мы мыслим дедуктивно. А что де-лать компьютеру?

Проблема заключается в том, что Всемирная Сеть была созданаизначально для пользования только людьми, и даже если все, чтов ней находится, машина (автоматический пользователь, см.2.4.1.6) прочитать может, то понять эти данные она не сможет.По причине растущего объема информации в Сети управлятьэтой информацией вручную невозможно.

603

166Online Public Access Catalog www.opac.com . Прим. редактора

Одним из решений этой проблемы может быть создание мета-данных для описания данных в Сети. Следует, однако, помнить,что разграничение данных и метаданных в Сети не является аб-солютным; иногда ресурс как таковой можно интерпретироватьодновременно двумя способами, а метаданные могут описыватьдругие метаданные. Практически всегда данные и метаданныеоснованы на конкретном синтаксисе (логической структуре) воизбежание двусмысленности.

Правильнее будет обучить машину устранять возможность не-однозначного толкования информации в Сети, например, путемсоздания и коллективного использования документов, которыесобирают и выражают все концепции, формирующие знание, т.е.онтологий.

Термин «онтология» взят из философии и относится к науке опи-сания определенного типа субъектов Вселенной и их взаимо-действия друг с другом. Онтологии представляются наиболееэффективным способом представления знаний, однозначныхописаний концепций определенного домена, иерархическогоописания отношений между самими концепциями, а также пра-вил, необходимых для получения дополнительных знаний. За-частую онтологии ограничены конкретными областямичеловеческого знания, так что термин может принимать какое-тоодно определенное значение.

Общее решение, включающее кодирование, обмен и повторноеиспользование структурированных метаданных, выражающихданные и представляющих правила построения данных, экспортвсего этого знания и предоставление его в доступ и для обменалюбому приложению, называется «семантический веб» или «се-мантическая паутина».

4.5.1 Семантическая паутинаТим Бернес-Ли, Джеймс Хендлер и Ора Лассила определили се-мантическую паутину как «новую форму содержания Всемир-

604

ной паутины, понятную компьютерам» (The semantic web, Sci-entific American, May 2001)167.

Что это конкретно значит? Это значит, что можно будет обнару-живать информацию и услуги, которые будут распознаваться поУнифицированному идентификатору ресурсов (URI), исполь -зуя концепции, а не ключевые слова и открывая новые возмож-ности для автоматизации услуг.

Для описания имеющихся в Сети данных машиной (в этомсмысле исследователи используют слово «семантический») сле-дует определить модели представления знаний. Семантическаяпаутина объединяет под общим названием «W3C Semantic WebActivity» различные принципы проектирования, рабочие группыи комплекс развивающихся технологий.

Основные сложности внедрения семантической паутины за-ключаются в определении и универсальном распространениистандартных форматов, обеспечивающих совместимость при-ложений и внедрение полностью автоматизированного способадедуктивных заключений, экспортируя в Сеть правила из любойбазы знаний.

На какой стадии мы находимся сейчас? Некоторые элементы се-мантической паутины пока еще ждут своей реализации или по-нимания. Гипотетическая семантическая паутина Тима Бернер -са-Ли пока еще функционировать не может. Однако себ-сайты,интранеты и экстранеты, предоставляющие информационныеуслуги, существуют во множестве. Технологии, построенные надескриптивной логике, уже готовы представлять знания в текс-товой форме и предоставлять определенный уровень услуг поавтоматическому рассуждению. Так что уже можно делать пер-

605

167Перевод этой статьи см. http://ezolin.pisem.net/logic/semantic_web_rus.html ;о семантической паутине на русском языке см.http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/28440 . Прим. редактора

вые шаги в направлении семантической паутины, создавая про-стые приложения, основанные на дескриптивной логике и пре-доставляющие услуги для действующих веб-сайтов.

Семантическая паутина – это декларативная среда, которая ис-пользует стандарты и средства, основанные на XML Namespaceи XML Schema.168 Этот комплект стандартов W3C предоставляетэлементарный синтаксис для структурирования контента внутридокументов, но не ассоциирует напрямую семантику со значе-нием контента.

Технология W3C для кодирования, обмена и повторного ис-пользования метаданных структурированной сети называется«Модель для описания ресурсов» (RDF169). Чтобы выразитьограничения по ассоциациям и избежать кодирования синтакси-чески правильных операторов без всякого смысла, необходиммеханизм представления классов объектов. Для этого и был раз-работан язык описания словарей RDF или модель RDF.

После того, как мы выразим данные и правила данных, мы стал-киваемся с необходимостью иметь язык, способный экспорти-ровать наши знания (онтологии) и предоставить их в доступлюбому приложению: язык веб-онтологий (OWL170).

Все эти компоненты организованы, как правило, в т.н. «Стек по-нятий семантической паутины»171: над XML (придающего ре-сурсам вид структуры) и RDF (для выражения значений или,

606

168См. информацию по W3C Semantic Web Activity, http://www.w3.org/2001/sw/.Об XML на русском языке см. http://ru.wikipedia.org/wiki/XML. Прим. редак-тора

169Об RDF на русском языке см. http://ru.wikipedia.org/wiki/RDF иhttp://www.semantictools.ru/tools/5-tools/13-jenatutorial.html. Прим. редактора

170Об OWL на русском языке см.http://ru.wikipedia.org/wiki/Web_Ontology_Language. Прим. редактора

171На русском языке см. http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/747717. Прим. ре-дактора

правильнее сказать, для обозначения того, что некоторые эле-менты обладают некоторыми свойствами) мы видим онтологи-ческий уровень, т.е. уровень, на котором происходит формальноеопределение отношений между терминами. Верхний уровень –это логический уровень, на котором утверждения, представлен-ные в паутине, могут использоваться для порождения новогознания без применения уникальной, универсальной системырассуждений, но с применением логики объединения для пред-ставления всех достоверных результатов.

607

Схема понятий семантической паутиныW3C Semantic Web Activityhttp://www.w3.org/2001/sw/

4.5.2 Модель данных RDFМодель для описания ресурсов (RDF) – это универсальная, ба-зовая система для кодификации, обмена и повторного использо-вания структурированных метаданных. Она поддерживаетсовместимость веб-приложений, осуществляющих обмен ма-шинопонимаемой информацией.

Модель данных RDF, представляющая операторы RDF в син-таксически нейтральной форме, очень проста и базируется на 3-х типах объектов: ресурсах, свойствах и операторах. Первые дваоднозначно идентифицируются по URI.

Ресурсы - это все, что можно описать выражением RDF: веб-страница или ее часть, элемент XML внутри исходного доку-мента и даже целая совокупность веб-страниц или объект, ккоторому нет прямого доступа по Сети.

Свойства – это конкретный аспект, характеристика, определе-ние или отношение, используемое для описания ресурса. Каждоесвойство имеет определенный смысл. Оно определяет допусти-мые значения, типы ресурсов, которые может описать, и связи сдругими свойствами. Свойства, ассоциируемые с ресурсом,идентифицируются по имени и обладают значениями.

Операторы - ресурс с определенным свойством, определяемыйименем, и значение этого свойства для определенного ресурса,формируют оператор RDF. Таким образом, оператор – это три-плет, состоящее из субъекта (ресурса), предиката (свойства) иобъекта (значения). Объект оператора (значение) может быть вы-ражением (последовательностью символов или каким-либо дру-гим примитивным типом, описываемым XML) или другимресурсом.

Совокупность свойств, описывающих определенный ресурс, на-зывается «описание».

608

Приведем пример: оператор, указывающий, что некоторую ин-формацию в Википедии об английском поэте Уильяме Шекспиреможно найти в сетевом ресурсе под названием "Уильям Шек-спир", можно выразить в RDF следующим образом:

<rdf:RDFxmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/22-rdf-syntax-ns#"xmlns:dc="http://purl.org/dc/elements/1.1"><rdf:Description rdf:about="http://en.wikipedia.org/wiki/Wil-liam_Shakespeare"><dc:publisher>Wikipedia</dc:publisher><dc:title>William_Shakespeare</dc:title></rdf:Description></rdf:RDF>

Интересным предложением стало кодирование базовогоDCMES172 (см. 4.3) на XML с помощью простого RDF, предо-ставляющего DTD173 и W3C XML Schemas.

609

Модель данных RDF

172Набор элементов метаданных Дублинского Ядра (Dublin Core Metadata Ele-ment Set). Прим. редактора

173Определение типа документа (Document Type Definition). См. на русскомязыке http://ru.wikipedia.org/wiki/DTD. Прим. редактора

Основной задачей для данной работы было "предоставлениепростого кодирования, не имеющего никаких дополнительныхэлементов, квалификаторов, произвольных или переменных ча-стей, с некоторыми ограничениями".

Одним из последствий ограничений стало то, что кодированиене создает документы, которые могут встраиваться в страницыHTML. Однако кодирование для квалифицированного ДЯ все жебыло создано. В качестве примера можно привести "Выражениеквалифицированного ДЯ на RDF/XML" (Expressing QualifiedDublin Core in RDF/XML).

Resource Description Framework (RDF):Concepts and Abstract Syntax, W3C Recommendation, 2004

http://www.w3.org/TR/2004/REC-rdf-concepts-20040210/ Expressing Simple Dublin Core in RDF/XML

http://dublincore.org/documents/dcmes-xml/ Qualified DC in RDF/XML

http://dublincore.org/documents/dcq-rdf-xml/

4.5.3 Язык описания словарей для RDF или RDFSchema (RDFS)RDF Schema174 - это язык для описания свойств и классов ресур-сов на базе RDF, обладающих семантикой для генерализирован-ных иерархий этих свойств и классов. RDF Schema предоставляетбазовые элементы для описания онтологий (словарей для RDF),предназначенных для структурирования RDF-ресурсов.

Свойства RDF можно считать атрибутами ресурсов и в этомсмысле они соответствуют традиционным парам вида "атрибут-значение". Свойства RDF отражают также отношения между ре-сурсами.

Однако RDF не только не предоставляет механизмы для описа-ния этих свойств, но и механизмы для описания отношений

610

174На русском языке см. http://www.benran.ru/Magazin/cgi-bin/Sb_03/pr03.exe?!19.Прим. редактора

между этими свойствами и другими ресурсами. Это - роль языкаописания словарей для RDF или RDF Schema. RDF Schema опре-деляет классы и свойства, которые можно использовать для опи-сания классов, свойств и других ресурсов.

Система классов и свойств языка описания словарей для RDFаналогична типовым системам объектно-ориентированных язы-ков программирования типа Java.

RDF Vocabulary Description Language 1.0: RDF Schemahttp://www.w3.org/TR/rdf-schema/

(см., в частности, раздел "Введение" данного документа)

4.5.4 Представление тезаурусов в RDF: SKOSSKOS (Simple Knowledge Organisation Systems) - это областьW3C, посвященная разработке спецификаций и стандартов, под-держивающих использование KOS - систем организации знаний,таких как тезаурусы, классификационные системы, системыпредметных рубрик и таксономии в рамках Семантической пау-тины. SKOS построены на RDF и RDFS с главной целью: от-крыть возможности для упрощения публикации нормализован-ных структурированных словарей для Семантической паутины.

SKOS, часто используемые в области культурного наследия, на-ходятся в настоящее время в разработке, и основные опублико-ванные документы, в числе которых "SKOS Core Guide", "SKOSCore Vocabulary Specification" и Quick Guide to Publishing a The-saurus in the semantic web", получили статус "Рабочего проектаW3C". Новая Рабочая группа по разворачиванию Семантическойпаутины, сформированная на двухлетний период (с мая 2006 поапрель 2008 года), записала в своем Уставе, что будет продви-гать SKOS по пути, намеченному Рекомендациями W3C (W3CRecommendation).

SKOS Simple Knowledge Organization System Primerhttp://www.w3.org/TR/skos-primer

611

4.5.5 Язык веб-онтологий (OWL)

Первый уровень над RDF, необходимый для Семантической пау-тины, - это язык онтологий, который может дать формальноеописание значения терминов, используемых в веб-документах.Если от машин ждут, что они будут работать с этими докумен-тами и решать полезные задачи, используя логическое мышле-ние, то OWL должен выходить за рамки базовой семантики RDF.

OWL предназначен для использования в тех случаях, когда ин-формация, заключенная в документах, должна быть обработанаприложениями, в отличие от ситуаций, когда содержание должнобыть только представлено людям. Этот язык можно использо-вать для однозначного представления значений терминов в сло-варях и связей между этими терминами.

OWL обладает большим, чем XML, RDF и RDF S, количествомсредств для выражения значений и семантики и поэтому опере-жает эти языки по способности представлять в Сети контент, ко-торый могут интерпретировать компьютеры.

Одобренная W3 спецификация OWL включает определение 3-хподъязыков, обладающих более высоким уровнем выразитель-ности и предназначенных для использования особыми сообще-ствами конструкторов и пользователей: OWL Lite, OWL DL иOWL Full. Каждый из этих подъязыков представляет собой рас-ширение своего более простого предшественника как в смыслетого, что можно выразить законно, и что можно с полным правомзаключить.

OWL Lite предназначен для пользователей, которым, в первуюочередь, необходима классификационная иерархия и более низ-кая формальная сложность.OWL DL предназначен для пользователей, стремящихся полу-чить максимальную выразительность при сохранении полнотывычислений (все заключения гарантировано будут вычисляе-

612

мыми) и разрешаемости (все вычисления завершатся в конечноевремя).

OWL Full предназначен для пользователей, стремящихся полу-чить максимальную выразительность и синтаксическую свободуRDF без каких-либо гарантий вычисления.

Есть мнение, что семантическая паутина и системы, основанныена дескриптивной логике, не являются целью нашего ближай-шего будущего по причине сопротивления, которое оказываютидее полной совместимости многие сообщества, однако много-численные программные средства уже доступны на рынке (частобесплатно):

• для использования онтологий RDF или OWL программ-ными приложениями (такими как Jena175);

• для определения и обновления онтологий RDF или OWL(например, Protégé176);

• для автоматического выполнения дедуктивных рассужде-ний на OWL DL (например, Racer).

OWL Web Ontology Language Overviewhttp://www.w3.org/TR/owl-features/

Jenahttp://www.jena.sourceforge.net

Protegйhttp://protege.stanford.edu

Racerhttp://www.racer-systems.com

613

175 На русском языке http://www.semantictools.ru/tools/5-tools/13-jenatutorial.html. Прим. редактора

176 На русском языке http://ru.wikipedia.org/wiki/Prot%C3%A9g%C3%A9Прим. редактора

4.5.6 Семантика для культурного наследия: концеп-туальная референтная модель CIDOCКак можно использовать дескриптивную логику в области куль-турного наследия? Культурное наследие – сложная область зна-ний с большим количеством неоднозначной и пересекающейсятерминологии. Область культурного наследия изобилует ассо-циациями - как между документами в рамках этой области, таки с документами из других областей.

Основным проектом в данной области является концептуальнаяреферентная модель, координируемая Международным комитетомпо документации (CIDOC) при Международном совете музеев(ИКОМ) и снискавшая доверие после 10 лет упорной рабо- ты.177

С 2006 года это международный стандарт (ISO 21127:2006) дляконтролируемого обмена информацией по культурному наследию.

Концептуальная референтная модель CIDOC178 предназначенадля развития общего понимания информации по культурномунаследию путем предоставления общей и расширяемой семан-тической системы, под которую может приспособиться любаяинформация по культурному наследию. Она призвана статьобщим языком для специалистов и конструкторов рассматри-ваемой нами области при выработке требований к информа-ционным системам и служить руководством по концептуаль -ному моделированию.

Концептуальная референтная модель CIDOC – это базовая он-тология, включающая базовые сущности и связи, существую-щие между разнообразными словарями метаданных, которые

614

177Версия 4.2 CIDOC была также кодирована в RDFS институтом ICS-FORTH (ISL-ICS) в 2005-2006 г.г.

178О CIDOC-CRM на русском языке см. Иванов В.В. Онтологический подходк созданию информационной системы по культурному наследию // Учё-ные записки Казанского государственного университета. Серия физико-математические науки. – Казань: Казанский государственный университет,2007. – Т. 149, кн. 2. – С. 73–92.http://www.mathnet.ru/php/archive.phtml?wshow=paper&jrnid=uzku&pa-perid=606&option_lang=rus. Прим. редактора

могут быть полезны для интеграции информации из разнород-ных словарей и единообразной обработки по всему простран-ству гетерогенных источников информации.

Существует важная, хотя и не очень заметная, разница междубазовой онтологией и базовыми метаданными, такими как ДЯ.Несмотря на то, что оба предназначены для интеграции инфор-мации, они различаются с точки зрения важности понимания че-ловеком. Метаданные в целом создаются, редактируются ипросматриваются людьми. Базовая онтология, напротив, пред-ставляет собой основополагающую формальную модель, лежа-щую в основе инструментов, интегрирующих исходные данныеи выполняющих различные дополнительные функции.

При таком подходе метаданные могут быть использованы нетолько для описания и объединения ресурсов, но и для указания,где и почему вы можете отойти от ресурса.179 Организациямкультуры рекомендуется использовать концептуальную рефе-рентную модель CIDOC для повышения уровня доступа к му-зейной информации и знаниям.

Одним из наиболее интересных примеров семантического при-ложения в области культурного наследия является проект «Фин-ские музеи в семантической паутине» (FMS), основными целямикоторого является составление коллекции метаданных, взятыхиз гетерогенных баз данных, семантически совместимых в Сети,а также предоставление средств для семантического просмотраи поиска в объединенной базе знаний музеев-участников.180

The CIDOC Conceptual Reference Modelhttp://cidoc.ics.forth.gr/

615

179Oreste Signore, Ontology Driven Access to Museum Information, CIDOC2005 Congress – Zagreb, http://www.w3c.it/papers/cidoc2005.pdf .

180Краткая презентация проекта представлена в работе Eero Hyvönen et al.,Cultural Semantic Interoperability on the Web: Case Finnish Museums Online, http://museo-suomi.cs.helsinki.fi/publications/2002/hyvonen-kettula-et-al-semantic-interop-erability-2002.pdf .

19 апреля 2010 года в Музее антропологии и этнографии им.Петра Великого (Кунсткамера)181 РАН состоялась презентация«Кунсткамера online: открытый доступ к фондам музея», посвя-щенная подведению итогов нескольких инновационных про-ектов, объединенных единой концепцией «музея будущего».

Для стандартизации представления данных каталога Кунтска-меры в этом проекте использовалась онтология CIDOC CRM. Наоснове онтологии CIDOC CRM была разработана схема откры-того хранилища данных. В хранилище данных представлена ин-формация не только о музейных предметах и их атрибутах, но ио событиях (например, создание и приобретение предметов). Спомощью понятий и отношений онтологии CIDOC CRM в явномвиде были выражены роли, которые играл некоторый агент (че-ловек или организация) в данном событии.

С технологической точки зрения было выполнено отображениесхемы интернет-каталога на основе базы данных КАМИС на он-тологию CIDOC CRM и произведена трансформация данных вновый формат. После чего смысл музейных описаний стал до-ступен для обработки не только человеку, но и любому про-граммному агенту, разделяющему онтологию CIDOC CRM(стандарт ISO 21127). Обеспечена возможность доступа к хра-нилищу данных МАЭ РАН через внешние по отношению к сайтуКунсткамеры веб-узлы.

Отдельный результат – установление связей с другими круп-ными хранилищами данных, что с одной стороны расширяетконтекст описания музейного предмета, а с другой – позволяетэффективно разрабатывать новые сервисы: геоинформационныйи энциклопедический.

Идея и менеджмент проекта – Т. Богомазова, Музей антрополо-гии и этнографии им. Петра Великого РАН; разработчики – В.Иванов, проф. В. Соловьев, Казанский государственный уни-верситет. Прим. редактора

616

181http://www.kunstkamera.ru/ Прим. редактора

Приложение

1. Пользователи и портал “Michael-fr”

Обследование I (июнь-июль 2006 года)

MICHAEL – многоязычное хранилище европейского куль-турного наследияОдин европейский и несколько национальных порталов

Портал “Michael Culture” служит для предоставления всемир-ного доступа к цифровым коллекциям европейских музеев, биб-лиотек, архивов и других организаций по культуре и науке.Благодаря многоязычному сервису MICHAEL люди получаютвозможность найти и изучить цифровое культурное наследие Ев-ропы через Интернет.

http://www.michael-culture.org (Европейский портал)http://www.michael-culture.eu (веб-сайт проекта)

Целью нашего обследования было идентифицировать пользова-телей и методы использования сайта «Digital Heritage» (Цифро-вое наследие) и получить первые впечатления о мнениипользователей относительно качества этого сервиса. Обследо-вание проводилось путем онлайнового анкетирования (87 отве-тов) и 9 интервью1. Приведенные ниже данные суммируютрезультаты обследования, которое включает анализ сервиса насоответствие критериям качества, определенным в Руководстве

617

1 Панель включала: преподавателя средней школы, агента по коммуникациямтуристического бюро, директора по научным исследованиям, 3-х библиоте-карей (1 из муниципальной библиотеки регионального уровня, директораэлектронной библиотеки в крупной публичной библиотеке и начальникаподразделения в министерстве культуры), исследователя в отделе книг и из-дательской деятельности при министерстве культуры, специалиста по ге-неалогии, художника (как представителя населения).

по проекту Minerva. Наше обследование не было лишено недо-статков, т.к. оно совпало с запуском нового сервиса и было про-ведено за довольно короткое время - 5 недель; интервьюируемыеобращались к каталогу впервые, да и сама выборка интервьюи-руемых могла бы быть шире. Тем не менее, собранные данныепозволяют определить важные моменты и направления даль-нейшего развития.

Профили пользователейБолее половины веб-пользователей, ответивших на вопросы ан-кеты, не являются специалистами в области сохранности куль-турного наследия (55 из 87, или 63%). Это дало возможностьпредположить, что база пользователей не ограничивается спе-циалистами по культурному наследию. Наша аудитория узналао «Digital Heritage» из объявления, данного на главной страницепортала Culture.fr (по состоянию на конец июля объявлениебыло показано 16700 раз) или через информацию, переданнуюгенеалогическими сайтами. Мы отметили, что большинство ор-ганизаций, ответивших на вопросы анкеты (27 из 32), плотно за-нимаются оцифровкой.

Работаете ли Вы в одной из следующих областей?

Архивы 16,60%Библиотеки 15,40%Исследования в университетах 10,71%Преподавание 8,30%Музеи 5,90%Туризм 3,50%Органы управления культурой 2,30%Издательская деятельность/Аудиовизуальная индустрия 0%Прочее 36,90%Число ответивших на вопрос 84Число не ответивших на вопрос 3

618

Что и где Вы искали?2

Материалы по генеалогии 31,50%Из любопытства / из желания узнать новое 30,20%Материалы по состоянию оцифровки в других организациях и регионах 17,10%В университетах 11,80%В школах 1,30%Выпуск издательских продуктов(DVD, CDROM…) 1,30%Материалы по туризму 0%Прочее 6,50%Число ответивших на вопрос 76Число не ответивших на вопрос 0

Институциональные пользователиПо типу организаций, представленных в каталоге, на первоеместо с более чем 30% ответов выходят архивы и библиотеки, амузеи следуют за ними с большим отставанием (6%). Любо-пытство и желание узнать новое служат мотивами не только дляне институциональных пользователей, но присутствуют в до-вольно большом числе поисков, проводимых организациями. Воснове интереса лежит желание узнать о состоянии оцифровкив других организациях и регионах.

Мы отметили, что от организаций, включенных в каталог, при-шло небольшое число ответов (10 из более чем 100), но при этоммы отметили, что «Digital Heritage» хорошо соответствовал по-требностям этих организаций: большинство из них выразили го-товность участвовать в работе сайта, внося свои предложенияпо улучшению его профессионального пространства и стимули-рованию обновлений.

619

2 Этот вопрос был включен только в 2 анкеты: анкета №1 для населения ианкета №2 для организаций.

Обращают на себя внимание два других сегмента аудитории:специалисты по генеалогии и люди, занимающиеся преподава-нием и исследованиями в университетах.

Специалисты по генеалогииРяд ответов позволяют отнести генеалогию к виду профессио-нальной и любительской деятельности, а также к историческимпоискам. Действительно, поиски материалов по генеалогиистоят на первом месте (31,5% ответов), а за ними следуют лю-бопытство и желание узнать новое (30.2%).

Мы получили несколько комментариев от специалистов по ге-неалогии, которые позволили нам понять, что эти люди точнознают, что ищут, и что хотят получить.Эта публика предъявляет высокие требования к условиям и ре-жиму доступа к документам, и хотела бы получить свободныйдоступ и быстрое консультирование. Они часто задавали вопрособ онлайновом доступе к документам.

Эти результаты подтверждают выводы нашего обследования от-носительно пользователей архивов: материалы по генеалогиипредставляют собой одну из главных целей поисков в архивахгорода и графства (56%)3, а также в Национальном архиве(третья часть пользователей).4 Как правило, такие поиски осу-ществляются не из профессиональных целей. За последние 30лет генеалоги-любители, интересующиеся генеалогией своейсемьи, способствовали росту интереса населения к архивам.Определенная часть пользователей осуществляет поиски одно-временно и по истории, и по генеалогии, причем одни интере-суются краеведением, к которому естественным образомприводят генеалогические поиски, а другие проводят болееобщие поиски по истории: этот вид поиска интересует одного изпяти пользователей архивов городов и графств. Наиболее число

620

3Développement culturel, n. 137, October 2001.4Développement culturel, n. 151, January 2006.

запросов приходится на приходские метрические книги и книгирегистрации актов гражданского состояния, особенно в архивахграфств (60%).

Исследователи и преподавателиИсследования в университетах и преподавание составляютзначительную часть ответов (19%). Исследования в университе-тах назвали 12% пользователей.

Ответы от других категорий пользователейМожно говорить о многообразии отдельных сегментов пользо-вателей, которых составляют менеджеры и технические специа-листы (транспорт, поддержка продаж, строительство,консультирование, компьютеры, реклама и пр.), а также люди,имеющие много свободного времени (пенсионеры, студенты ипр.). Мотивацией для этой публики служит интерес к наследию.

Разнообразные методы доступа

Несмотря на то, что период проведения обследования совпал сзапуском нового каталога, можно отметить разнообразие ис-пользуемых методов доступа к сайту. Ряд объявлений был от-правлен по электронной почте и через списки рассылки; этообъясняет относительно высокий процент этого вида полученияинформации (18.7%).

На портале Culture.fr было зарегистрировано 12.5% веб-пользо-вателей: объявление было помещено на главной странице пор-тала и оставалось на ней в течение 2-х недель; оно былопоказано 16700 раз. Поисковые машины занимают 3-е место срезультатом 11.2%: поскольку записи из базы данных индекси-руются по одной на Google, то «Digital Heritage» может стать от-ветом на широкий спектр поисков.

621

Представление и использование

Как Вы думаете, для чего существует этот каталог?

Изучение богатства наследия Франции 69,1%Определение местонахождения сайтов, предлагающих доступ к оцифрованным материалам 62,9%Пропаганда своих цифровых коллекций 40,7%Желание узнать о политике Франции в области оцифровки 38,2%Средство реализации политики оцифровки 9,8%Прочее (просьба уточнить) 1,2%Число ответивших на вопрос 81Число не ответивших на вопрос 6

Здесь выделяются 2 задачи: изучение богатства наследия и до-ступ к оцифрованным коллекциям и документам. В полученныхответах именно изучение богатства наследия названо главнойпричиной использования сайта "Digital Heritage" (2/3 ответовили 69%). Этот ответ можно сравнить с мотивом любопыт-ства/желания узнать новое, который лежит в основе 30% по-исков. Любопытство/желание узнать новое являетсямотиватором не только для не институциональных пользовате-лей, но и для значительной доли поисков, проводимых органи-зациями.

Определение местонахождения сайтов, предлагающих доступ коцифрованным коллекциям, стоит на втором месте по числу от-ветов (63%). Здесь следует отметить неоднозначность слова"сайт": оно может означать место действия, коллекцию или веб-сайт. Определенная категория интервьюируемых отметилаименно такую широкую ориентацию мета-каталога.

622

Использование в профессиональных целях40.7% респондентов считают каталог средством пропаганды кол-лекций, и почти 70% из них приходится на сотрудников органи-заций. В тоже время только 4 организации из 32 считают каталогсредством реализации своей политики в области оцифровки;38.2% ответов говорят, что каталог помогает им в поиске мате-риалов по состоянию развития политики оцифровки во Франции.

Услуги, предлагаемые в профессиональной сфере, особенно те,что предназначены для людей, задействованных в процессахоцифровки, были отмечены как удовлетворительные менее чемдвумя организациями из трех. Эти услуги, конечно, следует сде-лать более понятными, а порой и более заметными (например,используя RSS-канал).

Парадоксально, но многие организации больше заинтересованыв создании персонализированной ссылки на каталог со своегосайта (65%), чем во включении в этот каталог собственных ма-териалов в PDF-формате (53%)! 61% респондентов признал RSS-канал полезным.

Ряд комментариев касается услуг для специалистов. В них гово-рится о развитии контента и материалов, которые должны бытьпредоставлены сайтом.

Разочарование в "классических" каталогах?Заголовок "Digital Heritage: catalogue of digitized collections"(Цифровое наследие: каталог оцифрованных коллекций) частооставляет впечатление, что сайт дает возможность найти и по-лучить доступ к документам и работам. Разрыв между этим ожи-данием и действительным содержанием сайта, разница в глубинедетализации каталога документов и объектов с одной стороны и"Digital Heritage" с другой объясняют отсутствие удовлетворен-ности результатами поисков (37.5% безрезультатных поисков).Присутствие на сайте иллюстраций усилило общее ожиданиеувидеть цифровые версии документов и также стало факторомнедопонимания.

623

Средство для специалистов или для широкой аудитории?В контексте европейского портала Michael пересмотр каталогаосуществлялся с целью открытия каталога для новых пользова-телей в рамках расширения доступа к оцифрованным докумен-там и к информации по оцифровке. Можно ли объединить базуданных, представляющую интерес для широкой аудитории, ипрофессиональный инструмент? Как выразить такие разныевиды использования? Наше первое обследование показывает,что "Digital Heritage" успешно работает для любителей и любо-знательных пользователей. И все же, разнородность целевыхаудиторий каталога стала очень быстро заметна, и его конечныецели, по мнению ряда специалистов, должны быть определеныболее четко.

Каковы перспективы?"Digital Heritage" отражает развитие процессов оцифровки. Егоцель - добиться комплексного подхода. Он включен во француз-ский национальный план оцифровки и содержит данные, отно-сящиеся к "наследию" - понятию, которое вполне может иметьрасплывчатые определения. Партнерство с Национальным ми-нистерством образования и Европейской цифровой библиотекоймогут привести к изменениям в первоначальной концепции "Di-gital Heritage".

Что касается вопросов тематического охвата сайта, то ответыпользователей выражают их желание получить более широкийохват, как в отношении новых типов документов, так и отноше-нии расширения коллекций других европейских стран. Этостремление выражено в ответах 78% веб-пользователей.

624

Какие другие типы оцифрованных коллекций Вы хотели бы

видеть на этом сайте?

Диссертации 65,60%Последние номера газет и журналов 55,20%Учебные материалы 37,30%Административные бланки в цифровом формате 26,80%Прочее 16,40%Число ответивших на вопрос 67Число не ответивших на вопрос 20

Планируете ли Вы снова заходить на этот сайт?

Да 95,1%Нет 3,6%Число ответивших на вопрос 83Число не ответивших на вопрос 5

Несмотря на то, что поиск не всегда завершался результатом,почти полное единодушие в положительных ответах на вопрос"Планируете ли Вы снова заходить на этот сайт?" говорит о том,что каталог отвечает потребностям разных аудиторий.

625

Удобство работы

Как Вы оцениваете этот сайт?

Первые впечатленияБольшая часть пользователей довольно позитивно воспринялаглавную страницу (аналогичную по графическому дизайну пор-

626

талу Culture.fr): наибольшего одобрения удостоились ее содер-жание и графический дизайн.Однако форма представления удовлетворила не всех пользова-телей. Несмотря на определение миссии на главной странице,цель сайта не во всех случаях была понята однозначно, особеннона начальном этапе знакомства с ним.

Следует отметить, что не институциональная публика более вы-соко оценила графический дизайн. Пользователи, привыкшиеработать с каталогами и банками данных, а именно библиоте-кари, ожидали увидеть более выдержанные интерфейсы, пред-ставляющие только поисковые формы.

Пространство на главной странице, посвященное изображениям,имеет большое значение, т.к. большинство записей коллекциисодержат иллюстрации. Эти изображения несут в себе опреде-ленный смысл, повышают привлекательность сайта и стимули-руют пользователей к просмотру сайта и поиску информации.

Многочисленные варианты навигации, которые дизайнерывключили в главную страницу, основаны на выборе интервьюи-руемых пользователей. Они изучали карту, проводили поиск поорганизациям, использовали поисковую машину, изучали ре-дакционный раздел, профессиональное пространство и пр. На-блюдение за навигацией показало, что в соответствии со своимиинтересами или привычками пользователи довольно быстро осу-ществляли поиск - одни пользовались средствами быстрого по-иска, другие искали по меню, третьи по карте Франции или поредакционным средствам.

Навигацию по сайту оценили удовлетворительно только 26.5%респондентов, что говорит о том, что ряд пользователей столк-нулся с определенными трудностями и не смог понять все фор-мулировки из списков, записей на сайте, записей по CD и DVDи пр.

627

Режимы поискаНет существенной разницы в режимах поиска, удовлетворяю-щих почти 2/3 пользователей (65-70%). Эти цифры можно срав-нить с числом пользователей, которые указали, что нашли то,что искали: 64.2% против 35.7%.

Как Вы оцениваете следующие режимы поиска?

628

Вы нашли то, что искали?

Поисковая машина - это режим поиска, к которому пользователиобращаются наиболее произвольно и непосредственно.

Значительная группа интервьюируемых сначала используеткарту. Поиск по карте сочли удовлетворительным 75.6% рес-пондентов. Этот режим поиска очень интересует пользователей.

Определенной критике подвергся расширенный поиск. Следуетотметить, что значение "или" принято по умолчанию, отсюда иобщее недопонимание в отношении не имеющих отношения кделу результатов поиска в сравнении с результатом со значением"и".

Следующие шагиПрежде чем мы начнем работать над следующим этапом обсле-дования, в ряд страниц будут внесены небольшие изменения ипроведена рекламная кампания, ориентированная на разныегруппы пользователей.

Количественные данные, собранные в результате обследования,будут использованы для дополнения качественных данных. Сле-дует отметить, что в январе 2007 года «Digital Heritage» посе-тило 19 000 одиночных пользователей, а всего посещений было32 463.

С учетом полученных данных и оценок европейского порталамы составим план следующего этапа обследования.

Анкета

1. Заняты ли Вы в одной из следующих областей?АрхивыБиблиотекиИздательская деятельность/аудиовизуальные индустрии

629

МузеиОрганы управления культуройПреподаваниеИсследования в университетахТуризмПрочее (просьба уточнить)

2. Что и где Вы искали?Из любопытства / из желания узнать новоеВ школахВ университетахПо туризмуПо генеалогииПо издательским продуктам (DVD, CD…)По состоянию оцифровки в других регионахПо финансированию проектов оцифровкиПрочее (просьба уточнить)

3. Вы нашли то, что искали? Да Нет

4. Откуда Вы узнали о нашем сайте?Зайдя на URL сайтаИз рекламного письмаЧерез сайт Culture.frИз поисковой машиныЧерез сайт организацииЧерез портал или указательПрочее (просьба уточнить)

5. Как вы думаете, для чего существует этот каталог?Изучение богатства наследия ФранцииОпределение местонахождения сайтов, предлагающих доступ коцифрованным материаламЖелание узнать о политике Франции в области оцифровкиПропаганда своих цифровых коллекцийСредство реализации политики оцифровкиПрочее (просьба уточнить)

630

6. Как Вы оцениваете этот сайт?

7. Как Вы оцениваете следующие режимы поиска?

631

8. Какие другие типы оцифрованных коллекций Вы хотели бывидеть на этом сайте?ДиссертацииУчебные материалыГазеты и журналыАдминистративные бланки в цифровом форматеПрочее (просьба уточнить)

9. “Digital heritage: catalog of digitized collections” будет интег-рирован в портал European Michael.Собираетесь ли Вы осуществлять поиск информации по оцифрованным коллекциям Европы? Да Нет

10. Планируете ли Вы снова заходить на этот сайт? Да Нет

11. Ваши замечания и комментарии: __________________

Мы благодарим Вас за ответы на вопросы анкеты. Если Вы непротив дать краткое интервью по данной теме, просим оставитьсвои контактные данные:

Ваш телефон:_______________ Электронная почта:_____

Следующие 4 вопроса предназначены для специалистов, ра-ботающих в организациях, занимающихся вопросами со-хранности культурного наследия.

12. Регулярно ли Вы пользуетесь следующими базами данных?SUDOC5 Joconde6 Mérimée7 Gallica8 Прочие (просьба

632

5 http://www.sudoc.abes.fr/xslt/DB=2.1/LNG=EN/. Каталог содержит 9 мил-лионов библиографических записей. Прим. редактора

6 http://www.culture.gouv.fr/documentation/joconde/fr/pres.htm. Объединенныйкаталог коллекций музеев Франции. Прим. редактора

7 http://www.culture.gouv.fr/culture/inventai/patrimoine/. Архитектурное насле-дие Франции. Прим. редактора

8 http://gallica.bnf.fr/?&lang=EN Французская цифровая библиотека. Прим.редактора

уточнить)

13. Полезны ли для Вас следующие сервисы?RSS-канал, чтобы получать информацию по последних записяхВключение в каталог материалов Вашей организации в форматеPDFПерсонализированный переход по ссылке к каталогу с ВашегосайтаПубликация таблиц оцифровкиКакие другие виды сервисов Вы считаете полезными?_________

14. Занимается ли Ваша организация оцифровкой? Да Нет

15. Хотели бы Вы внести свой вклад в развитие каталога «Digi-tal Heritage» (сообщить об оцифрованных коллекциях, предло-жить ссылки и пр.)? Да Нет

Приложение 2Пользователи цифровых библиотек: результаты обследова-ния потребностей, ожиданий и навыков*

АннотацияВ этом разделе мы представим результаты обследования, прове-денного Фондом цифрового возрождения (Fondazione Rinasci-mento Digitale) с целью определения потребностей пользова -телей и формирования культуры качества в организациях, при-нявших участие в обследовании. В ходе обследования было по-ставлено две задачи: 1) применить и протестировать методикуоценки цифровых библиотек, и 2) получить обратную связь отпользователей, чтобы понять уровень их удовлетворенности, вы-яснить, в чем состоят их потребности и ожидания, и предоста-вить им возможность дать свои предложения.

633

* Под редакцией. Анны Марии Таммаро (Anna Maria Tammaro), УниверситетПармы, Фонд цифрового возрождения (Fondazione Rinascimento Digitale).

Для сбора данных были использованы анкета и интервью. Ан-кета была также распространена среди руководителей организа-ций культуры, участвующих в обследовании.

Обследование показало, что разные пользователи обладают раз-ными потребностями, и что им свойственно пользоваться услу-гами нескольких организаций. В целом, было отмечено положи -тельное отношение к цифровым библиотекам. Обследование по-казало также, что часто пользователи не умеют пользоватьсябиблиотеками и ничего не знают о полном наборе услуг, кото-рые могут быть им предоставлены. Важным фактором считаетсядоступность интерфейса, однако, по мере повышения его слож-ности и увеличения числа предлагаемых услуг, для его обслу-живания требуется увеличение штатов. Обследование такжестало своего рода тестом для показателей качества и методикопроса, ориентированных на библиотечных пользователей.

В заключение, отметим, что обследование позволило понять,какое значение имеют полученные результаты для деятельностицифровых библиотек в целом и, в особенности, какова ценностькооперативного подхода для идентификации и оценки пользова-телей цифровых библиотек.

Введение и базовая информацияFondazione Rinascimento Digitale190 был создан для стимулиро-вания сотрудничества между разными организациями, обла-дающими опытом работы и владеющими ноу-хау в областицифровой информации, с целью продвижения новых техноло-гий в организациях культуры путем установления высокой куль-туры качества. Проект приложений для цифровых библиотек

634

190Проект «Digital Libraries Applications» составляет часть деятельности Fon-dazione Rinascimento Digitale и называется: «Управление электронными биб-лиотеками и доступ к ним» (Management of and access to digital libraries).Отчет о состоянии электронных библиотек и другие документы представ -лены на http://www.rinascimento-digitale.it/ (на итальянском языке).

(The Digital Libraries Application Project), инициированный Фон-дом, призван оценить услуги, которые предлагаются в настоя-щее время цифровыми библиотеками Италии, определить ихтекущее состояние и препятствия, стоящие на пути совершен-ствования этих услуг, для стимулирования более тесного со-трудничества между разными организациями культуры. Дляреализации этой цели летом 2005 года была создана Рабочаягруппа. В нее вошли эксперты, представляющие как разные ор-ганизации культуры, предлагающие цифровые услуги или рабо-тающие над оцифровкой своих коллекций, так и различныепроекты, осуществляемые в сфере цифровых библиотек.

Подход, принятый Рабочей группой, заключался в том, чтобыоценить сложность цифровой библиотеки с точки зрения поль-зователя. Вполне естественно, что пользователю отводится глав-ная роль в каждом проекте цифровой библиотеки; тем не менее,не всегда легко узнать, что действительно необходимо пользо-вателю, и доволен ли он предоставляемыми цифровыми ресур-сами и услугами.

Обследование было основано на предположении, что цифроваябиблиотека, дабы оправдать усилия, потраченные на ее созданиеи поддержку, должна предлагать намного более совершенныеуслуги пользователям в сравнении с традиционной библиотекой.Эта добавленная стоимость должна оцениваться не только ко-личественно, например, по числу пользователей, но и каче-ственно, по результатам изучения самих пользователей. Дела -ется это для того, чтобы способствовать созданию культуры ка-чества и сделать пользователя постоянным объектом внимания.

Для достижения поставленной цели Рабочая группа сформули-ровала следующие задачи:

• разработать и протестировать метод оценки, направленныйна идентификацию и измерение ожиданий, восприятияуслуг и удовлетворенности пользователей имеющимисяцифровыми ресурсами и услугами;

635

• провести обследование пользователей для сравнения раз-ных ситуационных исследований (кейс-стади) в области гу-манитарных наук.

Рабочая группа сформулировала следующие вопросы:• Какие потребности являются приоритетными для разных

групп пользователей?• Какие услуги и ресурсы следует признать основными, а

какие – желательными с учетом вышеназванных потребно-стей?

• Как сделать цифровые библиотеки полезными для пользо-вателей?

Среди ранее проведенных исследований было 2 полезных об-следования. Одно из них было проведено Музеем истории науки(Istituto e Museo di Storia della Scienza, IMSS), а второе – Нацио-нальной библиотекой Флоренции (Biblioteca Nazionale di Firenze,BNCF). Из этих обследований Рабочая группа взяла полезныепредложения по методике. Изучая литературу и документациюпо предмету, Рабочая группа отметила, что многие экспери-менты по оценке проводились путем разработки количествен-ных показателей, но лишь немногие изучали мнения пользо -вателей. Рабочая группа выбрала наиболее показательные ис-следования и сделала их своими отправными точками. В их чис -ло вошли проект “E-measures of SCONUL”191, проект ARL подназванием “E-Metrics”192 и проект “COUNTER”.193

636

191Целью проекта было получение статистических данных для оценки работы с циф-ровыми услугами в университетских библиотеках Великобритании. Проект осно-ван на периодических обследования, проводимых во всех библиотекахуниверситетов страны. По прошествии 2-х лет проект прекратил сбор данных, по-скольку они не давали значимых результатов для понимания реальной деятельно-сти электронных библиотек. Периодически Общество библиотек колледжей,национальных и университетских библиотек (SCONUL) проводит мероприятияпо ежегодному сбору статистических данных по библиотекам, в которых реали-зуются критерии, разработанные в рамках этого проекта в период его существо-вания. Cf TOWN STEPHEN, 2004. E-measures: A comprehensive waste of time,“VINE”, 34 (4): 190-195. https://dspace.lib.cranfield.ac.uk/handle/1826/954

Проект “eVALUEd”194 оказался для Рабочей группы особенноинтересным, потому что он создал инструментарий для облег-чения оценки цифровых библиотек. Целью этого проекта былоупрощение первого прочтения качественных данных, без пре-кращения сбора количественных данных. Рабочая группа ис-пользовала подход, который соединил этот международныйопыт с экспериментальными подходами Музея истории науки(IMSS) и Национальной библиотеки Флоренции (BCNF).

Методика

Обследование, проведенное Фондом цифрового возрождения,разбили на 3 этапа. Первый этап был посвящен сбору информа-ции о существующих цифровых библиотеках и сбору мненийэкспертов для определения теоретической базы и референтныхмоделей для цифровых библиотек. Результаты были использо-

637

192MILLER RUSH, SCHMIDT SHERRIE, 2001. E-metrics: Measures for electronic re-sources, Основной доклад, представленный на 4-й Нортумберлендской междуна -род ной конференции по оценке эффективности библиотечных и информационныхуслуг, Питтсбург, 12-16 августа, ARL http://www.arl.org/, http://www.arl.org/bm~doc/miller-schmidt.pdf (30 November 2006).

193Рабочая группа по сбору статистики от поставщиков БД задалась вопросом, какполучить данные по статистике от поставщиках БД. Из результатов, полученныхГруппой, сформировался проект «COUNTER» (Cf BLIXRUD JULIA C., 2002.Measures for electronic use: The arl e-metrics project, IFLA Satellite Conference “Sta-tistics in practice - Measuring & managing”, Loughborough, UK, 13-25 August, Lough-borough University http://www.lboro.ac.uk/ , http://www.lboro.ac.uk/departments/dils/lisu/downloads/statsinpractice-pdfs/blixrud.pdf (30 November 2006); BLIXRUD,JULIA C., 2003. Assessing library performance: New measures, methods, and models,IATUL Proceedings “Libraries and Education in the Networked Information Environ-ment”. Ankara, Turkey. 2-5 June, IATUL http://www.iatul.org, http://www.iatul.org/do-clibrary/public/Conf_Proceedings/2003/ BLIXRUD_fulltext.pdf (30 November 2006).Проект «COUNTER» принял стандартные критерии определения доступностицифровых ресурсов на основе статистики от поставщиков.

194Начатый в 2001 и завершенный в 2004 году, проект «eVALUEd» предпочелвыйти за рамки показателя эффективности и анализа результатов оценки предо-ставления электронных информационных услуг. THEBRIDGE STELLA, 2003.Evaluating electronic information services: A toolkit for practitioners, “Library andInformation Research”, 27 (87): 38-46, E-LIS http://eprints.rclis.org/,http://eprints.rclis.org/3421/1/article87_thebridge.pdf . Английский язык текста –хороший, но представление “списка аксиом” может вызвать нарекания.

ваны на втором этапе для разработки средств оценки получен-ных данных по 3-м направлениям:

1. Контент, услуги и пользование ими.2. Удовлетворенность пользователей цифровыми ресурсами и

услугами.3. Оценка влияния услуг цифровых библиотек.

Далее, на 3-м, заключительном этапе проекта, подгруппа по об-следованию пользователей проводила обследование и анализи-ровала данные.

С самого начала обследования Рабочая группа, планировала мас-штаб обследования в соответствии с ограниченными ресурсамии временем, поэтому она предпочла провести различные кейс-стади для сравнения результатов, а не расширять исследованиеколичественно. Следует упомянуть и другие недостатки обсле-дования:

• оно ограничивалось изучением пользователей в стенах ор-ганизаций и не учитывало удаленных пользователей;

• результаты могли бы быть полезнее, если бы обследованиевключало не только библиотечных пользователей.

Обычно оценки удовлетворенности пользователей, частотыпользования и влияния услуг цифровых библиотек проводятсяраздельно. Несмотря на это, Рабочая группа была убеждена, чтоэти 3 оценки и процесс анализа должны дополнять друг друга, ичто результаты сравнения не должны противоречить друг другу.Поэтому был разработан методический инструментарий, а по-лученные результаты стали, пожалуй, самой интересной частьюобследования пользователей.

В качестве контекста Рабочая группа выбрала 3 организации вобласти гуманитарных наук, и провела в них обследование с ис-пользованием одной и той же методики. Кейс-стади проходили вРегиональной медиатеке Тосканы, Гуманитарной библиотеке Фло-рентийского университета и Библиотеке Музея истории науки;

638

затем результаты были сопоставлены с результатами, получен-ными Национальной центральной библиотекой Флоренции.

Коллекции, цифровые услуги и пользование имиТак повелось, что наиболее распространенные параметрыоценки, получить которые не составляет труда, связаны с объе-мами и данными по бюджету, количеством описаний в цифровойколлекции и пр. Поскольку статистика такого рода не дает ин-формацию о пользователях и об их типовых действиях в цифро-вой библиотеке, Рабочая группа не принимала ее во внимание.

Вместо этого она сосредоточила свое внимание на выявленииожиданий пользователей от предлагаемых услуг, а именно оттехнических средств, онлайновых каталогов, доступа с домаш-него компьютера, портала/сайта, а также на уровнях образова-ния пользователей, рекламных мероприятиях и поддержкеперсонала. В качестве ресурсов были задействованы электрон-ные журналы, электронные книги, базы данных, CD-ROM, учеб-ные материалы, аудиовизуальные и мультимедийные средства,диссертации и студенческие работы.Кроме того, обследование предприняло попытку идентифици-ровать и другие организации культуры, помимо тех, что быливключены в обследование, и которые пользователи регулярнопосещают в виртуальном режиме. Рабочая группа задалась во-просом, что будет, если увеличение размера коллекции будет вобязательном порядке коррелировать с удовлетворением ожида-ний пользователей? Однако окончательный ответ на этот вопроснайден не был. Более того, оказалось сложным понять, на-сколько единичный поиск в цифровой библиотеке полезен дляпользователя или какое влияние на пользователя он оказывает.Поэтому было решено оценить восприятие пользователей вчасти используемых ресурсов и предлагаемых цифровых услуг.

Удовлетворенность пользователейНесмотря на важность разработки средств для оценки вкладацифровых библиотек в успех пользователей, оценить этот вклад

639

очень сложно. Поэтому Рабочая группа решила определитьуспех пользователей по успеху организации, к которому отно-сится цифровая библиотека, а успех этот оценивается по выпол-нению организацией ее миссии или по другим документампроекта.

Для этого потребовалось найти средство, способное идентифи-цировать критически важные критерии конкретной миссии каж-дой отдельной цифровой библиотеки, и желательно содержащееопределение деятельности пользователей. Для определения иоценки влияния Группа ограничила свою сферу интересов оцен-кой услуг конкретной цифровой библиотеки в кейс-стади, при-чем эти услуги должны были предоставляться с цельюподдержки исследований, проводимых пользователями.

Влияние - это не функция ресурсов или услуг как таковых, асредство определения действий, выполнить которые было бы не-возможно без обращения к цифровой библиотеке. Оценка влия-ния, определенного таким образом, была изучена в разделеобследования "Комментарии" и в конкретных вопросах, которыезадавались в ходе интервью. Особый интерес для Рабочейгруппы представляли отрицательные или нейтральные коммен-тарии и ответы, касающиеся качества ресурсов и услуг.

Для сбора информации использовались анкета и структуриро-ванные интервью. Полученные результаты представлены ниже:

640

Данную методику можно использовать повторно для периодиче-ской проверки соответствия данных, полученных в результате об-следования, и изменений, внесенных в предоставляемые услуги.

641

В таблице ниже представлена объединенная модель, выбраннаядля оценки:

642

Итоги

Здесь мы анализируем и сопоставляем данные кейс-стади, од-нако полное обследование представлено в онлайновой версиинашего отчета.

Кто является пользователем организаций культуры?Пользователей классифицировали по возрасту, полу, националь-ности, профессии и увлечениям. Группа отобранных пользова-телей Гуманитарной библиотеки Университета Флоренциивключала студентов младших и старших курсов в возрасте от 25до 40 лет; обладающих средним уровнем знаний Интернета ичасто пользующихся онлайновой библиотечной системой, норедко пользующихся Цифровой библиотекой Библиотечногоцентра Атенео. В группу пользователей Библиотеки при Инсти-туте и Музее истории науки вошли специалисты и сотрудники ввозрасте от 32 до 76 лет, имеющие степень пост-бакалавра, обла-дающие хорошими и отличными знаниями Интернета и частопользующиеся Цифровой библиотекой. В группу пользователейМедиатеки вошли, в основном, студенты более молодого воз-раста - от 19 до 25 лет, еженедельно пользующиеся Медиатекой,включая выход с домашнего компьютера. Все пользователи ука-зали, что пользовались услугами и других библиотек: пользова-тели Библиотеки при Институте и Музее истории науки иМедиатеки указали, что заходят в удаленном доступе на сайтыдругих национальных и международных организаций, имеющиханалогичную специализацию; студенты Университета указали,что пользуются, в основном, локальными услугами флорентий-ской системы публичных библиотек.

Результат данной части обследования позволяет понять, на-сколько важно точно знать своего пользователя, потому что отэтого знания зависит выбор услуг и приоритетов в области циф-ровых ресурсов. Даже с учетом тех ограничений, которые мыопределили выше, мы можем сказать, что пользователи разных

643

организаций обладают разными приоритетами в области циф-ровых услуг.

Сравнение результатовДаже при наличии широкого спектра групп пользователей былиотмечены общие результаты для всех групп, которые позволяютпроводить сравнение.

Каковы ожидания от услуг?Тщательный анализ ожиданий от услуг в сочетании с удовле-творенностью пользователей эти услугами позволил исследова-телям идентифицировать те направления, которые являютсянеудовлетворительными, по мнению пользователей, и на основеэтой информации понять, на чем необходимо сосредоточить вни-мание и что изменить. Назовем эти направления:

• реклама ресурсов и услуг;• онлайновые семинары;• обучение пользователей;• помощь персонала.

Следует подчеркнуть, что потребность в рекламе имеющихсяуслуг была отмечена всеми пользователями.

Пользователи выразили наивысший уровень удовлетворенностипо поводу следующих услуг:

• удаленный доступ;• онлайновый портал.

Полученные результаты показали, что студенты Университетапредпочитают удаленный доступ, но при этом они отдают пред-почтение не онлайновым семинарам, а помощи персонала и кур-сам по информационной грамотности, проводимым в режимереального времени с преподавателем. Пользователи Библиотекипри Институте и Музее истории науки предпочитают удаленныйдоступ и портал, а также онлайновые семинары, но считают

644

самым главным помощь персонала. Пользователи Медиатеки,благодаря особым свойствам современных услуг, которые, в ос-новном, носят локальный характер, решительно предпочитаютлокальный доступ и относятся к той категории пользователей,которая демонстрирует приверженность помощи персонала дажев случае удаленного доступа; по их мнению, портал и семинарытакже имеют большое значение.

Что является приоритетным для цифровых ресурсов?Учитывая, уже для цифровых ресурсов, связь между ожида-ниями пользователей и их удовлетворенностью отдельными ре-сурсами, исследователи смогли определить, какие ресурсыпользователи не считали приоритетными. Эти ресурсы перечис-лены ниже в обратном порядке, начиная с наименее популярных:

• электронные книги;• аудиовизуальные материалы;• обучающие материалы;• диссертации.

Приоритетными были признаны следующие ресурсы:• OPAC;• онлайновые базы данных;• электронные журналы.

Если говорить о ресурсах, то приоритеты здесь служат для ил-люстрации колоссальных различий между разными типамипользователей. Так, студенты Университета пользуются, в ос-новном, онлайновым каталогом и базами данных; пользователиБиблиотеки при Институте и Музее истории науки предпочи-тают электронные книги и CD-ROM; пользователи Медиатекипредпочитают аудиовизуальные материалы.

ВлияниеВлияние было выражено, главным образом, в преимуществахцифровой библиотеки. В числе этих преимуществ были скорость

645

доступа к цифровым ресурсам, значительное число доступныхресурсов (хотя и оно не считается достаточным), а также персо-нализация.

Что можно сделать для улучшения?Можно с уверенностью констатировать, что новые пользователихотят быть независимыми при проведении своих исследованийи иметь удаленный доступ: это явствует из общих ожиданийиметь портал, на котором легко ориентироваться. Об этом гово-рили даже те пользователи, которые регулярно посещают физи-ческую библиотеку. Базы данных и онлайновые каталогитребуют особого внимания для решения задачи обеспечить со-ответствие ожиданиям пользователей. Услуга, которую пользо-ватели назвали особенно важной, - это поиск информации. Впоступивших от них предложениях особо подчеркивается тре-бование улучшить функциональность OPAC. Пользователихотят, чтобы поиск и получение цифровых ресурсов можно былоосуществить быстро и легко.

На вопрос: "Какие услуги Вы хотели бы получать в цифровойбиблиотеке?" большинство пользователей ответили, что хотелибы получать доступ к "большему числу цифровых ресурсов". Вдругих ответах была упомянута интеграция имеющихся баз дан-ных, скажем, с OPAC, чтобы пользователи имели возможностьпредварительно ознакомиться с обложкой, страницей со сведе-ниями об авторском праве и с содержанием книги. В числе не-обходимых услуг также были указаны персонализация ивозможность управлять персональной цифровой коллекцией.

Ответы, полученные на вопрос о потребности в большей коопе-рации между организациями культуры, позволяют сделать выводо том, что существующая ситуация определенно считается не-удовлетворительной и недостаточной. В ответах была подчерк-нута необходимость развивать навыки пользователей по работес цифровыми ресурсами и больше рекламировать предлагаемыересурсы.

646

ВыводыРезультаты обследования показали, что у пользователей есть раз-ные потребности, соответствующие задачам организаций, к ко-торым относятся цифровые библиотеки. Тем не менее,пользователи регулярно пользуются услугами не одной, а не-скольких организаций культуры и обладают общим мнением от-носительно некоторых приоритетных задач. Пользователиположительно относятся к услугам, предлагаемым цифровымибиблиотеками, но им не хватает знаний, как ими пользоваться.Часто пользователи не знают о существовании услуг, которыемогут быть им предоставлены. Доступность интерфейса счита-ется важным делом, однако чем выше его сложность, тем большепользователи нуждаются в помощи сотрудников библиотеки.

В заключение отметим, что пользователи должны иметь воз-можность сказать, в какой области следует совершенствоватьуслуги, чтобы мы могли удовлетворить их требования наилуч-шим образом. Кроме того, цифровые библиотеки могут по-пытаться усовершенствовать свои услуги за счет внедрениякооперативного подхода. Ориентируясь на периодически прово-димые обследования пользователей, каждая организация можетсопоставить свои результаты с результатами цифровых библио-тек, получивших положительную оценку пользователей.

647

648

Twitter как инструмент культуры.М.Н. Лысоченко М.Ю. Опенков

Twitter — это сервис микроблогов, виртуальная площадкадля общения, которая позволяет мгновенно распространять и по-лучать сообщения длиной не больше 140 символов.

9 февраля 2007 года Джек Дорси (исполнительного дирек-тор тогда ещё совсем молодой компании Twitter Inc.) написал вTwitter: “One could change the world with one hundred and fortycharacters” (Один человек может изменить мир, используя 140символов). В последующие пять лет Twitter стал одной из самыхдинамично растущих социальных сетей (от 500 000 пользовате-лей в 2007 году до 200 000 000 пользователей на 1 января 2011года).

Эта фраза послужила хорошим напутствием и определилаосновное предназначение Twitter: изменять.

Дальнейшие события показали, что с помощью Twitter’акаждый способен изменить мир. Оказалось, что 140 символоввполне способны передать сложные мысли и переживания, рек-ламное сообщение, политические взгляды, настоящие радостии неподдельное горе. Благодаря Twitter раскрылась вся мощь ин-формационной волны. 140 символов с учетом пробелов и точки— это не просто статус (как в обычной социальной сети: Face-book, ВКонтакте), это новые правила распространения инфор-мации. Теперь каждый, послав сообщение длиной не более 140символов, может запустить информационную волну сокруши-тельной силы, способной свергнуть правительства (революция2011 года в Египте), поддержать идею главы государства (от-крытие официальных Twitter-аккаунтов президента США БаракаОбамы и президента Российской Федерации Дмитрия Анатоль-евича Медведева), скоординировать действия по спасениюлюдей в опасных ситуациях (террористический акт в Мумбаи в2008 году, взрыв в аэропорту Домодедово в 2011 году).

Twitter - это особая культура общения и, соответственно,

649

сообщений. Сообщения (твиты) носят повествовательный, от-ветный и цитирующий характер. Повествовательный твит - этолюбое сообщение, содержащее или не содержащее ссылки. Онопоявляется на лентах фоловеров (подписчиков) и индекcируетсяпоисковыми системами. Ответный (англ. reply - ответ) твит легкоотличить от других: на ленте ответы другим пользователям на-чинаются с аккаунта того, кому отвечают. Цитирующие твиты,или ретвиты (англ. retweet - в данном значении ссылка, сноска),обычно обозначаются буквами RT. Каждый ретвит представляетсобой выдержку из твита другого пользователя. Цель ретвитов -максимально быстро распространить значимую информацию,например цитату или актуальную новость.

Важнейшую роль в Twitter играют хэш-теги - слова, начи-нающиеся с символа “#”. Хэш-тэги обозначают принадлежностьсообщения к определённому тренду. Все сообщения, отмечен-ные одним хэш-тегом, формируют одну информационную волну.Если информационная волна достаточно сильна, она попадает вдесятку трендов Twitter’а, что свидетельствует о важности илипопулярности тренда.

Большой поток информации в Twitter приводит к нараста-нию смыслового шума. В таких условиях выделение трендов(основных тем) может стать серьёзной проблемой. Если шумаслишком много - значит никто ничего не прочитает и не напи-шет, что приведёт к коллапсу. Если оставить ситуацию неизмен-ной, то шум может погубить Twitter. Хэш-теги служат органи -зующим элементом, неким якорем, привязывающим сообщениек определённой теме. Культура сообщений в Twitter такова, чтодаже один хэш-тег может породить цепную реакцию твитов, ко-личество которых может лавинообразно нарастать вплоть до вы-вода хэш-тега в мировые тренды. Хорошим примером служитрусскоязычный сектор Twitter июля 2010 года (в период сильныхпожаров под Москвой), когда сразу после первого слабогодождя, последовавшего после большого периода засухи, многиепользователи Twitter писали сообщение с хэш-тегом “дождь”(#дождь), и слово “дождь” на кириллице вошло в десятку миро-

650

вых трендов. Многие хэш-теги возникают спонтанно и при-урочены к каким-либо ярким событиям.

Одной из ключевых основных возможностей социальнойсети Twitter есть возможность “впрыгнуть” в разговор. Ответ-ные сообщения (reply) позволяют “впрыгнуть” в сообщения кон-кретных людей. В свою очередь, хэш-теги позволяют “впрыг -нуть” в информационный поток и внести в него свою часть ин-формации. В этом смысле хэш-тег можно рассматривать как об-ратную ссылку. Это означает, что ссылка в классическом еёпонимании - как прыжок на следующую порцию информации -меняет свой значение. В классическом понимании культуры ги-пертекста до сих пор встречалась только прямая ссылка. С по-мощью нового вида гиперссылки - обратной - появилась возмож -ность адресовать себя к информационному потоку с помощьюхэш-тега. До Twitter таких простых инструментов обмена ин-формацией, персональных ссылок, формирования мощных ин-формационных волн и выделения трендов не предоставляла ниодна информационная система. Особенная лаконичность со-общений из 140 знаков и простые, но мощные инструменты ра-боты с текстом сформировали особенную культурную средуTwitter, в которой сообщения - твиты и участники сети - твитте-ряне - это особенная культура письма и общения.

Лингвист Бен Циммер (Ben Zimmer) говорит, что растущаяпопулярность сервиса является мощной площадкой для творче-ства и может рассматриваться как «импульс, который идет вписьменном виде». В отличие от текстов блогов или сообщенийв других социальных сетях, в Twitter необходимо формулироватьсообщение максимально лаконично, благодаря чему сообщенияприобретают некоторое афористичное значение.

Навык работы в Twitter’е ничем не отличается от боль-шинства сложных навыков - он требует знаний, опыта и, нако-нец, некоторого озарения. Для того, чтобы полноценно участво -вать в жизни Twitter’а, нужно быть эрудированным человеком иумелым пользователем сети Интернет эпохи Web 2.0. Смысловаяплотность в 140 символах возникает из-за количества намёков,

651

ссылок и упоминаний, зашифрованных в сообщении. В этомсмысле хорошим примером служит книга Умберто Эко “ИмяРозы”, которая почти сплошь состоит из ссылок и цитат на дру-гие классические произведения литературы. Чтение такого родакниг - особый навык, без которого читать такие книги не имеетсмысла, поскольку в таком случае глубина и многослойность по-вествования утекает от читателя. Так и в Twitter’е, необходимобыть подготовленным читателем и быть на волне смысла про-исходящего, иначе значение и глубина сообщений теряется.

Так или иначе, твиттеряне сами без ложной скромностилюбят сравнивать свои короткие послания со стихотворнымиформами традиционной японской поэзии, считая «твитты» вто-рым рождением таких форм как танка – нерифмованного пяти-стишия, состоящего из 31 слога, или хокку – трехстишия всегоиз 17 слогов. Ведь «твитты», как и хокку, и танка, тоже отли-чаются простотой поэтического языка, лаконичностью и легко-стью изложения. Любопытно, что и в Twitter’e уже появилисьсвои романисты. Максимально возможные 140 знаков для нихне помеха. В течение двух лет Джон Рей (John Wray), автор ро-мана «Lowboy», писал свой роман на страницах Twitter. Главныйперсонаж романа – Гражданин, а само произведение – совре-менная версия сериализации, прием, которым в свое время поль-зовался Чарльз Диккенс. «Я не считаю ограничение форматаобязательным условием отсутствия литературного качества», –цитирует слова Джона Рейя The New York Post. Вышедшая в Ве-ликобритании “Маленькая книга Твиттера” Тима Коллинза (TimCollins “The Little Book Of Twitter”) тому подтверждение (в нейописаны крупные произведения мировой художественной лите-ратуры в 140 знаках). В России вышла книга “В социальныхсетях. Twitter - 140 символов самовыражения” Сорокиной Е., Фе-дотченко Ю. и Чабаненко К., которая состоит из предложений,длина которых не превышает 140 символов, что вовсе не мешаетей быть интересной и захватывающей.

Главный принцип покорения и использования Twitter’а -это сосредоточение на социальных взаимоотношениях, а не на

652

технологиях. Это значит, что в отличие от социальных сетейклассического типа (Facebook, ВКонтакте), бездейственныйTwitter мёртв. Если всякое действие в классической социальнойсети остановится - то останется некая память, накопленный завремя существования социальной сети материал. Социальнаясеть замрёт, но не умрёт. Она не утратит смысла, хоть и пере-станет выполнять свои функции. Twitter же, наоборот, суще-ствует только здесь и сейчас. В тот день, когда Twitter остано -вится - он потеряет смысл своего существования и вся накоп-ленная в нём информация тоже потеряет смысл в самое короткоевремя. Twitter отражает модель социальных взаимоотношений,котоые осуществляются здесь и сейчас. Это объясняет, почемуTwitter остаётся каждодневной частью жизни многих людей, аFacebook и ВКонтакте всё больше превращаются в летописипрошедшего (о чём свидетельствует последнее обновление Fa-cebook, который теперь выстроен в форме хронологии жизнипользователя, а не сегодняшнего отражения его жизни).

В настоящее время Twitter является не только средствомдля общения людей, но и инструментом “гражданской журна-листики” благодаря возможности оперативно опубликовать ин-формацию о том или ином событии, включая текст, изображенияи даже видео-материалы.

Гражданские маркетологи не являются типичными граж-данами, или типичными членами общества. Они ведомыстрастью, творческими порывами и чувством долга (на мойвзгляд, это и есть истинная гражданственность).

Типология гражданских маркетологов:1. Фильтры - это люди, передающие информацию по че-

ловеческим каналам. Они собирают из традиционных СМИ,“болтовни” блоггеров, прочих интернет-источников информа-цию, а потом создают из этих данных ежедневные выпуски ко-ротких историй, сводок и обзоров. Большинство фильтровстремятся соблюдать “объективность” традиционных новостныхканалов, но некоторые склонны к анализу. Как правило, фильтрыне входят ни с кем в конфронтацию, никого не “подкалывают”,

653

редко занимаются журналистской работой.Осуществляется своеобразный эксперимент в отношениях

между компаниями и обществом. Деятельность фильтра напо-минает работу аналитика, проводящего мониторинг определен-ного бизнеса. Это лежит в основе хакерской метафоры: надоразобрать что-либо на части, чтобы понять, как это работает, а недля того, чтобы этим воспользоваться. Аналитическая часть ра-боты маркетологов-фильтров связана с хакингом смыслов и свя-зей сообщений Twitter’а, а также с выработкой новых методик/приёмов работы в Twitter’е. Через ретвиты (RT) и комментариимаркетологи-фильтры связывают на первый взгляд несвязанныесообщения, перекидывают линки (мосты) между тематическимидискуссиями (трендами, сюжетами) ищут взаимозависимости,выявляя на первый взгляд парадоксальные зависимости и спо-собствуя порождению знания на гребне информационной волны.

2. Фанатики - это настоящие проповедники. Их роль в ка-честве гражданских маркетологов включает фильтрующую ра-боту, но также анализ дневного и недельного прогресса брэнда,продукта, организации или человека, а затем их оценку. По сути,они - учителя-волонтеры.

Фанаты могут иметь столь же разные характеры, как испортивные тренеры: от уравновешенности до взрывного тем-перамента. Их объединяет желание, чтобы их команда выигры-вала. Они могут влиться в дискуссию на любом ее этапе, пред -лагая идею или действие, узнавая мнение общественности поповоду своего предложения.

Открытая архитектура создает прозрачную форму коллек-тивного знания. Механизм доставки, встроенный во многие ин-струменты общественных СМИ ускоряет распространение зна -ний. В этом случае решения могут приниматься практическимгновенно, что приводит к быстрому реагированию действием.

Основная мотивация фанатов в том, что они хотят внестисвой вклад, смело смотрят в лицо трудностям, не жалея ни вре-мени, ни усилий. Они вносят вклад даже в том случае, когда кним в итоге не прислушиваются.

654

3. Функционеры - создатели сообществ. Их главный ин-струмент гражданского маркетинга - веб-бюллетень, доска объ-явлений, программное обеспечение для сообщества. Они - мэрыон-лайновых городов. Население некоторых из них приближа-ется по численности к мегаполису. Сообщества создаются какгруппы поддержки или для того, чтобы соединить одних фана-тов с другими.

Необходимо удовлетворять запросы привилегированныхчленов и охранять сообщество от тех, кто может ему навредить.

4. Фейерверки - гражданские маркетеры, которые исполь-зуют одноразовые средства. Они не всегда долговечны. Их соз-датели начинают заниматься другими делами.

Фейерверки иллюстрируют три принципа любительскихпроизведений во вселенной общественных СМИ:

1) мемы, даже латентные, могут жить в сети неопреде-ленно долго;

2) сети общественных СМИ ускоряют распространениемемов;

3) люди любят подражать тому, что находят увлекатель-ным.

Фейерверки могут исчезнуть очень быстро, но способныоказать значительное влияние на определенный сектор культурыили бизнеса.

Общественные СМИ облегчают передачу информации иналаживание связей. Будущее персональных публикаций дер-жится на желании людей объединить знания и на простоте про-цесса. Любительская культура повторяет шаги, сделанные внаучном мире, только тратит дни или часы на то, на что раньшеуходили месяцы.

Деятельность гражданских маркетологов - отражение де-мократического принципа свободы самовыражения. Можно вы-делить три общих черты работы гражданских маркетологов:

1. Самовыражение. Их мнение или журналистская работа- это их собственность. Цель - информирование, развлечение,анализ, как и в профессиональной журналистике.

655

2. Статус любителя. Как правило, гражданские маркето-логи - волонтеры. Они не скрывают своих мотивов, являютсячленами любительской блогосферы.

3. Бесплатность. Цель - усовершенствование предмета ихинтересов. Их работа - вклад в пользу общества.

Гражданские маркетологи являются одновременно издате-лями, дистрибьюторами и синдикаторами (людьми, способ-ствующими объединению). Они ускоряют перемены в тради-ционных медиаструктурах, создают новые формы демократиче-ского сотрудничества. Они понимают важность своих незауряд-ных организаторских способностей. Они осознают, что сказан -ное не менее важно, чем то, где и кем это было сказано и ис-кренне и прямо заявляют о своих пристрастиях и демократиче-ских принципах. Люди становятся посланиями, когда их намере -ния искренни.

Способность быть посланием, а не рассыльным - важноеотличие гражданских маркетологов от профессиональных, на-целенных на то, чтобы использовать людей для передачи их по-сланий. Частые заметки в блоге и динамичное общение с ауди -торией приводит к действенной власти. Способ действия и плат-форма гражданских маркетологов - участие во всех смыслахэтого слова. Послания влиятельны тогда, когда они искренни инеподдельны.

Аудитория гражданских маркетологов не обязательнодолжна быть большой, чтобы быть влиятельной. Исследованиедеятельности гражданских маркетологов позволило выявить эм-пирическое правило 1%. Около 1% от общего числа посетите-лей демократизированных форумов вносят свой вклад в ихсодержание. Около 10% посетителей взаимодействуют с при-внесенным содержанием. Взаимодействием может быть напи-сание комментариев или голосование. Правило одного процента- руководящий принцип, хотя и не абсолютный.

Это правило может быть объяснено тем, что в науке назы-вается степенным законом. Он применяется для объяснения це-лого ряда явлений: частоты употребления слов, появления имен

656

в большинстве культур, продажи книг и билетов, масштабов зем-летрясений - чего угодно, где явление имеет высокую концент-рацию. Степенные законы объясняют также, почему небольшоеколичество сайтов создает большую часть трафика. Общийпринцип, выявляемый степенным законом, касается и блого-сферы. Он состоит в следующем: появляется новая социальнаясистема, которая счастлива своей свободой от власти элиты иклановости существующих систем. С ростом новой системы воз-никает проблема шкалы. Не каждый может участвовать в любомразговоре и не каждый может быть услышан. Выявляютсяключевые группы, внутренняя связь которых представляетсяболее тесной, чем связи остальных. Разнообразие и свобода вы-бора создают неравенство. Чем больше разнообразие, тембольше неравенство.

Степенные законы также утверждают, что распределениедействий неравномерно на любом игровом поле. Большинствоучастников останутся наблюдателями, хотя что-то их притяги-вает к игровому полю, делая потенциальными творцами кон-тента. Однако степенные законы и правило одного процентаопределяют неравенство как норму. Однопроцентники помогаютпобудить остальных к действию. Правило одного процента - пра-вило приближенного подсчета числа создателей контента. Од-нопроцентники обычно хорошо образованы, сильно увлеченысвоим делом, оперируют передовыми технологиями. Они стоятна кромке культуры, вносят свой вклад в то, что считают хоро-шим и правильным, даже если это не оплачивается. Они инве-стируют в будущее. Они сеют семена взаимодействия. Они абсо -лютно самодостаточны. Самое главное, они - волонтеры. Не-смотря на это, они тратят огромное количество времени и силна свою работу.

Таким образом, современный блог — это реплика или афо-ризм. Он напоминает комикс, т. е. книжку с картинками и отно-сится к особому жанру беллетристики: беллетристики, подразу -мевающая взаимодействие.

Беллетристика, подразумевающая взаимодействие, опре-

657

деляется как художественное произведение, в котором действиячитателя являются предполагаемой и неотъемлемой частьюэстетического переживания, оказывая влияние на ход событийв данном произведении. Читатель более не является интерпре-татором фиксированного произведения, а может воздействоватьна него и изменять. Отсюда вытекают три взаимосвязанных про-блемы:

1. Нарушается равновесие между читателем и автором, по-скольку читатель выполняет некоторые функции, которые потрадиции закреплены за автором. Остается неясным, кто теперьответственен за получение удовлетворительного переживанияот произведения, каково оптимальное равновесие между чита-телем и автором.

2. Размеры повествования, управляемого автором, сокра-щаются до 140 знаков, которые комбинируются многими спосо-бами, как в конструкторе Лего.

3. Необходимо изменить точку зрения на интерактивную

беллетристику. Ее следует рассматривать не как набор пове-ствований, а как целостный повествовательный мир. Автор от-ветственен за то, чтобы создавать такой мир. читатель можетдействовать в этом мире. А само нарративное пространствоимеет функцию генератора переживаний, является машиной для

генерирования интерпретаций.Интерактивная беллетристика должна использовать

взаимодействие ритма и содержания так, как это делает поэ-

зия. И это есть Твиттер.

658

Литература:

1. Андерсон К. Длинный хвост. Новая модель ведения бизнеса.М., СПб, 2008

2. МакКонелл Б. Хуба Д. Эпидемия контента. Маркетинг в со-циальных сетях и блогосфере. М., СПб, 2008

3. Бард А., Зодерквист Я. Nетократия. Новая правящая элита ижизнь после капитализма. СПб, 2004

4. Сорокина Е., Федотченко Ю., Чабаненко К. В социальныхсетях. Twitter - 140 символов самовыражения. СПб, 2011

5. Вебер Л. Эффективный маркетинг в Интернете. Социальныесети, блоги, Twitter и другие инструменты продвижения всети. М., 2011

Сведения об авторах

1. Лысоченко Максим Николаевич - директор информацион но -методического центра организационно - методического обес пе -чения учебного процесса Северо-Арктического Фе дераль ногоУниверситета им. М.В.Ломоносова.

2. Опенков Михаил Юрьевич-доктор философских наук, про-фессор, эксперт Российского комитета программы Юнеско«Информация для всех».

659

MƏDƏNİYYƏTƏ AİD VEB-SAYTLARIN İSTİFADƏÇİ İLƏ

QARŞILIQLI TƏSİRİ

Tövsiyələr

Nəşrin redaktoru Ələddin ƏSƏDZADƏ

Texniki redaktorNellya ŞAROVA

KorrektorSəkinə UMARQIZI

Kitabın tərtibatıAriz ALLAHVERDİYEV

Çapa imzalanmışdır: 1.05.2012Format 60x84/16. Həcmi 42 ç.v. Tiraj 1000.

Kitab “Nağıl evi” nəşriyyatının mətbəəsində

çap olunmuşdur.

Tel: (012) 498 56 38

661

662

663

Documents

· Mündəricat Müraciət . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Azərbaycan və rusca nəşrinə ön söz.................................10 Ön