Predgovor

Spoljnotrgovinsko poslovanje predstavlja komunikaciju sa spoljanjim svijetom, odnosno prekogranini promet roba i usluga. Za svaku zemlju je jako bitan momenat odnosa sa inostranstvom, kao vrlo znaajan dio ekonomske aktivnosti svake zemlje. U savremenom svijetu nijedna zemlja, bez obzira na svoje razvojne potencijale i uslove, nije sama sebi dovoljna, posebno ne u ekonomiji i ekonomskom razvoju. Zbog toga kaemo da su sve zemlje ekonomski upuene jedna na drugu, odnosno u stanju su meusobne uslovljenosti i zavisnosti. Priroda ekonomskog ivota i ekonomske aktivnosti rui sve prepreke pa ak i meudravne granice i to i onda kada su one razdvojene politikim ili nekim drugim iniocima. Savremena ekonomska teorija i praksa, meunarodnim ekonomskim odnosima i spoljnotrgovinskom poslovanju pridaju posebnu panju i znaaj. U osnovi toga stoje ekonomski interesi drava i njihova ekonomija. Iz meunarodnog ekonomskog okruenja dolaze brojni uticaji koji su od naroitog znaaja za privredni razvoj i tekuu ekonomsku stabilnost svake zemlje. Zahvaljujui spoljnoj trgovini dolazi do prevazilaenja neravnomjernosti u rasporedu prirodnih bogatstava i uslova, kao inioca razvoja proizvodnje. Zemlje koje nemaju svoje izvore nafte, uvozom iz drugih zemalja podmiruju potrebe za njom, isto to ine zemlje koje nemaju prirodnih bogatstava u gvou, obojenom metalima, mineralnim sirovinama i slino. Zahvaljujui spoljnoj trgovini i meunarodnoj razmjeni, ponuda poljoprivrednih proizvoda gotovo je ista u svim zemljama svijeta bez obzira na postojanje velikih prirodnih i klimatskih razlika koje opredeljuju mogunosti proizvodnje pojedinih poljoprivrednih proizvoda u tim zemljama pojedinno. Meunarodni ekonomski odnosi i, posebno, spoljna trgovina dovode do ubrazanja naunog i tehniko-tehnolokog razvoja u svjetskim razmjerama i svakoj zemlji posebno. Inovacije u nauci, tehnici i tehnologiji danas se brzo ire svijetom ime se prevazilazi neravnomjernost u tehniko-tehnolokom napretku. Na taj nain se doprinosi ubrzanju razvoja proizvodnje, ali i potronje u svijetu. Taj proces ima naroit znaaj za one zemlje koje nisu u stanju da same razvijaju nauku i nauna istraivanja kao pretpostavke razvoja svoje proizvodnje. Spoljna trgovina i, uopte, meunarodni ekonomski odnosi, prenose znanja iz jednog u druge dijelove svijeta koja su sadrana u novim mainama, proizvodnoj opremi, proizvodima namijenjenim zadovoljavanju razliitih potreba i na druge naine.

SADRAJ Predgovor Uvod Spoljna politika Spoljnotrgovinska politika Uticaj spoljne politike na meunarodnu trgovinu Carine Kvantitativna ogranienja Spoljnotrgovinski monopol Zabrane izvoza i uvoza Prodor na strano trite Nain plaanja Ekonomska pomo Tokovi kapitala Model spoljnotrgovinske politike Evropske unije Instrumenti spoljne politike Evropske unije Bilateralni trgovinski odnosi Evropske unije Multilateralna spoljnotrgovinska politika Evropske unije Model spoljnotrgovinske politike Sjedinjenih Amerikih Drava Institucionalni mehanizam amerike spoljnotrgovinske politike Instrumenti spoljnotrgovinske politike Sjedinjenih Amerikih Drava Bilateralni spoljnotrgovinski odnosi Sjedinjenih Amerikih Drava Regionalna spoljnotrgovinska politika Sjedinjenih Amerikih Drava Multilateralna spoljnotrgovinska politika Sjedinjenih Amerikih Drava Zakljuak Literatura 2 4 5 5 7 8 9 10 10 11 11 12 13 13 14 16 16 16 17 18 18 19 19 21 22

21

UVOD

Nekad su ekonomska sredstva veoma pogodna za postizanje odgovarajuih spoljnopolitikih ciljeva. Spoljnopolitiki postupci koji koriste ekonomska sredstva za ostvarivanje ciljeva pokazuju nam da postoji i uticaj meunarodne trgovine na spoljnu politiku. Upravo zbog toga moemo da konstatujemo da su meunarodna trgovina i spoljna politika obostrano meuzavisne. Ipak, u poslednje vrijeme je sve vie politika sredstvo, dok je krajnji cilj ekonomske prirode.

U praksi, odvijanje meunarodne trgovine moe imati znaajan uticaj na kreatore spoljne politike odreene drave. Taj uticaj e biti vei ukoliko je zemlja manja i zavisnija od meunarodne trgovine. Male drave ne mogu znaajnije uticati na meunarodne odnose, ali to ne znai da ne treba da vode aktivnu spoljnu politiku, ta vie one bi trebale da to aktivnije vode spoljnu politiku kako bi budue odluke prilagodile svojim interesima. Obzirom da su privrede malih zemalja veoma zavisne od spoljne trgovine, u sreditu njihovih spoljnih politika se nalaze meunarodni ekonomski odnosi.

U svakom sluaju, i velike drave, u sve veoj mjeri, svoju spoljnu politiku podreuju ekonomskim odnosima sa svijetom budui da je globalizacija svjetske privrede uinila da svjetsko trite postane ambijent daljeg privrednog razvoja.

Za meunarodnu trgovinu jedne drave vaan necjenovni faktor konkurentnosti je njenog izvoza je njen ugled u svijetu, a upravo veim i kvalitetnijim ueem u meunarodnoj trgovini zemlja ostvaruje i vei ugled u meunarodnim odnosima. Ipak, ugled drave je vezan i za spoljnopolitike akcije koje odreena zemlja poduzima.

21

Spoljna politika Pod spoljnom politikom se podrazumijeva djelovanje drave na meunarodnom polju, u njenim odnosima sa drugim dravama, odnosno meunarodnim organizacijama. Spoljnu politiku nemaju samo drave ve i drugi subjekti u meunarodnim odnosima. Devedesetih godina dvadesetog vijeka, kao subjekti meunarodnih odnosa javljaju se: politiki pokreti, crkve, meunarodne organizacije (posebno one sa nadnacionalnim karakteristikama), a sve vie i velike, globalne, kompanije. Spoljna politika predstavlja strategiju odreenog subjekta u meunarodnim odnosima, s tim da u meunarodne odnose ukljuujemo i druge odnose, kao meunarodne ekonomske odnose. Upravo zbog prethodno reenog, spoljna politika se moe podijeliti na spoljnu politiku u uem smislu (ona podrazumijeva politike odnose subjekata meunarodnih odnosa) i spoljnu politiku u irem smislu (kada pored politikih odnosa podrazumijevamo i ekonomske, kulturne i druge odnose). Sama spoljna politika je, u principu, neodvojiva od unutranje politike i predstavlja odraz unutranje, politike, ekonomske i, uopte, drutvene strukture pojedine drave. Ona predstavlja nain da se dio ciljeva unutranje politike ispuni na meunarodnom planu. Sa stanovita vanosti ciljeva u spoljnoj politici, spoljna politika se moe podijeliti na visoku spoljnu politiku (podrazumijeva akcije na ispunjenju ciljeva, kao to su: nacionalna bezbijednost i opstanak drave) i nisku spoljnu politiku (podrazumijeva razmatranje velikog broja neto manje vanih pojava). Najjasnija manifestacija spoljne politike su spoljnopolitiki postupci koji predstavljaju kombinaciju sredstava u sutinskom smislu i posrednika, kako bi se postigao eljeni rezultat. Spoljna politika, kao strategija subjekata u meunarodnim politikim odnosima, postaje ponovo veoma znaajna. Usljed kreiranja novog svjetskog poretka, sve drave moraju postati veoma aktivne kako bi poboljale svoju meunarodnu poziciju. Budui da su ekonomski ciljevi postali dominantni i u meunarodnim okvirima, spoljna politika je morala da se pozabavi i meunarodnim ekonomskim odnosima. Poslije dugog razdoblja dominacije politike, ona je postala instrument u rukama ekonomije. U vremenskom periodu od 1945. do devedesetih godina dvadesetog vijeka, meunarodna ekonomska saradnja je rijetko bila predmet spoljne politike, obzirom da je odmah nakon drugog svjetskog rata dolo do formiranja meunarodnih ekonomskih organizacija i zakljuenja Opteg sporazuma o carinama i trgovini (GATT General agreement on tariffs and trade). Te institucije su donijele precizna pravila o ekonomskoj saradnji izmeu drava i, stoga, nije bilo potrebe za znaajnijim pregovaranjem u ovoj oblasti. Meutim, u svijetu je dolo do graenja novog ekonomskog poretka koji je zasnovan na liberalnoj trgovoni i slobodnom protoku kapitala. Svaka zemlja mora osigurati to bolju ekonomsku poziciju u novim uslovima.

Spoljnotrgovinska politika Svaki subjekt meunarodne politike mora imati odgovarajuu strategiju u svom nastupu u meunarodnim odnosima. Tu strategiju nastupa nazivamo spoljnom politikom. U meunarodnim ekonomskim odnosima, kao segmentu meunarodnih odnosa, strategiju koju subjekti primjenjuju nazivamo spoljnoekonomskom politikom i ona, osim meunarodne trgovine, obuhvata i meunarodno kretanje kapitala, odnosno cjelokupnu ulogu drave u

21

svjetskoj privredi. Najznaajniji segment ove politike je spoljnotrgovinska politika, obzirom da je meunarodna trgovina jo uvijek dominantna oblast u privrednim odnosima izmeu razliitih drava. Prema tome, spoljnotrgovinska politika predstavlja strategiju drave koju ona preduzima u meunarodnim trgovinskim odnosima sa drugim dravama u svijetu. Ona je dio spoljne politike koji direktno regulie oblast meunarodne trgovine. I dok su meunarodna trgovina i investiciona politika dugo bile predmet niske spoljne politike, inteziviranjem ekonomske saradnje izmeu zemalja, nastankom novog privrednog okvira u svijetu i jaanjem privredne meuzavisnosti, ove oblasti sve vie dominiraju visokom spoljnom politikom. Pregovori izmeu velikih ekonomskih sila se danas, uglavnom, vode zbog trgovine na odreenom tritu ili povodom odreene robe, ime se utie na ekonomsku politiku zemalja pregovaraa. Danas je ekonomija, sve vie, preokupacija svih drava u meunarodnoj zajednici, kao i meunarodnih organizacija. Velike zapadnoevropske drave (Francuska, Velika Britanija) su poele da razmiljaju o dinaminijem privrednom razvoju, jer vie nemaju straha od invazije sa Istoka. Njemaka i Japan su od kraja drugog svjetskog rata okrenute privrednim problemima, jer nisu imale pravo glasa u meunarodnim politikim problemima. Drave u tranziciji prolaze kroz velike tekoe u prihvatanju novog privrednog sistema sa to manjim gubicima i vraanju na put razvoja. Nerazvijene drave prieljkuju privredni razvoj kako bi se rijeile siromatva i prehranile stanovnitvo. Sve drave u svijetu razmiljaju o novom svjetskom tritu i globalizaciji, a posebno o svom mjestu u novom poretku. Meunarodni forumi su danas mjesto za rjeavanje ekonomskih, a sve manje politikih problema. Znaaj ekonomskih faktora u kreiranju spoljne politike drava i meunarodne politike uopte neprestano raste. Procesi globalizacije svjetske privrede su uslovili da ekonomski faktori postanu moda i dominantni faktori meunarodne politike. Mnoge velike, transnacionalne, kompanije na svijet gledaju kao na jedno veliko trite. Da bi premostili barijere koje drave nameu oni ak postaju subjekti koji kreiraju sopstvenu spoljnu politiku i na ravnopravnim osnovama pregovaraju sa dravama. Ovo i nije toliko neobino kada se ima u vidu da je danas veliki broj ovih kompanija, prema ukupnim prihodima i proizvodnji, znaajniji privredni subjekat od veine drava u svijetu. U nauci je veoma rano postavljena teorija o povezanosti spoljne politike i meunarodne trgovine. vajcarski ekonomist i politikolog, William Rappard, je 1936. godine iznio stav da je tadanji svjetski poredak ugroen ekonomskim ratovanjem. Za oruje ovog ekonomskog rata on je smatrao sve pravne i administrativne akte vlada kojima se politiki utie na izvoz i uvoz, kao i na alokaciju dobara i cijena u okviru jedne drave i u ostalim dijelovima svijeta. David A. Baldwin kombinaciju spoljne politike i meunarodne trgovine naziva ekonomskim dravnitvom (economic statecraft) i pod tim podrazumijeva sva ekonomska sredstva kojima strani kreatori spoljne politike pokuavaju da utiu na druge meunarodne subjekte. Prema Baldwin-u, oblici ekonomskog dravnitva se dijele na pozitivne i negativne (tabela 1). Ovim oblicima ekonomskog dravnitva se moe uticati na trgovinu i na tokove kapitala.

21

Tabela 1: Oblici ekonomskog dravnitva NEGATIVNI OBLICI Trgovina Kapital Embargo Blokada sredstava Bojkot Kontrola trgovine Poveanje carina Suspenzija pomoi Carinska diskriminacija (nepovoljna) Nacionalizacija Uskraenje statusa najpovlatenije nacije Oporezivanje (nepovoljno) Stavljanje na crnu listu Dugovi prema meunarodnim Kvote organizacijama Uskraivanje trgovinskih dozvola Prijetnje navedenim mjerama Damping Prijetnje navedenim mjerama POZITIVNI OBLICI Trgovina Kapital Carinska diskriminacija (povoljna) Davanje pomoi Odobrenje statusa najpovlatenije nacije Investicione garancije Smanjenje carina Promocija tokova privatnog kapitala Direktne nabavke Oporezivanje (povoljno) Subvencionisanje trgovine Obeanje prethodnih mjera Odobrenje trgovinskih dozvola Obeanje prethodnih mjera

Uticaj spoljne politike na meunarodnu trgovinu Veza izmeu spoljne politike i meunarodne trgovine se najbolje uoava posmatranjem spoljnopolitikih postupaka. Spoljnopolitiki postupci predstavljaju kombinaciju sredstava i posrednika u spoljnoj politici. Uticaj spoljne politike na meunarodnu trgovinu najbolje se moe sagledati posmatranjem postupaka preteno vezanih za privredu. Ovi postupci obuhvataju: 1) carine2) kvantitativna trgovinska ogranienja

3) spoljnotrgovinski monopol 4) zabrane izvoza i uvoza5) prodiranje na strano trite

6) nain plaanja 7) ekonomsku pomo 8) upravljanje tokovima kapitala.

21

Carine Carina je javna dabina koju drava naplauje u domaoj valuti od vlasnika robe prilikom njenog prelaska preko granice. One predstavljaju prvi i najznaajniji instrument spoljnotrgovinske politike. Njima drave nastoje da zatite sopstvenu nedovoljno razvijenu privredu (zatitne mjere), osiguraju budetski prihod (fiskalne mjere), ali i da reguliu odvijanje trgovine sa nekom drugom zemljom. One se mogu primjenjivati na izvoz (kada se nastoji sprijeiti pretjerani izvoz odreenog dobra s ciljem izbjegavanja nestaice u zemlji) i na uvoz. Kada se kae carina, obino se misli na carine na uvoz dobara. Poetkom dvadesetog vijeka, usljed uspjeha bilateralnih ugovora o liberalizaciji trgovine, drave su poele da zakljuuju takve ugovore i na plulateralnom nivou. Tako su nastale prve regionalne ekonomske integracije. One predstavljaju udruenja vie zemalja, sa ciljem liberalizacije meusobne trgovine ili regulisanje trgovine sa treim zemljama. U zavisnosti od mjera koje se koriste u liberalizaciji trgovine, razlikuje se nekoliko vrsta ovih integracija, i to: a) Sporazum o preferencijalnoj trgovini, sa tri i vie uesnika: ovaj plulateralni sporazum podrazumijeva snienje (internih) carina u trgovini izmeu zemalja potpisnica b) Parcijalna carinska unija: ova vrsta integracije podrazumijeva zajedniku carinsku tarifu prema treim zemljamac) Zona slobodne trgovine: potpuno ukidanje internih carina

d) Carinska unija: istovremeno ukidanje internih carina i zajednika carinska tarifa prema treim zemljama e) Zajedniko trite: ova integracija, pored carinske unije, podrazumijeva i slobodno kretanje faktora proizvodnje i zajedniku spoljnotrgovinsku politiku (primjer za ovu integraciju je nekadanja Evropska ekonomska zajednica)f) Parcijalna ekonomska unija: ova integracija je iri pojam od zajednikog trita i,

pored njega, podrazumijeva i harmonizaciju ekonomski politika (primjer ove integracije je bila Evropska unija (EU), prije nastupanja monetarne unije)g) Ekonomska unija: najvii nivo ekonomske integracije i podrazumijeva i monetarnu

uniju (zajedniku valutu i zajedniku monetarnu politiku). Evropska unija je od 01.01.1999. godine postala ekonomska unija. Evropska unija je jedina regionalna ekonomska integracija koja je prola sve oblike regionalnog ekonomskog integrisanja. Vii nivo integracije od ekonomske unije je samo politika unija koja podrazumijeva harmonizaciju politikog sistema, ali ona ne predstavlja vid regionalnog ekonomskog integrisanja. Iako su motivi za stvaranje ovih integracija isto ekonomske prirode, one imaju i politiki znaaj. Za prijem o odreenu regionalnu ekonomsku integraciju, zemljama kandidatima se namee niz uslova (Slovenija je morala da usvoji zakon koji dozvoljava strancima da stiu nekretnine na njenoj teritoriji, prije nego je postala lanica Evropske unije).

21

esto u odreenoj integraciji ekonomski, ali i politiki, dominira neka razvijena zemlja, na primjer: dominantna zemlja u Sjevernoamerikom sporazumu o slobodnoj trgovini (North American free trade agreement) su Sjedinjene Amerike Drave (SAD) za koje ova integracija predstavlja proireno nacionalno trite. Meksiko je za SAD izvor jeftine radne snage, dok je Kanada, sa visokim drutvenim proizvodom po glavi stanovnika, pogodno trite za realizaciju amerikih proizvoda. U Evropskoj uniji, dominantna drava je Njemaka, dok je Japan dominantna drava u pacifikom regionu. Stvaranje regionalnih integracija moe sprijeiti sukobe u regionu i djelovati diplomatski. Belgijski i britanski ekonomisti, Maurice Schiff i Alan Winters, prepoznaju tri situacije u kojima nastanak regionalnih integracija utie na smirivanje potencijalnih sukoba: 1) Prestanak unutranjih sukoba: primjer ovakvog djelovanja je povezivanje EU sa mediteranskim zemljama da bi se sprijeio rast fundamentalizma u Maroku i Tunisu2) Zatita zemalja lanica od tree strane: primjer nastanka ovakvih integracija je

Udruenje jugoistonih azijskih zemalja (Association of South-East Asian nations), jer su se drave lanice nastojale odbraniti od invazije Kine (pod uticajem SAD-a) ili nastanak Junoafrike konferencije za koordinaciju razvoja (Southern African development cooperation conference) preko koje su drave na jugu Afrike nastojale da se odbrane od pretenzija Junoafrike republike. Nekad je ugovorom o nastanku regionalne ekonomske integracije predvieno da se lanice meusobno pomau u sluaju napada od strane tree drave. 3) Spreavanje sukoba izmeu zemalja lanica integracije: primjer spreavanja sukoba izmeu zemalja formiranjem regionalne integracije je Evropska zajednica za ugalj i elik (European coal and steel community), prethodnica Evropske unije. Na taj nain se eljelo sprijeiti da sukob, poslije dva svjetska rata, ponovo izbije na tlu Evrope. Danas zemlje vie mogu zatiti svoje trgovinske interese spoljnopolitikim akcijama nego mjerama unutranje ekonomske politike, koje su zabranjene od strane Svjetske trgovinske organizacije (World trade organization). Ovdje se za primjer moe uzeti spor izmeu EU i SAD-a (koje su istupile u ime svih amerikih drava) oko uvoza banana u EU. Na uvoenje restrikcija na uvoz banana na trite EU, drave Amerike su odgovorile uvoenjem kontramjera koje su se odnosile na zabranu uvoza nekih proizvoda porijeklom iz EU. Meutim, do rjeenja spora je dolo tek po donoenju odluke tijela za rjeavanje sporova Svjetske trgovinske organizacije.

Kvantitativna ogranienja Kada je tranja za stranim robama veoma izraena, onda se ogranienje uvoza mnogo bolje postie primjenom kvantitativnih ogranienja: kontigenata i dozvola. Kontigent je odreena koliina (koliinski kontigent) ili vrijednost (vrijednosni kontigent) pojedine robe koja se smije izvoziti ili uvoziti za unaprijed utvreni vremenski period. Dozvola je dokument kojim nadleni dravni organ odobrava izvoz ili uvoz odreene kvote neke robe. Mnoge drave su koristile ove vrste spoljnotrgovinskih ogranienja, ali usljed opteprihvaenog stava da su ona na dugi rok tetna, i za zemlju koja ih uvodi, GATT (Opti sporazum o carinama i trgovini) je zabranio njihovu upotrebu. Sve zemlje su bile dune da sva kvantitativna ogranienja pretvore u carine i da samo carine koriste kao instrument spoljnotrgovinske politike. Svjetska trgovinska organizacija dozvoljava samo primjenu carina

21

i to do odreene visine, a u planu je potpuna liberalizacija trgovine (carine se rijetko kada potpuno ukidaju i minimalno iznose 1% od vrijednosti robe, jer se ta naknada koristi za carinsko evidentiranje). Zato su danas mnoge drave pribjegle koritenju drugih ogranienja koje nazivamo: tehnike barijere trgovini i administrativne barijere trgovini. Tu ubrajamo: tehnike propise i standarde izvozne dozvole carinsko vrednovanje robe kontrola prije isporuke pravila o porijeklu robe investicione mjere. Ako se eli onemoguiti uvoz robe iz odreene drave, moe se rei da ta roba ne ispunjava tehnike standarde drave u koju se uvozi. Jedan od najboljih primjera za to su standardi o bananama koje je usvojila EU. Zato se u EU i Svjetskoj trgovinskoj organizaciji radi i na eliminisanju ovih barijera trgovini kroz meunarodnu standardizaciju i unifikaciju carinskih propisa.

Spoljnotrgovinski monopol Pod spoljnotrgovinskim monopolom podrazumijeva se potpuna kontrola nad spoljnom trgovinom od strane jednog subjekta. Od nastanka Sovjetskog saveza, trgovina socijalistikih zemalja se karakterisala postojanjem potpunog dravnog monopola u spoljnoj trgovini. Drava je osnivala velika spoljnotrgovinska preduzea koja su se bavila prometom proizvoda iz njihove iskljuive nadlenosti. Tako je, na primjer, u bivem SSSR-u postojalo preduzee samo za izvoz drveta. Ova direktna veza izmeu drave i spoljne trgovine omoguila je da se jasnije sagleda uticaj spoljne politike na meunarodnu trgovinu. Nestankom socijalistikih zemalja, dravni monopol u spoljnoj trgovini je nastavio da egzistira u trgovini specifinim proizvodima, kao to je naoruanje, koje je veoma znaajno za nacionalnu bezbjednost jedne drave, ili duvan, koji je po svojoj prirodi monopolski proizvod u veini zemalja. Drava se, takoe, javlja kao spoljnotrgovinski partner pri nabavci stratekih proizvoda za dravne rezerve.

Zabrane izvoza i uvoza Osim posrednog uticaja na izvoz i uvoz, dravni organi svojom odlukom mogu direktno uticati na postupni prestanak trgovanja sa odreenom zemljom ili zemljama. Kada se zabranjuje izvoz u odreenu zemlju, onda govorimo o embargu. Ukoliko se zabranjuje uvoz u zemlju, onda tu pojavu nazivamo bojkot. U sluaju da je dravnom odlukom, odnosno odlukom neke meudravne organizacije, zabranjen i izvoz i uvoz onda se ta pojava naziva ekonomska blokada. Jedan vid ekonomske blokade je i carinski rat kada se formalno ne zabranjuje izvoz ili uvoz, ali se visokim cijenama on faktiki onemoguava.

21

Sankcije prema odreenoj zemlji se mogu donijeti, osim unilateralnim mjerama, i na plulateralnom nivou, od strane raznih regionalnih regionalnih grupacija, kao i na meunarodnom nivou, odnosno od strane meunarodnih organizacija. Za uvoenje sankcija kojima se utie na ekonomiju odreene drave ovlatene su Ujedinjene nacije (UN). I Svjetska trgovinska organizacija, u okviru svojih nadlenosti, moe nametati sankcije svojim lanicama, vezane za trgovinu, u sluaju nepotivanja odreenih pravila koje je ova organizacija usvojila. Mnoga istraivanja koja se bave ekonomskim sankcijama su dola do zakljuka da sankcije koje su uvedene u vremenskom periodu od 1914. 1990. godine, u veini sluajeva nisu uspjele da ostvare cilj zbog koga su uvedene, a to je promjena politike drave kojoj su sankcije uvedene. U tom periodu, razne drave su uvele sankcije u 116 sluajeva, i od tog broja u 66% sluajeva sankcije su bile neuspjene, dok su u ostalim sluajevima samo djelimino bile uspjene. Sankcije su posebno bile neuspjene u periodu 1973. 1984. godine, kada je zabiljeeno samo 12 uspjenih sluajeva, a 35 neuspjelih sluajeva koritenja ekonomskih sankcija. Jasno je da su ekonomske sankcije u dananje vrijeme prvenstveno instrument spoljne politike, a ne sredstvo trgovinske politike. Sankcije, donekle, pogaaju i drave koje su ih donijele budui da se time smanjuje trite za njihove proizvode.

Prodor na strano trite Neke drave tee da postignu svoje spoljnopolitike ciljeve veim ekonomskim prisustvom na tritu odreene drave. Drava moe direktno, putem dravnih preduzea, ili indirektno, davanjem izvoznih subvencija, da utie na trite druge drave. Subvencije u spoljnoj trgovini su svi oblici finansijske pomoi koje prua drava kako bi se unaprijedila razmjena. Meutim, pravila Svjetske trgovinske organizacije ograniavaju mogunost primjene izvoznih subvencija. Jedan od najee koritenih metoda prodora na trite druge drave je damping. Damping podrazumijeva izvoz po cijenama niim od onih koje su u isto vrijeme i u istim okolnostima traene od kupaca na unutranjem tritu. Zbog poremeaja koje damping izaziva, mnoge drave koje su njime pogoene uvode takozvane antidampinke mjere. One se sastoje u porastu carinskih stopa za dampinke proizvode pa ak i zabranom uvoza takvih proizvoda. Meutim, esto je odreivanje da li je neki izvoz damping ili ne predmet slobodnog tumaenja pa su pogoeni i neki konkurentniji proizvodi koji nisu sredstvo dampinke trgovine. Nekad se antidampinke procedure koriste i kao sredstvo politikog pritiska. Obzirom da su izvozne subvencije zabranjene kao sredstvo unapreenja izvoza, mnoge drave sada pribjegavaju izvoznoj promociji. Izvozna promocija podrazumijeva razne neposredne mjere koje se preduzimaju radi poveanja izvoza. Te mjere podrazumijevaju davanje podataka o izvoznicima i posredovanje u zakljuivanju spoljnotrgovinskih poslova, ali i kreditiranje spoljnotrgovinskih poslova. Kreditiranjem izvoza se bave specijalizovane finansijske institucije i ono podrazumijeva davanje zajmova uvoznicima i plaanje izvoznicima, s tim da se sredstva vraaju instituciji po zavretku spoljnotrgovinskog posla. Radi unapreenja izvoza, mnoge drave osnivaju trgovinske slube pri svojim ambasadama sa ekonomskim ataeima kao efovima pomenutih slubi. U ambasadama SAD-a irom svijeta djeluju ekonomski slubenici koji su, po pravilima slube, duni da analiziraju i

21

izvjetavaju o makroekonomskim trendovima i trgovinskoj politici u odreenoj zemlji i njenom uticaju na trgovinske interese SAD-a, kao i da predstavljaju ekonomske interese SAD-a, organizuju i uestvuju u trgovinskim i ekonomskim pregovorima.

Nain plaanja Svaki spoljnotrgovinski posao se sastoji iz dva toka robnog i novanog. Novani tok spoljnotrgovinskog posla podrazumijeva obavljanje spoljnotrgovinskih plaanja. Ta plaanja predstavljaju dio meunarodnog platnog prometa u kome se, kao posrednici, javljaju banke. U veini zemalja, unutranji platni promet se obavlja preko banaka, tako da meunarodni platni promet predstavlja produenje unutranjeg platnog prometa. Meutim, plaanje u inostranstvu podrazumijeva transfer novca na drugo pravno podruje, gdje vae drugaiji propisi. Da bi platni promet mogao da se obavlja izmeu dvije drave neophodno je da one imaju potpisan ugovor o platnom prometu. esto je prekid platnog prometa sa odreenom zemljom, raskidom ugovora o platnom prometu, politiki motivisan i svojevrsna mjera pritiska. Time se nastoji onemoguiti trgovanje sa tom zemljom kao i slobodan transfer privatnog kapitala. Do prvog svjetskog rata, kao meunarodno sredstvo plaanja koriteno je zlato i ono je predstavljalo osnovu za obraun u svim valutama. Sa ukidanjem zlatnog standarda javila se potreba za novim meunarodnim sredstvom plaanja. Radi olakavanja meunarodnih plaanja, 1944. godine je osnovan Meunarodni monetarni fond (International monetary fund IMF). Pod njegovim okriljem je stvoreno sredstvo svjetske likvidnosti specijalna prava vuenja (special drawing rights SDR). Ova sredstva nisu bila novac ve su koritena za obraun u okvirima Fonda dok su se meunarodna plaanja vrila konvertibilnim valutama, najprije amerikim dolarom, a poslije i drugim valutama koje su postajale konvertibilne. Klirinki nain plaanja je nastao jo tridesetih godina prolog vijeka u Austriji. Ovaj sistem plaanja podrazumijeva razmjenu robe za robu prema klirinkim listama i obraun putem klirinkog rauna u centralnoj banci. Razmjena mora biti ujednaena, ali ako se viak ipak pojavi, on se pretvara u manipulativni kredit koji se gasi novim isporukama robe. Ovaj sistem je posebno bio u upotrebi u vrijeme postojanja socijalistikog bloka, a danas se slabije koristi osim u sluaju nedostatka konvertibilnih sredstava, ali tada mora biti potpisan poseban bilateralni sporazum o klirinkom plaanju. I pored nekih negativnih efekata na trgovinu, kliring predstavlja jako spoljnopolitiko sredstvo, jer se time pomae drugoj zemlji da nabavi proizvode koje ne bi mogla da kupi zbog nedostatka konvertibilnih sredstava. Danas se klirinki nain plaanja esto zamjenjuje barter aranmanom. Barter aranman podrazumijeva klasini nain trampe, jer se roba razmjenjuje za robu, direktno, bez posredstva novca.

Ekonomska pomo Ekonomska pomo su finansijska sredstva koja jedna zemlja ili drave bespovratno odobravaju drugoj zemlji ili zemljama. Ona ima i humanitarne ciljeve, ali je esto i politiki motivisana. U sluajevima kada se zemljama prua pomo u robi, ona se tretira ili kao finansijska pomo, jer se prethodno odreuje budet pomoi, ili kao humanitarna pomo. Putem ekonomske pomoi, mnoge drave pruaju podrku nacionalnim pokretima koji su u njihovom politikom interesu. To je dobar nain da zemlja koja daje pomo ostvari neke ciljeve bez direktnog ukljuivanja u problem.

21

Pomo koju vlada jedne drave odobrava drugoj zemlji, bez obzira da li je odobrava direktno ili preko meunarodnih organizacija naziva se zvanina pomo. Postoji nekoliko tipova zvanine pomoi: tehnika pomo, razvojna pomo, vojna pomo i pomo u katastrofama. Zvanina pomo za razvoj podrazumijeva zvanino kretanje kapitala sa minimumom od 25% bespovratne pomoi. Ova vrsta pomoi je inicirana od zemalja u razvoju u okviru projekta Novog meunarodnog ekonomskog poretka od prije par decenija kada su drave u razvoju oekivale godinju pomo od razvijenih zemalja u iznosu od 0.7% njihovog BDP-a. Specifian vid ekonomske pomoi, sa najvie efekata na ekonomiju donatora i najveim uticajem spoljne politike, je takozvana vezana pomo. Ona podrazumijeva da se za odobrenu pomo roba moe nabavljati samo u zemlji donatoru. Ovaj vid pomoi najvie primjenjuje Francuska, prilikom odobravanja pomoi zemljama Sjeverne Afrike. I Svjetska banka zahtijeva da se krediti odobreni pod povoljnijim uslovima realizuju iskljuivo u zemljama lanicama svjetske banke. Tokovi kapitala Kao spoljnopolitiko sredstvo, mnoge drave koriste uticaj na tokove kapitala koji potie sa njihove teritorije. Kada je tije o kapitalu iz zvaninih, dravnih, izvora uticaj na njegovo kretanje je neposredan, jer drava donosi odluku o njegovom kretanju. Na kretanje privatnog kapitala, drave mogu samo posredno uticati. Ovaj kapital se kree samo na osnovu ekonomske motivacije, za to veim profitima. Na njega drava utie tako to, raznim mjerama, potencijalne investicione alternative ini manje atraktivnim. To se postie uskraivanjem investicionih garancija za ulaganje u odreenu zemlju. U SAD-u takvu odluku donosi Federalna agencija za osiguranje investicija. Isto tako, mogue je da jedna zemlja povea poresku stopu na ulaganja u odreenu zemlju ime se destimuliu ulaganja u tu zemlju. Ova mjera danas nije posebno vana, jer se veliki dio kapitala plasira preko eurotrita koje nije u iskljuivoj nadlenosti nijedne drave. Za finansijske odnose i tokove kapitala izmeu dvije drave, posebno su vani sporazumi o izbjegavanju dvostrukog oporezivanja i zatiti investicija. Njima se podstie razmjena kapitala izmeu zemalja ugovornica. Kao mjera pritiska na odreenu zemlju ovi ugovori se mogu raskinuti ime se oteava ulaganje kapitala u odreenu zemlju. Razvijene zemlje sve vie koriste situaciju da svoje spoljnopolitike ciljeve ostvaruju tako to zemljama u kojima ele ostvariti uticaj odobravaju povoljne kredite. Kada se spoljni dug akumulira do granica kada drava nije sposobna da ga servisira (u sluaju da vrijednost duga pree 30% od drutvenog proizvoda zemlje) onda se zemlji duniku nameu razni politiki preduslovi kako bi dobila reprogram duga. Jedan od najboljih primjera je kada je Venecuela pala u duniko ropstvo u odnosu na SAD pa je morala u meunarodnim odnosima da se ponaa shodno eljama SAD-a. Na taj su nain SAD obezbijedile siguran priliv venecuelanske nafte svake godine na raun otplate kamata, dok su svoje rezerve nafte tedjele.

Model spoljnotrgovinske politike Evropske unije Pravne osnove zajednike spoljnotrgovinske politike EU, tada Evropske ekonomske zajednice (EEZ), postavljene su jo Sporazumom o osnivanju Evropske ekonomske zajednice koji je potpisan 1957. godine. U posebnom, devetom, poglavlju ovog sporazuma, naslovljenom Zajednika trgovinska politika, koji obuhvata lanove od 131. 134., data su

21

osnovna pravila koja reguliu ovu oblast. Centralni je lan 133. Sporazuma koji propisuje da se zajednika spoljnotrgovinska politika, izmeu ostalog, zasniva na jedinstvenim naelima, prije svega u pogledu izmjena carina, zakljuivanja carinskih i trgovinskih sporazuma, izjednaavanja mjera liberalizacije, politike izvoza kao i mjera trgovinske zatite, kao to su one koje treba donijeti u sluaju dampinga i subvencija. U ovom lanu odreene su i osnovne nadlenosti pojedinih organa Unije u voenju spoljnotrgovinske politike EU. Osnovu za voenje spoljnotrgovinske politike predstavljaju odgovarajui pravni akti, uglavnom direktive, koje usvoja Savjet ministara (Council of ministers). Ove direktive su pravni okvir za postupanje Komisije koja predlae, i po odobrenju Savjeta izvrava spoljnotrgovinsku politiku EU. Na osnovu direktiva Savjeta, Komisija EU moe donositi pravna akta koja razrauju odluke sadrane u direktivama Savjeta ministara. Sva ta akta predstavljaju pravni izvor za voenje zajednike spoljnotrgovinske politike, i moraju biti u skladu sa direktivama Savjeta ministara. U okviru smjernica Savjeta ministara, Komisija vodi pregovore sa treim dravama (nelanicama Unije), ili regionalnim grupacijama, o zakljuenju bilateralnih ugovora kojima se pravno reguliu trgovinski odnosi izmeu EU i te tree zemlje, odnosno regionalne grupacije. I ovi ugovori o trgovini izmeu EU i tree zemlje, odnosno regionalne grupacije, predstavljaju izvor prava u oblasti zajednike spoljnotrgovinske politike EU, kada ih usvoji Savjet ministara EU i ratifikuje druga strana ugovornica. I odluke Evropskog suda pravde (European court of justice - ECJ) mogu biti izvor prava za utvrivanje i voenje zajednike spoljnotrgovinske politike EU. Primjer je presuda ovog suda iz 1971. godine kada su se drave lanice sporile sa Komisijom oko nadlenosti za zakljuivanje trgovinskih ugovora i kada je sud odluio da Komisija posjeduje implicitna ovlatenja za zakljuenje sporazuma. Postoje i neki pravni akti koji nemaju obavezujuu snagu u odreivanju i voenju zajednike spoljnotrgovinske politike, kao to su miljenja Evropskog parlamenta, ali su znaajni za tumaenje propisa i popunjavanje eventualnih pravnih praznina. Ugovorom iz Nice, potpisanim 26. februara 2001. godine, izmijenjen je lan 133 Sporazuma o osnivanju EEZ-a, tako da je nadlenost zajednike trgovinske politike proirena i na trgovinu uslugama, proizvodima intelektualne svojine i investicije. O ovim pitanjima e se odluke donositi u Savjetu, kvalifikovanom veinom, osim ako Ugovori EU izriito ne zahtijevaju jednoglasnost u pojedinim pitanjima. Instrumenti spoljnotrgovinske politike Evropske unije Glavni instrument spoljnotrgovinske politike svake drave ili regionalne integracije, pa i EU, jesu carine. Evropska unija, tada EEZ, osnovana je 1958. godine kao carinska unija. To je znailo da se osim ukidanja carina u meusobnoj trgovini drava lanica EEZ mora usvojiti zajednika carinska tarifa koja vai u trgovini sa zemljama nelanicama Unije, koja je podrazumijevala opseno usklaivanje trgovinskih interesa svih drava lanica. Carine na uvoz proizvoda u EU su se krajem dvadesetog vijeka, prema podacima Svjetske banke, kretale oko 3%, s tim to su carine na uvoz poljoprivrednih proizvoda u Uniju bile vee i iznosile su oko 8% dok su carine na uvoz industrijskih proizvoda bile znatno nie. Meutim, podaci o carinama koje daje Svjetska trgovinska organizacija govore o primjeni znatno viih carinskih stopa. Prosta srednja carina je prema ovim podacima iznosila 6,4% u 2002. godini i bila je nia u odnosu na 1999. godinu, kada je iznosila 6,9%. Ovaj pokazatelj je za poljoprivredne proizvode iznosio 16,1% u 2002. godini i manji je u odnosu na 17,3%

21

koliko je iznosio 1999. godine. Za industrijske proizvode prosta srednja carina 2002. godine iznosila je 4,1%. Na znatno smanjenje carina koje je EU propisala uticali su rezultati pregovora u rundama GATT-a. Zbog znaajnog smanjenja carina ovaj instrument spoljnotrgovinske politike gubi na znaaju, a necarinske barijere postaju dominantan instrument zatite od inostrane konkurencije. Tradicionalne necarinske barijere, u koje ubrajamo kvantitativna ogranienja, sporazume o dobrovoljnom ogranienju izvoza, prelevmane, antidamping mjere, subvencije, kompenzatorne mjere, javne nabavke i mjere obaveznog domaeg sadraja, predstavljaju najznaajniji segment necarinskih barijera kojima se slui EU. U strukturi ovih barijera jo uvijek dominiraju kvantitativne restrikcije, mada i cjenovne mjere predstavljaju znaajnu barijeru trgovini. Ono to ohrabruje je injenica da je primjena tradicionalnih necarinskih barijera znaajno smanjena 1996. godine u odnosu na posmatranu 1988. godinu, to se posebno manifestuje kod cjenovnih mjera koje su skoro potpuno naputene. Primjena kvota, kao najznaajnijih kvantitativnih ogranienja, je naroito evidentna u sektorima tekstila i poljoprivrede u trgovini EU sa zemljama u razvoju. Za svaku zemlju u razvoju, odgovarajuim direktivama, propisuju se odgovarajue kvote na uvoz proizvoda na trite EU. EU primjenjuje i sporazume o dobrovoljnom ogranienju koji se zakljuuju radi regulisanja trgovine EU sa razvijenim drava i njima se regulie trgovina u sektoru automobila, elika ili tekstila. Najpoznatiji sporazum je onaj koji je EU zakljuila sa Japanom 1992. godine, a koji regulie trgovinu automobilima. Prelevmani (varijabilne naplate) su postale sinonim za zajedniku poljoprivrednu politiku EU koja je uvedena lanom 38 Ugovora o osnivanju EEZ iz 1957. godine na insistiranje Francuske. Prelevmani omoguavaju ouvanje cijena poljoprivrednih proizvoda na tritu EU koje su bile znatno vie od cijena tih proizvoda na svjetskom tritu tako to se za svaki poljoprivredni proizvod koji se uvozi u uniju odreuje varijabilna carina kojom se uvozna cijena izjednaava sa prodajnom cijenom koja vai za tu robu na tritu EU. Antidamping mere predstavljaju instrument zajednike spoljnotrgovinske politike koji se najee koristi u EU. Ovim mjerama se tite preduzea porijeklom iz EU od dampinga inostranih firmi. Na zahtjev nekog preduzea iz EU, organi Unije pokreu antidampinku istragu kako bi se utvrdilo da li postoji damping, i ako postoji kolike tete proizrokuje. Ova istraga je u skladu sa propisima Svjetske trgovinske organizacije i osim toga propisi Unije predviaju i test interesa Unije (Community interest test) koji podrazumijeva da se antidampinke mjere ne mogu preduzeti ako su u suprotnosti sa interesima Unije, to znai da se moraju uzimajuti u obzir svi ekonomski faktori. Predviena je i mogunost primjene pravila nie carine (leser duty rule) koje podrazumijeva da organi EU mogu primijeniti antidampinku carinu koja je nia od dampinke mare. Jedna od mjera zajednike poljoprivredne politike bile se i proizvodne subvencije kojima su organi Unije premirali poljoprivrednu proizvodnju u Uniji. Najvei korisnik ovih premija, koje su se isplaivale iz budeta unije bili su poljoprivredni proizvoai u Francuskoj. Subvencije su finansijske donacije koje se upuuju preduzeima koja proizvode odreenu vrstu robe i kojima se na taj nain vjetaki pospjeuje konkurentska pozicija. Od subvencionisanih proizvoda drugih drava EU se brani primjenom kompenzatornih mjera, koje se u Uniji nazivaju antisubvencijske mjere (anti-subsidy measures). Pravila EU u ovoj oblasti su vie puta mijenjana, a trenutno su na snazi propisi donseni 1998. godine. Procedura i primjena je slina proceduri i primjeni antidampinkih mjera.

21

EU ima i neke specifine instrumente spoljnotrgovinske politike. Jedan od takvih su i propisi koji se bave regulisanjem trgovinskih barijera koje su evropskim preduzeima nametnute na treim tritima. Regulativa o trgovinskim barijerama (Trade barriers regulation - TBR), koja je uvedena od 01.01.1995. godine, se primjenjuje kao retorzivna mjera kada se utvrdi da neka trea zemlja ne primjenjuje meunarodna trgovinska pravila. Ova regulativa je zamijenila Nove instrumente trgovinske politike (New commercial policy instruments - NCPI) kako bi se uzeli u obzir rezultati pregovora Urugvajske runde GATT-a. U oblasti tehnikih barijera trgovini, EU je lanica Svjetske trgovinske organizacije koja je uvela najvie novih standarda u periodu od osnivanja organizacije, 1995. godine, pa do 2000. godine ak 1300. Ovi standardi i tehniki propisi predstavljaju znaajne necarinske barijere trgovini. Zbog toga se oni nastoje eliminisati primjenom Sporazuma o tehnikim barijerama trgovini pod okriljem Svjetske trgovinske organizacije. Kada su carine kao instrumenti spoljnotrgovinske politike izgubile na znaaju zbog znatnog snienja u okviru rundi pregovora GATT-a, a tradicionalne necarinske barijere i tehnike barijere trgovini regulisane pravilima Svjetske trgovinske organizacije, kao znaajne prepreke trgovini pojavile su se administrativne barijere trgovini. One predstavljaju sve prepreke koje potiu od primjene administrativnih propisa i procedura i koje imaju znaajnog negativnog uticaja na obavljanje spoljne trgovine. Evropska unija nastoji da u saradnji sa treim dravama i drugim regionalnim ekonomskim integracijama eliminie administrativne barijere u meusobnoj trgovini. U oblasti regulisanja administrativnih barijera trgovini najznaajniji su Sporazumi o saradnji carina i meusobnoj pomoi (Customs cooperation and mutual assistance agreements), koje je EU zakljuila sa Kanadom, Republikom Korejom i SAD. Takoe, u Sporazumima o pridruivanju EU koje je veina drava Istone i Centralne Evrope zakljuila sa EU predvieno je usklaivanje carinskih procedura u ovim zemljama sa pravilima EU. Sline odredbe sadrane su i u sporazumima o trgoviskoj saradnji koje je EU zakljuila sa Rusijom, Marokom, Tunisom, Izraelom i Turskom. Bilateralni trgovinski odnosi Evropske unije Ako razmatramo bilateralne trgovinske odnose koje je EU uspostavlja sa raznim zemljama u svijetu moramo konstatovati da su SAD najznaajniji spoljnotrgovinski partner EU. U cilju unapreenja ekonomskih odnosa izmeu EU i SAD, na sastanku na vrhu lidera EU i SAD, koji je odran u decembru 1995. godine u Madridu, iznesena je inicijativa za formiranje transatlantskog trita (Transatlantic marketplace) koje bi omoguilo dinamiziranje trgovine na relaciji EU-SAD. Inicijativa za formiranje Transatlantskog trita predvia znaajno smanjenje carina, ukljuujui i sniavanje carina na proizvode informacione tehnologije, i pregovore o harmonizaciji tehnikih standarda. Ovu inicijativu podrava interesna grupa poslovnih ljudi iz SAD i iz EU poznatija kao Transatlantski poslovni dijalog. Multilateralna spoljnotrgovinska politika Evropske unije Primjena jedinstvene spoljne i bezbjednosne politike EU podrazumijeva da zemlje lanice EU istupaju jedinstveno u meunarodnim odnosima. U okviru EU, sve zemlje lanice usaglaavaju svoje interese i istupaju sa jedinstvenim stavom pred meunarodnom zajednicom. Sve drave EU su lanice najznaajnijih meunarodnih ekonomskih organizacija - Meunarodnog monetarnog fonda, Grupe svetske banke i njenih afilijacija, Svjetske

21

trgovinske organizacije i Konferencije UN o trgovini i razvoju. Budui da su evropske drave u svjetskim okvirima srednje i male zemlje, njihov uticaj nije bio toliko znaajan kao uticaj SAD-a i drugih veih zemalja. Meutim, zbog zajednikog istupanja i jedinstvenog stava EU u meunarodnim odnosima njihov znaaj je porastao tako da je EU znaajan inilac u kreiranju globalne ekonomske politike. Model spoljnotrgovinske politike Sjedinjenih Amerikih Drava Spoljnotrgovinska politika Sjedinjenih Amerikih Drava, kao dio spoljne politike SAD-a, predstavlja strategiju ove drave u meunarodnim ekonomskim odnosima sa ostatkom svijeta. To je nain da se politiki usmjeri, za dobrobit cijelog drutva u SAD, ekonomska razmjena sa inostranstvom koja je motivisana privatnim profitnim interesima. esto se nastoji spoljnotrgovinskom politikom poboljati poloaj amerikih privrednih subjekata u svjetskoj privredi, ali i sama trgovina nekad moe sluiti za ostvarenje politikih ciljeva. Spoljnotrgovinska politika SAD-a je izuzetno vana, jer se radi o politikom usmjeravanju trgovine drave koja je najvei svjetski izvoznik i uvoznik. Sistem trgovine SAD je jedan on najkompleksnijih u svijetu. Prilikom prouavanja, ovaj sistem se moe posmatrati sa razliitih stanovita. U pogledu na odnose koji se uspostavljaju u sistemu govorimo o odnosima u okviru drave i odnosima koji se uspostavljaju sa inostranstvom. Kada govorimo o odnosima u okviru drave, tzv. unilateralni nivo posmatranja, mislimo na odnose izmeu razliitih nacionalnih trgovinskih institucija koji se odvijaju po nacionalnim trgovinskim zakonima. Veze koje se povodom trgovinske politike uspostavljaju sa inostranstvom mogu biti: bilateralne, trgovinski odnosi sa drugom dravom; regionalne, trgovinski odnosi sa vie drava u odreenom regionu; multilateralne, kada govorimo o saradnji sa veinom drava u svijetu, na globalnom nivou, najee pod okriljem meunarodnih ekonomskih organizacija. Institucionalni mehanizam amerike spoljnotrgovinske politike Pravnu osnovu mehanizma kreiranja spoljnotrgovinske politike SAD ini Zakon o ekspanziji trgovine iz 1962. godine. Ovim zakonom je predvieno da je kreiranje spoljnotrgovinske politike SAD-a u nadlenosti predsjednika SAD, odnosno njegove administracije koja predstavlja vladu SAD-a. Za razliku od veine drava u svijetu, pogotovo evropskih drava, SAD nemaju ministra za spoljnu trgovinu, odnosno ekonomske odnose sa inostranstvom, to mehanizam kreiranja spoljnotrgovinske politike ini veoma komplikovanim. Mehanizam kreiranja spoljnotrgovinske politike SAD ima tri nivoa. Najnii nivo u ovoj hijerarhiji zauzima Komitet osoblja za spoljnotrgovinsku politiku sa pripadajuim potkomitetima. lanovi ovih tijela su vii slubenici. Oni uglavnom skupljaju informacije, rade analize i prate izvravanje spoljnotrgovinske politike. Na sledeem nivou, koji je iznad ovog prvog, nalazi se Grupa za reviziju spoljnotrgovinske politike u koju ulaze slubenici ranga potsekretara, odnosno zamjenika trgovinskog predstavnika. U ovoj grupi se analiziraju izvjetaji sa nieg nivoa i izrauju konkretni prijedlozi koji e biti izloeni na sastanku kabineta predsjednika SAD-a. Komitet osoblja za spoljnotrgovinsku politiku i grupa za reviziju spoljnotrgovinske politike organizaciono pripadaju Trgovinskom predstavniku SAD-a, organu koji je u sastavu kabineta predsjednika SAD-a. Na elu ovog organa je, kao to i naziv govori, trgovinski predstavnik SAD koji ima titulu ambasadora i predstavlja centralnu taku u kreiranju amerike spoljnotrgovinske politike. Ako trgovinski predstavnik ima jaku harizmu, on esto popuni prazninu zbog nepostojanja ministra trgovine, kao to je to bio sluaj sa Charlene Barshevsky u vrijeme Klintonove administracije. Trgovinski

21

predstavnik je punopravan lan kabineta predsjednika SAD-a, ali on ne donosi konanu odluku o spoljnotrgovinskoj politici SAD. Takva odluka se donosi na ekonomskim sastancima kabineta predsjednika koji nemaju neku zvaninu formu i razlikuju se od administracije do administracije. U okviru postojeeg mehanizma kreiranja spoljnotrgovinske politike SAD-a, razmatraju se platforme za bilateralne, regionalne i multilateralne trgovinske pregovore sa drugim dravama svijeta. Akcije za usvajanje odreenih trgovinskih inicijativa dolaze iz dva izvora: na osnovu zahtjeva amerikih privrednih subjekata upuenih vladi SAD, preko trgovinskog predstavnika SAD, u cilju preduzimanja akcija u korist odreenih grana amerike privrede; i, samostalnim djelovanjem vlade SAD, u sluaju nepostojanja odgovarajuih zahtjeva privrede, kada je odreena akcija u nacionalnom interesu SAD. Zakonsku osnovu usvajanja spoljnotrgovinske politike, osim Zakona o ekspanziji trgovine iz 1962. godine, ine i sledea zakonska rjeenja: Trgovinski zakon iz 1974. godine, Trgovinski zakon iz 1988. godine, Zakon o carinama iz 1930. i drugi dokumenti, kao to je Sporazum o tekstilu ili Opti sistem preferencijala. U institucionalnom sistemu spoljnotrgovinske politke postoje jo neki organi koji utiu na kreiranje odreenih dijelova spoljnotrgovinske politike. Jedan od njih je Komisija za meunarodnu trgovinu SAD koja je ustanovljena jo 1916. godine, pod nazivom Carinska komisija SAD od strane Kongresa SAD, da bi po Zakonu o trgovini iz 1974. godine dobila sadanji naziv. U ovoj Komisiji se prikupljaju svi statistiki podaci vezani za trgovinu i analiziraju. Funkcije ove komisije obuhvataju sledee aktivnosti: odreivanje da li su pojedine grane privrede SAD pogoene uvozom subvencionisane robe, usmjeravanje akcija u pitanjima nelojalne konkurencije, kao to su patenti, trgovaki znakovi i zloupotreba copyright-a, davanje preporuka predsjedniku SAD u pitanjima potpore granama privrede SAD koje su izloene poveanom uvozu, savjetovanje predsjednika o uvozu poljoprivrednih proizvoda koji su u suprotnosti sa programima pomoi amerikim izvoznicima poljoprivrednih proizvoda, izrada studija o trgovini i carinama i nadzor nad statistikom izvoza i uestvovanje u razvoju jedinstvenih podataka o izvozu, uvozu i domaoj proizvodnji i u ustanovljavanju harmonizovanog meunarodnog robnog koda. Najznaajnija aktivnost ovog organa, uz saradnju sa Meunarodnom trgovinskom administracijom ministarstva trgovine ostaje primjena antidamping i kompenzatorskih carinskih propisa. Instrumenti spoljnotrgovinske politike Sjedinjenih Amerikih Drava SAD su od osnivanja 1776. godine i tokom devetnaestog vijeka sprovodile protekcionistiku politiku kako bi omoguile razvoj svoje industrije. Kada su dostigle zavidan nivo konkurentnosti svoje privrede, SAD, zajedno sa Velikom Britanijom, poetkom dvadesetog vijeka, poinju da se zalau za slobodnu trgovinu. SAD su u tom periodu svoje carine snizile u proseku za 30%. Meutim, prvi svjetski rat i Velika ekonomska kriza 1929 - 1933. godine su vodile ka sve veem protekcionizmu u meunarodnim trgovinskim odnosima. Ali upravo su prvi svjetski rat, a kasnije i drugi svjetski rat, SAD uinile najmonijom privrednom silom svijeta budui da se ratne operacije nisu vodile na njenoj teritoriji, a njena cjelokupna industrija je bila potpuno angaovana u proizvodnji sredstava za ratne potrebe. Posljednjih decenija, SAD, kao jedna od najkonkurentnijih drava u svijetu, se zalau za slobodnu trgovini i vode veoma liberalnu carinsku politiku. Ekonomske sankcije koje utiu na zaustavljanje trgovine sa odreenim "nepodobnim" dravama su najea mjera koju SAD unilateralno koriste. U periodu od 1993-1996. Godine SAD su uvele unilateralne ekonomske sankcije za 33 drave ime su prekinuti trgovinski i

21

investicioni odnosi SAD-a sa ovim dravama. ak 2,3 milijarde ljudi ili 42% svjetske populacije je bilo pogoeno ovim sankcijama 1994. godine, dok je to znailo da je 19% svjetskog izvoza bilo izloeno sankcijama SAD. Bilateralni spoljnotrgovinski odnosi Sjedinjenih Amerikih Drava SAD su drava sa najveim izvozom i uvozom u svijetu. Najznaajniji trgovinski partneri SAD su Kanada i Meksiko, to je i normalno budui da su ove tri drave lanice NAFTA-e, regionalne ekonomske integracije u Severnoj Americi, i susjedi SAD-u. Druge znaajne trgovinske partnere SAD, sa liste deset najznaajnijih trgovinskih partnera SAD, moemo svrstati u dvije grupe: azijski trgovinski partneri SAD, u koje ubrajamo Japan, Tajvan, Junu Koreju, Singapur i Kinu; evropski trgovinski partneri SAD, kao to su Njemaka, Francuska, Velika Britanija i Holandija. SAD sa veinom najnaajnijih trgovinskih partnera imaju razvijene politike odnose koji se mogu okarakterisati kao savezniki. Kanada i Meksiko su pod snanim uticajem SAD kao dvije najblie zemlje u regionu. Kanada je zajedno sa Francuskom, Velikom Britanijom i Njemakom lanica NATO-a, a ove etiri drave su veoma znaajni trgovinski partneri SAD. Japan je najznaajniji politiki saveznik SAD u Aziji i Amerika ima znaajno vojno prisustvo u ovoj zemlji. Juna Koreja i Tajvan su dvije azijske drave koje su najzavisije od direktne amerike politike podrke i pomoi. Jedino politiki odnosi SAD sa Kinom ne prate dinamian rast privredne saradnje ove dvije drave. SAD ovu dravu percepiraju kao najveeg rivala za njihov uticaj u Aziji, ali sve vie i u cijelom svetu budui da Kina polako, ali sigurno postaje globalna sila. Regionalna spoljnotrgovinska politika Sjedinjenih Amerikih Drava Dugo su SAD svoje trgovinske odnose sa drugim dravama regulisale na bilateralnoj osnovi i smatrale da nema potrebe za regionalnom integracijom. Deklerativno SAD su se protivile ovoj vrsti integracije budui da je ona predstavljala krenje pravila GATT-a. Meutim, najvie zbog pritiska velikih amerikih kompanija, 1993. godine je zakljuen tripartitni sporazum izmeu SAD, Kanade i Meksika poznatiji kao Sjeverno ameriki sporazum o slobodnoj trgovini (North American free-trade agreement) ili skraeno NAFTA. Ovaj sporazum je stupio na snagu 1994. godine i predviao je znaajnu liberalizaciju trgovine u svim sektorima privrede. SAD potpuno dominiraju u ovoj integraciji. Za njih Meksiko predstavlja izvor jeftine radne snage, dok je Kanada zatieno trite za plasman amerikih proizvoda. Ova integracija je i poligon na kome su amerike kompanije zatiene od inostrane konkurencije i gdje, koritnjem efekata ekonomije obima, jaaju svoju meunarodnu konkurentnost. Mnogi smatraju da NAFTA ima i negativne efekte na ameriku privredu, kao to je pad nadnica u SAD, pojaana konkurencija za neke sektore iz Kanade i Meksika, ali se mora konstatovati da je ukupan efekat pozitivan. SAD su zainteresovane i za saradnju sa Azijom, a jedna od glavnih regionalnih inicijativa u tom podruiju, u kojoj uestvuju i SAD, je Azijskopacifiki ekonomski forum (Asia-Pacific economic cooperation - APEC). Ova organizacija je 1989. godine formirana kao neformalna grupa za dijalog sa ogranienim lanstvom, da bi danas prerasla u forum o liberalizaciji trgovine i investicija u regionu koju treba ostvariti do 2010. godine. Od 1993. godine osim sastanaka ministara organizuju se i sastanci efova drava odnosno vlada lanica APEC-a.

21

Multilateralna spoljnotrgovinska politika Sjedinjenih Amerikih Drava Multilateralna spoljnotrgovinska politika SAD podrazumijeva uee SAD u radu meunarodnih ekonomskih organizacija i realizovanje trgovinskih interesa SAD kroz ove organizacije. U meunarodne ekonomske organizacije, koje reguliu meunarodnu ekonomsku saradnju drava, ubrajamo: Meunarodni monetarni fond, Svjetsku banku i Svjetsku trgovinsku organizaciju. Prve dvije institucije, iako reguliu oblast meunarodnih finansija, osnovane su sa ciljem unapreenja meunarodne trgovine, koju regulie Svjetska trgovinska organizacija. SAD raspolau sa oko 17% od ukupnog broja glasova u Meunarodnoj banci za obnovu i razvoj i oko 15% glasova u Meunarodnom udruenju za razvoj. Ove institucije su afilijacije Svjetske banke. Slina situacija je i u Meunarodnom monetarnom fondu, gdje SAD kontroliu preko 17% od ukupnog broja glasova. Zbog toga SAD mogu da nameu uslove koje druge lanice moraju inkorporirati u svoje monetarne politike. Zato se u studiji Meunarodnog centra za monetarne i bankarske studije iz eneve zahtijeva vea autonomija i javnost u radu Meunarodnog monetarnog fonda, kako bi se oslobodio loeg uticaja pojedinih drava. Prema nekim miljenjima, prevashodni uticaj SAD na svjetske privredne tokove se ostvaruje posredstvom Svjetske trgovinske organizacije. Neka pravila ove organizacije pogoduju uticaju znaajnih lanova. U drugoj fazi procedure prijema drave koja je podnijela zahtjev za prijem u lanstvo, ona pregovara sa zainteresovanim lanicama o koncesijama koje mora osigurati prije ulaska u ovu organizaciju. Najee se ovi pregovori obavljaju sa SAD i Evropskom unijom. Put za prijem Kine u Svjetsku trgovinsku organizaciju je otvoren tek nakon potpisivanja trgovinskog sporazuma sa SAD.

21

ZAKLJUAK Meunarodna trgovina i spoljna politika jedne zemlje su dva usko povezana termina, odnosno radnje. Iako se na prvi pogled ini da trgovanje na meunarodnom nivou nema nekih dodirnih taaka sa politikim naelima i principima, to zapravo i nije tako. Kroz trgovanje na meunarodnom nivou dolazi do preplitanja velikog broja politikih i diplomatskih principa i procedura. Manje zemlje, ija privreda nije razvijena, ili je u vjenom razvoju, u zavisnom su poloaju od velikih, razvijenih zemalja. Velike zemlje diktiraju pravila, a jedan od njihovin instrumenata je upravo spoljnotrgovinska politika. Na globalnom nivou, dvije najvee trgovinske imperije su Sjedinjene Amerike Drave i Evropska unija. Upravo ove dvije velike sile imaju i najbolje modele spoljnotrgovinske politike. U sluaju da se neka zemlja odlui da bojkotuje pojedine proizvode ovih sila, dolazi do primjene raznih sredstava pa ak i do ratnih sukoba (bojkot amerikih proizvoda od strane pojedinih arapsih zemalja). Ipak, esto je interes za meusobnom trgovinom povod za prekid neprijateljstava izmeu dvije drave tako da je trgovina nekad vaniji faktor od same politike ili diplomatije. To je posebno znaajno za drave koje nemaju uspostavljene politike odnose, a odravaju kontakt putem meunarodne trgovine. Bitno je napomenuti da su neke robe moralnim i pravnim normama stavljene van prometa u meunarodnoj trgovini (robe koje naruavaju zdravlje ljudi, opijati i droge), ali to ne znai da se njima ne trguje. Obzirom da se radi o meunarodnoj trgovini koju drave ne mogu sankcionisati unutranjim propisima, veliki broj drava pokree razne spoljnopolitike akcije sa ciljem da onemogue ovakvo trgovanje.

21

LITERATURA: 1. Predrag Bjeli, Ekonomika meunarodnih odnosa, Beograd, Prometej, 2003. 2. David A. Baldwin, Economic statecraft, New Jersey, Princeton University press, 1985. 3. Paul R. Krugman and Maurice Obstfeld, International economics: Theory & policy, Boston, Pearson education, Inc., 2008.

21