S U M E D I N

MONETARNA I

FISKALNA POLITIKA EU

Poglavlje 1

1

S U M E D I N

ULOGA CB U UPRAVLJANJU MONETARNOM POLITIKOM

Monetarna politika se bavi proučavanjem i regulisanjem novčanog opticaja i u centar pažnje

stavlja oblike novca, kako primarni (efektivni) novac, tako i depozitni.

Centralna banka je finansijska institucija koja je odgovorna za sprovođenje monetarne politike i

za očuvanje stabilnosti domaćeg novca. CB je od države jedina ovlaštena institucija (ustanova)

koja emitira novčanice koje su „ultima linea“ oficijelni novac dotične zemlje.

CB predstavlja oslonac svim drugim finansijskim institucijama, a naročito komercijalnim

bankama.

Funkcije CB:

1. regulisanje novčane cirkulacije, tj. platnog prometa i njegove likvidnosti

2. regulisanje poslovanje kreditnog sistema, tj. drugih banaka

3. regulisanje međunarodnog platnog prometa (briga za međunarodnu vrijednost

domaćeg novca i likvidnost platnog bilansa) - reguliše međunarodnu likvidnost

zemlje.

Pored CB, odgovornost za finansijsku stabilnost u zemlji ima i ministarstvo finansija,

rukovodstvo, kontrola i revizija finansijskih preduzeća.

Instrumenti djelovanja monetarne politike:

- DISKONTNA POLITIKA (Diskontna stopa je kamatna stopa po kojoj CB prima na eskont od

poslovnih banaka robne mjenice, ili druge V.P. CB se naziva još i „lender of last resort“ ili

„posuđivač u posljednjoj prilici“ U praksi Evropske CB se diskontna politika ne koristi direktno,

nego se ona koristi u okviru tzv. ustaljenih kreditnih pogodnosti).

- POLITIKA REZERVI LIKVIDNOSTI (Rezerve likvidnosti su sredstva koja se drže u

likvidnoj formi. Dijele se na primarne – gotovina u blagajnama, sredstva položena kod CB,

potraživanja od ostalih banaka, gotovinska sredstva kao čekovi i sekundarne – mjenice i drugi

VP sa rokom dospijeća do 1 godine).

Obavezne rezerve se određuju kao stopa u odnosu na pojedine depozite u bankama s tim da ih se

mora položiti na račun kod CB, čime se ograničava kreditna ekspanzija, pa kada se ocjeni da je

2

S U M E D I Nona prevelika¸, podiže se stopa OR (inflacija) i stopa se smanjuje kada dodje do zaključka da

kreditnu aktivnost banaka treba podržati (recesija).

Glavna prednost korištenja ovog instrumenta je u tome što on utiče na sve banke podjednako i

ima snažan efekat na novčanu masu. Nedostatak: podizanje stope OR može prouzročiti probleme

likvidnosti za banke koje imaju nizak nivo rezervi. OR ne postoje za oročene depozite. U

ostaviranju politike OR likvidnosti, CB mora utvrditi slijedeće:

a) osnovicu za obračun OR

b) način određivanja visine OR

c) razdoblje obračuna obračunske osnovice

d) održavanje OR

e) udovoljavanje zahtjevu za OR

f) kazne za neispunjenje odredbi za obaveznom rezervom

- POLITIKA OTVORENOG TRŽIŠTA (Otvoreno tržište je tržište nova – kratkoročno

moguća veza i sa tržištem kapitala, koje je utemeljeno na impersonalnoj osnovi, umjesto na

neposrednom odnosu dvaju kontraktora – onog ko na osnovi VP pribavlja novčani kapital i onog

koji ulaže u te VP i tako plasira svoj novac. Jedno od najznačajnijih takvih tržišta je tržište

državnih VP na kojem država preko CB plasira svoje VP, kako bi na takav način osigurala

sredstva za npr. finansiranje manjka u svom proračunu prihoda i rashoda).

Open market operacije imaju svojih prednosti u odnosu na ostale instrumente monetarne politike:

- javljaju se na inicijativu CB, koja ima potpunu kontrolu njihovog volumena,

- fleksibilne su i precizne,

- mogu se brzo implementirati, one ne obuhvataju administrativna zakašnjenja.

Upravljanje monetarnom politikom na principima currency board-a

Currency board predstavlja „operativno pravilo za izdavanje domaće valute, prema kojem se

domaća valuta izdaje samo uz kupovinu konvertibilne devizne valute sa punim pokrićem u neto

stranoj aktivi. To znači da CB ne može davati kredit. Currency board se može posmatrati i kao

poseban monetarno-valutni režim, koji se zasniva na zakonom eksplicitno utvrđenim pravilima,

tako da CB nema pravo diskrecije, tj. pravo slobodnog odlučivanja. Prvi curreny board je uveden

u Mauricijusu, britanskoj koloniji u Indijskom oceanu.

Karakteristike currency board-a su:

3

S U M E D I N- depoziti komercijalnih banaka su konvertibilni u novčanice valutnog odbora po fiksnom

kursu

- currency board je jedini izdavač novčanica

- postoji puno pokriće u konvertibilnoj stranoj valuti

- niska stopa inflacije

- ograničena monetarna politika

- građani ne drže rezervnu valutu, niti koriste rezervnu valutu u domaćim transakcijama.

U praksi curreny board aranžmani odstupaju od idealnog modela, prethodno nazvanog

ortodoksnim currency boardom. Currency board u određenim okolnostima može kreditirati

komercijalne banke radi obezbjeđenja podrške njihovoj likvidnosti, ali ne u obimu većem od

održavanja propisane minimalne stope rezervne valute u odnosu na rezervni novac.

Osnovna pravila:

FIKSNI DEVIZNI KURS

Izbor i odluka o vezivanju domaće valute za neku od stranih valuta ili korpu valuta najvećih

trgovinskih partnera, treba da polazi od nekoliko osnovnih principa:

- stabilnosti i snage valute za koju se veže valuta currency board-a

- razvijenosti trgovinskih odnosa zemlje currency board-a sa zemljom rezervne valute

- korelacije ekonomskih ciklusa između ovih zemalja

- valute u kojoj je donominiran pretežan dio vanjskog duga zemlje prihvatanja rezervne

valute od domaće javnosti.

FIKSIRANJE DEVIZNOG KURSA (Fiksni kurs se određuje zakonom. Najprihvatljiviji je

nivo kursa onaj kurs koji polazi od tržišnog kursa i pri tome obezbjeđuje potpunu pokrivenost

specifičnih monetarnih obaveza raspoloživim deviznim rezervama).

POKRIĆE MONETARNE PASIVE (Rezervni novac čine emitovane novčanice i kovanice i

depoziti komercijalnih banaka. U rezervni novac su uključeni depoziti privatnog sektora – firmi i

pojedinaca, kao i depoziti rezidenata u stranoj valuti.

Neto strana aktiva iskazana u domaćoj valuti uključuje: neto oficijelne devizne rezerve i druge

aktive i obaveze monetarnih vlasti u stranim valutama, koje po definiciji ne ulaze u oficijelne

devizne rezerve. Neto domaća aktiva uključuje neto potraživanja od vlade, potraživanja od

komercijalnih banaka, uključujući sve direktne kredite dodijeljene bankama i potraživanja od

4

S U M E D I Nprivatnog sektora. U ortodoksnom currency boardu su emitovane novčanice i kovanice, dok u

modernim curreny board aranžmanima, pored novčanica i kovanica, to su i depoziti

komercijalnih banaka, depoziti vlade i drugi depoziti u domaćoj valuti).

U KOM OBLIKU DRŽATI REZERVNU VALUTU (Rezerve u currency boardu se mogu,

osim u novčanicama i kovanicama rezervne valute, držati i u depozitima i drugim novčanim

oblicima)

OBEZBJEĐENJE INICIJALNIH SREDSTAVA REZERVNE VALUTE (Mora se

obezbijediti odgovarajuća količina rezervne valute. Kredibilitet aranžmana bi bio ozbiljno

ugrožen nedostatkom novčanica rezervne valute).

Prednosti currency boarda

- Inflacija (stabilna i niska, prosječna godišnja inflacija pri currency boardu je 3,5% niža,

nego kod drugih aranžmana fiksnog kursa)

- Konvertibilnost

- Makroekonomska disciplina (vlada mora voditi politiku uravnoteženog budžeta, ako ne

može posuđivati u zemlji i inostranstvu, da bi finansirala eventualni deficit)

- Mehanizam prilagođavanja platnog bilansa

- Povjerenje u curreny board (povjerenje kod javnosti i finasijskih tržišta).

Nedostaci:

- Problem uvođenja curreny boarda (problem prikupljanja dovoljno rezervi čvrste valute

da se pokrije monetarna baza)

- Prelazak na fiksni kurs (opasnost da fiksni kurs ne dovede do precijenjenosti domaće

valute ukoliko se currency boad uvede u zemlju sa visokom stopom inflacije. Glavni

razlog usvajanja currency boarda je da se inflacija drži pod kontrolom)

- Problemi vezani za prilagođavanje platnog bilansa (povećanje troškova, kada kurs ne

može biti mijenjan, da bi se olakšalo prilagođavanje platnog bilansa, jer currency board

isključuje upotrebu kursa da se ispravi precijenjenost domaće valute. Otvorenim

ekonomijama je bolje da svoje kurseve vežu prema valutama njihovih glavnih trgovinskih

partnera, dok manje otvorene ekonomije mogu više dobiti ako dozvole određeni oblik

5

S U M E D I Nfleksibilnosti kursa. Zemlja koja ima trgoviske odnose sa puno zemalja, bez dominantnog

partnera, može svoju valutu vezati za korpu valuta glavnih partnera)

- Problemi vezani za krizne periode (problem se odnosi na nemogućnost currency boarda

da slijedi aktivnu monetarnu politiku).

Ko primjenjuje currency board

- zemlje koje izlaze iz perioda veoma visoke inflacije i monetarne nestabilnosti (Bugarska,

Estonija, djelomično Litvanija)

- zemlje koje izlaze iz haotičnih ekonomsko-monetarnih uslova, kao što su ratovi (BiH)

- zemlje koje žele brzu integraciju u spoljnotrgovinske i investicione tokove sa valutnim

područjem rezervne valute (Estonija, Litvanija, Bugarska i BiH)

- zemlje koje žele da brzo ostvare konvertibilnost svoje valute i pospiješe strane investicije –

priliv kapitala, posebno u vidu direktnih investicija – u domaću ekonomiju (sve zemlje)

- zemlje koje žele da napuste jednu i pristupe drugoj monetarno-finansijskoj integraciji putem

vezivanja u čvrstu rezervnu valutu (Estonija, Litvanija, BiH)

- zemlje koje žele uvođenjem currency boarda trajno eliminisati voluntarizam monetarne i

fiskalne politike i obezbijediti trajnu stabilnost cijena i deviznog kursa

- zemlje sa visokim stepenom eurizacije, u kojima je domaća valuta izgubila osnovne atribute

dominantne valute na teritoriji zemlje.

Hong Kong uveo currency board 1983.

Argentina – 1991.

Estonija - 1992.

Litvanija – 1994.

Bugarska i BiH – 1997.

6

S U M E D I NTEORIJA OPTIMALNOG VALUTNOG PODRUČJA

Valutno područje je područje gdje imamo fiksan devizni kurs, ili gdje imamo jedinstvenu

valutu. Na osnovu modernog koncepta „jedna zemlja, jedna valuta“, praktično imamo da bilo

koja zemlja može biti posmatrana kao valutno područje. Valutno područje odgovara optimalnom

valutnom području kada politička razmatranja za stvaranje države odgovaraju ekonomskim

razmatranjima optimalne valute. U optimalnom valutnom području blagostanje je

maksimizirano.

Upotreba pojmova „optimalno“ i „optimum“ su različita.

McKinnon piše da se optimalno odnosi na valutno područje gdje su realizovana tri cilja: puna

zaposlenost, stabilnost cijena i uravnotežen račun sa inostranstvom. Prva dva cilja se odnose

na unutrašnju ravnotežu, a treći na spoljnu ravnotežu. Kennen je ponudio sličnu definiciju: „Ako

režim deviznog kursa, fiksni ili fluktuirajući, može održati spoljnu ravnotežu bez uzrokovanja

nezaposlenosti (ili na drugoj strani, inflaciju nadnica induciranu na strani agreratne potražnje),

onda je takav režim optimalan“. Grubel objašnjava da se „optimalno“ upotrebljava da se opiše

„uniju između nekoliko regija ili zemalja, koja poboljšava blagostanje građana toga područja

iznad nivoa kojeg bi imali ako su izvan optimalnog valutnog područja“. Allen i Kenen pišu da

„optimalno“ u teoriji optimalnog valutnog područja znači minimizaiju troškova prilagođavanja

platnog bilansa.prema tome, optimalno valutno područje je tamo gdje sve članice očekuju

pozitivne koristi od učešća.

Teoretski - klasični doprinos teoriji optimalnog valutnog područja

Mundell i kriterij mobilnosti radne snage

Deprecijacija može ublažiti nezaposlenost kada je platni bilans u deficitu, a aprecijacija može

ublažiti inflaciju kada je platni bilans u suficitu.

Ako fluktuirajući devizni kurs ima više prednosti od fiksnog, Mundell pita, da li to znači da sve

valute u svijetu trebaju biti u sistemu fluktuirajućeg deviznog kursa? On tvrdi da imamo osnovne

razlike „između prilagođavanja unutar valutnog područja koje ima jedinstvenu valutu i valutnog

područja koje ima više od jedne valute“. On kaže da su optimalna valutna područja identična sa

ekonomskim regijama, kada su ekonomske regije definisane na osnovu kretanja radne snage

među regijama. On zaključuje da dvije zemlje ne čine optimalno valutno područje.

7

S U M E D I NSredišnje pitanje Mundellovog agrumenta: Fluktuirajući devizni kurs između dvije zemlje je u

prednosti u odnosu na fiksni devizni, osim ako zemlje ne formiraju optimalno valutno područje.

Ako je jedini cilj ekonomska stabilnost, veći broj valutnih područja sa fleksibilnim deviznim

kursom, to bolje. Da li svako mjesto sa imobilnom radnom snagom treba smatrati optimalnim

valutnim područjem, sa svojom vlastitom valutom? Odgovor je da, ako je stabilnost (niski

troškovi prilagođavanja asimetričnom šoku) jedini kriterij za ocjenu koliko je valuta korisna za

zemlju. Mundell piše:“ako je cilj interne stabilnosti nešto primarno, slijedi da s većim brojem

odvojenih valutnih područja u svijetu, zemlja uspiješnije ostvariti taj cilj“. On nudi još četiri

dodatna argumenta protiv velikog broja valutnih područja: pored transakcionih troškova, veliki

broj valutnih područja znači da će devizno tržište biti malo. Nadalje, u slučaju malih valutnih

područja, uvoz će vjerovatno igrati veliku ulogu u kuntekstu regionalne potrošnje. Ako je zemlja

ekonomska regija sa internim faktorom mobilnosti, i eksternim faktorom imobilnosti, argument

za fluktuirajući devizni kurs je validan. S druge strane, ako zemlje ne sliče na regije, fiksni

devizni kurs može biti isto dobar.

McKinnon i stepen otvorenosti ekonomje

McKinnon u svojoj analizi teorije optimalnog valurnog područja, razmatra otvorenost ekonomije

koju definiše kao odnos sektora proizvoda naspram sektora usluga, kao krucijalni kriterij za

optimalnost valutnog područja. Kao osnovni argument navodi da, što je veća otvorenost

ekonomije, to će biti veća tendencija za upravljanje fiksnim deviznim kursom. Dakle,

fluktuirajući devizni kurs daje više pogodnosti za više zatvorene ekonomije. Male otvorene

ekonomije mogu imati više koristi za priključivanje većim valutnim područjima.

McKinnon također otvara slučaj da bi u ekonomijama gdje je veće učešće proizvoda nasuprot

usluga, trebali biti više okrenuti instrumentima fiskalne i monetarne politike, nego instrumentima

politike deviznog kursa, za „liječenje“ neravnoteže platnog bilansa.

Kenen i stepen diverzifikacije proizvoda

Kenen naglašava da je diverzifikacija proizvoda također jedan od kriterija za optimalno valutno

područje. Naglašava da će veći stepen diverzifikacije proizvoda imati manje negativne

implikacije, inducirane promjenama u potražnji za izvozne proizvode. Kod zemalja sa većim

stepenom diverzifikacije proizvoda, značaj asimetričkih šokova je manji nego u zemljama sa

8

S U M E D I Nmanjim stepenom diverzifikacije. Fiksni devizni kurs je najpoželjniji za ekonomije sa visokim

stepenom diverzifikacije.

Kriterij orjentisan na politiku

Kriteriji koji igraju važnu ulogu u pitanjima monetarnih integracija su: sličnost stopa inflacije,

stepen integracije politika , stepen fleksibilnosti cijena i nadnica i varijabilnost realnog deviznog

kursa. Fleming je zabilježio opasnost za valutno područje sa režimom fiksnih deviznih kurseva iz

razloga što može primorati zemlju da prihvati viši nivo nezaposlenosti sa višom stopom inflacije,

uz pretpostavku kompromisa između inflacije i nezaposlenosti. Ako je potrebno prilagođavanje

realnih deviznog kurseva, onda nije bitrno da li će se potrebno prilagođavanje desiti putem cijena,

nadnica, ili deviznih kurseva.

Politička dosljednost odlukama iz domena deviznih kurseva

Kod primarnog optimalnog valutnog područja naglasak je stavljen više na političke dosljednosti

nego na pitanja ekonomskog kriterija. Ingam tvrdi da ekonomska razmatranja zauzimaju „zadnje

mjesto“ u izboru režima deviznog kursa, tako da on naglašava ulogu države i dosljednosti njene

vlade da podrži donesenu odluku o izboru načina aranžmana deviznog kursa u zemlji.

Aktuelni pogledi na teoriju optimalnog valutnog područja

Tavlas tvrdi da se teorija optimalnog valutnog područja znatno modificirala. Integracija u

monetarnu uniju obezbjeđuje važnu korist za potencijalnu zemlju-članicu. Jedan od pogleda na

teoriju optimalnog valutnog područja može biti i problem vezan za izbor odgovarajućeg,

optimalnog, režima deviznog kursa. Ovfdje treba naglasiti da se teorija optimalnog valutnog

područja, oslanja na izbor između čistog, plivajućeg i fiksnog deviznog kursa. Razlikujemo tri

pristupa o izboru optimalnog režima deviznog kursa:

1. Prvi pristup razmatra makroekonomski model i evaluira koji bi režim deviznog kursa

mogao ublažiti različite ekonomske poremećaje u zemlji, gdje bi zemlja koja je izložena,

vanjskim ekonomskim šokovima, trebala koristiti fluktuirajući devizni kurs u cilju zaštite

domaće ekonomije od nepoželjnih uticaja. Na drugoj strani, fiksni devizni kurs je koristan

režim kada se zemlja suočava sa internim nominalnim šokovima, dok se realni interni

šokovi na najbolji način ublažvaju režimom fluktuirajućeg deviznog kursa.

9

S U M E D I N2. Odnosi se na problem režima deviznog kursa u kontekstu planova stabilizacije. Pristup

razmatra zemlju sa visokom stopom inflacije koju želi stabilizirati sa minimalnim

troškovima prilagođavanja. U slučaju zatvorene ekonomije, nominalno sidro je ivo

ponude novca, ili u nekim slučajevima, nominalne nadnice. U slučaju otvorene ekonomije,

devizni kurs je, kao još jedno moguće nominalno sidro.

3. Razmatran je model ravnoteže zasnovan na mikroekonomskim osnovama. Helpman

zaključuje da metod izbora među različitim režimima deviznog kursa zavisi od datih

rigidnosti i nesavršenosti., kao što su na primjer, ugovori o nadnicama, nesavršeno tržište.

Bayoumi predstavlja model sa različitim proizvodima na regionalnoj osnovi, gdje su nadnice

nefleksibilne nadole. Svaka regija može izabrati da ima svoju vlastitu valutu, ili da se pridruži

monetarnoj uniji. On u svom modelu ne naglašava ulogu finansijske aktive, ili vladine politike,

ali je svaka regija u potpunosti specijalizirana u proizvodnji jednog određenog proizvoda.

Monetarna unija može podići blagostanje regija unutar unije, ali nedvosmisleno smanjuje

blagostanje regija izvan unije, zbog koristi koje sama unija donosi u obliku nižih transakcionih

troškova za poslovne i druge ekonomske subjekte.

Ricci predstavlja model optimalnog vaslutnog područja dvaju zemalja, uzimajući u razmatranje

monetarne i realne varijable. U njegovom modelu, neto koristi od učešća u monetarnoj uniji se

povećavaju, ako su uključene slijedeće varijable: korelacija realnih šokova između zemalja,

stepen prilagođavanja instrumenata fiskalne politike i politike rada, razlika između pristupa

inflaciji od strane domaćih monetarnih vlasti i monetarne vlasti unije, varijabilnost monetarnih

šokova na domaćem tržištu (koji se dijelom prenose i na druge zemlje članice monetarne unije),

kao i veličina smanjenja efikasnosti, koja se eliminiše koroz prihvatanje zajedničke valute. Svi

navedeni faktori imaju implikacije ka umanjenju koristi monetarne unije.

Pitanja endogene varijable

Frankel i Rose su iznijeli tvrdnju da je oblik međunarodne trgovine i korelacija međunarodnog

poslovnog ciklusa, endogena varijabla. Zemlje sa čvršćim trgovinskim vezama pokazuju

tendenciju pozitivne korelacije poslovnih ciklusa. Prema njihovom mišljenju, integracija u

monetarnu uniju znači da će zemlje brže ispuniti kriterije optimalnog valutnog područja. Corsetti

i Pesenti u kontekstu endogenih varijabli idu korak dalje. Koriste opšti model uspostavljanja

ravnoteže između dvije zemlje, teoretski model, stohastično prilagođavanje sa nesavršenom

10

S U M E D I Nkonkurencijom u proizvodnji, nominalne nefleksibilnosti na tržištu proizvoda. Pokazuje se,

naime, da jedinstvena monetarna politika može biti korisna sama po sebi. Goldberg tvrdi da

pitanja optimalnog valutnog područja ne bi trebala biti razmatrana kada tranzicijske zemlje

odlučuju o režimu deviznog kursa.

Fleksibilnost cijena i nadnica

Postoji široko rasprostranjeno mišljenje da je fleksibilnost cijena niska među evropskim

zemljama. Fleksibilnost cijena je ugrožena zbog razlika među zemljama članicama Evropske

monetarne unije i to je, prvenstvarno, uzrokovano sporom provedbom Programa jedinstvenog

tržišta, sporim otklanjanjem trgovinskih barijera i nastavka pomoći od strane države za pojedine

sektore. Niska stopa fleksibilnosti nadnica je također važan faktor, pored nedostatka fleksibilnosti

cijena. Pored značajnih napredaka u prethodnim godinama, realne nadnice su još uvijek prilično

nefleksibilne u većini evropskih zemalja, a također imamo spor proces prilagođavanja realnih

nadnica ekonomskim šokovima u kontinentalnoj Evropi.

Integracija tržišta rada

Kretanje radne snage može doprinijeti prilagođavanju u slučaju stalnih šokova i kada su realne

nadnice nefleksibilne na niže. Međutim, mobilnost radne snage je dva ili tri puta veća u SAD

nego u Evropi. Faktori koji doprinose niskom kretanju radne snage su: proces ekonomskog

„hvatanja ukorak“ sa razvijenim ekonomijama od strane manje razvijenih, kao i specifične

socijalne, kulturološke i administrativne determinante pored niske geografske mobilnosti u

Evropi.

Integracija faktora razvoja

Direktne strane investicije među zemljama članicama euro-zone postaju izuzetno relevantan

faktor analiza, te da pokazuju tendenciju rasta u proteklih pet godina gotovo u svim zemljama

članicama Evropske monetarne unije.

Integracija finansijskog tržišta

Nivo do koga su zemlje članice Evropske monetarne unje finansijski integrisane, se može

evaluirati iz različitih komplementarnih uglova, uključujući intenzitet finansijskih tokova među

zemljama članicama i na osnovu slučnosti finansijskih institucija i tržišta. Stepen finansijske

11

S U M E D I Nintegracje manji je među evropskim zemljam, nego kod SAD. Stepen integracije je dosta veći

unutar zemalja nego među zamljama članicama Evropske monetarne unije.

Stepen otvorenosti ekonomije

Stepen otvorenosti ekonomije, mjeren kao odnos zbira izvoza i uvoza proizvoda i usluga naspram

bruto domaćeg proizvoda, je prilično visok u svim zemljama članicama: sa prosjekom oko 40%

bruto domaćeg proizvoda.

Diverzifikacija u proizvodnji i potrošnji

Diverzifikacija u proizvodnji je visoka u gotovo svim zemljama članicama EU. Razlike u

proizvodnji su veće u EU nego unutar SAD, dok je stepen specijalizacije veći u SAD nego u

Evropi. Članice EU imaju veću vjerovatnoću da budu pogođene asimetričnim šokovima, jer su

još uvijek više homogene nego SAD.

Fiskalna integracija

Sa aspekta fiskalne integracije, jedno vrlo važno dostignuće je da sve zemlje prije integracije u

Evropsku monetarnu uniju moraju ispuniti fiskalne kriterije Ugovora iz Maastrichta i nakon toga

pridržavati se pravila iz Pakta stabilnosti i rasta.

Politička integracija

Snažna politička volja je zaista bila podrška procesu evropskih integracija. Razlike u političkim

preferencijama među zemljama Evropske unije i naročito zemljama Evropske monetarne unije su

smanjene, premda još postoje. Političku integraciju treba analizirati sa tri aspekta: funkcionalna

politička integracija, prenos suvereniteta sa različitih elemenata ekonomske politike i potreba za

koordinacijom politika.

Analiza paradigme: specijalizacija naspram „endogenost teorije optimalnog valutnog

područja“

Zemlje koje dijele visok nivo, bilo otvorenosti ili korelacije dohotka, ali po mogućnosti oboje, će

imati više koristi nego nedostataka u tome da imaju zajedničku valutu. Zajednička valuta otklanja

određene trgovinske barijere i podstiče ekonomiju omjera. Osnovna hipoteza glasi da, kako

12

S U M E D I Nzemlje postaju više integrisane (što znači da postaju otvorene jedna prema drugoj) one će se

također specijalizirati u proizvodnji onih proizvoda i usluga za koje imaju konkurentske

prednosti. Monetarna integracija smanjuje troškove trgovine pored eliminacije troškova vezanih

za kretanje deviznog kursa.

Prednosti teorije optimalnog valutnog područja

- POBOLJŠANJE MIKROEKONOMSKE EFIKASNOSTI

Pobolšanje mikroekonomske korisnosti proizilazi u principu iz povećane korisnosti novca.

Lkorist je veća što je šire područje u kojem jedinstvena valuta cirkuliše, što nazivamo „širenjem

eksterne mreže“.

- POVEĆANA MIKROEKONOMSKA STABILNOST (I RAST)

Povećana makroekonomska stabilnost rezultira poboljšanom stabilnosti cijena, jednostavnijem

pristupu širem i transparentnijem finansijskom tržištu.

- POZITIVNI VANJSKI EFEKTI

Odnose se na uštede transakcionih troškova, zbog šire međunarodne cirkulacije jedinstvene

valute.

Nedostaci su:

- PAD MIKROEKONOMSKE EFIKASNOSTI

Postoje troškovi zamjene različitih valuta za jedinstvenu valutu, koji uključuju administrativne,

pravne i ostale troškove, kao što su ugovori o re-dominiranju valute i prilagođavanje različitih

uređaja novoj valuti. Postoje i tzv. psihološki troškovi, koji rezultiraju učenjem prilagođavanja

potpuno novoj numeraciji valute

- SMANJENA MIKROEKONOMSKA STABILNOST

Članstvo u monetarnoj uniji sužava „meni“ instrumenata ekonomske politike, koji su direktno na

raspolaganju nacionalnim vladama. S obzirom da se odgovornost za upravljanje monetarno

politikom i politikom deviznog kursa prenosi na jedinstvenu CB, zemlja više ne može upravljati

realnim prilagođavanjima u slučaju asimetričnih šokova, te u slučaju nefleksibilnosti cijena i

nadnica na dole, na način da reaguje upravljanjem nezavisnom monetarnom politikom.

13

S U M E D I N- NEGATIVNI VANJSKI EFEKTI

Ukoliko jedna, ili više zemalja imaju visoke budžetske deficite, akumulirani neodrživi nivo

javnog duga, naposliejtku određene negativne eksternalije se mogu prenijeti na cijelo područje

monetarne unije.

Upravljanje monetarnom politikom do uspostavljanja Evropske monetarne unije

Ugovorom iz Rima, prema kojem se postavljaju temelji stvaranja današnje Evroppske unije,

dolazi do prvog oblika njenog institucionalnog i formalnog utemeljenja kao Evropske

ewkonomske zajednice. Prvih šest članica pristupaju zajedničkom tržištu za ugalj i čelik.

Ugovorom su poduzeti određeni koraci u cilju otklanjanja trgovinskih barijera, kao i određenih

elemenata koji su povezani sa makroekonomskom i monetarnom politikom. U cilju unaprijeđenja

saradnje između zemalja članica tadašnje Evropske ekonomske zajednice, formira se i Monetarni

komitet, konsultativog karaktera, sa ciljem da se prati monetarna i finansijska saradnja između

članica i Zajednice. Desetak godina kasnije u Samitu u Den Hagu, 1969. god. predstavnici šest

zamlja članica Evropske ekonomske zajednice su se složili sa idejom tadašnjeg njemačkog

kancelara Willy Brandta, u pogledu stvaranja nadnacionalnog entiteta, putem ekonomske

integracije i monetarne unije. Na kraju šezdesetih i početkom sedamdesetih godina prošlog

stoljeća, sistem iz Bretton Woodsa je doživio kolaps. Inflacija je polako puzala prema gore,

zahvaljujući, prije svega, troškovima finansiranja rata u Vijetnamu. U vremenu od 1968-1969.

revalvacija njemačke marke i devalvacija francuskog franka su prijetili stabilnosti drugih

ekonomskih valuta. Zbog krize monetarnih i ekonomskih odnosa 1971. god. , većina zemalja je

vezivala kurs svoje valute, za kurs neke druge valute, korpu valuta ili neke druge parametre.

Sistem dolarskog standarda je potkopao svoje temelje. Dolarska potraživanja su se nalazila izvan

kontrole monetarnih vlasti. Poslije prvog naftnog šoka, 1973. dolazi do inflacije i permanentne

nezaposlenosti. Došlo je do prelaska sa fiksnog na sistem fluktuirajućeg deviznog kursa. Na

monetarnom planu je, u okviru Evropske ekonomske zajednice, postignut Evropski monetarni

sporazum 27. decembra 1958. ovim sporazumom, zemlje članice su uvele eksternu

konvertibilnost svojih valuta, čiji je devizni kurs mogao oscilirati +-0,75 od utvrđenog pariteta,

čime je prestala sa radom Evropska platna unija.od preostalog kapitala i novouplaćenih kvota,

osniva se Evropski monetarni fond. Evropski monetarni sporazum i Evropski monetarni fond su

prestali sa radom 31. decembra 1972. početkom 1972. centralne banke, na zahtjev ministra

14

S U M E D I Nzemalja Evropske zajednice, složile su se da smanje razliku, tj. da snize granice fluktuacija

između najvišeg i najnižeg deviznog tečaja među svojim valutama. Tako je došlo do stvaranja

„evropske zmije“ ili „monetarne zmije“. Dozvoljene fluktuacije iznosile su naprije +-1,125%

međusobno, a prema USD +-2,25% od aprila 1972. do marta 1973. nakon toga od marta 1973. pa

do marta 1979. kada je „tunel“ nestao, ali je zmija ostala, marže oscilacija iznosile su +-2,25%

među zemljama članicama.

Evropski monetarni siispem je uspostavljen sa jednim jasnim ciljem, a to je namjera da se

stabilizuju devizni kursevi i ostvari monetarna stabilnost među zemljama člancama Evropske

ekonomske zajednice. Pored ovog cilja, treba spomenuti i opšte ciljeve:

- postizanje monetrane stabilnosti

- dosezanje stabilnih stopa rasta

- konvergenciju ekonomskih performansi između članica Evropske ekonomske

zajednice.

ECU je 1981. postao jedinsvena obračunska valuta Zajednice. Na taj način, u martu 1979.

napušten je sistem „zmije“, a na scenu stupa Evropski monetarni sistem i njegova valutna

jedinica ECU. Evropski monetarni sistem je prvenstveno osnovan radi stabiliziranja deviznih

kurseva između valuta zemalja članica Evropske ekonomske zajednice i sa ciljem da potiče

daljnji razvoj integracije u njoj, te doprinosi jačanju međunarodnih monetarnih odnosa u interesu

partnera u trgovini. ECU, kao sistem obračunske jedinice, je koristio korpu valuta gdje je

najznačajniju ulogu imala njemačka marka (30%).

Kompozicija košare valuta koje čine ECU:

- njemačka marka

- francuski franak

- nizozemski gulden

- belgijski i luksemburški franak

- danska kruna

- talijanska lira

- irska funta

- britanska funta

- grčka drahma

- španska pezeta

15

S U M E D I N- portugalski eskudo.

Revizija te strukture korpe valuta se sprovodila svakih pet godina, dok se vrijednost ECU

izračunavala svakodnevno.

ECU je imao četiri primarne funkcije i to da služi kao:

- referentna jedinica za mehanizam deviznih kurseva

- indikator odstupanja između različitih valuta

- sredstvo obračuna u uslovima kreditnih olakšica i intervencija

- sredstvo poravnanja između nacionalnih monetarnih vlasti.

Može se konstatovati da je Evropski monetarni sistem značajno uspio iz dva razloga: stvorena je

zona monetarne stabilnost, izražena u stabilnom deviznom kursu i stvorena je zona monetarne

stabilnosti, oličena u stabilnom nivou domaćih cijena. U decembru 1991. šefovi vlada Evropske

unije su potpisali historijski sporazum u Holandskom gradu Maastrichtu. Ugovorom iz

Maastrichta je definirano uspostavljanjeEvropske monetarne unije u tri evolucione faze. Pristup

koji je postavljen u Ugovoru iz Maastrichta je baziran na principima postepenosti i

konvergencije.

Upravljanje monetarnom politikom nakon uspostavljanja Evropske monetarne unije

Ugovor o Evropskoj uniji usvojen je na zasijedanju Evropskog vijeća u holandskom gradiću

Mastrichtu 9. i 10.12.1991. potpisan je 7.2.1992. u Mastrichtu. Nakon ratifikacije od strane

parlamenata svih (tada 12) članica Evropske zajednice, Ugovor o Evropskoj unijji stupio je na

snagu 1.11.1993. time je i formalno-pravno, Evropska zajednica „prerasla“ u Evropsku uniju.

Već na samom početku, šestorica osnivača (Belgija, Francuska, Holandija, Italija, Luksemburg i

Njemačka) proglasili su Evropsku ekonomsku zajednicu otvorenom za sve evropske zemlje.

Kriteriji za punopravno članstvo su:

- potpuno funkcioniranje demokratije, uz poštivanje ljudskih prava

- prihvatanje pogleda Evropske unije u cjelosti

- prihvatanje svih organa koji donose evropsk zakone i koji vode o+politiku Evropske unije

- dokazivanje ekonomsih i drugih sposobnosti prilagođavanja sistemu Evropske unije

- postojanje volje i sposobnosti da se pozitivno doprinosi jačanju evropskog identiteta.

16

S U M E D I NMnogi pravnici u Evropi se sporo oko toga da li je Evropska unija samo zajednica suverenih

država, konfederacija ili federacija. Jedino u čemu se većina slaže, jeste da je Evropska unija

društvena organizacija – do sada nepoznate, posebne vrste sui-generis.

Dvadesetpetočlana Evropska unija je najjači gigant na svijetu. Evropska unija je najveće

jedinstveno tržište na svijetu, sa više od 300 miliona potrošača, sa slobodnim kretanjem roba,

radne snage, kapitala, usluga, znanja. Kada govorimo o Evropskoj uniji, vriojedi se podsjetiti

konstatacije poznatog američkog ekonomiste Lestera Turoa da „pravila igre u svjetskoj trgovini

postavlja ona država koja u njoj najviše učestvuje“. U 19 stoljeću to je bila Britanska imperija, u

20. SAD, a u 21. stoljeću, pravila igre u svjetskoj trgovini određivat će, najvjerovatnije, zemlje

Evropske unije.

Evropski monetarni institut ima sjedišteu Frankfurtu (osnovan 1994.)on nije imao odgovornost

za sprovođenje monetarne politike u Evropskoj uniji. Ovo je još uvijek bio zadatak nacinonalnih

centralnih banaka. Isto tako, on nije imao autoritet da sprovodi intervenciju deviznih kurseva. Na

taj način, dva glavna zadatka Evropskog monetarnog instituta su bila:

1. da jača koordinaciju centralnih banaka i monetarnih politika

2. da kreira pripremne zahtjeve za osnivanje Evropskog sistema centralnih banaka.

U decembru 1995. na sastanku Samita šefova vlada u Madridu, je postignut sporazum o novoj

zajedničkoj valuti kojoj je dato ime „euro“. Vijeće Evropske unije, sastavljeno od vlada 11

zemalja članica EU (Belgija, Njemačka, Španija, Francuska, Irska, Luksemburg, Nizozemska,

Austrija, Italija, Portugal i Finska) je jednoglasno usvojilo odluku da ovih 11 zemalja članica

ispunjavaju uslove za uvođenje jedinstvene valute 1. januara 1999.

1. juna 1998 je osnovana Evropska centralna banka. Sa njenim osnivanjem, Evropski monetarni

institut je ispunio svoje zadatke i biva izvršen proces likvidacije. Monetarna politika u segmentu

kamatnih stopa se vodi pod okriljem CB, a u segmentu politike oporezivanja, ostaje u nadležnosti

nacionalnih vlada. Dakle, Evropska monetarna unija, nije podrazumjevala i političku.

Tri faze ekonomske i monetarne unije:

I faza (1.juli 1990)

- potpuna sloboda za kapitalne transakcije

- povećana saradnja među centralnim bankama

- slobodno korištenje ECU (prethodnik eura)

- poboljšanje ekonomske konvergencijež

17

S U M E D I NII faza (1. januar 1994)

- Osnivanje evropskog monetarnog instituta (EMI)

- Zabrana davanja kredita centralnim bankama javnom sektoru

- Povećana usklađenost monetarnih politika

- Jačanje ekonomske konvergenije

- Proces vođenja nezavisnosti nacionalnih centralnih banaka, će biti dovršene najkanije do

datuma osnivanja Evropskog sistema centralnih banaka

- Priprema rada za treću fazu.

III faza (1. januar 1999)

- nepovratno utvrđivanje stope konverzije

- uvođenje eura

- vođenje jedne monetarne politike po Evropskom sistemu centralnih banaka

- početak vođenja evropskog mehanizma deviznih tečajeva (ERM II)

- početak vođenja Pakta za stabilnost i rast.

Postavke Sporazuma uključuju tri fundamentalna načela:

- stabilnost cijena

- nezavisnost od nacionalnih vlada i Evropske unije u cjelini

- demokratska odgovornost.

Tri glavna zadatka:

- formulacija i sprovedba jedinstvene monetarne politike i emisije zajedničke valute

- upravljanje deviznim kursom i rezervama

- bankarska supervizija.

Jedan od osnovnih ciljeva formiranja Evropske monetarne unije, te Evropske centralne banke i

zajedničke valute za Evropu, jeste uspostavljanje jedinstvene monetarne politike i očuvanje

stabilnosti cijena na cijelom prostoru Evropske unije.

Svaka zemlja Evropske unije, da bi postala članica Evropske monetarne unije mora ispunjavati

kriterije konvergencije:

1. stopa inflacije u zemlji, u toku posmatrane godine, ne smije biti veća od 1,5% od

prosječne stope inflacije u tri zemlje Evropske monetarne unije sa najnižopm

stopom inflacije,

18

S U M E D I N2. dugoročna kamatna stopa ne smije biti viša od 2% u apsolutnom izrazu, od prosjeka

kamata na tri zemlje Evropske monetarne unije sa najnižom stopom inflacije

3. deficit državnog budžeta, kao i budžeta regiona, te lokalni budžetski deficit ne smiju

preći 3% vrijednosti bruto domaćeg proizvoda, osim privremeno i izuzetno

4. odnos javnog duga i bruto domaćeg proizvoda ne smije biti veći od 60%.

5. zemlja, članica mehanizma deviznog tečaja (ERM 11) mora biti bez ozbiljnih

devalvacija u prethodne dvije godine prije razmatranja ulaska u monetarnu uniju

(dozvoljene fluktuacije su +-15% oko centralnog deviznog kursa)

6. nacionalne centralne banke moraju imati punu nezavisnost. To je jedan od razloga

zbog kojih Danska i Velika Britanija nisu članice ekonomske i monetarne unije i

imaju „opt-out“ klazulu.

Švedska je odlučila da se ne pridruži monetarnoj uniji zbog toga što je odbila da se pridruži

mehanizmu deviznog kursa ERM11 Evropskog monetarnog sistema prije početka treće faze pa

na taj način nije ispunila jedan od uslova priključenja monetarnoj uniju.

Zemlje EU koje su član EMU su: Belgija, Njemačka, Španija, Francuska, Italija, Austria,

Portugal, Finska, Irska, Luksemburg, Nizozemska

Zemlje EU koje su izvan EMU: Danska, UK, Švedska, Grčka.

d=g*b

d=budžetski deficit u procentima od GDP-a, g=stopa rasta nominalnog GDP-a i b=nivo na kojem

se državni dug stabilizira (u % od GDP-a).

Formula govori da budžetski deficit mora biti sveden na nivo od 3% bruto domaćeg proizvoda

da bi se stabilizirao državni dug na 60% od bruto domaćeg proizvoda, ako i samo ako, je

nominalna stopa rasta bruto domaćeg proizvoda 5% (0.03=0.05*0.6)

Od 1.januara 1999. zemlje članice euro-zone su koristile euro u bezgotovinskom platnom

prometu, a upravljanje jedinstvenom monetarnom plitikom postaje odgovornost Evropske

centralne banke. Na taj način je bio formiran devizni kurs euro-zone.

Koristi od uvođenja eura:

- potpuna eliminacija troškova konverzije između različitih valuta euro-zone

19

S U M E D I N- ušteda od oko 8 milijardi eura godišnje (vezane za međusobnu trgovinu zemalja)

- ušteda kroz niže oficijelne međunarodne rezerve.

Jedinstvena valuta će pospiješiti ekonomski rast i zaposlenje.

Mikroekonomske koristi od uvođenja eura:

- pojednostavljuju se međusobne finansijske transakcije

- jednostavnije putovanje za potrošače

- nema gubljenja vremena kod zamjene efektive

- nema više provizija za konverziju deviza.

Makroekonomske koristi:

- eliminacija deviznog rizika unutar euro-zone

- jačanje jedinstvenog tržišta

- stimulacija investicija u euro zonu i u smislu unutarnjeg kretanja i priliva izvana.

Upotreba eura bi trebala i donijeti neke globalne efekte za Evropsku uniju :

- jače evropsko prisustvo u međunarodnom monetarnom sistemuu i

- jače prisustvo na globalnim finansijskim tržištima.

Koristi od upotrebe eura neće biti distribuirane ravnomjerno među zemljama članicama.

Period 1999-2002 je bio tzv. tranzicijski period za monetarnu uniju. Ovaj period je osiguran sa tri

važne tačke za uspostavu kredibiliteta, i to:

1. postoji CB od 1999. Evropska centralna banka odgovorna za monetarnu politiku

Evropske unije kao cjeline. Ova CB određuje „EU monetarne varijable“, npr. ukupnu

količinu novca u EU. Ona ne brine za količinu novca u Njemačkoj ili Francuskoj.

2. Evropska CB je bila spremna da zamijeni jedan novac članice za drugi, na zahtjev.

3. Konverzija jedne valute zemlje članice za euro se obavlja prema fiksnom kursu bez

fluktuacija.

Fukcionisanje Eropske centralne banke

Statut Evropskog sistema centralnih banaka je, u stvari, protokol u vidu priloga Mastricht

sporazuma. U upravljačkoj strukturi Evropske CB imamo tri organa koji su zaduženi za pripremu

i sprovođenje jedinstvene monetarne politike, te za donošenje odluka Evropske CB i to:

20

S U M E D I NUPRAVNO VIJEĆE

Upravno vijeće čine članovi Izvršnog odbora Evropske CB i guverneri nacionalnih CB. Glavne

odgovornosti Upravnog vijeća su: određivanje osnovnih smjernica i donošenje odluka potrebnih

za osiguranje zadataka datih Evropskoj monetarnoj uniji, formulisanje monetarne politike euro-

zone, kao i donošenje odluka koje se odnose na među-ciljeve monetarne politike, ključne

kamatne stope i obezbjeđenje rezervi Evropskoj monetarnoj uniji, utvrđivanje potrebnih odluka

za njihovu implementaciju.

IZVRŠNI ODBOR

Izvršni odbor čine predsjednik, zamjenik predsjednika i druga četiri člana, predložena od strane

zemalja-članica. Glavne odgovornosti Izvršnog odbora su: implementacija monetarne politike u

skladu sa smjernicama i odlukama Upravnog vijeća Evropske CB i davanje neophodnih

instrukcija nacionalnim CB, odgovornost za tekuće aktivnosti Evropske CB.

GENERALNO VIJEĆE

Generalno vijeće sačinjava predjednik i zamjenik predsjednika Evropske CB i guverneri

nacionalnih centralnih banaka svih zemalja članica EU. Drugi članovi Izvršnog odbora mogu

učestvovati, bez prava glasa, sa sastancima Generalnog vijeća. Generalno vijeće CB ima slijedeće

zadatke: prikupljanje statističkih informacija, pripremanje godišnjih izvještaja Evropske CB,

pripremanje potrebnih pravila za ujednačavanje/kreiranje računovodstvenih standarda i standarda

izvještavanja, definisanje standarda za politiku zaposlenja u Evropskoj CB, potrebne pripreme za

uspostavljanje fiksnog deviznog kursa valuta zemalja članica prema euru.

Ukupni kapital Evropske CB iznosi 5 milijardi eura.

Strategija monetarne politike Evropske CB

U smislu realizovanja svojih ciljeva, Evropska CB će djelovati prema principima otvorene tržišne

ekonomije uz slobodnu konkurenciju. Tri glavna cilja Evropske CB su:

1. primarni cilj: „STABILNOST CIJENA“

2. sekundarni cilj: „VISOK STEPEN ZAPOSLENOSTI“

3. sekundarni cilj: „POLITIČKA NEZAVISNOST“

21

S U M E D I NStrategija CB se stastoji od tri glavna elementa: kvantitativna definicija stabilnosti cijena (0-2%)

i dominantne uloge novca.

mv=py

m-količina novca, v-brzina opticaja novca, p-nivo cijena, y-realni bruto domaći proizvod

evropska CB je izabrala novčani agregat M3 kao relevantnu definiciju količine novca. Bitno je

napomenuti da je ovo u potpunosti ista procedura koju je koristila Njemačka CB.

Analiza kretanja cijena

Ukupna stopa inflacije euro-zone je u 2003. god. iznoila 2,1%. (razlog za pad stope inflacije u

2003. je niža stopa rasta cijena industrijskih proizvoda i usluga izvan energetskog sektora).

Glavni razlog pada ukupnog indexa cijena u euro-zoni je efekat cijena energije i duhanskih

prerađevina. Početak rasta opšteg indexa cijena euro-zone u početku 2003. je uzrokovan

geopolitičkom nesigurnošću vezano za rat u Iraku koji je bio jedan od glavnih uzoraka rasta

cijena energije na svjetskom tržištu.

Nivo inflacijskih razlika među zemljama članicama euro-zone se ne razlikuje u suštini od

inflacijskih razlika u SAD. Trenutno, euro-zona nam pokazuje relativno male inflacijske razlike u

prethodne četiri godine. Pet zemalja (Grčka, Španija, Irska, Holandija i Portugal) su imale

relativno velike inflacijske razlike.

Zemlje sa stopama inflacije ispod prosjeka euro-zone bi trebale imati koristi zbog veće

kompetitivnosti, i također, u kratkom roku, od relativno manjih negativnih efekata inflacije na

raspoloživi dohodak i stvarno bogatstvo. Međutim, ceteris paribus, zemlje sa inflacijom iznad

prosjeka euro-zone bi trebale patiti od gubitka kompetitivnosti i većih negativnih efekata inflacije

na raspoloživi dohodak i bogatstvo.

Vlade Grčke i Irske vode ekspanzivnu fiskalnu politiku u posljednjih nekoliko godina. U

kontekstu stalnih fakt6ora, inflacijske razlike u Grčkoj, Irskoj i Portugalu, i nešto manje, u

Španiji, mogu biti dijelom i uzrokovane konvergencijom nivoa cijena i dohotka i/ili tzv. Balassa-

Samuelson-ovim efektom.

22

S U M E D I NMonetarni agregati Evropske centralne banke

Sektor emisije novca čine monetarne finansijske institucije koje su rezidenti euro-zone. Evropska

centralna banka definiše novčanu masu, u užem smislu, M1, monetarni agregat M2, te novčanu

masu, u širem smislu, kao monetarni agregat M3.

M1 uključuje: novac u opticaju (banknote i kovanice), kao i aktivu koja može odmah biti

petvorena u novac ili biti upotrijebljena za bezgotovinska plaćanja kao što su depoziti u toku

noći.

M2 se sastoji od M1 i depozita sa rokom dospijeća do dvije godine.

M3 se sastoji od M2 i tržišnih vrijednosnih papira, izdatih od strane monetarnih finansijskih

institucija euro-zone. Ovdje ubrajamo repo ugovore, dionice fondova tržišta novca, obveznice

duga i vrijednosne papire tržišta novca, sa rokom dospijeća do dvije godine.

Kontinuirani rast M3 možemo vezati za vrlo visoku preferenciju likvidnosti na strani investitora

iz euro-zone i veoma niske kamatne stope.

Kako je počela jačati sigurnost na finansijskom tržištu, ekonomski subjekti polako su počeli

smanjivati investicije u kratkoročne vrijednosne papire koji su uključeni u M3.

Instrumenti monetarne politike u praksi Evropske CB:

- OPERACIJE NA OTVORENOM TRŽIŠTU

Operacije na otvorenom tržištu su jedan od glavnih instrumenata Evropske CB. Za cilj imaju

upravljanje kamatnim stopama i likvidnošću tržišta novca putem kupovine i prodaje vrijednosnih

papira.

Vrste transakcija koje se mogu koristiti u kategoriji instrumenata su:

- rezervne transakcije (za sve četiri kategorije instrumenata)

- emisija obveznica/blagajničkih zapisa (samo za instrument strukturalnih operacija)

- tradicionalna prodaja i kupovina VP na domaćem tržištu (samo za operacije finog

prilagođavanja)

- valutne zamjene (samo za operacije finog prilagođavanja)

- prikupljanje depozita sa fiksnim terminima (samo za operacije finog prilagođavanja).

Operacije na otvorenom tržištu se mogu vršiti na osnovu standardnih tendera, bez tendera i

bilateralnih procedura.

23

S U M E D I NOperacije na otvorenom tržištu možemo svrstati u četiri kategorije:

1.glavne operacije re-finansiranja

To su regularne transakcije za obezbjeđenje likvidnosti sa sedmičnim frekvencijama i rokom

dospijeća do dvije sedmice. One se provode od strane nacionalnih CB, na osnovu standardnih

tendera i prema unaprijed utvrđenom kalendaru. Obezbjeđuju refinansiranje finansijskog sektora.

2. dugoročne operacije re-finansiranja

To su reversne transakcije za obezbjeđenje likvidnosti sa mjesečnim frekvencijama i rokom

dospijeća od tri mjeseca. One se sprovode od strane nacionalnih CB na osnovu standardnih

tendera i prema unaprijed utvrđenom kalendaru. Ove operacije imaju za cilj obezbijediti dodatno

finansiranje.

3.operacije finog prilagođavanja

One se izvršavaju na ad hoc osnovi sa ciljem upravljanja likvidnošću i kamatnim stopama. Ove

operacije se uglavnom vrše kao reversne transakcije od strane nacionalnih CB putem brzih

tendera i bilateralnih proce dura.

4.strukturne operacije

One se izvršavaju putem emisije blagajničkih zapisa/trezorskih obveznica, reversnih transakcija i

„outright transakcija“. Ove operacije se obavljaju kada Evropska CB želi da „popravi“ svoju

strukturnu poziciju u odnosu na finansijski sektor.

24

S U M E D I NUSTALJENE POGODNOSTI KREDITIRANJA BANAKA – „STANDING

FACILLITIES“

One imaju za cilj da obezbijede likvidnost u toku noći, signaliziraju opštu pozicijku monetarne

politike, te da upravljaju tržišnim kamatnim stopama u toku noći. Dvije vrste ustaljenih

pogodnosti kreditiranja banaka su:

1. kreditne pogodnosti za nepredviđene okolnosti

one se koriste od strane subjekata da bi dobili likvidnost u toku noći od strane nacionalnih CB na

osnovu prihvatljive aktive.

2. depozitne pogodnosti

subjekti mogu vršiti polaganje u tokun noći kod nacionalnih CB

- POLITIKA REZERVI LIKVIDNOSTI

Politika minimalnih rezervi ima za cilj stabiliziranje kamatnih stopa tržišta novca, upravljanje

nivoom likvidnosti i kontrolu kreditne ekspanzije. Isto tako, samo institucije koje moraju

održavati minimalne ezerve, mogu imati pristup ka kreditnoj liniji za likvidnost (standing

facilities) i mogu učestvovati na operacijama otvorenog tržišta, zasnovanim na standardnim

tenderima.

25

S U M E D I NPoglavlje 2.

PROCES INTEGRACIJE U EUROPSKU UNIJU I EUROPSKU MONETARNU UNIJU

ZEMALJA NOVIH I BUDUCIH CLANICA

Deset novih zemalja – Kipar, Češka Republika, Estonij, Mađarska, Latvija, Litvanija, Malta,

Poljska, Slov ačka i Slovenija su punopravne članice Europse unije od 1. maja 2004 g., dok

zemlje Bugarska i Rumunija klasificirane su kao zemlje koje zemlje kandidati (zajedno sa

Hrvatskom i Turskom). Bugarska i Rumunija od 2007 (01.01) su punopravne članice EU. U junu

1993g. u Kopenhagenu je Vijeće Europe poduzelo povijesne korake obečavši da će «zemlje

pridruživači istočne i centralne Europe postati članice Unije».Prijem će se desiti čim zemlje

ispune ekonomse i socijalne ulove za pristup u člastvo. Obečanje je u prilogu imalo izjavu uslova

za članstvo , tzv. Kriterij iz Kopenhagena, koje za članstvo u EU od zemalja zahtjevaju stabilnost

institucija, koje će garantovati demokratija, poštovanje zakona, ljudskih prava i zaštitu manjina,

uspostavu funkcionisanjatržine ekonomije, kao i kapacitet, suočiti se sa tržišnom konkurencijom

unutar EU, sposobnost da se preduzmu obaveze iz članstva, uključujući primjenu ciljeva

političke, ekonomske i monetarne unije. Grupa d tri vrste kriterija (politički, ekonomski i

administrativni), dopunjena je i četvrtim koji vezuje proširenje internim reformama EU.

Uzimajući u obzir stepen napretka u ispunjenju kriterija iz Kopenhagena, Europska komisija je

preporučila početak pregovora sa pet zemalja istočne i centralne Europe (Mađarska, Poljska ,

Estonija, Češka Republika i Slovenija), Kipar. Za ostale kandidate je zaključeno da politički

kriterij nije ispunjen od strane Slovačke, a ekonomski i administrativni kriteriji od strane Latvije,

Litvanije, Rumunijei Bugarske. Odluka Vijeća Europe iz decembra 1997.g. donešena u

Luksemburgu, da otpočne pregovore o pridruživanju sa šest zemalja, je dovela do naziva ove

grupe zemalja «Luksemburška grupa», a kada je u Helsinkiju decembra 1999.g. Vjeće Europe

donjelo odliku da proširi pregovore sa još šest zemalja one dobivaju naziv «Helsinška grupa».

Faze pregovora o pridruživanju Europskoj Uniji destet novih članica, mogle bi se podijeliti u 5.

osnovnih faza:

1) Incijalna faza analize acquis-a (april-novembar 1998)

2) Otvaranje «jednostavnih» poglavlja sa šest zemalja (novembar 1998- januar 2000)

26

S U M E D I N3) Proširenje pregovora sa još šest zemalja i otvaranje novih poglavlja (februar- decembar

2000)

4) Faza ubrzanja koja rezultira uvođenje «mape puta» i definisanje pozicije EU prema većini

poglavlja (januar- decembar 2000)

5) Finalna faza koja uključuje pregovore oko poglavlja vezano za budžetska pitanja, koja

rezultira dogovorom u Kopenhagenu i tekstom Ugovora (januar- februar 2002).

Odlučujući korak poduzet je u Laeken- u Belgija, u decembru 2001.g.n kada je Vijeće Europske

unije potvrdilo da su deset novih članica EU: Kipar, Etonija, Mađarska, Latvija, Litvanija, Malta,

Poljska, Slovačka, Češka Republika i Slovenija.

Europska komisija je u januaru 2002.g. pokrenula incjativu riješavanja «posljednjeg» velikog

problema- finansijskog aranžmana za period 2004- 2006. g . Nakon bilateralnog susreta sa

zemljama novim članicama u decembru 2002.g. , EU je odobrila finansijski paket za zemlje nove

članice za period 2004-2006. g. , u ukupnom iznosu od 40.85 miliardi eura. Ovo je značilo

završetak pregovora sa zemljama novim članicama u Kopenhagenu u decembru 2002.g., a EU je

ispunila povijesno obečanje prema zemljama istočne i centralne Europe.

Sporazum je prosljeđen Europskom parlamentu u februaru 2003. g. , a u aprilu iste godine je

potpisan u Atini od strane prestavnika svih 25članica Europske unije. Proširenje EU u periodu od

1998- 2003.g. prestavlja povijesni proces koji je vratio zemlje istočne i centralne Europe u

Europsku ekonomsku i političku sferu.

Hoće li zemlje pridruživači automacki prihvatiti euro poslije prijema u punopravno članstvo

Europske unije?

Prihvatanje eura neće biti automacko, iako se očekuje njegovo uvođenje u ove zemlje kada one

ispune Maastricht kriterije konvergencije.

Kada se očekuje uvođenje eura od strane zemalja pridruživača?

Ne postoji unaprijed utvrđen vremenski plan za uvođenje eura od strane novih zemalja članica

EU.

27

S U M E D I NKoji su kriteriji konvergencije?

Da bi zemlja članica EU uvela euro kao jedinstven novac zemalja Europske monetarne unije,

mora da ispuno kriterije Masstrichtske konvergencije. Kriteriji konvergencije obuhvataju:

Visok stepen stabilnosti cijena. To znači da zemlja članica ima stabila nivo cijena i prosječnu

stopu inflacije u periodu jedne godine, koja ne prelazi 1,5% stopu inflacije tri cjenovno

najstabilnije zemlje članice.

Održivost vladine finansijske pozicije. To znači da zemlja članica ne smije imati veliki deficit.

Vijeće Europske unije odlučuje da li, ili ne postoji deficit u odnosu na:

- odnos planiranog i stvarnog državnog deficita ne smije preći 3% vrijednosti GDP-a

- stopa državnog duga ne smije preći 60% vrijednosti GDP-a

- observacija normalnih fluktuacijau vezi sa mehanizmom deviznog kursa (ERM

11)najmanje dvije godine bez devalvacijeu odnosu na valutu bilo koje druge članice ,

- zemlja članica treba da ima prosječnu dugoročnu nominalnu kamatnu stopu koja ne prela

više od 2% nivoa kamatne stope tri cjenovno najstabilnije članice.

Kolika će biti euro –zona u ekonomskim pojmovima sa deset novih zemalja članica?

Nominalni GDP euro – zone u 2001. g. iznosio je 6. 828 milijardi eura, a nominalni GDP novih

zemalja pridruživača 413 milijardi eura (oko 6% GDP-a euro-zone). Euro-zona ima oko 305

miliona stanovnika, dok je populacija zemalja pridruživača75 miliona stanovnika (oko 25%

populacije euro-zone).

Koje su ekonomske prednosti proširenja euro-zone?

Euro kao novac koji koriste zemlje članice euro-zone donosi mnoge koristi. Euro eliminiše rizik

deviznoga kursa između zemalja koje su uvele euro kao srestvo plačanja, što snižava kamatnu

stopu, osigurava stabilnos cijena, što i jest primarni cilj Europske CB.

U kojim organima Europske CB će biti prestavljene zemlje pridruživači kada se priključe EU ,

i u drugom koraku uvedu euro?

Odmah po prijemu u punopravno članstvo EU, centralne banke postaju članice Europskog

sistema centralnih banaka, a guverneri centralnih banaka postaju punopravni članovi Generalnog

28

S U M E D I NVijeća. Nakon što zemlje pridruživači uvedu euro, guverneri njihovih centralnih banaka postat će

članovi Upravnog Vijeća.

Da li je moguće za zemlju pridruživača da zadrži currency boar aranžman kada se pridruži

mrhanizmu deviznog klursa ERM 11?

ERM 11 je multilateralni sporazum, u kojem su valute zemalja članica (koje nisu članice euro-

zone ), vezane za euro. Zemlja članica može zadržati currecy board aranžman zasnovan na euru,

koji je u skladu sa kriterijem ERM 11, ukoliko postoji međusobni sprazum da je fiksni devizni

kurs u currency board aranžmanu odgovarajući i može biti središnji kurs ERM 11 mehanizma.

Currency board aranžmani koji nisu zasnovani na euru, nisu u skladu sa pravilima koje nalaže

učeše u ERMII.

Da li će nove zemlje članice , koje će učestvovati u euro-zoni, upisati kapital u Europskoj CB?

Da. Sve CB koje učestvuju u euro-zoni moraju upisati svoj dio kapitala u Europskoj CB, i to

prema ključu koji se odnosi na učešče zemlje članice u populaciji i GDP-u Europske

unije.Centralne banke koje ne učestvuju u euro-zoni , trebaju upisati samo 5% od svog udjela

kapitala.

Proširenje EU bi trebalo donijeti stabilnost i prosperitet široj grupi zemalja Europske unije,

sihnorizirajući ekonomsku i političku tranziciju zemalja centralne i itočne Europe, koja je počela

još 1989. g. Proširenje prestavlja značajne ekonomske prilike u smislu pristupa većem tržištu.

«Kopenhagen kriterij» zahtijeva od svake zemlje koja traži priključenje Europskoj uniji

sljedeće:

a) stabilnos institucija koje će obezbijediti demokratiju, vladavinu zakona, poštovanje

ljudskih prava i zaštitu manjina,

b) Postojanje i funkcionisanje tržišne ekonomije,

c) Sposobnost preuzimanja obavezakoje proizilaze iz članstava, uključujući pridržavanje

ciljeva političke, ekonomske i monetarne unije.

Sposobnost preuzimanja obaveza koje proizilaze iz članstva, znači da zemlja kandidat mora

usvojiti pravila i politike Europske unije, tzv. acquis, te osigurati njihovu efikasnu primjenu i

29

S U M E D I Nimplementaciju kroz odgovarajuću institucionalnu struktura. Ispunjenje svih poglavlja acquis-a

je obavezujuče za pristupanje Europskoj uniji.

Zemljama koje žele pristupiti EU obezbjeđena je pomoć od strane EU, kroz različite programe

kao što su PHARE i TWINNING program. Ovi programi se uglavnom odnose na pružanje

pomoći u izgradnji institucija u zemljama istočne i centralne Eeurope. Cilj je usvajanje i jačanje

demokratskih institucija i odgovarajučih tijela koji će sprovoditi zakonodavstvo EU.

Napredak od strane zemalja u isunjivanju kriterija za pridtuživanje se nadgleda od Europske

komisije, koja podnosi redovne izvještaje Vijeću Europe za svaku zemlju.

Često postavljano pitanje u kontekstu proširenja EU, je, kako će proširenje utjecati na odnose

Europske unije sa ostatkom svijeta? Proširenje bi trebalo obezbijediti nove mogučnosti za

zemlje izvan EU, te ne bi trebalo stvoriti nikakve nove linije razdvajanja unutar EU. Sa

političkog aspekta, proširenje će povečati političku stabilnost u cijeloj Europi, te će omogučiti

EU da riješava eventualne probleme efikasnije. Što se tiče ekonomskog aspekta, proširenje će

povečati veličinu jedinstvenog tržišta na kojem će zemlje koje nisu članice i njihovi izvoznici,

imati pred sobom jedinstven skup tarifa , pravila i procedura.

Nadalje,drugo jako važno pitanje koje privlači pažnju je, koje impikacije će proces proširenja

imati na zaposlenost u EU? Proširenje Europske unije već je pospiješilo rast i stvaranje novih

radnih mjesta u europskoj ekonomiji, jer je EU jedan od glavnih ekonomskih partnera svih

zemalja pridruživača. Sa druge strane, trgovinski suficit EU sa zemljama centralne i istočne

Europe, dovelo je do stvaranja dodatnih radnih mjesta za građane EU.

Dvije nove članice EU, Estonija i Litvanija, kao i budući kandidati za pridruživanje (BiH), su

uveli aranžmane currecy board-a, sa fiksin paritetom kursa prema euru. Ovo implicira da je

proširenje Europske monetarne unije već sad relevantno pitanje.

Realna i nominalna konvegrncija

Treba naglasiti da ispunjenje realne i nominalne konvergencije treba sprovoditi paralelno. Zašto?

Realna konvergencija je nešto više nego «hvatanje ukorak» sa određenim novoom dohotka

Europske unije. To je prilagođavanje realne ekonomije strukturama koje dozvoljavaju zemljama

učešće u monetarnoj uniji bez mogućnosti značajnih asimetričnih šokova. Nivo dohotka per

capita je korisna procjena realne konvergencije, ali ne uvjek.

30

S U M E D I NNominalna konvergencija je postepeno ispunjavanje kriterija iz Maastrichta;

Na primjer, zemlja kandidat treba da vodi takvu ekonomsku politiku da dostigne, koliko je to

moguće, stabilnost cijena, odnosno da kontinuirano snižava stopu inflacije do ispunjenja kriterija.

Strategija monetarne politike deviznog kursa

Na putu ka ulasku u euro-zonu poseban zadatak upravljanja monetarnom politikom i politikom

deviznog kursa je podrška paralelnom ispunjavanju realne i nominalne konvergencije. Ono što

preporuča Europska CB je da bi cilj monetarne politike trebao biti održavanje stabilnosti cijena i

novca. Sa druge strane, u svim slučajevima, male zemlje sa otvorenom ekonomijom kao

pridruživači Europskoj uniji, ne mogu ne razmatrati kretanje deviznig kursa. Zbog toga je

nekoliko zemalja pristupilo currency board aranžmanu, koji im služi kao mehanizam očuvanja

stbilnisti cijena i novca. (slučaj sa BiH, koji ima currency board aranžman).

Nezavisnost CB

Nezavisnost CB danas je prihvaćena kao univerzalni konsenzus u cijelom svijetu. Nezavisnost

CB je uistinu apsolutni preduslov za ulazak u EU. Nije to samo formalni preduslov, nego i

suštinska konponenta zdravog i efikasnog okvira vođenja ekonomske politike. Međutim postoje

zemlje gdje je bilo slučajeva i pokušaja da se napravi korak nazad. U slučaju Europske CB,

postoji zabrinutost po pitanju političkog pritiska koji se stavlja na neka centralne bankeu

zemljama pridruživačima Europskoj uniji.

Makroekonomsak dimenzija procesa proširenja Euopske unije

Dok većina od petnaest zemalja članica (EU-15) trenutno ima slab ekonomski rast, ekonomska

perspektiva za zemlje istočne i centralnr Europe izgleda komparativno pozitivna. Oslanjajući se

uglavnom na domaću tržnju, stopa ekonomskog rasta u zemljama centralne i istočne Europe je u

2002,g. iznosila 2,9%, 3% u 2003.g. i nešto iznad 3% u 2004.g. U isto vrijeme ovaj rast je praćen

smanjenjem godišnje stope inflacije na nivou zemalja istočne i centralne Europe. Ono što je još

uvijek problem jest inflacija nadnica, gdje je rast nadnica veći od rasta produktivnosti, što

rezultira povećanjem realnih nadnica i prema tome jediničnim troškovima proizvodnje.

Najveći problem koji pogađa zemlje istočne i centralne Europr sa makroekonomskog aspekta je

problem nezaposlenosti, makroekonomski problem koji najviše pogađa zemlje centralne i istočne

31

S U M E D I NEurope odnosi se na domen fiskalne politike (pitanja vezana za ispunjenje kriterija konvencije u

vezi sa budžetskim deficitom). Sa izuzetkom Baltičkih zemalja, sve zemlje koje su u procesu

proširenja , imaju budžetski deficit preko 3%. Dvije dodatne komplikacije koje mogu proizači su,

prvo- neizbježno je da će članstvo u Europskoj uniji donjeti daljnje pocečavanje javne potrošnje

do nivoa da vlade zemalja centralne i istočne Europe ispune nivo potrošnje Europske unije za

projekte koji imaju cilj ispunjenje acquis-a EU (na primjer u području političke zaštite okoliša) i,

drugo- makroekonomska politika u zemljama koje se pridružuju EU, će trebati «povećati brzinu»

u ispunjavanju Maastrichtskih kriterija konvergencije, ako žele postati članice Europske

monetarne unije u periodu 2006- 2009. g.

32

S U M E D I NPoglavlje 3

PROCES INTEGRACIJE BiH U EVROPSKU MONETARNU UNIJU

Upavljanje monetarnom politikom putem curreny board aranžmana na primjeru

monetarnog sistema BiH

Kada je uveden aranžman currency board-a u BiH u augustu 1997. BiH je imala četiri valute i 76

banaka, od kojih niti jedna nije poslovala na odrčju cijele BiH.

BiH danas ima stabilnu valutu, najnižu stopu inflacije i jedan od najefikasnijih bankarskih

sistema u okruženju. Currency board je opravdao cilj zbog koga je uveden.

Nakon uvođenja jedinstvene bosanskohercegovačke valute, konvertibilne marke, i njenog

vezivanja za euro, najveći korak koji je učinjen pod okriljem Centralne banke BiH jeste prenos

sistema platnog prometa sa Zavoda za platni promet na komercijalne banke.

Činjenica da danas većina komercijalnih banaka ima filijale na cijelom području države, je

najbolja potvrda da u BiH imamo jedinstven bankarski sistem. Tome u prilog ide i postojanje

Agencije za osiguranje depozita na nivou države, uvođenje Odbora za superviziju komercijalnih

banaka pri Centralnoj banci BiH u 2005., te formiranje jedinstvenog bankarskog udruženja. Naša

država je dobila ocjenu B3 sa pozitivnim izgledima, koja nije baš dobra, ali je bolja nego

nikakva, jer označava državu u koju nije poželjno ulagati.

Pravni status i odgovornosti CB BIH. Centralna banka BiH je banka na nivou države BiH,

osnovana u skladu sa zakonom koji je usvojio Parlament BiH 20.6.1997. sa radom je počela

11.8.1997.

„Nadležnosti CB određuje parlamentarna skupština. Međutim, u prvih šest godina poslije

stupanja na snagu ovog Ustava, CB neće moći davati kredite emitovanjem novca i u tom pogledu

će funkcionisati kao currency board. Poslije toga, Parlamentarna skupština BiH može tu

nadležnost dati centralnoj banci.“

Osnovni ciljevi i zadaci CB su:

- da postigne i očuva stabilnost domaće valute (konvertibilne marke) tako što je emituje, uz

puno poriće u slobodnim konveribilnim deviznim sredstvima, u skladu sa aranžmanom

poznatim pod nazivom currency board, prema fiksnom kursu: jedna konvertibilna marka

33

S U M E D I Nza jednu njemačku marku. Od 1. januara 2002. konvertibilna marka je vezana za euro

prema kursu 1EUR=1,955830

- da definiše i kontroliše upravljanje monetarnom politikom BiH

- ddda drži službene devizne rezerve i upravlja njima na bezbijedan i profitabilan način

- da održava odgovarajuće platne i obračunske sisteme

- da prima depozite od institucija na nivou BiH, odnosno depozite entiteta i njihovih javnih

institucija na osnovu zajedničke odluke entiteta, kao i depozite komercijalnih banaka

- da izdaje propise i smjernice za ostvarivanje djelatnosti CB BIH, u okviru ovlaštenja

utvrđenih Zakonom

- da učestvuje u radu međunarodnih organizacija koje rade na utvrđivanju finansijske i

ekonomske stabilnosti, te zastupa iH u međuvladinim organizacijama o pitanjima

monetarne politike.

CB BiH može pustiti u opticaj konvertibilnu marku, samo ukoliko postoji 100% pokriće u

konvertibilnim deviznim rezervama. Ona nikome ne može dati kredit. To znači da ne može ni na

koji način finansirati vladu i ne može djelovati kao kreditor u krajnjoj potrebi bankarskog

sistema.

Najviši organ CB BiH je Upravno vijeće, koje je nadležno za utvrđivanje monetarne politike i

kontrolu provođenja, organizaciju i strategiju CB, u skladu sa ovlaštenjima utvrđenim zakonom.

Upravno vijeće se sastoji od guvernera koji je ujedno i predsjedavajući i četiri člana. Guverner je

ujedno glavni i izvršni funkcioner, zadužen za svakodnevno poslovanje CB BiH. Poslovanje CB

se ostvaruje preko Centralnog ureda, tri glavne jedinice sa sjedištem u Sarajevu, Mostaru i Banja

Luci I Filijalama na Palama i Brčko Distriktu. Sveukupni ciljevi ekonomske politike jedne zemlje

redovito uključuju: punu zaposlenost, stabilnost cijena, ekonomski rast, uravnoteženost platnog

bilansa i pravičnu raspodjelu prihoda.

Glavne karakteristike currency boarda su:

Dugoročni cilj: STABILNOST CIJENA I STABILNOST VALUTE

Međucilj: FIKSNI KURS IZMEĐU KONVERTIBILNE MARKE I EURA

Monetarni instrumenti: jedini tradicionalni instrument monetarne politike koji ima na

raspolaganju CB BiH, je mogućnost da odredi i mijenja obaveznu rezervu za komercijalne

banke u BiH.

34

S U M E D I NPostoje još dvije vrste ograničenja za CB biH u smislu drugih instrumenata poslovne politike

koristiti: zakonom o CB je utvrđeno da CB BiH ne može pozajmljivati novac. Glavni instrument

CB BiH je održavanje punog deviznog pokrića i pune konvertibilnosti za svu pasivu u

konvertibilnim markama.

Šta radi CB BiH da održi povjerenje javnosti u konvertibilnu marku?

1. Održava više nego 100% pokrića za svu pasivu u KM i to u likvidnim deviznim

sredstvima

2. Osigurava mogućnost konverzije domaće valute svima koji to traže

3. CB BiH je veoma transparentna u vezi sa finansijskim izvještajima – objavljuje bilans

stanja svakih 15 dana i napravljen je tako da veoma jasno pokazuje neto pokriće za

currency board u zadnjoj liniji izvještaja.

Devizne rezerve i monetarna baza

Da bi ispunile obaveznu rezervu, i zbog tendencije komercijalnih banaka da drže rezerve iznad

obaveznih, komercijalne banke su vršile prodaju dijela svoje strane aktive Centralnoj banci, te je

CB BiH ostvarivala pozitivan saldo prodaje i kupovine konvrtibilnih maraka. Na takvo

ponašsanje komercijane banke su bile stimulisane i visokim iznosima naknade koju im je CB

plaćala na ukupan iznos sredstava na rezervnim računima.

Zbog potreba očuvanja stabilnosti bankarskog i cjelokupnog finansijkog sistema, propisano je da

banke moraju imati visok procenat ročne usklađenosti stavki aktive i pasive, sa rokom dospijeća

do godinu dana. Kako banke u BiH imaju veliki udio kratkoročnih izvora sredtsava u svojim

ukupnim izvorima, one značajan dio svojih sredstava drže na rezervnim računima kod CB, preko

iznosa koji je otreban za održavanje obaveznih rezervi, da bi zadovoljile propise o politici rezerve

likvidnosti.

Slobodna novčana sredstva (neto slobodne rezerve) iznosila su 153 miliona KM što nam

pokazuje da je CB BiH u potpunosti ispoštovala pravilo currency board aranžmana koje se odnosi

na potpuno pokriće njene monetarne pasive deviznim rezervama, a što je u skladu sa Zakonom o

Centralnoj banci BiH.

CB BiH je od početka 2004. smanjila stopu sa 2% na 1% koju plaća bankama na sredstva iznad

nivoa OR, očekuje se da će to dovesti do smanjenja devitnih rezervi CB BiH. Kada je riječ o

35

S U M E D I Nmonetarnoj bazi, kretanje monetarne baze (primarnog novca) je određeno dinamikom prodaje i

kupovine konvertibilnih maraka od strane CB BiH.

Upravljanje deviznim rezervama. Nivo deviznih rezervi je najvećim dijelom određen saldom

kupovine i prodaje konvertibilne marke. Puštanje u opticaj domaćeg novca, koa i povlačenje iz

opticaja, vrši se na osnovu prodaje i kupovine konvertibilne marke za euro.

Devizni rizik - rizik od promjene kursa, te samim tim i promjene vrijednosti devizne aktive i

pasive.

Kreditni rizik – rizik neizvršavanja obaveza, ili ugovorenih obaveza druge strane.

Investiranje preko godinu dana nije dozvoljeno.

Rizik likvidnosti – nemogućnost blagovremenog izvršavanja preuzetih obaveza adekvatna

zaštita od navedenog rizika se ostvaruje stalnim praćenjem obaveza i dnevnim obezbjeđenjem

raspoloživog novčanog minimalnog iznosa od 15 miliona KM.

Monetarni agregati

Moentarne agregate definiramo kao skup finansijskih instrumenata (oblika) istog stepena

likvidnosti. Dijele se na:

Primarni novac M0 (monetarna baza, novac velike snage, rezervni novac)

Novčana masa u užem smislu M1

Novac kao dio (novčane) imaovine M2, M3, M4...

Primarni novac se definiše kao suma gotovog novca (G) u opticaju i ukupnih rezervi banaka kod

centralne banke (R). Ovu definiciju možemo matematički izraziti kao:

M0=G+R

Za definisanje primarnog novca su se razvile dvije metode:

- Metod upotrebe monetarne baze

Primarni novac se definiše kao suma gotovog novca u opticaju i ukupnih depozita poslovnih

banaka kod centralne banke (rezerve likvidnosti, obavezne i druge rezerve).

- Metod kreiranja monetarne baze

Primarni novac se definiše kao iznos ukupne aktive centralne banke umanjen za iznos deviznih

transakcija sa inostranstvom iz pasive bilanse (devizne obaveze prema inostranstvu) za iznos

depozita nefinansijskih komitenata CB i za iznos ostalih obaveza CB iz pasive njene bilanse.

Iznos primarnog novca je manji od iznosa aktive CB. Samo CB emituje efektivni novac (gotov

36

S U M E D I Nnovac), putem primarne emisije. Komercijalne banke emituju također novac, međutim tzv.

sekundarnom emisijom, tj. odobravanjem kredita u obliku depozitnog novca. Efektivni novac je

baza depozitnog novca i bez efektivnog novca, depozitni se ne može ni zamisliti.

Monetarni multiplikator (m) pokazuje odnos novčane mase u užem smislu M1 i primarnog

novca- monetarne baze (M0), što se matematički može izraziti kao:

m=M1/M0

dakle, novčana masa u užem smislu jednaka je proizvodu primarnog novca i monetarnog

multiplikatora, ili matematički:

M1=Mo*m

Novčana masa u užem smislu M1, obuhvata sve one instrumente koji služe kao zakonsko i

definitivno sredstvo plaćanja u zemlji, a kreirale su ga, ili centralne banke, ili druge monetarne

institucije (poslovne-depozitne banke).

Općenito možemo reći da novčana masa u užem smislu jednaka sumi gotovog novca u opticaju i

depozitnog novca, odnosno:

M1=G+D

G-gotov novac u opticaju

D-depoziti po viđenju na transakcijskim računima.

Postoje četiri teorijske koncepcije novčane mase:

- TRADICIONALNA KONCEPCIJA ILI „“SREDSTVA RAZMJENE“

Prema ovoj koncepciji novčana masa obuhvata ukupnu količinu novca u opticaju koja se sastoji

samo od onih finansijskih oblika koji su u nekoj zemlji prihvaćeni kao sredstvo prometa i

plaćanja, a to je suma gotovog i depozitnog novca.

- KONCEPCIJA MILTON FRIDMANA

Prema Milton Friedmanu, tradicionalna koncepcija ima određene nedostatke jer posmatra novac

prvenstveno kao sredstvo razmjene. Novac jeste sredstvo razmjene, međutim novac je „nešto što

se koristi da bi se olakšao proces razmjene“, ali istovremeno on ljudima omogućuje da razdvoje

„akt kupovine od akta prodaje“. Dakle, novac ima cilj da služi kao privremeno „prebivalište“

kupovne moći ili štednja. Njegova definicija novčane mase obuhvata pored gotovog novca u

opticaju i sve depozite kod poslovnih banaka: depozite po viđenju i oročene depozite.

- KONCEPCIJA J. GURLEY i E.SHAW

37

S U M E D I NPrema ovoj koncepciji, novčana masa obuhvata sredstva u pasivi određenih nebankarskih

finansijskih institucija, posebno štednih i kreditnih udruženja i osiguravajućih društava, koji

predstavljaju tako bliske supstitute za odgovarajuća sredstva u pasivi poslovnih banaka, da se oni

mogu uključiti u novčanu masu.

- KONCEPCIJA SADRŽANA U RADCLIFFEOVU IZVJEŠTAJU O LIKVIDNOSTI

PRIVREDE

U novčanu masu treba uključiti sve likvidne finansijske oblike u pasivi banaka i drugih

nebankarskih finansijskih institucija. Stoga, u Radcliffeovu izvještaju o likvidnosti privrede,

uključujemo i kreditne linije.

Obuhvat po definiciji Gotov novac Depoziti po

viđenju

Oročeni

depoziti

Depoziti

nebankarskih

finansijskih

institucija

Kreditne linije

1. sredstva razmjene X X

2. Milton Friedman X X X

3. Gusley i Shaw X X X X

4. Radcliffeov komitet X X X X X

Novac kao dio imovine. U ovu grupu pored Mo i M1, spadaju i razne vrste finansijskih

instrumenata kod različitih finansijskih institucija. Vidimo da se dodavanjem drugih, manje

likvidnih finansijskih instrumenata (do jedne godine dospijeća) ili, pak, nelikvidnih (duže od

jedne godine dospijeća), monetarni agregati i proširuju.

M2=M1 + S Do-oročeni depoziti

M3=M2 + Do S-štedni depoziti

Kvazinovac (štedni i ostali depoziti bez roka a vista) koji označava sredstva koja ne obavljaju

funkciju prometnog sredstva, ali se svakog časa mogu pretvoriti u prometno sredstvo.

MONETARNI VOLUMEN=m1+m2+m3

MONETARNI POTENCIJAL=m1+m2+m3+m4 (NOVČANA SREDSTVA IZVAN

OPTICAJA I NOVAC U OPTICAJU).

38

S U M E D I NMonetarni agregati BiH su: M1 (novac u užem smislu) i M2 (novčana masa)

NM=M2=M1+QM

M1 – gotov novac izvan banaka, depoziti po viđenju

Kvazi novac – oročeni depoziti, štedni depoziti, ukupni depoziti u stranoj valuti.

CB BiH objavljuje podatke o monetarnim agregatima mjesečno. (www.cbbh.ba).

M1 obuhvata gotov novac izvan banaka, depozite po viđenju kantona, općina i fondova, depozite

preduzeća i privatnog sektora koji čine nebankarske finansijske institucije, nefinansijska privatna

preduzeća, neprofitne organizacije, domaćinstva i ostalo. Monetarni agregat kvazi novac – QM

obuhvata štednju i oročene depozite u domaćoj valuti, depozite po viđenju u stranoj valuti i

oročene i štedne depozite u stranoj valuti, koji čine depozite kantona, opština i fondova, depozite

preduzeća i privatnog sektora, koji čine nebankarske finansijske institucije, nefinansijska privatna

preduzeća, neprofitne organizacije, domaćinstva i ostalo.

Depoziti po viđenju u domaćoj valuti predstavljaju depozite necentralne vlade (depozite kantona,

opština, fondova), depozite preduzeća i prvatnog sektora. Oročeni i štedni depoziti u domaćoj

valuti, depoziti po viđenju u stranoj valuti i oročeni i štedni depoziti u stranoj valuti, predstavljaju

depozite necentralne vlade (kantona, opština i fondova), depozite preduzeća i privatnog sektora.

Rezervni novac (primarni novac ili monetarna baza) je u cjelosti preuzet iz bilansa stanja CB

BiH, a čine ga gotov novac izvan monetarnih vlasti, depoziti komercijalnih banaka i depoziti

ostalih domaćih sektora (osim centralne vlade) kod monetarnih vlasti.

M2 ima trend stalnog porasta. Najtipičniji predstavnik kvazi novca su štedni depoziti bez roka.

39

S U M E D I N

PROCES INTEGRACIJE U EUROPSKU UNIJU I EUROPSKU MONETARNU UNIJU

ZEMALJA NOVIH I BUDUĆIH ČLANICA SA OSVRTOM NA BALASSA-

SAMUELSON-OV EFEKAT

Balass (1964.) i Smuelson (1964.) su indetifikovali razlke u rastu stope produktivnosti izmedju

sektora roba i usuga, kao faktor koji utječe na odnose relativnih cijena i realnog deviznog kursa.

Historijski posmartano, rast produktivnosti na tržištu roba je brži nego na tržištu usluga. Veća

stopa produktivnosti sektora koji proizvodi određene robe će izazvati rast nadnica u sektor , te,

kako je prisutno kretanje radne snage nadnice će porasti na nivou cijele ekonomije. Sa druge

strane, davaoci usluga će biti u mogućosti da ponude veće nadnice u slučaju dođe do rasta

relativnih cijena usluga. Navedena situacija će dovesti do povećanje općeg nivoa cijena u zemlji,

tj. Do inflacije. Blassa-Samuelson-ov efekat, prezentiran kroz sljedeću studiju , procjenjuje na

koji način razlike u rastu produktivnosti između sektora proizvodnje i usluga objašnjava uočene

razlike u inflaciji među zemljama centralne i Europe i euro-zone.

Balassa- Samuelson-ov efekat ima osnovne implikacije na interpetaciju inflacije i deviznog

kursa, tj. dva kriterija konvergencije iz Maastrichta (inflacijskog kriterija konvergencije i kriterija

deviznog kursa) u kontekstu monetarnih integracija novih i budućih članica Europske unije u

članstvo Europske monetarne unije. Ukoliko je razlika u rastu produktivnosti između sektora

proizvoda veća u zemljama EU u odnosu na euro-zonu, relativna cijena usluga u odnosu na

cijenu proizvoda će rasti brže u zemljama Europske unije nego u euro-zoni.

U sistemu fiksnog deviznog kursa, Balassa-Samuelsonov efekat će rezultirati rastom indeksa

potrošačkih cijena i aprecijaiji realnig deviznog kursa, dok ćemo sa druge strane, u sistemu

fluktuirajučeg deviznog kursa imati određenu kombinaciju nominalne aprecijacije i rasta indeksa

potrošačkih cijena.

Većeina studija provjerva «domaću » verziju navedene hipoteze, koja je postavljena od strane

Baumol i Bowen-a1996.g., prema kojoj cijene usluga rastu brže nego cijene industrijskih

proizvoda, zbog bržeg rasta produktivnosti u sektoru industrije. Ovakve procjene ne uzimaju u

obzir monetarne i fiskalne politike, tj. da li i do koje mjere, razlike u ratu produktivnosti mogu

imati utjecaja na rast indeksa potrošačkih cijena iznad inflacijskog kriterija konvergencije iz

Maastrihta. Povećanje dodatne inflacije se može objasniti u kontekstu rasta produktivnosti, samo

40

S U M E D I Nako je razlika u rastu produktivnosti (između sektora industrijske proizvodnje i sektora usluga)

dovoljno velika u zemljama EU u odnosu na zemlje članice Europske monetarne unije.

Dva osnovna zaključka mogu se izvesti iz analize o utjecaju Balassa- Samuelson-ovog efekta u

ekonomijama centralne Europe:

1) Postoje faktori koji pored razlika u produktivnosti, mogu biti uzrok veće inflacije u

ekonomijama centralne Europe u odnosu na Europsku monetarnu uniju.

2) Neophodno je razgraničiti između rasta produktivnosti na tržištu roba, koji dovodi do

rasta cijena na tržištu usluga i, prema tome, do domaće inflacije, i situacije kada razlike u

produktivnosti mogu dovesti do povečanja inflacijskih razlika između zemalja, u ovom

slučaju zemalja centralne Europe i Europske monetarne unije.

41