Mongolia Quarterly Economic Update Jan 2011 MON

giveS

Монгол Улсын эдийн засгийн

улирлын тойм Дэлхийн Банк

Дэлхийн Банкнаас эрхлэн гаргадаг Mонгол Улсын эдийн засгийн улирлын тойм нь тус улсын эдийн засаг, нийгмийн амьдралд сүүлийн үед гарсан өөрчлөлт хөгжил, бодлогод үнэлэлт дүгнэлт өгдөг баримт бичиг юм. Мөн түүнчлэн, Дэлхийн Банкнаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааны үр дүнг танилцуулдаг. Тоймыг Дэлхийн Банкны Зүүн Ази, Номхон далайн бүсийн дэд ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Ядуурлыг бууруулах, эдийн засгийг удирдах салбарын нэгжийн баг бэлтгэдэг бөгөөд багийн бүрэлдэхүүнд Н. Мөнхнасан, Темина Хан, Ш. Алтанцэцэг нар орж ажилладаг. Багийг Рохиер ван ден Бринк ахладаг. Тоймыг бэлтгэх ажилд Ричард Аллэн, Хайке Грамков, Захид Хаснайн, Хиронори Кавагүчи, Александер Панков, Ранг Ван Нгуэн нар мөн хувь нэмэр оруулав. Энэхүү баримт бичгийн хуулбарыг http://www.worldbank.org.mn хаягаар орж татаж авах боломжтой бөгөөд нэмэлт мэдээлэл авах, санал дүгнэлт өгөх, асуулт тавихыг хүсвэл Ж. Сүнжидмаатай холбоо барина уу ([email protected]).

2011 оны 1-р сар

http://www.worldbank.org.mn/

mailto:[email protected]?subject=Mongolia%20Quarterly%20Economic%20Update

Монгол Улсын улирлын тойм 2011

2

Гарчиг

Хураангуй ................................................................................................................................................... 5

Бодит салбарт гарсан өөрчлөлт хөгжил ............................................................................................. 7

Инфляци ..................................................................................................................................................... 8

Нэгдсэн төсөвт гарсан өөрчлөлт хөгжил .......................................................................................... 11

Төсөв зохиох ба төсвийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт ........................................................... 21

Гадаад салбар ......................................................................................................................................... 27

Банкны салбар ........................................................................................................................................ 33

Хөдөлмөрийн зах ба ядуурал .............................................................................................................. 37

Монгол Улс дахь хууль эрх зүйн хүртээмж ...................................................................................... 38

Зургууд

Зураг 1 Эдийн засгийн сэргэлт илүү өргөн хүрээнд гарч эхэллээ … .................................... 7

Зураг 2 …гэвч аж үйлдвэрийн өсөлт удаашралтай байна ................................................... 7

Зураг 3 Эрэлт, нийлүүлэлтийн аль алин дээр дарамт байгаагаас инфляцийн түвшин өндөр хэвээрээ байна ........................................................................................................... 8

Зураг 4 Монгол Улсын махны экспорт .................................................................................... 8

Зураг 5 Дэлхийн зах зээл дээр хүнсний барааны үнэ өслөө ...............................................10

Зураг 6 ОХУ ба Монгол: үр тариа, гурил, талхны үнэ ...........................................................10

Зураг 7 БНХАУ ба Монголын хүнсний барааны үнэ ..............................................................10

Зураг 8 Ядуурлын түвшингээс доогуур амьжиргаатай эг дундын өрхийн хүнсний зарлага, бүлгээр ................................................................................................................................10

Зураг 9 Бараа түүхий эдийн үнэ сэргэж, дотоодын эрэлт өссөний илрэл болж нэгдсэн төсвийн орлого ихээхэн нэмэгдэж ......................................................................................12

Зураг 10 … нэгдсэн төсвийн тэнцлийг сүүлийн саруудад нилээд сайжрууллаа ..................12

Зураг 11 Төсвийн орлогын төрөл зүйл (ДНБ-д эзлэх хувиар) ..............................................13

Зураг 12 Нэгдсэн төсвийн ерөнхий үзүүлэлтүүд (ДНБ-д эзлэх хувиар) ...............................15

Зураг 13 Нэгдсэн төсвийн үзүүлэлтүүдийн жилийн өсөлт ....................................................15

Зураг 14 Бодит ханш ба дотоодын үнийн индекс .................................................................16

Зураг 15 Нэгдсэн төсвийн зарлага ........................................................................................16

Зураг 16 Тэлэлт агуулсан төсвийг баталсан тохиолдолд эдийн засгийн салбаруудын үйлдвэрлэх бодит нэмүүн өртөг (суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү)............................16

Зураг 17 Татаас ба шилжүүлэг (нийт зарлагад эзлэх хувиар) .............................................18

Зураг 18 Төсвийн зарлага (төрөл зүйл ба засаглалын түвшингээр) ....................................18


3

Зураг 19 Төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын системийн ир ашигтай байдал: бага, дунд орлоготой улс орнуудын оноо ба зэрэглэл ...............................................................23

Зураг 20 Төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын системийн ир ашигтай байдал: захим улсуудын оноо, дэд бүлгээр ...............................................................................................23

Зураг 21 Тээврийн машин механизм, түлшний импорт өсөхийн хирээр … ..........................28

Зураг 22 ... худалдааны алдагдал нэмэгдсэн ........................................................................28

Зураг 23 Зэс, алтны экспортод нааштай төлөв ажиглагдахгүй байсаар, харин нүүрсний экспорт өндөр өсөлттэй гарлаа ...........................................................................................29

Зураг 24 Бараа түүхий эдийн үнийн сэргэлт үргэлжилсээр байна… ....................................29

Зураг 25 Эдийн засаг сэргэж эхлэхийн хирээх урсгал дансны алдагдал нэмэгдсэн ...........30

Зураг 26 мөн гадаад хөрөнгө оруулалтын дотогшлох урсгал үлэмж нэмэгдлээ ..................30

Зураг 27 Хятадад мөнгөний бодлогыг хатууруулсны үр нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт хурдаа сааруулж байна .......................................................................................................31

Зураг 28 Хөрөнгө оруулалтыг дагаад импортын тоо хэмжээ буурч байна ...........................31

Зураг 29 Төгрөгийн ханш тогтвортой байна ...........................................................................32

Зураг 30 Монголбанкны гадаад валютын нөөц түүхэндээ байгаагүй өндөр түвшинд хүрлээ ..............................................................................................................................................32

Зураг 31 Инфляцийн өсөлттэй зэрэгцээд бодит салбарын хэмжээнд хүүгийн түвшингийн буурах хандлага үргэлжилсээр байна ...............................................................................33

Зураг 32 Төгрөгийн харилцах хадгаламжийн үлдэгдэл 2010 оны 12-р сард шинэ дээд түвшинд хүрсэн бол гадаад валютын харилцах хадгаламжийн үлдэгдэл харьцангуй тогтвортой байв ...................................................................................................................33

Зураг 33 Төв банкны үнэт цаасны үлдэгдэл түүхэндээ байгаагийн өндөр түвшинд хүрээд байхад … ..............................................................................................................................34

Зураг 34 … нийт зээлийн өсөлт удаан байна ........................................................................34

Зураг 35 Чанаргүй зээлийн багцын үлдэгдэл буурч байгаа ч удаан байна … ...................35

Зураг 36 .. гэхдээ хамгийн том 50 зээлдэгчдийн зээл нийт зээлийн өрийн үлдэгдлийн 1/3-тай тэнцэж байна .................................................................................................................35

Зураг 37 Барилга, хөдөө аж ахуйн салбарт чанаргүй зээлийн багц төвлөрсөн хэвээр байна ....................................................................................................................................36

Зураг 38 2010 оны 3-р улиралд бөөний худалдааг эс тооцвол нийт салбарын чанаргүй зээлийн багц өмнөх улиралтай харьцуулахад нэмэгдсэн .................................................36

Зураг 39 Бүртгэлтэй ажилгүйдэл* 2010 оны сүүлийн хагаст өөрчлөлтгүй байлаа ...............37

Зураг 40 УБ хотын зарим албан бус зах хөдөлмөрийн зах дээрх ажилчдын тоо буурсан 38

Зураг 41 Суурь хэрэгцээтэй харьцуулахад цалингийн хүрэлцээтэй байдал ........................38

Зураг 42 Эдгээр зах дээр ажиллах учир шалтгаан ................................................................38


4

Хүснэгтүүд

Хүснэгт 1 Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл ба 2011 оны нэгдсэн төсвийн нийлбэр үзүүлэлтүүдийн харьцуулалт (ДНБ-д эзлэх хувиар) ...........................................14

Хүснэгт 2 2011 болон 2010 онуудын нэгдсэн төсөв, ДХТХМэдэгдлийн харьцуулалт ..........19

Хүснэгт 3 Нээлттэй төсвийн индексийн оноо: шилдгүүд .......................................................21

Хүснэгт 4 Бараа түүхий эдийн гол экспортод 2009 оны 12-р сараас 2010 оны 12-р сарын хооронд гарсан өөрчлөлтийг өдөөгч хүчин зүйлс ..............................................................29

Хүснэгт 5 Монгол Улс: Үндсэн үзүүлэлтүүд ...........................................................................42

Шигтгээ

Шигтгээ 1 Монгол Улсын Хөгжлийн банк ................................................................................26

Шигтгээ 2 Нийтийг хамарсан боловсрол олгох, үндэстний цөөнхөд зориулсан тусгай үйлчилгээ үзүүлэх замаар Монгол Улс дахь хууль эрх зүйн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх нь ..............................................................................................................................................39

Товчлол

ХҮИ Хэрэглээний үнийн индекс

ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн

ХХС Хүний хөгжлийн сан

МСХ Moнголын санхүүгийн холбоо

ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо

Ам. долл АНУ-ын доллар


5

Хураангуй1

2008 оны сүүл болон 2009 оны эхэн үеийн эдийн засгийн уналтаас хойш Монголын эдийн засгийн ихэнхи салбаруудын өсөлт эргэн сэргэсээр байна. 2009 онд 1.3 хувийн бууралтай байсан ДНБ, 2010 онд урьдчилсан байдлаар 6.1 хувиар өссөн байна. Гэвч хөдөө аж ахуйн салбарт өнгөрсөн жилийн зудны гамшиг нөлөөлсөөр өвөлтэй золголоо. Энэ салбарт сүүлийн гурван улиралд 2 оронтой тоогоор хэмжигдэх бууралт ажиглагдаж байна.

12-р сарын хамгийн сүүлийн үеийн мэдээллээр 11-р сард 12 хувьтай байсан УБ хотын инфляци 12-р сард 14 хувь (өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад) хүрч хэрэглээний үнэ цаашид өсөх хандлага үргэлжилсээр байна. Инфляцийн хувьд гадаад болон дотоодын хүчтэй дарамтууд хослон нүүрлэж байна. Олон улсын мөнгөний бодлого, хүнсний нийлүүлэлтийн байдал мөн Монгол Улсад хүнсний ногоо, будаа зэрэг хүнсний гол нэрийн бүтээгдхүүнүүдийг нийлүүлэгч Хятад Улс, ОХУ-д хүнсний үнэ өсч байгаа нь гадаад орчноос инфляцийн дарамтууд ирж болзошгүйг анхааруулж байна. Дотоодын эдийн засгийн хувьд нөөц чадамж дутагдалтай байгаа бөгөөд өнгөрсөн өвлийн зудны сөрөг нөлөө махны үнэнд ихээхэн нөлөөлсөн хэвээр байна. Түүнчлэн 2011 оны төсөв их хэмжээний бэлэн мөнгө тараах өндөр зардалтай батлагдав. Тиймээс бид 2011 онд үнийн өсөлтийн дарамтууд үргэлжилнэ гэж үзэж байна.

Америк доллартай харьцуулсан төгрөгийн ханш аажмаар чангарсаар хямралын өмнөх үеийн түвшинд хүрлээ. 2010 оны 12-р сарын дундаж ханш өмнөх сартай харьцуулахад 3 хувиар, 2009 оны 12-р сартай харьцуулахад 15 хувиар тус тус өссөн байна.

Монгол Улсын төсөв санхүү, эдийн засгийн сэргэлт болон ашигт малтмалын үнэ өсөж буйтай уялдан сайжирсаар байна. 2010 оны төсөв тэнцсэн төсөвтэй гарав (12 сарын гулсмал нийлбэрээр). Гэвч 2011 оны төсөв урьд өмнө тохиож байгаагүй өндөр зардалтай, ДНБ-ий 9.9 хувьтай тэнцэх огцом өссөн төсвийн алдагдалтайгаар батлагдсан. Энэ нь Монгол Улсын түүхэн дэх хамгийн том төсөв (4.0 триллион төгрөг) буюу ДНБ-ий тэн хагасаас илүү хэмжээнд хүрээд байна. Бидний дүн шинжилгээгээр 2011 оны төсөв эдийн засгийн огцом эргэлт болон эдийн засгийн нөөц чадамж дутагдалтай зэргээс бий болчихоод байгаа одоогийн инфляцийн дарамтуудыг улам хүндрүүлнэ гэж үзэж байна. Зардлыг ингэж мөчлөг дагасан байдлаар үргэлжлүүлэх нь шинээр батдагдсан Төсвийн Тогтвортой Байдлын хуулийн үзэл санаатай нийцэхгүй мөн 2013 оноос эхлэн мөрдөх төсвийн алдагдлыг ДНБ-ий 2 хувиас илүүгүй байлгах шилжилтийн замд хүндрэл учруулж байна.

Гадаад худалдааны алдагдал 2009 оны 2-р сард 1086 сая ам.доллар (12 сарын гулсмалаар) байсан бол 2010 оны 6-р сард 146 сая ам.доллар болтлоо багасч мэдэгдэхүйц сайжирч байснаа 2010 оны 12-р сард 379 сая ам.доллар болж, ойрын саруудад дахин нэмэгдэж эхэллээ. ОТ-н бүтээн байгуулалтын ажил, түлш, тоног төхөөрөмжийн тээвэрлэлт болон холбогдох дэд бүтцийн төслүүд нэмэгдсэнээр эдийн засаг тэлж, тэр хэрээр импорт огцом өсч байна. Үүний үр дүнд II улиралд ДНБ-ий 7.4 хувьтай тэнцэж байсан урсгал дансны алдагдал (4 улирлын гулсмал нийлбэрээр) 2010 оны 3-р улиралд 9.8 хувьд хүрч тэллээ.

1 Дүн шинжилгээнд Монголбанк (сарын бюллетень, зээлийн мэдээ, банкны нэгдсэн тайлан тэнцэл), Үндэсний

статистикийн хороо, Үндэсний татварын ерөнхий газар, Сангийн яамнаас гаргасан хамгийн сүүлийн үеийн тоо мэдээ буюу 2010 оны 12-р сарын мэдээг ашигласан.


6

Банкны салбарт ЧЗБ (чанаргүй зээлийн багц) болон хугацаа хэтэрсэн зээл 12-р сард нийт зээлийн 16 хувьтай тэнцэж энэ үзүүлэлт өндөр хэвээр байна. Хадгаламжийн бодит хүү буурч байгаа ч хадгаламжийн баталгааны хууль болон ханшын таатай байдлаар өдөөгдсөн төгрөгийн хадгаламж өссөн хэвээр байх хандлага үргэлжилж байна. Гэвч ам. долларын хадгаламжийн хүү маш өндөр хэвээр байгаа нь (хугацаат хадгаламжийн хүү 14 хүртэл хувьтай) зах зээлийн эрсдэлтэй байдлыг харуулж байна. Хувийн салбарын гадаадаас зээл авах явдал нэлээд их хэмжээгээр нэмэгдлээ. Энэ байдал нь төв банкнаас нухацтай хяналт тавихад хүргэж байна. Учир нь эдгээр зээлүүд нь ямар ч хамгаалалтгүй, зээлдүүлэгч мөнгөө гэнэт татсан тохиолдолд зээлдэгчийг эмзэг байдалд оруулж болзошгүй юм. Банкуудын үзүүлэлтийг сайжруулах үүднээс банкны бүтцийн өөрчлөлтийг хийх мөн одоогийн мөрдөгдөж буй банкны дүрэм журмуудыг цаг алдахгүй, зоригтойгоор хэрэгжүүлэх нь чухал байна.

Албан бус хөдөлмөрийн захууд дээр хамгийн сүүлд 2010 оны 12 сард хийсэн судалгаагаар улирлын онцлогтой барилгын хөдөлмөрийн зах зээл болон цаг агаарын хүйтэн байдлаас шалтгаалан гадуур борлуулалт буурсантай холбогдуулан түр ажилчдын тоо 9 сартай харьцуулахад 40 хувиар буурсан үзүүлэлт гарав. Албан бус зах зээл дэх ажилчдын бодит цалин дундааар 2010 оны 9 сараас хойш ойролцоогоор 30 хувь буурсан байна. Өсч буй инфляцтай зэрэгцэн өвлийн саруудад ажиллах боломж багассан нь нийгмийн хамгийн эмзэг хэсгийнхний бодит цалин буурч байгааг тайлбарлаж байна.

Монгол Улс төсвөө ил тод байлгах тал дээр томоохон ахиц гаргасан боловч төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагыг сайжруулах тал дээр ихээхэн анхаарах хэрэгтэй хэвээр байна. Нэгдсэн Төсвийн тухай хууль, Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн хууль, Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр худалдан авах бараа, ажил үйлчилгээний гүйцэтгэгч сонгох журам зэрэг хуулийн төслүүд болон төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг хэрэгжүүлэх асуудлуудын талаар хэлэлцэж байгаа энэ чухал үед төсвийн хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөх, төсөвлөх системийг сайжруулах талаархи саналуудыг Дэлхийн Банкны техник туслалцааны баг саяхан танилцуулсан. Түүнчлэн 2011 онд Хөгжлийн Банк байгуулахаар төлөвлөж байгаа. Энэ банк нь Монгол Улсын урт хугацааны дэд бүтцийн хэрэгцээг санхүүжүүлэхдээ Төсвийн Тогтворжуулалтын Сангийн орлогын нэг хэсгийг хэрэглэх юм. Энэхүү эдийн засгийн тоймоороо Хөгжлийн Банкыг байгуулахад олон улсын туршлагыг үндэслэн заавал анхаарах шаардлагатай зарчмын томоохон асуудлуудын талаар товч өгүүллээ.

Эцэст нь, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг Интернетээс чөлөөтэй авах боломжтой, шүүхийн үйл ажиллагаа үндсэндээ хараат бус, ил тод байдаг боловч шүүхээс гаргах шийдвэрийг урьдчилан тооцоолох боломжгүй байдаг бөгөөд шүүх, хууль хяналт, бүртгэлийн байгууллагуудыг авилгад автагдсан хэмээн олон нийт үздэг. Гэсэн хэдий ч Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас хуулиар олгогдсон эрх, түүнийг хэрэгжүүлэх талаар мэдлэг олгож, сургалт явуулах хөтөлбөрийг боловсруулан гаргаад байна.


7

Бодит салбарт гарсан өөрчлөлт хөгжил

Эдийн засгийн өсөлт илүү өргөн хүрээтэй болж, уул уурхайн салбараас өөр салбаруудад өсөлт бий боллоо

Эдийн засгийн ихэнх салбаруудын өсөлт эрчимжиж, эдийн засгийн сэргэлт илүү өргөн хүрээнд бий болж эхэллээ. Түүний дотор бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа өмнөх онтой харьцуулахад 23 хувь, барилга 16 хувь, боловсруулах салбар 11 хувь, тээвэр, агуулахын аж ахуй 9 хувь, уул уурхай 6 хувиар тус тус өсчээ. 2008 онд эдийн засгийн өсөлт 8.9 хувьтай байсан бол 2008 оны сүүл, 2009 оны эхээр үйлдвэрлэл үйлчилгээ огцом унаж, 2009 онд эдийн засаг 1.3 хувиар агшсан байсан учраас бага суурьтай харьцуулаад ийм хэмжээний өндөр үзүүлэлтүүд гарч байгаа юм. 2010 оны ДНБ-ий бодит өсөлт өмнөх онтой харьцуулахад 6.12 хувьтай гарлаа (Зураг 1).

Гэтэл өнгөрсөн жилийн зудын хөдөө аж ахуйн салбарт үзүүлсэн үр нөлөө бүрэн арилаагүй байхад өвөл эхэллээ. Хөдөө аж ахуйн салбарт өнгөрсөн онд 17 хувийн уналттай гарч, дараалсан гурван улирлын туршид хоѐр оронтой тоогоор илэрхийлэгдэх уналттай байна. Зудын улмаас нийт мал сүргийн 22 хувь нь хорогдож, ноолуурын экспорт өмнөх онтой харьцуулахад 39 хувиар буурч, ноолуурын салбарыг доош чангаасаар байна. Боловсруулах, уул уурхай, олборлох салбарын үйл ажиллагаа 2010 оны сүүлчийн улиралд удааширч, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний өсөлт 12 сарын гулсмал дунджаар тооцоход саарсан. Энэ нь харьцуулалт хийж байгаа 2009 оны суурь үзүүлэлтүүдийн нөлөөлөл арилсантай холбоотой (Зураг 2).

Зураг 1 Эдийн засгийн сэргэлт илүү өргөн хүрээнд гарч эхэллээ …

Зураг 2 … гэвч аж үйлдвэрийн өсөлт удаашралтай байна.

ДНБ-д эзлэх хувиар, жилийн өөрчлөлт Жилийн бодит өөрчлөлт, 12 сарын гулсмал дундаж

Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны

мэргэжилтнүүдийн тооцоо. Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

2 Урьдчилсан гүйцэтгэлийг Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан, 2010 оны 12-р сарын бюллетeнь.

-10-8-6-4-202468

10

Q3-08 Q4-08 Q1-09 Q2-09 Q3-09 Q4-09 Q1-10 Q2-10 Q3-10

Agriculture

Mining

Manufacturing

Construction

Wholesale & retail trade

Transport & communication

Gross Domestic Product

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

Aug-09 Dec-09 Apr-10 Aug-10 Dec-10

Mining and quarrying

Manufacturing

Utilities

Total

ХАА Уул уурхай Боловсруулах салбар Барилга Бөөний, жижиглэн худалдаа Тээвэр холбоо ДНБ

Уул уурхай, олборлох Боловсруулах салбар Эрчим хүч, усан хангамж Нийт

2008. I 2008.II 2009.I 2009.II 2009.III 2009.IV 2010.I 2010.II 2010.III 2009.08 сар 2009.12 сар 2010.4 сар 2010.8 сар 20 10.12 сар


8

Инфляци

Инфляцийн түвшин хоѐр оронтой тоогоор илэрхийлэгдсэн хэвээр байна

Хэрэглээний барааны үнийн өсөх хандлага хадгалагдаж, Улаанбаатар хотын инфляцийн ерөнхий үзүүлэлт 2010 оны 11-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 12 хувьтай байсан бол 12-р сард 14 хувьд хүрч өсчээ. Өнгөрсөн онд Монгол Улсад инфляцийн дарамт үлэмж нэмэгдэж, үүнд махны үнэ, суурь инфляци хоѐр гол өдөөгч нь байв. Өмнөх жилүүдэд эрчим хүч, талх, гурил будаа, хүнсний бусад барааны үнэ инфляцийг тодорхойлдог байснаас өөр дүр зураг юм (Зураг 3). Хүнсний барааны үнийн инфляци 2010 оны 1-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 3 хувьтай байсан бол 12-р сар гэхэд 21 гаруй хувьд хүрч өсөн, ерөнхий индексийн өсөлтийг 60 орчим хувийг бүрдүүлжээ.

Өнөөг хүртэл хүнсний барааны үнийн өсөлтөнд мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт голлох нөлөөтэй байв. Эдгээр барааны үнэ 2010 оны дунд үед өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 40 хувиар өссөн бөгөөд үндсэн шалтгаан нь 2009 оны сүүл, 2010 оны эхээр тохиолдсон зуд турхан байлаа. Зудын улмаас Монгол Улсын нийт мал сүргийн тавны нэг3 нь хорогдсон. Үүнтэй зэрэгцээд махны салбарын нийлүүлэлтийн 30 хувийг хариуцдаг зүүн аймгуудад малын шүлхий өвчин дэгдсэний зэрэгцээ ОХУ, БНХАУ, Вьетнам, Иран улсууд уруу хийх махны экспорт (Зураг 4) нэмэгджээ.

Цаашдын төлөвийг харахад, Монгол Улс өөрийн махны бус хүнсний ихэнх хэрэгцээг импортоор хангадаг учраас дэлхийн зах зээл дээр үр тарианы үнэ өсч байгаа нь махны үнийн өсөлтөөр өдөөгдсөн инфляцийг хөөрөгдөх болно. 2008 оноос хойш үр тарианы үнэ өсч, төр засгаас татаас олгох болсноор үр тарианы ургац сүүлийн жилүүдэд үлэмж нэмэгдсэн. Ямартаа ч, дотоодын хүнсний хэрэглээ импортын бараанаас ихээхэн хамааралтай хэвээр байна. Тухайлбал, 2010 онд төмсний импорт дотоодын хэрэглээний 94 хувийг хангажээ.

Зураг 3 Инфляцийн түвшин өндөр хэвээр байгаа нь эрэлт, нийлүүлэлтийн аль аль талын дарамт байгааг харуулж байна Жилийн өөрчлөлт, хувиар

Зураг 4 Монгол Улсын махны экспорт Сая ам. доллар, гурван сарын гулсмал дундаж

3 9.7 сая орчим толгой мал.

-5

5

15

25

35

45

Jan-07 Aug-07 Mar-08 Oct-08 May-09 Dec-09 Jul-10

Energy and fuelsMeat, milk and cheesebread, flour and cerealsOther foodCore inflationexc all food and energyCPI inflation

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

Feb-09 Jun-09 Oct-09 Feb-10 Jun-10 Oct-10

Frozen beef export Horse meat export

Эрчим хүч, түлш Мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн Талх, гурил, будаа Бусад хүнс Суурь инфляци, хүнс, эрчим хүчгүй ХҮИ-ээр илэрхийлэгдсэн инфляци

2007.01 2007.08 2008.03 2008,10 2009,05 2009,12 20 10.07

Хөлдөөсөн үхрийн махны экспорт

Адууны махны экспорт

2009.02 2009.06 2009.10 2010,02 2010,06 2010,10


9

Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банк.

Дэлхийн хэмжээнд, үр тариа, сүүн бүтээгдэхүүний үнэ 2008 онд хүрсэн дээд үзүүлэлтээс холгүй байгаа бол махны үнэ аль хэдийнээ тэр түвшинг хэтэрсэн байна (Зураг 5). Хуучин ЗХУ-ын улсуудын цаг агаарын байдал, экспортын хориг (тухайлбал, ОХУ-ын ургацын4 40 хувь сүүлийн хэдэн арван жилд тохиолдоогүй, хамгийн их хохиролтой ган гачигийн улмаас алдагдсан), бусад улсуудад үүссэн цаг агаарын гамшгаас үр тарианы ургац гэнэт багасч, АНУ, Европын холбоо, Канад гэх мэт гол үйлдвэрлэгч улсуудын ургац муу гарснаар үр тарианы үнэ 2010 онд нилээд их хэмжээгээр өссөн. Bloomberg-ийн онцолсноор ОХУ-д тохиолдсон ган гачигийн улмаас улаан буудайн үнэ 1973 оноос хойш анх удаа огцом өсч, хэд хэдэн хүнсний үнэнд нөлөөлсөн байна (жишээлбэл, мах, сүүн бүтээгдэхүүн).

Инфляцийн цаашдын төлөв 2011 оны ургац, арилжаа багатай байгаа хүнсний бараа түүхий эдийн олон улсын зах зээл дээр экспортын хориг тавьж магадгүй байгаа байдал, үргэлжилсээр байгаа цаг агаарын гамшигт үзэгдэл (хамгийн сүүлд Австрали, АНУ-ын зүүн бүсэд), ам. долларын ханшийн өөрчлөлтөөс ихээхэн хамаарах болно. Ам. долларын ханшийн тухайд, хүнсний болон хүнсний бус бараа түүхий эдийн үнийг энэ валютаар тогтоодог учраас их нөлөөтэй байна. Дэлхийн хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагаас гаргасан тооцоогоор гол нэр төрлийн будааны хувьд одоогийн хэрэглээг хангаж, дэлхийн нөөцийг бий болгохын тулд үйлдвэрлэл үлэмж хэмжээгээр нэмэгдэх шаардлагатай байна.5

Монгол Улс хүнсний хэрэгцээнийхээ ихэнх хэсгийг ОХУ, БНХАУ-аас импортоор авдаг бөгөөд эдгээр улсуудын хүнсний барааны үнэ өсч байгааг сайн ажиглаж байх нь чухал. Жишээлбэл, Монгол Улс импортоор авч байгаа гурилынхаа 80 гаруй хувийг ОХУ-аас, цайны хэрэгцээний 80 хувь, төмсний импортын 90 гаруй хувийг БНХАУ-аас тус тус авдаг. ОХУ-д хүнсний барааны инфляци нэг улирлын дотор гурав дахин өсч, 2010 оны 4-р улиралд 12 хувьд хүрсэн. Гурил, гурилан бүтээгдэхүүний хувьд, энэхүү үнийн өсөлт тэр даруй Монгол Улсын үнэнд нөлөөлсөн (Зураг 6). БНХАУ-ын ХҮИ-ээр илэрхийлэгдсэн инфляци мөн хурдацтай өсч байна. 2010 оны 11-р сарын байдлаар 12 хувьд хүрсэн нь 2010 оны 6-р сарын үнийн түвшингээс даруй хоѐр дахин өндөр байгаа бөгөөд үндсэндээ гурил будаа, ногооны үнийн өсөлтөөр бий болсон юм. Гурил будааны үнэ 11-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 15 хувиар өссөн бол шинэ ногооны үнийн инфляци 2010 оны сүүлийн хагаст 20 хувийн дундаж үзүүлэлттэй байв.

БНХАУ-ын хүнсний барааны үнэ Монгол Улсын хүнсний барааны үнэд гурван сарын хоцрогдолтойгоор шууд нөлөөлдөг (Зураг 7). Энэхүү хамаарлыг харгалзан үзвэл Монгол Улсад хүнсний барааны инфляци 2011 оны эхний улиралд өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 25 хувиар өсч болзошгүй байна. Энэ тохиолдолд хөдөөгийн болон хот суурин газрын ядуусын хүнсний аюулгүй байдалд маш их хор учруулж болзошгүй. Мах, сүүн бүтээгдэхүүний инфляцийн жилийн өсөлт одоогоор 20 гаруй хувьтай байгаа бөгөөд мал сүргийн тоо толгой өмнөх түвшиндээ хүртэл тодорхой цаг хугацаа шаардлагатай (магадгүй хэдэн жил, нэн ялангуяа орон нутгийн ядуусын хувьд) учраас ойрын үед үнийн

4 Дэлхийн Банкны үйл ажиллагаа ОХУ-д, ОХУ-ын эдийн засгийн тайлан No.23, 2010 оны 11-р сар.

5 Гурил будааны үнэ өссөнөөр тариаланчид илүү их талбайд тариалалт хийх хөшүүрэг болох боловч тэд өнгөрсөн онд

үнэ нь өссөн бусад бараа түүхий эд, тодруулбал шар буурцаг, даавуу, чихрийн нишингийн үнийг харгалзан хариу арга

хэмжээ авах нь гарцаагүй.


10

өндөр түвшин хадгалагдах болно. Үүнээс гадна, ОХУ, БНХАУ-аас авах гурил будаа, ногооны импортын үнэ өсч байгаа нь хүнсний барааны инфляцийг хөөрөгдөх болно.

Зураг 5 Дэлхийн зах зээл дээр хүнсний барааны үнэ өссөн

Зураг 6 ОХУ ба Монгол: будаа, гурил, гурилан бүтээгдэхүүний үнэ

2005=100 Жилийн өөрчлөлт, хувиар

Эх сурвалж: ДХХААБ, Дэлхийн Банк Эх сурвалж: Хэйвэр, Дэлхийн Банк

Зураг 7 БНХАУ ба Монголын хүнсний барааны үнэ

Зураг 8 Ядуурлын түвшингээс доогуур амьжиргаатай эг дундын өрхийн хүнсний барааны зарлага, бүлгээр

БНХАУ-ын хүнсний үнэ, Moнголын хүнсний үнэ, жилийн өөрчлөлт жилийн өөрчлөлт

Нийт хүнсний зарлагад эзлэх хувь

Эх сурвалж: Хэйвэр, Дэлхийн Банк Эх сурвалж: ҮСХ, Өрхийн судалгаа 2007/2008 онууд, Дэлхийн Банк

Хүнсний барааны үнэ өснө гэдэг нь орлого хүнс хэрэглэгчдээс (гол төлөв хот суурин газрын оршигч, мөн хүнс худалдаж авдаг орон нутгийн ядуус) хүнс үйлдвэрлэгчдэд (дотоодын болоод гадаадын) шилжинэ гэсэн үг. Монгол Улсад мах, сүүний үнэ өсч байгаагийн үр өгөөжийн ихэнхийг одоогоор харьцангуй ашиг олоод байгаа том сүрэгтэй малчид хүртэх бөгөөд тэд зуд турханы үеэр малдаа зориулан тэжээл авах буюу зуны цагт мал сүргээ нөхөж авахад хангалттай хэмжээний санхүүгийн чадвартай юм. Гэтэл цөөн тоо толгойтой малчид амьжиргаагаа хангахын тулд зудын үеэр буюу дараа амьд үлдсэн

50

100

150

200

250

300

Jan-05 Jan-06 Jan-07 Jan-08 Jan-09 Jan-10

Meat Prices

Dairy Prices

Cereals Prices

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

01-06 01-07 01-08 01-09 01-10 01-11

Russia: bread and flour

Mongolia: bread, flour & cereals, RHS

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

01-06 01-07 01-08 01-09 01-10 01-11

гурил, 6

талх нарийн

боов, 29.7

цагаан будаа, 2.7

мах, 33.6

сүү, өндөг,

12.3

жимс, ногоо, 6.9

бусад, 8.8

Махны үнэ Сүүн бүтээгдэхүүний үнэ Будааны үнэ

ОХУ: талх, гурил Монгол: талх, гурил, будаа (баруун тэнхлэг)

БНХАУ: хүнс, 3 сарын өмнө Монгол: хүнс, архи ороогүй, баруун тэнхлэг

2005.01 2006.01 2007.01 2008,01 2009,01 2010,01

2006.01 2007.01 2008,01 2009,01 2010,01 2011.01

2006.01 2007.01 2008,01 2009,01 2010,01 2011.01


11

малаа аль хэдийнээ зарж борлуулсан байх магадлалтай учраас одоогийн үнийн өсөлтийг ашиглах боломж багатай юм.

Хот суурин газрын ядуувтар оршин суугчид орлогынхоо ихээхэн хувийг хүнсэнд зарцуулдаг учраас хүнсний барааны өсөлтөнд хамгийн хүндээр өртөх болно. Ерөнхийдөө, Улаанбаатар хотын ХҮИ-ийн хэрэглээний багцын 40 хувийг хүнсний бараа бүрдүүлдэг бөгөөд Улаанбаатар хотод нийт хүн амын 40 хувь нь амьдран сууж байна. Мөн Улаанбаатар хотын хүн амын 22 орчим хувь 6 нь ядуурлын түвшингээс доогуур амьдралтай байна. 2007-2008 оны өрхийн судалгааны хүнсний хэрэглээний байдлаас харахад ядуурлын түвшингээс доогуур амьжиргаатай эг дундын өрх хүнсний нийт зарлагынхаа (Зураг 8) 80 гаруй хувийг мах, сүүн бүтээгдэхүүнд (46 хувь), гурил, гурилан бүтээгдэхүүнд (36 хувь) зарцуулдаг байна.

Эдгээр хүчин зүйл дээр Монгол Улсын 2011 оны нэгдсэн төсөв томоохон тэлэлттэй батлагдаж, их хэмжээний бэлэн мөнгө тараахтай зэрэгцээд цалин, үнийн спиралиар дамжин хоѐр дахь шатны үр нөлөө үүсэх эрсдэлийг тооцож үзвэл 2011 оны туршид үнийн хөөрөгдөл хадгалагдах болно. Эдийн засаг сүүлийн улирлуудад төсөөлж байснаас хурдацтай сэргэж, эдийн засаг хүчин чадалдаа дөхөж очсон бөгөөд дэлхийн зах зээлийн байдал уул уурхайн экспортыг дэмжсэн хэвээр байна. 2010 оны 1-р сард 4.5 хувьтай байсан инфляци 5-р сараас хойш дунджаар 11 хувьтай байгаа бөгөөд инфляцийн хурд нэмэгдэх нь тарааж байгаа бэлэн мөнгөний бодит үнэ цэнийг бууруулж, улс төрийн ач холбогдол нь өнөөдөр харагдаж байгаагаас багасна. 10-р сарын улирлын тоймонд дурьдсанчлан, 2008 онд инфляцийн ерөнхий үзүүлэлт 33 орчим хувьд хүрч өссөний 20 орчим пункт нь төсвөөс олгосон татаас, шилжүүлэг, төсвийн тэлэх бодлогоор өдөөгдсөн болохыг Монголбанкны судалгааны үр дүн харуулсан.

Нэгдсэн төсөвт гарсан өөрчлөлт хөгжил

Эрдэс баялгийн орлогыг даган нэгдсэн төсвийн тэнцэл нилээд сайжирсан …

Нэгдсэн төсвийн сүүлийн сарын гүйцэтгэлийг харахад Монгол Улсын төсвийн байдал сайжирч байгаа бөгөөд энэ нь эдийн засагт нааштай суурь өөрчлөлтүүд гарсан, бараа түүхий эдийн үнэ өсч байгаагийн илрэл болж байна. 12 сарын гулсмал аргаар тооцоход нэгдсэн төсвийн тэнцэл 2010 оны 10-р сард 2008 оны 7-р сараас хойш анх удаа ашигтай гарчээ. 11-р сарын байдлаар нэгдсэн төсвийн ашиг хадгалагдаж, ДНБ-ий 1.3 хувьтай тэнцэх хэмжээнд хүрсэн бол 12-р сард 0 хувь болж багассан нь 2010 оны 8-р сард 10.6 хувийн алдагдалтай харьцуулахад томоохон нааштай өөрчлөлт юм. Цэвэр зээлийг оруулахгүйгээр нэгдсэн төсвийн ашиг ДНБ-ий 3.1 хувьд хүрсэн нь 2008 оны 6-р сараас хойшхи хоѐр дахь өндөр үзүүлэлт байлаа (Зураг ).

Төсвийн байдал ийнхүү сэргэсэн нь бараа түүхий эдийн өндөр үнэ орлогыг дэмжиж байсны илрэл юм. 2010 оны жилийн гүйцэтгэлээр нийт орлого 2009 онтой харьцуулахад 55 хувиар өссөн бол нийт зарлага 33 хувиар өндөр байлаа. Төсвийн орлогын өсөлтийн ихэнх хувийг гэнэтийн ашгийн татвар, дотоодын аж ахуйн нэгж, байгууллагын ашгийн татвар, шууд бус татварын орлого эзэлж байна (Зураг 9).

6 Үндэсний статистикийн хороо, Ядуурлын үзүүлэлт 2007-2008 он.


12

Зураг 9 Бараа түүхий эдийн үнэ сэргэж, дотоодын эрэлт өссөний илрэл болж нэгдсэн төсвийн орлого ихээхэн нэмэгдэж

Зураг 10 ... нэгдсэн төсвийн тэнцлийг сүүлийг саруудад нилээд сайжрууллаа …

Төсвийн орлогын өсөлт, хувиар 2010 оны 12-р сарыг 2009 оны 12-р сартай харьцуулахад

ДНБ-д эзлэх хувь *

Эх сурвалж: Сангийн яам, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

Тайлбар: *2008, 2009 оны ДНБ-ий гүйцэтгэл, ҮСХ-ноос гаргасан 2010 оны ДНБ-ий урьдчилсан гүйцэтгэлийг ашиглан төсөөлж тооцсон ДНБ. ** Төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэлд нийт зарлагаас цэвэр зээлийг хасаж, зөвхөн урсгал болон хөрөнгийн зарлагыг үлдээсэн.

Эх сурвалж: Сангийн яам, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

2010 оны 2-р сард иргэн бүрт 70 мянган төгрөг олгосонтой холбоотойгоор оны эхний хоѐр улиралд нэгдсэн төсвийн зарлага нэмэгдсэнийг эс тооцвол сүүлийн саруудад зарлага үндсэндээ өөрчлөлтгүй байлаа. Гэхдээ 8-р сараас 12-р сарыг дуустал бэлэн мөнгө олгох хөтөлбөрийн дараагийн шат (иргэн бүрт 50 мянган төгрөг) хэрэгжсэн. Мөн 10-р сараас төрийн албан хаагчдын цалин хөлсийг 30 хувиар нэмсэн бөгөөд цалин хөлсийг нэмэх шийдвэрийн үндэслэл нь 2009 онд засгийн газраас хямралын эсрэг арга хэмжээ авч, цалин хөлсний бодит өсөлт маш бага байсантай холбон тайлбарласан байдаг. 12-р сарын байдлаар цалин хөлсний зарлага нэрлэсэн дүнгээрээ 12 хувиар нэмэгдсэн ба инфляци өсч байгаа учраас бодит дүнгээрээ дөнгөж 2 хувийн өсөлттэй байсан юм.

Нэгдсэн төсвийн зарлага 2011 онд түүхэндээ байгаагүй тэлэлтийг төлөвлөж, орлого, санхүүжилтийн байдал хялбар биш байгаа хэдий ч гэнэтийн ашгийн татвар 1-р сарын 1-нээс эхлэн хүчингүй болсон. Үүний зэрэгцээ ОУВС, Дэлхийн Банк зэрэг хөгжлийн түншүүдээс үзүүлдэг төсвийн дэмжлэг зогссон. Нөөц ашигласны төлбөрийн хэмжээ 5 хувь байсныг саяхан 10 хувь болгож хоѐр дахин нэмсэн. Гэнэтийн ашгийн татварын орлого7 2007, 2008 оны нэгдсэн төсвийн нийт орлогын бараг тавны нэгийг бүрдүүлж, ДНБ-ий 6-8 хувьтай тэнцэж байсан (Зураг 11). Гэнэтийн ашгийн татварыг хүчингүй болгосноор ДНБ-ий 2-3 хувьтай тэнцэх хэмжээний орлого нэгдсэн төсвөөс дутах тооцоо одоогоор хийгдээд

7 Нэг тонн зэсийн үнэ 2,600 ам. доллар, нэг унци алтны үнэ 850 ам. долларын суурь үнэнээс давсан дүн

дээр 68 хувийн татвар ногдуулдаг.

50

73

18

106

13

6146

5841

-6

-50

0

50

100

150

Tax revenu

e

Co

rpo

rate inco

me tax

Wages &

salaries

WP

T

Social sec. co

nt'n

s

VA

T

Excise taxes

Imp

ort d

uties

Ro

yalty

No

n-tax reven

ues

Dec-09 Dec-10

-12

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

30

32

34

36

38

40

42

44

46

48

50

Dec-08 Apr-09 Aug-09 Dec-09 Apr-10 Aug-10 Dec-10

Revenue & grantsTotal expenditure and net lendingTotal expenditureFiscal balance (right axis)Adjusted fiscal balance** (right axis)

Нийт орлого, тусламжийн дүн Нийт зарлага, цэвэр зээл Нийт зарлага Төсвийн тэнцэл (баруун тэнхлэг) Тэнцвэржүүлсэн төсвийн тэнцэл** (баруун тэнхлэг)

2008.12 2009.04 2009,08 2009,12 2010,04 2010.08 2010.12


13

байна. 2010 оны 12-р сарын байдлаар гэнэтийн ашгийн татварын орлого хуримтлагдсан нийт орлогын 14 хувь буюу ДНБ-ий 5 орчим хувийг бүрдүүлж, нийт орлогын 19 хувийг бүрдүүлдэг НӨАТ-ын дараа хоѐрдугаарт байлаа.

2011 оны нэгдсэн төсвийн зарлага түүхэндээ хамгийн өндөр байна

Монгол Улсын 2011 оны нэгдсэн төсөвт зарлагыг огцом өсгөж, төсвийн алдагдлыг түүхэндээ байгаагүй буюу ДНБ-ий 9.9 хувьд хүргэж эрс нэмэгдүүлсэн. Энэ нь Монгол Улсын түүхэн дэхь хамгийн том төсөв (4.0 их наяд төгрөг) болж байгаа бөгөөд ДНБ-ий талаас илүү хувьтай тэнцэж байна. Бидний хийсэн дүн шинжилгээнээс харахад энэ нь эдийн засаг хүчтэй сэргэж, эдийн засагт нэмэгдэл хүчин чадал дутагдалтай байгаагаас үүдэлтэй инфляцийн дарамтыг улам бүр хурцатгах болно. Төсвийн зарлага ийнхүү мөчлөг дагасан байдалтай болж байгаа нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн үзэл баримтлалтай зөрчилдөж байгаа бөгөөд 2013 оноос эхлэн мөчлөгийн тохируулга хийсэн төсвийн алдагдал ДНБ-ий 2 хувиас хэтрэхгүй байх шалгуур уруу хийх шилжилтийг илүү хүнд болгож байна.

2011 оны төсөвд төсвийн дүрмийг мөрдлөг болгосон …

Төсвийн зарлага нэмэгдсэн нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд заасан төсвийн тодорхой дүрмүүдийг зөрчөөгүй болно. Үүнд, нэгдүгээр дүрэм болох орлогыг тооцохдоо эрдэс баялгийн урт хугацааны үнийг ашиглах дүрмийг хатуу мөрдсөн. Ийнхүү 2011 оны нэгдсэн төсөвт нэг тонн зэсийн үнийг 5,983 ам. доллар, нэг тонн нүүрсний үнийг 98.8 ам. доллараар тус тус авсан бөгөөд энэ хоѐр бараа түүхий эдийг эрдэсийн гол орлого гэж үзсэн. Гэхдээ төсвийн анхны төсөлд өөрчлөлт оруулахдаа зарлагын өсөлтийг багтаахын тулд нэг унци алтны үнийг 1,250 ам. доллараас 1,350 ам. доллар болгож өсгөж тооцсон. Бараа түүхий экспортод алтны эзлэх хувь хэмжээ харьцангуй бага болсон учраас алтыг эрдэс баялгийн багцанд оруулаагүйг анхаарна уу. Гэхдээ алтны үнийн төсөөллийг ийнхүү өөрчилсөн нь хуулийн үзэл санаатай зөрчилдөж байна гэж маргах хүн гарч ирж болно.

Улсын өртэй холбоотой хоѐрдугаар дүрмийг мөн дагаж мөрдсөн. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд тогтоосноор 2012 он гэхэд улсын өрийн өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ ДНБ-ий 40 хувиас хэтрэхгүй болох ѐстой бөгөөд үүнд ирээдүйн ашгаас эргэн төлөх учиртай8 төрөөс уул уурхайн аж ахуйн нэгжид оруулсан хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэх зорилгоор авсан зээлийг оруулж тооцохгүй юм.8 Тэр болтол 2011 онд ДНБ-ий 50 хувь,

8 Монгол Улс Оюу толгой уул уурхайн нэгдэл компанийн дотоодын талаас 870 сая ам. доллар зээлж, уг

төсөл дэхь 34 хувийн хөрөнгө оруулалтаа санхүүжүүлсэн. Зээлсэн хөрөнгийг төслийн үйлдвэрлэл эхэлснээс хойш засгийн газрын авах ѐстой ногдол ашгаас суутган эргэн төлөх юм.

Зураг 11 Нэгдсэн төсвийн орлогын төрөл зүйл (ДНБ-д эзлэх хувиар)

Эх сурвалж: ҮСХ.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Windfall Profits Tax Indirect & Trade Taxes

Corporate Tax Personal Income Taxes

Other Tax Other Non-tax

Гэнэтийн ашгийн татвар

ААН-ийн ашгийн татвар

Бусад татвар

Шууд бус, худалдааны татвар

Хувь хүний орлогын татвар

Бусад татварын бус


14

2012 онд 60 хувь, 2013 онд 50 хувиас тус тус хэтрэхгүй байх шилжилтийн хугацаа гаргаж өгсөн байгаа. 2010 оны байдлаар улсын өрийн өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ, ДНБ-ий харьцаа 43 хувьтай байсан хэдий ч Оюу толгойн хувьцааны хөрөнгө оруулалттай холбоотой зээлийг эс тооцвол үүнээс доогуур үзүүлэлттэй байгаа юм. Иймд, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн хүрээнд засгийн газрын зээлийг нэмэгдүүлэх боломжтой хэдий ч макро эдийн засгийн үүднээс авч үзвэл энэ нь ухаалаг санаа мөн эсэх нь өөр асуудал юм. Мэдээжийн хэрэг, засгийн газрын бондтой холбоотой асуудал Европын холбоонд дэгдээд байгаа нөхцөл байдлыг харгалзан үзвэл засгийн газар ихээхэн зээл авбал өндөр өртөгтэй байхаас гадна хангалттай тооны худалдан авагч олж авч чадахгүй байх магадлалтай юм.

Гуравдугаар дүрэм нь төсвийн бүтцийн алдагдал, дөрөвдүгээр дүрэм нь зарлагын өсөлттэй холбоотой юм. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд зааснаар төсвийн бүтцийн алдагдал нь ДНБ-ий 2 хувиас хэтрэхгүй бол төсвийн зарлагын өсөлт (1) тухайн жилийн эрдэс баялгийн бус ДНБ-ий өсөлт эсвэл (2) өмнөх 12 жилийн эрдэс баялгийн бус өсөлтийн дундажийн аль ихээс нь давахгүй байх учиртай. Гэвч, байгалийн гамшиг тохиолдох эсвэл эдийн засаг уналтанд орохоос бусад тохиолдолд энэ хоѐр дүрэм нь 2013 он хүртэл үйлчилж эхлэхгүй юм. Өөр нэг харамсалтай зүйл нь гэвэл Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд 2010 онд ДНБ-ий 6.5 хувийн алдагдалтай байсан төсвийг 2013 он гэхэд 2 хувийн бүтцийн алдагдалтай болгох шилжилтийн замыг тодорхойлж өгөөгүй байна.

… батлагдсан төсөв нь Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэлтэй нийцэхгүй байна

Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд төсвийн тодорхой бодлого, удирдлагын зарчмыг баримтлахаар заасан байгаа. Тухайлбал, нэгдсэн төсөв нь тухайн оны зун УИХ-аас баталсан Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл (ДХТХМ)-тэй нийцэж байх учиртай.

Гэтэл, 2011 оны нэгдсэн төсөв нь ДХТХМ-д тодорхойлсон чиглэлтэй үл нийцэж байна. Нэгдүгээрт, 2011 оны төсөвт нийт алдагдлыг ДНБ-ий 9.9 хувьтай тэнцүү (Хүснэт 1, Зураг

12) байхаар заасан нь ДХТХМ-д тогтоосон төсвийн алдагдлын 5 хувийн дээд хэмжээнээс нилээд ихээр зөрж, УИХ-д анх өргөн барьсан төсвийн төсөлд анх заасан 8.6 хувиас өндөр байгаа юм. Мөн түүнчлэн, 2010 оны нэгдсэн төсвийн ашиг, алдагдалгүй гүйцэтгэлээс муудсан үзүүлэлт болж байна. Цаашилбал, 2011 онд нэгдсэн төсвийн алдагдлыг ийм ихээр тогтоосноор 2013 он гэхэд 2 хувийн төсвийн алдагдалтай болоход зөвхөн 2012 он үлдэж байна гэсэн үг учраас сонгуулийн жил болох 2012 онд нэгдсэн төсвийн зарлагыг үлэмж хэмжээгээр багасгах хэрэгтэй болно. Үүний хэрэгжих магадлал тун бага юм.

Хүснэт 1 Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл ба 2011 оны нэгдсэн төсвийн нийлбэр үзүүлэлтүүдийн харьцуулалт (ДНБ-д эзлэх хувиар)

ДХТХМ 2011

ДХТХМ 2012

ДХТХМ 2013

2011 батлагдсан төсөв 2010 төсөв

Нэгдсэн төсвийн нийт орлогын доод хэмжээ

35.4 35.4 30.3 42.2 36.9

Нэгдсэн төсвийн нийт зарлагын дээд хэмжээ

40.4 39.4 32.3 52.1 43.3

Төсвийн нийт тэнцлийн дээд хэмжээ

-5.0 -4.0 -2.0 -9.9 -6.4

Хөрөнгийн зарлагын доод хэмжээ

6.3 6.0 4.7 10.8 8.5

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Сангийн яамны төсвийн баримт бичиг.


15

Tүүнээс гадна 2011 оны нэгдсэн төсөвд суулгасан орлого, зарлагын аль аль нь ДХТХМ-ийн суурь нөхцлийн үзүүлэлтүүдээс хамаагүй өндөр байгаа юм. 2011 оны нэгдсэн төсөвт төлөвлөснөөр төсвийн нийт зарлага ДНБ-ий 52 хувьд хүрч ДХТХМ-д тогтоосон 40.4 хувиас давж байгаа юм. НӨАТ, нийгмийн даатгалын шимтгэл, онцгой татвар, нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын төлөвлөгөөг өндрөөр авснаар төсвийн орлого 2010 оны төсвөөс 25 хувиар өснө (Зураг 13).

Инфляцийг богино хугацаанд хөөрөгдөж, Монгол Улсын эрдэс баялгийн бус экспортын салбарын өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлнө

Ерөнхий тэнцвэр тооцох динамик загвар (CGE загвар) дээр Монгол Улсын эдийн засагт тусгайлан хийсэн симуляцийн үр дүнгээс 2011 оны нэгдсэн төсөв эдийн засагт тодорхой хэмжээний хор хохирол авчирахыг харж болно9. Экспортын орлогын өсөлтөөр тэтгэгдсэн төсвийн тэлэх бодлого нь уг орлогыг мөнгөн шилжүүлэг, татварын бууралт хэлбэрээр иргэдэд хуваарьлаж, эдийн засаг дахь цалин, үнийн өсөлтийг хөөрөгдөж, төгрөгийн бодит ханшийг чангаруулахад хүргэнэ (Зураг 14).

Зураг 12 Нэгдсэн төсвийн ерөнхий үзүүлэлтүүд (ДНБ-д эзлэх хувиар) ДНБ-ий хувь ДНБ-ий хувь

Зураг 13 Төсвийн нийлбэр үзүүлэлтүүдийн жилийн өсөлт Хувь, нэрлэсэн өөрчлөлт

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг.* Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэлд тогтоосон төсвийн орлого, зарлага, нийт тэнцлийн чиглэлийг графикт давхар үзүүлж, 2011 оны батлагдсан төсвөөс ямар зөрүүтэй байгааг харуулав. Жишээлбэл, 2011 оны нэгдсэн төсвийн нийт тэнцэл ДНБ-ий 9.9 хувьтай тэнцэхээр төлөвлөсөн бол ДХТХМ-д дээд хязгаарыг нь 5 хувь гэжээ.

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг.

9 Дүн шинжилгээнд Дэлхийн Банкны MAMS (Maquette for MDG Simulation) загварыг ашигласан бөгөөд уг загвар нь нэг

улсын эдийн засгийг бүхэлд нь хамарч, дундаас урт хугацааны шинжилгээ хийх ерөнхий хүрээг гаргаж өгдөг. Гэвч тооцоонд ашигласан тоо мэдээны хязгаарлагдмал шинж чанарыг харгалзан үзэж, ийм загварууд нь эдийн засгийн ерөнхий тоймыг

гаргаж өгдөг бол симуляци нь өөрчлөлтийн ерөнхий хэмжээ, чиглэлийг зааж өгдөг гэж ойлгох хэрэгтэй.

-6.4

-8.6-9.9

43.3

50.552.1

35.4

40.4-5.0

-12

-8

-4

0

4

25

30

35

40

45

50

55

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

bu

dge

t

20

11

pla

nn

ed

20

11

ap

pro

ved

overall balance, RHSrevenuesexpenditurerevenues MTBF*expenditure MTBF*overall balance MTBF, RHS*

29

18

62

38

15

-8

332522

2

62

41 41

-6

3431

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

bu

dget

20

11

app

roved

Revenue

Aggregate ExpenditureНийт тэнцэл, баруун тэнхлэг

Нийт орлого

Нийт зарлага

ДХТХМ-ийн орлого*

ДХТХМ-ийн зарлага*

ДХТХМ-ийн нийт тэнцэл, баруун тэнхлэг*

201

0 т

өсөв

201

0 т

од

отг

ол

201

1

батл

агд

сан

Нийт орлого

Нийт зарлага

20

10

төсө

в

20

11

Батл

агдсан


16

2011 оны сүүл гэхэд инфляци 17 хувиар нэмж өсөх тооцоо гарч байна (одоогоор 14 хувьтай байгаа). Энэхүү инфляци нь нэгдсэн төсвийн зарлагын бодит өртгийг богино хугацаанд идэж (Зураг 9), улмаар төр засгаас олгож буй мөнгөний үр өгөөжийн багасгаж, хамгийн их хэрэгцээтэй байгаа хүмүүст хор хохирол учруулна. Мөн түүнчлэн, үүнээс үүдэх төгрөгийн бодит ханшийн чангаралт гадаадын өрсөлдөгчидтэй өрсөлддөггүй эрдэс баялгийн бус салбарын өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлнө. Монгол Улсын хувьд энэ нь хөдөө аж ахуй болон боловсруулах салбар гэх мэт бүтээгдэхүүн нь олон улсын түвшинд арилжаалагддаг бусад бүхий л салбаруудад онцгойлон нөлөөлнө. Ингэснээр түүхий эдийн үнэ дотоодод нэмэгдсэний хариуд эдгээр салбарууд эцсийн бүтээгдэхүүнийхээ үнийг өсгөх боломжгүй байх болно (үнэ нь олон улсын зах дээр тогтоогддог). Зураг 10-т харуулсанчлан хөдөө аж ахуй, гадаадын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлддөг хувийн хэвшил (боловсруулах салбар)-ийн аль алиных нь үйлдвэрлэл багасч, ашиглагдахгүй болсон орц материалыг барилга, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа зэрэг гадаадын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлддөггүй, эрчимтэй тэлж байгаа салбарууд шингээж авах болно.

Зураг 14 Төгрөгийн бодит ханш ба дотоодын үнийн индекс

Зураг 15 Нэгдсэн төсвийн зарлага

Суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү, хувиар Суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү, хувиар

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк Эх сурвалж: Дэлхийн Банк

Зураг 16 Тэлэлт агуулсан төсвийг баталсан тохиолдолд эдийн засгийн салбаруудын үйлдвэрлэх бодит нэмүүн өртөг

Суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү, хувиар

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк

-50%

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019

Real Exchange Rate

Domestic Price Index

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

20

16

20

17

20

18

20

19

20

20

Govt. cons (real) Govt cons. (nominal)

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

2006 2010 2014 2018

Agriculture Construction

Pvt Tradable Pvt Non-tradable

Mineral Government

Төгрөгийн бодит ханш

Дотоодын үнийн индекс

Нэгдсэн төсвийн нийт зарлага (бодит)

ХАА

Гадаадын үйлдвэрлэгчтэй өрсөлддөг хувийн хэвшил

Эрдэс баялаг

Барилга

Гадаадын үйлдвэрлэгчтэй өрсөлддөггүй хувийн хэвшил

Засгийн газар

Нэгдсэн төсвийн нийт зарлага (нэрлэсэн)


17

Төсвийн алдагдлыг санхүүлэхэд бэрхшээлтэй байж болзошгүй

Тооцоолсон байгаа 9.9 хувийн төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэхэд бэрхшээлтэй байж болзошгүй бөгөөд Таван толгойн гэрээ хэлэлцээр, шинээр байгуулагдсан тогтворжуулалтын сангаас хөрөнгө авч ашиглах, өмч хувьчлалын орлогоос хамаарах болно.

Нэгдсэн төсвийн алдагдлыг дараах эх үүсвэрээр санхүүжүүлэхээр төлөвлөжээ. Үүнд ДНБ-ий 1.2 хувьтай тэнцэх хэмжээний засгийн газрын бондыг дотоодын зах дээр арилжих (2011 оны төсөвт гадаад валютаар илэрхийлэгдэх өр гаргах төлөвлөгөө багтаагүй), олон талт болон хоѐр талт хандивлагчдаас тодорхой хэмжээний санхүүжилт авах (0.8 орчим хувь), ДНБ-ий 1.5 хувьтай тэнцэх хэмжээний орлогыг (115 тэрбум төгрөг) өмч хувьчлалаас, түүний дотор Төрийн банкны хувьчлалаас төвлөрүүлэх. Эдгээр нөхцлийг төсвийн төлөвлөгөөнд суулгаж өгснөөр засгийн газар үнэндээ өмч хувьчлалыг гүйцэтгэж дуусгах эцсийн хугацааг зааж өгч, гэрээ хэлэлцээр явуулахад засгийн газрын байр суурийг сулруулж байна.

Санхүүжилтийн ихэнх хэсэг гэрээ хэлэлцээр нь явагдаж байгаа Таван толгой төслөөс авах урьдчилгаанаас хамаарч байгаа нь илүү их санаа зовоож байна. Засгийн газар ДНБ-ий 6 хувьтай тэнцэх хэмжээний (470.1 тэрбум төгрөг) урьдчилгаа төлбөр авахаар тооцоолж байна. Томоохон хэмжээний урьдчилгаа төлбөрийн нөхцөлтэйгээр Таван толгой зэрэг төслийн гэрээ хэлэлцээрт орох нь засгийн газрын хэлэлцээр явуулах эрх хэмжээг үлэмж багасгаж, тохиролцоонд хүрэх хугацааг хойшлуулах буюу таатай бус нөхцөлд хүргэх эрсдэлийг дагуулж байна.

Түүнээс гадна, урьдчилгаа төлбөрийг авч чадахгүйд хүрвэл засгийн газар олон улсын санхүүгийн зах дээрээс мөнгө босгох хувилбарыг хэрэгжүүлж болох юм. Гэвч еврогийн бүсэд үүссэн гай зовлонгийн улмаас олон улсын санхүүгийн захын үймэрсэн байдал даамжирч байгаа учраас Монгол Улсад хөрөнгө шаардлагатай болсон тохиолдолд буюу үед бэрхшээлтэй байж болзошгүй. Энэ зуур хандивлагчдын санхүүжилт зогсож, дотоодын өрөөр санхүүжилт хийх нь хувийн хэвшлийг шахах буюу инфляцийг өдөөсөн санхүүжилт болох эрсдэл агуулж болно.

Эерэг зүйл тэмдэглэхэд, УИХ-д анх өргөн барьсан 2011 оны төсвийн төсөлд ДНБ-ий 2.1 хувьтай тэнцэх хэмжээний (164.6 тэрбум төгрөг) хөрөнгийг Төсвийн тогтворжуулалтын сангаас зарцуулахаар төлөвлөсөн байсан. Гэтэл төсвийг батлахдаа энэхүү төлөвлөгөөг үгүй хийжээ. Тогтворжуулалтын санд төвлөрсөн хөрөнгийг шууд зарцуулах биш, эдийн засгийн тойршгүй уналт үүссэн үед ашиглах зорилгоор хуримтлуулах ѐстой учраас энэхүү анхны санал нь зөв зүйтэй байлаа.

Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн дагуу энэ онд байгуулагдаж, үйл ажиллагаагаа явуулах ѐстой тогтворжуулалтын сангийн үндсэн зорилго нь бүтцийн орлогын тооцооноос давсан эрдэс баялгийн орлогыг хуримтлуулахад оршино. Санд хуримтлагдсан хөрөнгийг эдийн засгийн уналтын үед төсвийн санхүүжилтийн эх үүсвэр болгож ашиглах учиртай. УИХ-аар батлагдсан Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн дагуу төсвийн тогтворжуулалтын санд хуримтлагдсан хөрөнгийн тодорхой хэсгийг дотоодын болоод гадаадын хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэхэд ашиглаж болно. Тухайлбал, байгуулахаар төлөвлөөд байгаа төрийн өмчит Хөгжлийн банкны урт хугацаат үнэт цаасыг худалдан авахад ашиглахыг засгийн газарт зөвшөөрсөн байгаа (Шигтгээ 1-ийг харна уу). Хөгжлийн банк нь төмөр зам, эрчим хүч, газрын тос боловсруулах зэрэг дэд бүтцийн урт хугацааны төслийг санхүүжүүлэхэд дэмжлэг болохоор төлөвлөгдөж байна.


18

Албаны хүмүүсийн тооцоолсноор эдгээр хөрөнгө оруулалтын 90 хувь нь импортыг санхүүжүүлэх бөгөөд тэдний үзэж байгаагаар инфляцийн нөлөөллийг бууруулах учиртай.

2011 оны нэгдсэн төсвийн нийт зарлагын тал хувийг шилжүүлэг эзэлж байна

Урсгал зарлага хоѐр жил дараалан өмнөх оны зарлагаас 30 гаруй хувиар өндөр байна. 2011 онд цалин хөлсний зарлага өмнөх онтой харьцуулахад 22 хувь (2010 оны 10-р сарын 1-нээс төрийн албан хаагчдын цалин хөлс 30 хувиар нэмэгдсэнтэй холбоотой), шилжүүлгийн зарлага 53.5 хувиар тус тус өссөн.

Ингэснээр шилжүүлгийн нийт төсөв 2011 онд нэгдсэн төсвийн нийт зарлагын бараг 40 хувь, ДНБ-ий 20 хувьтай тус тус тэнцэж байна (Зураг 17). Эрдэс баялгийн орлогыг төвлөрүүлдэг Хүний хөгжлийн санд (Зураг 18) хуваарилах хөрөнгийн хэмжээг хоѐр дахин гаруй нэмж, 805 тэрбум төгрөгт (ДНБ-ий 10 орчим хувь) хүргэснээс урсгал зарлага ийнхүү өссөн. Хуулинд зааснаар Хүний хөгжлийн сангийн хөрөнгийг дөрвөн зорилгоор зарцуулж болно. Үүнд: (1) өндөр насны тэтгэвэр, эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн төлбөр төлөх; (2) орон сууц худалдан авах; (3) бэлэн мөнгө олгох; (4) эрүүл мэнд, боловсролын үйлчилгээний төлбөр төлөх. Засгийн газар 700 тэрбум төгрөгийг бэлэн мөнгө хэлбэрээр тараахаар шийдвэрлэж, 2011 онд иргэн бүрт сард 21 мянган төгрөг олгоно.

Зураг 17 Татаас ба шилжүүлэг Зураг 18 Төсвийн зарлага (төрөл зүйл ба засаглалын түвшингээр)

Нийт зарлагад эзлэх хувиар Тэрбум төгрөг

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг. Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг.

0

5

10

15

20

25

0

10

20

30

40

50

60

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

bu

dge

t

20

11

ap

pro

ved

Subsidies and transfers as % of total exp

Transfers as % of total exp

Subsidies and transfers as % of GDP

Transfers as % of GDP

33.8

7.24.7 4.2

35.5

7.910.3

5.5

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

State Budget Social Security

Fund

Human Dev. Fund

Local Govt

2010 Budget2011 approved

As % of GDP

Татаас шилжүүлэг

Шилжүүлэг

Татаас шилжүүлэг, ДНБ-ий хувь

Шилжүүлэг, ДНБ-ий хувь

Улсын төсөв НДСан ХХСан Орон нутгийн төсөв

2010 оны төсөв 2011 оны батлагдсан төсөв

ДНБ-д эзлэх хувь

201

0 т

өсөв

201

1 б

атл

агд

сан


19

Хүснэгт 2 2011 оны нэгдсэн төсвийг 2010 оны нэгдсэн төсөв, ДХТХМэдэгдэлтэй харьцуулахад

2009 оны гүйцэтгэл, ДНБ-д эзлэх хувиар

2010 оны батлагдсан төсөв, ДНБ-д эзлэх хувиар

2010 оны төсөв 2009 оны гүйцэтгэлээс нэрлэсэн өсөлт, хувиар

2011 оны батлагдсан төсөв, ДНБ-д эзлэх хувиар

2011 оны төсөв 2010 оны төсвөөс нэрлэсэн өсөлт, хувиар

2011 оны ДХТХМ

2011 оны ДХТХМ 2010 ДХТХМ-ээс нэрлэсэн өсөлт, хувиар

Нийт орлого, тусламжийн дүн

32.9 36.9 32.7 42.2 24.9 35.4 19.1

Урсгал орлого 32.6 36.6 32.9 42.0 25.6

Татварын орлого 26.8 31.6 39.9 37.0 27.8 30.3 21.9

Хувь хүний орлогын татвар

2.1 10.8 49.6 2.2 44.9

ААН-ийн ашгийн татвар

3.4 4.3 50.6 5.5 40.1

Гэнэтийн ашгийн татвар

3.1 4.9 87.4 0.9 -78.9

Татварын бус орлого

5.8 4.9 0.6 5.0 11.6 4.8 5.6

Нийт зарлага, цэвэр зээл

38.6 43.3 33.0 52.1 31.4 40.4 29.0

Урсгал зарлага 29.5 32.6 30.8 40.2 34.5

Цалин хөлс 9.5 9.0 12.2 10.1 22.2

Бараа үйлчилгээ 6.5 7.2 31.3 8.1 22.8

Татаас шилжүүлэг 13.0 15.6 42.2 21.5 50.1

Хөрөнгийн зарлага 7.6 8.5 32.0 10.8 39.0

Дотоодын ХО 6.5 7.3 31.7 8.8 31.8

Капитал засвар 0.2 0.4 145.3 0.6 61.4

Нийт тэнцэл -5.7 -6.4 34.9 -9.9 68.6 -5.0 98.9

Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Сангийн яамны төсвийн баримт бичиг.

Хөрөнгө оруулалт, их засварын зарлага ДХТХМ-тэй нийцэж байна

Хөрөнгийн зарлага 2011 онд ДНБ-ий 10.8 хувьтай тэнцэж, 2010 оны төлөвлөгөөнөөс 8.5 хувиар өссөн бөгөөд 2011 оны ДХТХМ-д тогтоосон 6.3 хувийн доод хэмжээтэй нийцэж байна. Тэр зуур их засварын зарлага 2010 оны түвшинтэй харьцуулахад 60 гаруй хувиар өссөн нь ухаалаг алхам болж байна. Цаашид засгийн газар төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагыг боловсронгуй болгоход чиглэсэн сүүлийн жилүүдийн бодлогын шинэчлэлийн үр дүнг бэхжүүлэх хэрэгтэй. Үүний тулд өмнөх жилүүдэд гарч байсан шиг техник, эдийн засгийн үндэслэл байхгүй буюу зохистой бус хийгдсэн төслүүдийг төсөвт суулгахгүй байхад анхаарах нь чухал.

Төвлөрлийн сааруулах ажлыг түргэтгэж эхэллээ

Төвлөрлийг сааруулах бодлогод нийцүүлэн аймаг тус бүрт хуваарилдаг орон нутгийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 800 сая төгрөг болж нэмэгдсэн. Төслийн өмнөх төсөлд энэ


20

зардалд дунджаар 560 сая төгрөгт төлөвлөсөн байсан. Мөн түүнчлэн, төсөлд тусгаснаар Улаанбаатар хотын захиргаа 2011 онд 68 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийх эрхтэй байна. Орон нутгийн хөрөнгө оруулалтын бодит хэмжээг макро эдийн засгийн үзүүлэлт, хүн ам, нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, бүсийн ДНБ, орлого хураах хүчин чадал зэрэг хүчин зүйлээс хамааруулан тогтооно.

Эрсдэл

Энэ удаагийн төсөв эрсдэлтэй батлагдсан. Төсвийг батлагдсан чигээр нь гүйцэтгэвэл инфляци үлэмж өснө. Сүүлийн улирлуудад эдийн засгийн сэргэлт тооцож байснаас илүү өндөр үзүүлэлттэй байгаа бөгөөд эдийн засаг одоогоор бүрэн хүчин чадалдаа дөхөж очсон байна. Дэлхийн эдийн засгийн байдал уул уурхайн экспортод таатай хэвээр байлаа ч гэсэн 2010 оны 1-р сард 4.5 хувь, 5-р сараас хойш дунджаар 11 хувьтай байсан инфляцийн хурд нэмэгдэх нь тарааж байгаа бэлэн мөнгөний бодит үнэ цэнийг бууруулж, улс төрийн ач холбогдол нь өнөөдөр харагдаж байгаагаас багасна. 10-р сарын улирлын тоймонд дурьдсанчлан, 2008 онд инфляцийн ерөнхий үзүүлэлт 33 орчим хувьд хүрч өссөний 20 орчим пункт нь төсвөөс олгосон татаас, шилжүүлэг, төсвийн тэлэх бодлогоор өдөөгдсөн болохыг Монголбанкны судалгааны үр дүн харуулсан байдаг.

Үүнээс гадна, төсвийн тэлэх бодлогын шууд үр дагавар болоод зогсохгүй хэрвээ инфляцийн хүлээлт тархаад ирвэл цалин, үнийн спиралиар дамжин хоѐр дахь шатны үр нөлөө үүсэх эрсдэл байна. Тухайлбал, 2010 онд тараасан 120 мянган төгрөг, төрийн албан хаагчдын цалингийн 30 хувийн өсөлтийг залгуулаад 2011 онд иргэн бүрт сар бүр 21 мянган төгрөг олгох гэж байна. Хэрвээ үнэ, цалингийн шийдвэрийн үндэс нь болдог ирээдүйн инфляцийн хүлээлт нэмэгдэж, тархаад ирвэл үнэ, цалингийн спираль үүсч, инфляцийн хүлээлтийг тогтоон барихын тулд мөнгөний бодлогыг хатууруулах шаардлагатай болно.

Дотоодод инфляци өндөр байх нь мөнгөн тэмдэгтийн бодит ханшийг чангаруулах хүчин зүйл болдог бөгөөд энэ нь экспортын салбарт хор хохирол авчирна. Тухайлбал, бодит ханшийн чангаралт нь хөдөөгийн хүн амын амьжиргааны эх үүсвэр болсон хөдөө аж ахуйн салбар болон угаасаа жижиг боловсруулах салбарт хоѐуланд нь сөргөөр нөлөөлнө. 2011 оны нэгдсэн төсөв ийм байдалтай батлагдсан явдал нь Монгол Улс байгалийн нөөцөөр баялаг олон орнуудын удаа дараа явсан замыг дагаж байгаагийн илрэл мөн. 1960-аад онд Нидерландын Вант Улс ийм замаар явж, муу нэрээрээ алдаршсан Голланд өвчинд нэрвэгдэж байсан. Эдгээр улсууд иргэддээ үлэмж хэмжээний татаас, шилжүүлэг олгож, улмаар цалин, үнийн өсөх спираль үүсч, эцэстээ хяналтаас гарч, дотоодын зах зээл дээр хөрөнгийн үнийн хөөсийг бий болгож (жишээлбэл, орон сууц), гадаадын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлддөг салбарын ашигт ажиллагаанд ноцтой сөрөг нөлөө үзүүлсэн. Эцсийн дүнд үүсдэг агшилт Нидерландын хувьд ноцтой үр дагавар дагуулсан бөгөөд бүтцийн шинэчлэлийг өргөн хүрээнд, хор хохиролтой ихтэйгээр явуулахад хүргэж, гадаадын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлддөггүй эрдэс баялгийн бус салбаруудын үйлдвэрлэл эргэж буцаахад хүндрэлтэйгээр буурсан.

Инфляци эрс өндөр түвшинд хүрч дахин нэг дайралт хийвэл төгрөг болон санхүүгийн системд итгэх итгэлийг алдруулж болзошгүй юм. Монгол Улсын банкны систем бүрэн гүйцэд бэхжээгүй хэвээр байгаа бөгөөд өөрийн хөрөнгийн дутагдал, чанаргүй зээл их, муу засаглал, эрсдэлийн удирдлагын тогтолцооны системийн алдаа дутагдал, сул хяналт шалгалт зэрэг олон асуудлууд бүрэн шийдвэрлэгдээгүй байна. Өсч байгаа инфляцитай


21

тэмцэж хүүгийн түвшинг урьтаж өсгөхгүй бол бодит хүүг тэг буюу сөрөг утгын бүс үрүү оруулах ба өмнөх агшилтын үед мөн ийм зүйл тохиолдсон юм. Одоогоор УИХ мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэлийн хэлэлцүүлгийг түр зогсоож, төв банкны эрх үүргийг тодорхойгүй үлдээв. Хүүг өсгөснөөр хувийн хэвшлийн өсөлт, ажил эрхлэлтийн ойрын төлөвийг гэнэт саатуулдаг учраас олон нийт хүлээж авахгүй. Гэхдээ нэгдсэн төсвийн хэт их зарлагатай тулсан төв банкинд өөр сонголт байхгүй байна.

Дэлхийн зах зээлийн байдалд томоохон эрсдэл оршиж байна. Бидний явуулсан симуляцийн үр дүнгээр төсвийн өнөөгийн төсөл нь Монгол Улсад 2006-2008 оны үе давтагдах нөхцлийг бүрдүүлж байгаа бөгөөд 2008-2009 онд үүссэн агшилттай төстэй байдал үүсэхгүй гэх баталгаа алга байна. Уналтанд хүргэж болзошгүй гадаад эрсдэл гэвэл олон улсын санхүү, өрийн захын тодорхой бус байдал, хөгжингүй улсуудын эдийн засгийн өсөлт эрс удааширсан, гадаад худалдааны нөхцлийн цочрол (бараа түүхий эдийн үнэ супер мөчлөгт дахин орж, өнгөрсөн онд бий болсон үнийн өсөлт нь суурь нөхцлөөс шалтгаалсан эсэхийг тогтооход бэрх байна), банкны салбарт дотоодоос үүсэх итгэл найдвартай холбоотой цочрол зэрэг байна. Одоогоор банкны салбарын гүйцэтгэл их хэмжээний чанаргүй зээлийн багцаас шалтгаалан тааруу байгаа билээ.

Төсөв зохиох ба төсвийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт

Төсвийн бодлогыг оновчтой залахын зэрэгцээ Монгол Улсын эрдэс баялаг эдийн засгийн эргэлтэнд орж эхлэхэд тус улсын бодит баялаг цөлмөгдөхгүй байх нөхцлийг хангах нь чухал. Үүний тулд төсөв зохиох, төсвийн хөрөнгө оруулалт төлөвлөх явцад өөр хэлбэрийн баялаг бүтээх хэрэгтэй.

Төсвийн ил тод байдал ихээхэн сайжирсан

Монгол Улс азаар төсвийн ил тод байдлаа үлэмж сайжруулж чадсан. Олон Улсын Төсвийн Түншлэл байгууллагаас явуулдаг Нээлттэй төсвийн судалгаа нь улс орнуудын төсвийн баримт бичгийн хүртээмж, агуулгын нарийн ширийн байдалд үнэлгээ өгдөг бөгөөд Монгол Улс ил тод байдал, хариуцлагыг сайжруулах чиглэлээр шилдгүүдийн тоонд багтсан юм. Монгол Улс төсвийн талаар маш хязгаарлагдмал мэдээлэл өгдөг байсан улсаас богино хугацаанд илүү нарийн ширийн мэдээлэл өгдөг улс болсон. Монгол Улсын оноо “ихээхэн мэдээлэлтэй” ангилалд багтахад хэдхэн оноо дутсан ч Итали, Португаль зэрэг өндөр орлоготой улсуудын онооноос давж гарсан юм.

Хүснэгт 3 Нээлттэй төсвийн индексийн оноо: шилдгүүд

2006 2008 2010

Aфганистан NA 8 21

Aнгол 5 4 26

Aргентин 40 56 56

Aзербайджан 30 37 43

Хорват 42 59 57

Египет 19 43 49

Гүрж 34 53 55

Гана 42 50 54

Энэтхэг 53 60 67

Либери NA 3 40

Малави NA 28 47

Монгол 18 36 60

Эх сурвалж: Олон улсын төсвийн байгууллага: Нээлттэй төсвийн судалгаа 2010 он.


22

Нээлттэй төсвийн судалгаа нь ойлголтыг судалдаг судалгаа эсвэл санал асуулга биш юм. Судалгаанд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн шалгуурын дагуу улс орон тус бүрийн төсвийн ил тод байдал, хариуцлагыг үнэлдэг. Судалгааг засгийн газартай ямар нэгэн холбоогүй төсвийн хараат бус шинжээч явуулж, асуулга бөглөдөг. Тухайн улсын ил тод байдлын харьцангуй үзүүлэлтийн бодит оноо, зэрэглэл нь Нээлттэй төсвийн индекс болно. Судалгааны хүрээнд хууль тогтоогч, аудитын дээд байгууллагаас тавьдаг бодит хяналт, улсын төсвийн шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд ард иргэдийн оролцох боломж ямар байгааг мөн судалж үздэг.

2006, 2008, 2010 онуудад 40 оронд хийсэн судалгааны үр дүнг судалж үзэхэд хэд хэдэн улсад, түүний дотор Монгол Улсад онцлох хэмжээний ахиц гарсан байна. Монгол Улсын Нээлттэй төсвийн индекс 2006 онд 18 байсан бол 2010 онд 60 болж сайжирчээ (Хүснэгт 3).

Монгол Улсын Нээлттэй төсвийн индексийн үзүүлэлт ийнхүү гарамгай сайжирсан нь засгийн газар урьд өмнө нь олон нийтэд хаалттай байсан төсвийн баримт бичгийг, түүний дотор засгийн газрын төсвийн төслийг 2007 оноос нийтлэж, 2008 оноос нийтэд зориулсан жилийн эцсийн тайланг дахин гаргах болсонтой шууд холбоотой. Үүнээс гадна, 2008 оноос 2010 оны судалгааны хооронд засгийн газрын төсвийн төсөл 50 хуудастай баримт бичгээс 300 хуудастай болж, улмаар төсвийн орлого, зарлагын талаар илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх болсон. Үүн дээр нэмж, Монгол Улсын аудитын дээд байгууллага аудитын тайлангаа цахим хуудсаараа дамжуулан саяхнаас нийтэд нээлттэй болгож эхэлсэн. 2000-аад оны дундаас хэрэгжсэн төсвийн хүрээний шинэчлэлд олон улсын байгууллагуудаас техник болон санхүүгийн дэмжлэг өгсөн.

Гэхдээ нэмж сайжруулах зүйл байна. Жилийн эцсийн тайлан, аудитын тайлан зэрэг төсвийн зарим баримт бичгүүдийг 2004 онд нээлттэй болгосон боловч 2008 он хүртэл түр хаалттай байлгасан. 2002 онд батлагдсан Төсөвт байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хуулинд заасны дагуу төсвийн тайлан мэдээ УИХ, төрийн бусад байгууллагад нээлттэй байх ѐстой боловч олон нийтэд тархаах талаар дурьдаагүй байна. 2000-аад оны эхээс дотоодын болоод гадаадын байгууллагууд шахаж шаардаж байгаа хэдий ч Монгол Улсад Мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль батлагдаагүй байна.

Төсвийн тайлан мэдээг олон нийтэд тархаах тухай хуулийн шаардлага, төсөв зохиох үйл ажиллагаанд олон нийт оролцох суваг байхгүй байгааг шинээр боловсруулсан Төсвийн нэгдсэн хууль залруулж болох юм. Мөн түүнчлэн, иргэд, иргэний нийгмийн бүлгүүдийн зүгээс тавьж буй мэдээ мэдээлэл авах боломжийг нэмэгдүүлэх шаардлага нь Монгол Улсын уул уурхайн салбарын ил тод байдлыг дээшлүүлэхэд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж байна. Төсвийн хөрөнгөөр бараа үйлчилгээ худалдан авах үйл ажиллагаанд ил тод байдал дутагдсан хэвээр байгааг Moнголын иргэний нийгмийн байгууллагууд онцгойлон шүүмжилж байна.

Гэвч төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын систем үл нийцсэн хэвээр байна …

Гэвч төсвийн хөрөнгө оруулалтын шат дамжлагыг боловсронгуй болгох зүйл олон хэвээр байна. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын суурь болсон шат дамжлагын үр


23

ашгийн нэгдсэн индекс10-ээр Монгол Улс бага, дунд орлоготой 71 орны яг дунд нь жагсаж байна. Уг индексийг тооцохдоо төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын шат дамжлагын үндсэн дөрвөн үе шатыг үнэлдэг. Үүнд:

Стратегийн чиглэл ба төслийн үнэлэлт: нийтлэг чиглэл байгаа эсэх (жишээлбэл, дунд хугацааны стратегиас), стратегийн төлөвлөгөө боловсруулж, зардлын тооцоог хийдэг эсэхийг хардаг ба хөрөнгө оруулалтыг сонгохдоо үндэсний хөгжлийн тэргүүлэх чиглэл дээр үндэслэдэг. Энэхүү анхны шалгуурын дараа төслүүдийн санхүүгийн болоод эдийн засгийн үндэслэлийг тооцож, “цагаан заан”-ыг сонгохгүй байх нөхцлийг бүрдүүлнэ.

Төслийн сонголт ба төсөв: Төсвийн хөрөнгө оруулалтын төслийг үнэлж, сонгох үйл явц төсвийн мөчлөгтэй нийцэж байгаа эсэх эсвэл төсөвтэй уялдуулсан зүйл байхгүй бол засгийн газрууд зээл авах эцсийн арга ашигладаг бөгөөд ингэхдээ үүний үр дагаврыг тооцдоггүй. Зохистой бус хөрөнгөтэй болж, хөрөнгийн багцаа оновчтой удирдаж чаддаггүй.

Төслийн хэрэгжилт: Үүнд олон янзын асуудлууд багтддаг, тухайлбал төсвийн гүйцэтгэл хугацаандаа байгаа эсэх, худалдан авах үйл ажиллагааны үр ашиг, төсвийн дотоод удирдлагын чанар ба хяналт.

Төслийн аудит ба үнэлгээ: Хөгжиж буй улсуудад төсөл хэрэгжүүлсний дараах үнэлгээ хийгдэхгүй байх нь элбэг байдаг. Гэхдээ нь энэ нь төсвийн хөрөнгө оруулалтын төслийг ирээдүйд төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, ил тод байдал, хариуцлагын талаар чиглэл гаргаж өгдөг учраас чухал ач холбогдолтой.

Зураг 19 Төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын системийн ир ашигтай байдал: бага, дунд орлоготой улс орнуудын оноо ба зэрэглэл

Зураг 20 Төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын системийн үр ашигтай байдал: зарим улсуудын оноо, дэд бүлгээр

Тэрбум төгрөг

Эх сурвалж: Dabla-Norris, Brumby, Kyobe and Papageeorgious (2010). Улсуудын зэрэглэлийг хаалтанд харуулав. 4 оноо нь хамгийн сайн хөрөнгө оруулалтыг илтгэнэ.

Эх сурвалж: Dabla-Norris, Brumby, Kyobe and Papageeorgious (2010). 4 оноо нь хамгийн сайн төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын үйл ажиллагааг илтгэнэ.

10

Энэ нь үнэлгээ хийдэг уламжлалт аргачлалаас эрс өөр бөгөөд үр дүнд суурилсан үзүүлэлтүүдийг ашигладаг.

Тухайлбал, эрчим хүчний алдагдлын нийт үйлдвэрлэсэн эрчим хүчинд эзлэх хувь, сайн нөхцөлтэй байгаа хатуу хучилттай

замын хувь хэмжэ. Dabla-Norris, Brumby, Kyobe and Papageeorgious (2010)-г харна уу.

3.533.12

2.872.38 2.35

1.85 1.721.44

0.00.51.01.52.02.53.03.54.0

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

South Africa Mongolia Kazakhstan

Appraisal Selection

Implentation Evaluation

Үнэлэлт

Хэрэгжилт

Сонголт

Үнэлгээ

Хэрэгжилт

Өмнөд Африк Монгол Казахстан

Өмнөд Африк (1) Бразил (2) Тайланд (5) Казахстан (9) Ботсвана (10) Филиппин (28) Монгол (34) Уганда (46)


24

Зураг 19-т харуулсанчлан, ерөнхий индексээрээ Монгол Улс 71 улсаас 34-р байранд

байна. Шилдгүүдийн тоонд Өмнөд Африк, Бразил зэрэг төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын нилээд нарийвчилсан системтэй улсуудаас гадна Монгол Улстай ойролцоо орших Казахстан, Тайланд гэх мэт улсууд багтсан байна. Эдгээр улсуудтай харьцуулахад Монгол Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын систем төслийн үнэлэлт, сонголт, хэрэгжилтийн дараах үнэлгээний тал дээр доогуур үзүүлэлттэй байна (Зураг 20).

… хөрсөнд байгаа эрдэс баялгийг хөрсөн дээрх тогтвортой капитал хөрөнгө болгохын тулд яаралтай шинэчлэл хийх шаардлагатай байна

Монгол Улс Өмнийн Говьд байгаа орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулахтай холбогдон гарах сорилт бэрхшээлийг даван туулах, хөрсөд байгаа эрдэс баялгийг хөрсөн дээрх тогтвортой капитал хөрөнгө болгохын тулд төсвийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт, төсөвлөлт, удирдлагын оновчтой системтэй болох нь зайлшгүй шаардлагатай байна. Монгол Улсад үйлчилж байгаа өнөөгийн тогтолцоо нь зохистой бус бөгөөд яаралтай боловсронгуй болгох шаардлагатай болохыг одоо хүлээн зөвшөөрөөд байна.

Дэлхийн Банкнаас Монгол Улсад техник туслалцааны ажлын хэсэг илгээж, төсвийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт, төсөвлөлтийн системийг боловсронгуй болгох талаар засгийн газарт зөвлөмж өгсөн. Төсвийн нэгдсэн хууль, Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тухай хуулийн төслүүдийг УИХ дээр хэлэлцэж, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг хэрэгжүүлэх асуудал яригдаж байгаа чухал цаг үед энэхүү зөвлөмжийг өгсөн.

Монгол Улс одоогоор дараах ажлыг хийж гүйцэтгэх шаардлагатай байна. Үүнд:

Засгийн газрын төв бүтцэд тодорхой эрх мэдэл бүхий төлөвлөлтийн чиг үүргийг бий болгож, салбар хоорондын уялдаа холбоог хангасан, байгаль орчин, нийгмийн эрх ашгийг хөндөхгүй, дэд бүтцийн хөгжлийн олон янзын хувилбарыг тооцсон нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн, түүний дотор Өмнийн Говийн орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах дунд хугацааны нарийвчилсан стратегийг боловсруулах;

Төлөвлөлт, төсөвлөлтийг уялдуулан нэгтгэж, үүрэг роль, хариуцлага, шат дамжлагыг тодорхой тогтоож, төлөвлөсөн төсөл арга хэмжээг зохих ѐсоор санхүүжүүлж, ашиглах нөхцлийг бүрдүүлэх;

Төсвийн томоохон хөрөнгө оруулалтын төсөлд үнэлэлт хийж, сонгох бат бөх тогтолцоог боловсруулах;

Дэд бүтцийн санхүүжилтэнд хувийн хэвшлийн гүйцэтгэх үүрэг чухал ач холбогдолтой байхыг харгалзан үзэж, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр хэрэгжүүлэх төслүүдийг сонгон шалгаруулах журмыг тогтоож, төсвийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлттэй уялдуулан нэгтгэж, дунд хугацааны төсвийн хүрээтэй нийцүүлж, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлтэй холбоотойгоор үүсч болзошгүй өр төлбөр, төсвийн бусад эрсдэлийг нарийн үнэлэх системтэй болгох.

Төсвийн төсөвлөлт, төлөвлөлттэй холбоотой шинэ хуулийн төслийг засгийн газар, УИХ-ын түвшинд хэлэлцэж байгаатай холбогдуулан дээр тодорхойлсон дөрвөн сорилт бэрхшээлийг шийдвэрлэхийн тулд Дэлхийн Банкнаас дараах зөвлөмжийг өгч байна. Үүнд:

Төлөвлөлтийн чиг үүрэгт ач холбогдол, эрх мэдлийг зохих ѐсоор олгох үүднээс төлөвлөлтийн тухай хуулийн төслийг шинээр боловсруулах.


25

Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороог яамны статустай болгож, Шадар сайдын эрхлэх асуудлын хүрээнд багтааж, салбарын бусад яамдуудтай үйл ажиллагаагаа оновчтой уялдуулах нөхцлийг бүрдүүлэх.

Төлөвлөлтийн чиг үүргийн эрх хэмжээг нэмэгдүүлэхдэ төсөв зохиох үйл явцтай оновчтойгоор уялдуулан нэгтгэж, хөрөнгийн болоод урсгал зарлагын төсвийг салгалгүйгээр Сангийн яамны эрх мэдэлд үлдээх. Эдгээр заалтуудыг Төсвийн нэгдсэн хууль болон Төлөвлөлтийн тухай хуулинд тодорхой тусгаж өгөх нь зүйтэй. Ажлын хэсгийн урьдчилсан тайланд энэ хоѐр хуулийн төслийн тодорхой зүйл заалтуудын шинэчлэн найруулах саналыг оруулсан.

Техник эдийн засгийн урьдчилсан үндэслэлийн шалгуурыг хангасан, стратегийн ач холбогдолтой, тэргүүлэх чиглэл өндөртэй томоохон төслүүдийг багтаасан төсвийн хөрөнгө оруулалтын дунд хугацааны гулсмал хөтөлбөрийг боловсруулах. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрийг боловсруулах тодорхой үүрэг роль, хариуцлага бүхий механизмыг Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тухай болон Төсвийн нэгдсэн хуулинд тусгаж өгөх шаардлагатай.

ҮХШХ (техник эдийн засгийн урьдчилсан үндэслэлийн шалгуурыг хангасан) болон Сангийн яам (дунд хугацааны төсвийн хүрээнд багтсан) хоѐулангаар нь баталгаажсан төсөл арга хэмжээг төсвийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрт багтаах учиртай.

Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр хэрэгжүүлэх боломжтой төслүүдийг нэгдүгээрт, техник эдийн засгийн урьдчилсан үндэслэлийн шалгуурыг хангаж байгаа эсэх, хоѐрдугаарт, зарцуулсан хөрөнгөнөөс авах үр өгөөжийн шалгуурыг хангаж байгаа эсэхийг тогтоосон байна.

Концессийн тухай хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, техник эдийн засгийн урьдчилсан үндэслэлийн шалгуур, зарцуулсан хөрөнгөнөөс авах үр өгөөжийн шалгуурыг тус тус хангаж байгаа эсэхийг тогтоох үүргийг ҮХШХ-д хариуцуулах хэрэгтэй. Зарцуулсан хөрөнгөнөөс авах үр өгөөжийн шалгуурыг хангаж байгаа эсэхийг тогтоох аргачлалыг ҮХШХ, Сангийн яам хамтарч батална.

Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн гэрээний нөхцөл болгож засгийн газраас олгох санхүүгийн хөшүүрэг, баталгаа гаргах асуудлыг батлах албан ѐсны эрх Сангийн яаманд байх нь зүйтэй. Мөн төсвийн эрсдэл, өрийн тогтвортой байдлын хувьд хангалттай бус гэж үзсэн аливаа гэрээг батлахгүй байх эрхтэй байна.

Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд төсвийн эрсдэлийн дээд хязгаарыг Төсвийн нэгдсэн хуулинд тусгах асуудлыг засгийн газар судалж үзэх нь зүйтэй. Эхний ээлжинд төсвийн нийт орлогын 2 хувь гэж тогтоож, цаашдаа төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хэрэгжүүлэх асуудлаар тодорхой туршлагатай болж ирэхэд энэ үзүүлэлтийг өсгөж болно.

… дэд бүтцийн хэрэгцээг санхүүжүүлэхэд засаглал, үйл ажиллагаа, санхүүгийн сайн бүтэц, чадвартай Хөгжлийн банк чухал

Дээр хэлсэнчлэн, Монгол Улс Хөгжлийн банк байгуулахар төлөвлөж байгаа бөгөөд 2011 онд байгуулагдах Төсвийн тогтворжуулалтын санд төвлөрсөн хөрөнгөний тодорхой хэсгийг дэд бүтцийн урт хугацааны хэрэгцээг хангахад санхүүжүүлэх юм. Хөгжлийн банк


26

байгуулахад харгалзан үзэх ѐстой нийтлэг зарчим, бусад улсуудын сургамжийг Шигтгээ 1-т танилцуулав.

Шигтгээ 1 Монгол Улсад зориулсан Хөгжлийн банк

Монгол Улсын засгийн газар Хөгжлийн банк байгуулах тухай шийдвэрийг саяхан гаргасан. Хөгжлийн банкны ерөнхий зорилго, санхүүжилт, үйл ажиллагааны төрөл, засаглал, хяналтын механизмыг тодорхойлсон дүрмийг засгийн газрын тогтоолтой хамт баталсан. Дүрмэнд тогтоосноор “Хөгжлийн банк нь Монгол Улсын хөгжлийн төлөвлөгөөнд тодорхойлсон тэргүүлэх чиглэлийн салбарын хөгжлийг дэмжих, нэмүүн өртөг шингэсэн экспортыг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн өрсөлдөх чадварыг бэхжүүлэх зорилгоор дунд болон урт хугацааны зээл олгож, бусад үйлчилгээ үзүүлнэ” гэжээ.

Хөгжлийн банк нь хөгжиж байгаа гэлтгүй хөгжингүй улсуудын хувьд санхүүгийн ашигтай хэрэгсэл юм. Арилжааны банкнууд хэмжээ, нарийн төвөгтэй байдлаас нь хамаарч тэр бүр олгож чаддаггүй урт хугацаатай, бага хүүтэй зээлийг хөгжлийн банкнаас тэргүүлэх чиглэлийн салбарын төслүүдэд олгож, санхүүгийн зай завсрыг нөхдөг юм. Өмнөд Ази, Латин Америк, Саб-сахарын Африкийн хөгжлийн банкуудын чанаргүй зээл нийт багцын 50 хувьтай тэнцсэн байдаг бол тэдэнтэй харьцуулахад Зүүн Азийн зарим улсуудын хөгжлийн банк нь ер бусын амжилттай ажилласан байдаг. Дэлхийн Банкны

11 үзэж байгаагаар засгийн газар хөгжлийн банкаа муу төслүүдийг

санхүүжүүлэх улс төрийн дарамтаас ангид байлгаж, төслийг шилж сонгох, хэрэгжилтэнд нь хяналт тавих зөв хөшүүрэг, боломж гаргаж өгсөн нь ийнхүү амжилтанд хүргэсэн байна. Амжилтанд хүргэсэн бусад хүчин зүйлүүд гэвэл зохицуулалтын тал дээр давуу эрх олгож (жишээлбэл, татварын чөлөөлөлт), үндсэн хөрөнгө худалдан авах бага зардал гаргасан явдал байлаа.

Тухайбал, Японы болон Солонгосын хөгжлийн банкууд анх 100 хувь төрийн өмчит санхүүгийн байгууллага байсан бөгөөд засгийн газар, парламентын зохих хяналттайгаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Хятадын хөгжлийн банк нь саяхан байгуулагдсан ба засаглалын орчин үеийн тогтолцоотой, дээд түвшний боловсролтой мэргэшсэн ажиллах хүчнийг татан ажиллуулж байна. Сингапурын Хөгжлийн банкны өмчлөл нь онцлогтой юм: үйл ажиллагааг нь Банкны тухай хуулиар зохицуулж, арилжааны банктай ижил статустай, хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж хэдий ч үндэсний эдийн засгийн бодлогын хэрэгсэлд тооцдог.

Хөгжлийн банк амжилтанд хүрэхэд дараах дөрвөн гол хүчин зүйл нөлөөлдөг. Үүнд:

Хариуцлага хүлээх чадвартай төлөөлөн удирдах зөвлөл, банк болон засгийн газар

хоорондын “гарын урт”-ын хэмжээний зохистой харилцаа, бүхэлдээ ил тод, аудитлагдсан

санхүүгийн үйл ажиллагаа бүхий хууль эрх зүй, засаглалын бат бөх тогтолцоотой байх.

Хүн хүчний хүчин чадал хангалттай байх (жишээлбэл, удирдлага, ажилтнууд нь

өрсөлдөхүйц ур чадвартай, зохих сургалтын хөтөлбөртэй байх).

Ашигтай байх төслүүдийг сонгон шалгаруулах оновчтой шат дамжлага (жишээлбэл,

хөгжлийн банк болон төр засгийн бодлогын тэргүүлэх чиглэлийг ялгаж салгах, төслүүдийг

нарийн шалгаж, хянах хүчирхэг тогтолцоотой байх).

Санхүүгийн зөв бүтэц (жишээлбэл, банкны төрийн өмчит статус нь тогтвортой байх, засгийн

газраас хуваарилсан, банкны өөрийн үйл ажиллагаанаас олсон хөрөнгийг үйл ажиллагаанд

тогтвортой ашиглах боломжтой байх).

Монгол Улс Хөгжлийн банк үйл ажиллагааг эхлүүлээд удаагүй байгаа боловч чухал үзүүлэлтүүдийг тодорхойлоогүй хэвээр байна. Тухайлбал, одоогоор банкны дүрмийн сан, үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх, засгийн газрын баталгаа гаргах асуудлуудыг бүрэн дүүрэн

11

Дэлхийн Банк, Зүүн Азийн гайхамшиг, 1993, Нью-Йорк: Оксфордын их сургуулийн хэвлэх үйлдвэр.


27

шийдвэрлээгүй байна. Засаглалын бүтцийн хувьд, хөндлөнгийн болоод дотоод аудит явуулах шаардлага бүхий хараат бус төлөөлөн удирдах зөвлөл, хувьцаа эзэмшигчдийн хяналтын зөвлөл байгуулах асуудал гол нарийн ширийний хамтаар (жишээлбэл, ТУЗ-ийн бие даасан гишүүн) шийдвэрлэгдээгүй байна. Хөгжлийн банкны үйл ажиллагааг удирдан авч явуулахаар Солонгосын хөгжлийн банкинд ажиллаж байсан туршлагатай ажилтнуудыг олон улсын нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар хөлслөн авсан. Хөгжлийн банкны тухай хуулийн төслийн УИХ-д өргөн бариад байна.

Санхүүгийн чадвартай хөгжлийн банк байгуулахтай холбогдуулан ихээхэн сорилт бэрхшээл тулгардгийг Монгол Улсын төр засгийн эрх бүхий байгууллагууд бүс нутаг дахь амжилтын түүхийг бодон умартах ѐсгүй юм. Зүүн Азийн олон орнууд хүчирхэг, хараат бус институциуд, эрх мэдэлтэй төр засаг, мэргэжлийн шаардлага хангасан олон тооны боловсон хүчний уламжлалтай бөгөөд эдгээрийг Монгол Улсад бүрэн дүүрэн дуурайх боломжгүй юм. Тиймээс дэлхийн бусад хэсэгт байгаа хөгжлийн банкуудтай харьцуулах нь илүү зохимжтой болов уу. Тэнд амжилтанд хүрсэн тохиолдол хамаагүй цөөн бөгөөд жинхэнэ утгаараа хараат бус ТУЗ, өөрийн хөрөнгийн оновчтой бүтэцтэй байх сургамжинд илүү их анхаарах нь зүйтэй.

Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүд.

Гадаад салбар

Импортын өсөлт экспортын өсөлтөөс давж, гадаад худалдааны алдагдал ихсэж байна

Өнгөрсөн онд гадаад худалдааны 12 сарын гулсмал алдагдал 2009 оны 2-р сард 1,086 сая ам. доллараас 2010 оны 6-р сард 146 сая ам. доллар болж үлэмж багассан боловч сүүлийн саруудад эргээд ихсэж, 12-р сарын байдлаар 379 сая ам. долларт хүрсэн (

Зураг 22). Эдийн засаг тэлэхтэй зэрэгцээд импорт эрчимтэй өсч байна. Оюу толгойн зэсийн уурхай, түүнтэй холбоотой дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт эхэлж, түлш, тээврийн машин механизмын импорт нэмэгдэж байна (Зураг 21). Импортын барааны ам. долларын үнэлгээ 2009 оны 8-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 47 хувиар буурч байсан 2010 оны 12-р сард 54 хувиар өсчээ. Уул уурхай, барилга, хөдөө аж ахуйн салбарын үйлдвэрлэл өссөнөөр дизель, шатахууны импортыг нэмэгдүүлсэн.

Монгол Улсын нийт экспортын 80 хувийг БНХАУ уруу ачуулдаг бөгөөд тус улсын нүүрс, зэсийн импорт нэмэгдэж, металын үнийн өсөлт бий болсонтой холбоотойгоор экспорт 2010 оны 12-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 52 хувиар өссөн. Сүүлийн үеийн тоо мэдээнээс харахад нүүрсний ачилт огцом нэмэгдэж (Зураг 23), нийт экспортын өсөлтийн 40 пунктийг бүрдүүлжээ. БНХАУ-ын эрчим хүч үйлдвэрлэгчдийн нүүрсний хэрэглээ, Монгол Улсын өмнөд хэсэгт уул уурхайн үйл ажиллагаа тогтвортой нэмэгдэхийн хирээр нүүрсний экспортын дүн 188 хувиар, тоо хэмжээ 140 хувиар тус тус нэмэгдсэн байна. Харин БНХАУ-ын Монгол Улсаас авч байгаа металын импорт тогтворжиж, зэсийн нийт экспортын өсөлтөнд оруулах хувь нэмэр 2-р сард 53 хувь байсан бол 12-р сард 8 хувь болж багасчээ. 2010 оны 12-р сард зэсийн тоо хэмжээ 3 хувиар багассан хэдий ч ам. долларын дүн нь 54 хувиар өсчээ (Зураг 21).


28

Зураг 211 Тээврийн машин механизм, түлшний импорт өсөхийн хирээр

Зураг 222 ... худалдааны алдагдал нэмэгдсэн.

Жилийн өсөлтөнд оруулсан хувь нэмэр, пунктээр Сая ам. доллар, 12 сарын гулсмал нийлбэр12

Эх сурвалж: Үндэсний статистикийн хороо, Дэлхийн Банк.

Эх сурвалж: Үндэсний статистикийн хороо, Монголбанк, Дэлхийн Банк.

2009 онд нийт экспортын 16 хувийг нүүрсний экспорт бүрдүүлж байсан бол энэ үзүүлэлт 2010 онд 30 хувь хүрч нэмэгджээ. Зэс экспортын хамгийн гол бараа түүхий эд байхаа больж нүүрс болсон (27 хувь).

Бараа түүхий эдийн үнийн өсөлт үргэлжилж (Зураг 24), үндсэн металын үнэ зургаан сарын турш тасралтгүй өсч, 12-р сард гэхэд 6.0 хувиар, жилдээ 26 хувиар тус тус өссөн. Зах зээл дээр нийлүүлэлтийн хомсдол үргэлжилж, хамгийн сүүлд Чилийн Коллахуаси ордыг хааснаас зэсийн үнэ өнгөрсөн онд 8 хувиар өсч, 1-р сарын эхээр нэг тонн нь 9,600 ам. доллараас давсан. БНХАУ-ын зэсийн эрэлт тогтворжин, Европ тивд улсын өртэй холбоотой хямрал дэгдэж, дэлхийн эдийн засгийн сэргэлт эргэлзээтэй болсон энэ үед бараа түүхий эдийн үнэ хир удаан өндөр түвшинд хадгалагдах нь тодорхойгүй юм.

Алт, ноолуурын экспорт буурсан хэвээр байна (Зураг 23). Алтны үнэ сүүлийн саруудад дэлхийн зах зээл дээр түүхэндээ байгаагийн өндөр түвшинд хүрсэн боловч Монгол Улсын алтны экспорт 2009 оны 8-р сартай харьцуулахад 47 хувиар багасчээ. Гэнэтийн ашгийн татварыг 2011 оны 1-р сараас хүчингүй болгохтой холбогдуулан алт олборлогчид 68 хувийн татвар үйлчлэхээ болих хүртэл алтны нөөцөө хадгалж байгаа бололтой. Үүний зэрэгцээ, Европын холбооны улсын өрийн хямралтай холбоотойгоор хөрөнгө оруулагчид санхүүгийн тогтвортой байдлын талаар тайван бус байгаа, алтыг валютын ханш, инфляцийн эсрэг хамгаалалт маягаар ашиглаж байгаа учраас үнэ нь цаашид нэмж өсөх төлөвтэй байна. Зудын улмаас нийлүүлэлт маш хүнд байдалд орсон учраас ноолуурын үнэ өссөн боловч экспорт (самнасан болон боловсруулаагүй ноолуур) нь багассан хэвээр байна.

12

Гадаад худалдааны сарын мэдээ нилээд хэлбэлзэлтэй бөгөөд улирлын нөлөөлөл орсон байдаг. Энэ шалтгаанаар 12

сарын гулсмал нийлбэрийг ашигладаг.

-60%-40%-20%

0%20%40%60%80%

100%120%

Jun-09 Dec-09 Jun-10 Dec-10

Mineral productsTransport equipmentMachinery and equipmentBase metalsFood productsOtherTotal imports

-1200

-1000

-800

-600

-400

-200

0

200

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

3,500

4,000

Dec-07 Jun-08 Dec-08 Jun-09 Dec-09 Jun-10 Dec-10

Exports

Imports

Trade balance (right axis)

Эрдэсийн бүтээгдэхүүн Тээврийн төхөөрөмж Машин механизм Үндсэн метал Хүнсний бараа Бусад

Нийт импорт

Экспорт

Импорт

Худалдааны тэнцэл (баруун тэнхлэг)

2007.12 2008.06 2008,12 2009,06 2009,12 2010.06 2010.12

2009,06 2009,12 2010.06 2010.12


29

Зураг 23 Зэс, алтны экспортод нааштай төлөв ажиглагдахгүй байсаар, харин нүүрсний экспорт өндөр өсөлттэй гарлаа

Зураг 24 Бараа түүхий эдийн үнийн сэргэлт үргэлжилсээр байна …

Жилийн өсөлтөнд оруулсан хувь нэмэр, пунктээр Индекс=2004 оны 1-р сард 100


Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Datastream.

Хүснэгт 4 Бараа түүхий эдийн гол экспортод 2009 оны 12-р сараас 2010 оны 12-р сарын хооронд гарсан өөрчлөлтийг өдөөгч хүчин зүйлс Ам.

долларын дүнгийн өөрлөлт, хувиар

Тоо хэмжээний өөрчлөлт,

хувиар Нэгжийн үнийн

өөрчлөлт, хувиар

Нийт экспортод эзлэх

хувь

Зэсийн баяжмал 54 -3 58 27

Алт -47 -57 23 6

Нүүрс 188 135 23 30

Самнасан ноолуур 1 -40 67 2

Боловсруулаагүй нолуур 14 -13 32 4

Цайр concentrate

Түүхий нефть


Гадаад худалдааны тэнцлийг дагаад урсгал дансны тэнцэл дордож байна

Урсгал дансны алдагдлын дөрвөн сарын гулсмал нийлбэр үзүүлэлт 2010 оны хоѐрдугаар улиралд ДНБ-ий 7.4 хувьтай тэнцэх болж сайжирсан боловч барааны худалдааны алдагдал нэмэгдсэнээс болж гуравдугаар улиралд 9.8 хувьд хүрсэн (Зураг 25).

-100%

-50%

0%

50%

100%

150%

200%

Jun-09 Sep-09 Dec-09 Mar-10 Jun-10 Sep-10 Dec-10

OtherGreasy cashmereCoalGoldCopper concentrateTotal

0

100

200

300

400

500

01-04 01-05 01-06 01-07 01-08 01-09 01-10

Copper ($/mt)

Coal ($/mt)

Бусад Боловсруулаагүй ноолуур Нүүрс Алт Зэсийн баяжмал

Нийт экспорт

Нэг тонн зэс, ам. Доллар Нэг тонн нүүрс, ам. Доллар

Нэг унци алт, ам. доллар

2004.01 2005.01 2006,01 2007,01 2008,01 2009.01 2010.01 2009.06 2009.09 2009,12 2010,03 2010,06 2010.09 2010.12


30

Тээвэр, бизнесийн бусад үйлчилгээний орлого 13 доогуур хэвээр байсан тул үйлчилгээний худалдааны алдагдал ДНБ-ий 4.6 хувьд хүрч нэмэгдсэн (2010 оны гуравдугаар улиралд 3.8 хувь байсан). 2010 оны гуравдугаар улиралд урсгал дансны дөрвөн улирлын гулсмал нийлбэр үзүүлэлт ерөнхийдөө 495 сая ам. долларт хүрч нэмэгдсэн бөгөөд өмнөх улиралд нь 346 сая ам. доллар байсан юм. Энэхүү алдагдлыг үндсэндээ санхүүгийн дансны хөрөнгийн цэвэр дотогшлох урсгалаар санхүүжүүлсэн ба энэ нь 2010 оны гуравдугаар улиралд 1,292 сая ам. доллар байсан. Гадаад шууд хөрөнгө оруулалт уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалттай холбоотойгоор 2010 оны гуравдугаар улиралд өмнөх улиралтай харьцуулахад 27 орчим хувиар нэмэгдсэн. Хандивлагчдын тусламжийн ашиглалт, арилжааны банкуудын зээлтэй холбоотойгоор гадаадаас авсан зээлийн өсөлт үргэлжилсэн. Цэвэр гуйвуулгын дөрвөн улирлын гулсмал нийлбэр үзүүлэлт буурсан; гэхдээ дотогшлох урсгал 2010 оны гуравдугаар улиралд өмнөх улиралтай харьцуулахад 8 хувиар өссөн (Зураг 26).

Зураг 25 Эдийн засаг сэргэж эхлэхийн хирээх урсгал дансны алдагдал нэмэгдсэн

14

Зураг 26 мөн гадаад хөрөнгө оруулалтын дотогшлох урсгал үлэмж нэмэгдлээ.

Сая ам. доллар, дөрвөн улирлын гулсмал нийлбэр Сая ам. доллар, дөрвөн улирлын гулсмал нийлбэр

Эх сурвалж: Монголбанк, Үндэсний статистикийн хороо, Дэлхийн Банк.


Дэлхийн эдийн засгийн төлөвийн тухайд, зах зээл гутрангуй байсныг харгалзан үзэж Ирланд Улс Европын холбоо, ОУВС-гаас санхүүгийн дэмжлэг хүсч, 2010 сүүлээр Европын захын улсуудад өмнөх жүжгийн шинэ бүлэг бичигдсэн. Гэтэл зах зээлийг тайтгаруулахын оронд энэхүү мэдэгдэл нь өрийн захын сул талыг доройтуулж, Испани, Итали, Бельги зэрэг төсвийн хувьд эмзэг байдалтай байсан улсуудад халдварласан. Хэдийгээр Европын төв банкны засгийн газрын бондыг худалдан авах хөтөлбөр хэрэгжсэн хэвээр байгаа боловч шуурганы цөм эсвэл байнгын эргэх цэг алин болохыг цаг хугацаа харуулах болох нь ээ. Еврогийн бүсийн улсын өрийн хямралын сүүлийн бүлгүүд хараахан бичигдээгүй байна. Гэтэл зах зээлийн нарийн хяналт шалгалтанд ороод буй Европын эдгээр улсууд нь

13

Нягтлан бодох бүртгэл, хууль эрх зүй, зөвлөх үйлчилгээ гэх мэт аж ахуйн үйл ажиллагаа, мэргэжил, техникийн төрөл

бүрийн үйл ажиллагааг багтаасан.

14 Монгол Улсад худалдааны сарын мэдээнүүд улирлын нөлөөнд их автсан байдгаас гадна сарын өөрчлөлтүүд нь

хэлбэлзэл ихтэй байдаг. Иймд дөрвөн улирлын гулсмал нийлбэрийг ашигласан.

-1200

-1000

-800

-600

-400

-200

0

200

400

600

Q3-06 Q1-07 Q3-07 Q1-08 Q3-08 Q1-09 Q3-09 Q1-10 Q3-10

Merchandise trade balanceServices balanceNet incomeCurrent transfersCurrent account balance

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

-0.6

-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

Q3-06 Q1-07 Q3-07 Q1-08 Q3-08 Q1-09 Q3-09 Q1-10 Q3-10

Барааны худалдааны тэнцэл Үйлчилгээний тэнцэл Цэвэр орлого Урсгал шилжүүлэг Урсгал дансны тэнцэл

Санхүүгийн цэвэр ХО Гуйвуулга Гадаадын цэвэр ХО Санхүүгийн, хөрөнгийн дансны нийлбэр, баруун тэнхлэг

2006.III 2007.I 2007,III 2008,I 2008,III 2009.I 2009.III 2010.I 2010.III 2006.III 2007.I 2007,III 2008,I 2008,III 2009.I 2009.III 2010.I 2010.III


31

АНУ, Японтой (2009 оны байдлаар улсын өр нь ДНБ-ий 100 болон 200 хувьтай тус тус тэнцэж байсан) харьцуулахад өрийн байдал нь тийм ч их муу биш байгаа юм.

Дэлхийн эдийн засгийн төлөвийг эрсдэлтэй болгож буй зүйл нь олон улсын санхүүгийн зах дээр ойрын үед эх үүсвэрийн тасалдал үүсэх аюул юм. Банкуудад, тэр дундаа Европ, АНУ-ын банкуудад эх үүсвэрийн дарамт тулгарч, олон улсын санхүүгийн зах дээр засгийн газруудтай өрсөлдөн эх үүсвэр татаж байна. Олон улсын төлбөр тооцооны банкны мэдээгээр дэлхийн хэмжээнд банкнууд бонд эзэмшигч, бусад зээлдүүлэгчдэд 5 их наяд ам. долларын өр зээлтэй байгаа бөгөөд эргэн төлөлт нь 2012 оноос эхлэх болно. Монгол15 зэрэг хөрөнгө оруулалтаас доогуур зэрэглэлийн засгийн газрууд олон улсын санхүүгийн захаас эх үүсвэр татахад зардал өндөртэй байж болох талтай.

Зураг 27 Хятадад мөнгөний бодлогыг хатууруулсны үр нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт хурдаа сааруулж байна

Зураг 28 Хөрөнгө оруулалтыг дагаад импортын өсөлтийг хурд саарч байна

Эх сурвалж: CEIC, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

Эх сурвалж: CEIC, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

БНХАУ Монгол Улсын нийт экспортын 80 хувийг худалдаж авдаг учраас Хятадын эдийн засгийн өсөлт, импортын удаашралыг сайн ажиглах байх нь чухал. БНХАУ-ын гуравдугаар улирлын өсөлт бага зэрэг багасч, бүтэц нь өөрчлөгдсөн. Эдийн засаг нь оны эхний хагаст 10.6 хувийн өсөлттэй байсан бол гуравдугаар улирад 9.6 хувь болж буурсан боловч өндөр хэвээр байна. Засгийн газраас олгосон дэмжлэгийн нөлөөлөл арилж, мөнгөний бодлого хатуурсны улмаас Хятадын эдийн засгийн өсөлт намжсан (Зураг 27).

Хөрөнгө оруулалт, хот суурин газрын хэрэглээ саарч, импорт ч ижил үзүүлэлттэй байлаа. Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт саарч, макро эдийн засгийн нөхцөл нэмж хэвийн болохтой зэрэгцээд эдийн засгийн өсөлт дунд хугацаанд суларч магадгүй. Засгийн газрын дэмжлэгийн үр нөлөөгөөр бий болсон өмнөх огцом өсөлтийн дараагаар хөрөнгө оруулалт

15

Фитчийн үнэлгээгээр Монгол Улс В зэрэглэлтэй байгаа нь хөрөнгө оруулалтын зэрэглэлээс даруй таван ангилал

доогуур байгаа бөгөөд Боливи, Мозамбик, Руанда, Украинтай нэг зэрэглэлд багтаж байна. S&P үнэлгээ бага зэрэг дээгүүр (BB-) боловч Бангладеш, Габон, Филиппин гэх мэт улсуудтай нэг зэрэглэлд байна. Доогуур зэрэглэлтэй, тухайблал В

зэрэглэлтэй засгийн газрын бондын өгөөж 2010 оны 6-р сараас хойш дунджаар 8 хувь байсан.

Улирлын бодит өсөлт (жилийн өөрчлөлт, хувиар) Бодит өөрчлөлт (жилийн өөрчлөлт, хувиар)

Түүхий эдийн импорт (3 сарын дундаж)

Үйлдвэрлэсэн барааны импортын тоо хэмжээ (3 сарын дундаж) үйлд

Аж үйлдвэр ХАА

Үйлчилгээ ДНБ


32

багасч, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн үлэмж нэмэгдсэнээр импорт, нэн ялангуяа түүхий эдийн импорт энэ онд саарахад хүргэсэн (Зураг 28). Машин механизм, тоног төхөөрөмжийн импортын гүйцэтгэл муугүй байж, автомашины импорт ч буурсангүй өндөр байлаа. Өнөөгийн хандлага, бодлогын тухайд, гадаад ашиг 2011 онд болон дунд хугацаанд өсөх болно.

Төгрөгийн ам. доллартай харьцах ханш чангарсаар байна

Төгрөгийн ам. доллартай харьцах ханш бага багаар чангарсаар ирлээ (Зураг 29). 2010 оны 12-р сард төгрөгийн ханш өмнөх сартай харьцуулахад дунджаар 3.0 хувиар чангарсан бол өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 15 хувиар чангарчээ.

Монголбанкин дахь гадаад валютын нөөц 12-р сард 2 тэрбум ам. долларт хүрч шинэ амжилт тогтоосон. Монголбанк гадаад валютын дуудлага худалдаагаар дамжуулан арилжааны банкуудаас 700 сая ам. доллар худалдан авч, нэг ч ам. доллар худалдаагүй. Гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлсэн бусад эх үүсвэр гэвэл мөнгөжсөн алт, олон улсын байгууллагуудын төслийн санхүүжилт, арилжааны банкуудын харилцах, хадгаламж байв (Зураг 30).

Зураг 29 Төгрөгийн ханш тогтвортой байна. Зураг 30 Монголбанкны гадаад валютын нөөц түүхэндээ байгаагүй өндөр түвшинд хүрлээ

Төгрөг/ам. доллар Сая ам. доллар, үлдэгдэл Сая ам. доллар, сарын өөрчлөлт

Тайлбар: Хар захын ханш нь авах, зарах ханшийн дундаж юм. Албан ханштай харьцуулахад эерэг өгөөжтэй байгаа нь харьцангуй сулралтыг илэрхийлнэ. Авах зарах ханшийг өгөөжийг авах зарах ханшийн дундажид эзлэх хувиар харуулав. Сүүлчийн ажиглалт: 2010 оны 12-р сарын 31.

Эх сурвалж: Монголын санхүүгийн холбоо, Дэлхийн Банк.

Тайлбар: Монголбанкны гадаад валютын нөөцийн 12-р сүүлийн байдлаарх үлдэгдэлийг хүрээлж сая ам. доллараар харуулав.

Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн Банк.

1100

1200

1300

1400

1500

1600

1700

12/08 04/09 08/09 12/09 04/10 08/10 12/10

BoM official rate

Parallel market rate

Commercial bank rate-150

-100

-50

0

50

100

150

200

250

400

600

800

1,000

1,200

1,400

1,600

1,800

2,000

2,200

06/08 12/08 06/09 12/09 06/10 12/10

Stock of BoM international reserves

Month-on-month change (right axis)

2091

Монголбанкны албан ханш

Хар захын ханш

Арилжааны банкны ханш

Монголбанкны гадаад валютын нөөц Сарын өөрчлөлт (баруун тэнхлэг)

2008,12 2009.04 2009,08 2009,12 2010,04 2010.08 2010.12

2008,06 2008.12 2009,06 2009,12 2010,06 2010.12


33

Банкны салбар

Хадгаламжийн бодит хүү буурч байгаа хэдий ч ханшийн чангаралтын хүлээлт, мөнгөн хадгаламжийн бүрэн баталгаатай холбоотойгоор төгрөгийн хадгаламжийн үлдэгдэл өссөөр байна

Эх үүсвэрийн дутагдалд орсон банкууд хөрөнгө хайж байгаагаас голлон шалтгаалан зээл, хадгаламжийн нэрлэсэн хүү хоѐулаа өндөр хэвээр байна. Гэвч, инфляцийн хурд нэмэгдэж байгаагаас хүүгийн бодит түвшин буурч байна. Төгрөгийн хадгаламжийн жигнэсэн дундаж бодит хүү өнгөрсөн оны сүүлийн хоѐр сард сөрөг утгатай болж 6-р сард гарсан өөрчлөлтийг давтсан (Зураг 31). Харин зээлийн бодит хүү ерөнхийдөө буурах хандлагатай байгаа бөгөөд одоогоор 5 орчим хувьтай байна.

Сүүлийн саруудад төгрөгийн хадгаламжийн үлдэгдэл нэмэгдсээр 12-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 62 хувиар өсч 2 их наяд төгрөгт хүрч, шинэ амжилт тогтоов (Зураг 32). Үүний үндсэн шалтгаан нь төгрөгийн ханшийн чангаралт, хадгаламжийн өндөр хүү, банкин дахь мөнгөн хадгаламжийг хамарч байгаа “бүрэн баталгааны тухай хууль” юм. Гэхдээ ам. долларын хадгаламжийн нэрлэсэн хүү ч гэсэн өндөр байгаа бөгөөд ам. долларын хугацаат хадгаламжийн хүү 14 хувьд хүрч, зах зээл эрсдэл байгааг ойлгосон хэвээр байгааг илэрхийлж байна. Олон хадгаламж эзэмшигчид төгрөгийн ханш нэмж чангарна гэсэн хүлээлтэндээ үндэслэн төгрөгийн хадгаламж уруу хөрвүүлж байгаа хэдий ч гадаад валютын хадгаламжийн үлдэгдэл жилийн өмнөхөөс 21 хувиар өсч, 754 тэрбум төгрөгт хүрэн шинэ амжилт тогтоов.

Зураг 31 Инфляци өсөхтэй зэрэгцээд бодит эдийн засагт үйлчилж буй бодит хүүгийн буурах хандлага үргэлжилсээр байна

Зураг 32 Төгрөгийн хадгаламжийн үлдэгдэл 12-р сард шинэ өмжилтыг тогтоосон бол гадаад валютын хадгаламжийн үлдэгдэл харьцангуй тогтвортой байв

Хувь (жилээр) Тэрбум төгрөг, сарын өөрчлөлт Тэрбум төгрөг, үлдэгдэл



-20

-10

0

10

20

30

40

Aug-08 Dec-08 Apr-09 Aug-09 Dec-09 Apr-10 Aug-10 Dec-10

CPI inflation

Real maximum interest rate on LC time deposits

Real average interest rate on LC time deposits

Real interest rate on bank LC loans

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

-200

-100

0

100

200

300

400

12/08 04/09 08/09 12/09 04/10 08/10 12/10

FX deposits, stock RHS

MNT deposits, stock RHS

FX deposits, change

MNT deposits, change

ХҮИ-ээр илэрхийлэгдсэн инфляци

Төгрөгийн хугацаат хадгаламжийн бодит дээд хүү

Төгрөгийн хугацаат хадгаламжийн бодит дундаж хүү

Банкны төгрөгийн зээлийн бодит хүү

Гадаад валютын хадгаламж, баруун тэнхлэг

Төгрөгийн хадгаламж, баруун тэнхлэг

Гадаад валютын хадгаламж,өөрчлөлт

Төгрөгийн хадгаламж,өөрчлөлт

2008,08 2008.12 2009,04 2009,08 2009,12 2010,04 2010.08 2010,12

2008,12 2009,04 2009,08 2009,12 2010,04 2010.08 2010,12


34

Хувийн хэвшлийн гадаад зээл нэмэгдэж байгаагаас гадна дотоодын банкууд зээлийн өндөр хүү, их хэмжээний чанаргүй зээлийн багц, бага өсөлттэй байгаа зээлийн асуудлыг шийдвэрлэх гэж хичээж байна.

Зээлийн өрийн нэрлэсэн үлдэгдэл 2009 оны 12-р сараас хойш өсч, 2010 оны 12-р сарын байдлаар өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 23 хувиар тэлжээ (Зураг 33). Гэвч, инфляцийн жилийн өсөлт нэмэгдэхийн хирээр зээлийн бодит өсөлт илүү удаашралтай байгаа бөгөөд одоогоор 10 орчим хувьтай байна.

Эдийн засаг сэргэж, дотоодын зээлийн байдал хумигдмал хэвээр байгаа үед хувийн хэвшлийн гадаад зээл үлэмж нэмэгдэж, 2010 оны гуравдугаар улирлын байдлаар 918.6 сая ам. долларт хүрчээ16. Дотоодын банкуудын зээл олгох чадавхи тэдний тайлан тэнцэл дээр бүртгэлтэй байгаа их хэмжээний чанаргүй зээлийн багцаар хязгаарлагдаж байгаа үед аж ахуйн нэгжүүд өөр зээлдүүлэгчид үрүү ханджэ. Аж ахуйн нэгжүүд гадаад болон дотоод зээлийн хүүгийн зөрүү их байгааг ашиглан арилжааны банкуудын хамтаар нийтдээ нийт гадаад өрийн 36.4 хувьтай тэнцэх хэмжээний зээл авчээ. Дотоодын зээлийн жигнэгдсэн дундаж хүү 18-21 хувьтай байгаа нь төв банкны үнэт цаасны хүү (11 хувь)-гээс хамаагүй өндөр байгаа бөгөөд банкууд тэгсэн хирнээ төв банкны үнэт цаасыг (хувийн хэвшилд зээл олгосноор хамаагүй эрсдэл багатай) худалдан авсаар байна. Улмаар банкуудын төв банкны үнэт цаасны үлдэгдэл 12-р сарын байдлаар түүхэндээ байгаагүй өндөр хэмжээнд буюу 1.1 их наяд төгрөгт хүрсэн. Жилийн өмнө энэ үзүүлэлт 456 тэрбум төгрөг байсан юм (Зураг 34).

Зураг 33 Нийт зээлийн өсөлт удаашралтай байна …

Зураг 34 … төв банкны үнэт цаасны худалдан авалт шинэ дээд амжилт тогтоов

Тэрбум төгрөг Жилийн өөрчлөлт, % Тэрбум төгрөг

Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн Банк. Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн Банк.

Хувийн хэвшлийн гадаад өр нэмэгдэж байгааг төв банкнаас сайн хянаж байх нь зүйтэй: гадаадаас зээл авахдаа эрсдлээ хамгаалах арга хэмжээ аваагүйгээс гадна хөрөнгийн урсгал гэнэт чиглэлээ өөрчлөхөд зээлдэгчдийг эмзэг байдалд оруулах томоохон эрсдэл агуулж байна. Банкуудын тайлан тэнцлийг сайжруулах шаардлагатай байгааг харгалзан боловсруулсан банкны бүтцийн өөрчлөлтийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлж, хүчин төгөлдөр зохицуулалтын бодлогыг айх аюул, тал засахгүйгээр хэлбэрэлтгүй

16

Монголбанк, Нийт гадаад өрийн позици 2010.

-3.6

23

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

3,500

Dec-07 Sep-08 Jun-09 Mar-10 Dec-10

Total loans outstandingAnnual growth %, RHS

0

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

12/08 04/09 08/09 12/09 04/10 08/10 12/10

Short-term bills

Claims on Government

Bills of exchange & Promissory notes

Нийт зээлийн өрийн үлдэгдэл

Жилийн өсөлт, баруун тэнхлэг Богино хугацаат үнэт цаас Засгийн газраас авах авлага

Вексель, өрийн бичиг

2007,12 2008.09 2009,06 2010,03 2010,04 2008,12 2009,04 2009,08 2009,12 2010,04 2010.08 2010,12


35

хэрэгжүүлэх нь нэн чухал байна. Валютын ханш эсрэг чиглэлд өөрчлөгдөх тохиолдолд зээлдэгчид гадаад валютаар илэрхийлэгдсэн өр зээлтэй, харин актив нь ханш нь суларч байгаа дотоодын валюттай үлдэнэ (1997-1998 оны Зүүн Азийн хямралын үеэр үүнтэй ижил үйл явц өрнөсөн). Монгол Улсыг хөрөнгийн урсгалыг татаж байгаа “захын” зах зээл гэж үзэж болох боловч эдгээр урсгал нь маш их тогтворгүйгээс гадна богино хугацаанд чиглэлээ өөрчилж болно. Олон улсын зах дээр асуудал үүсч байгаагийн анхны дохиог харангуутаа (хөрөнгө оруулагчид Барууны орнуудад үүсээд байгаа засгийн газрын өрийн хямралын улмаас тайван бус байгаа үед зах зээлээс зугтах байдал ихсэж байна) эсвэл дотоодын эдийн засагт гарсан өөрчлөлт шинэчлэл нь асуудал дагуулж болзошгүй гэж үзсэн (жишээлбэл, улсын төсөв нь тогтвортой бус харагдах) үедээ хөрөнгө татаж болно.

Банкны салбарын шинэчлэл эн тэргүүнд шийдвэрлэх асуудал хэвээр байна

Иймд, банкны бүтцийн өөрчлөлтийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлж, банкуудын тайлан тэнцлийг цэвэрлэж, дотоодын санхүүгийн зуучлалын үүрэг бүрэн ажиллах нөхцлийг бүрдүүлэх нь шийдвэрлэх ач холбогдолтой байна. Ингэснээр зээлийн хүртээмж сайжирч, эрсдэлийн үнэлгээ, удирдлагын журам боловсронгуй болж, системийг ирээдүйд үүсч болзошгүй цочролын үр нөлөөнд өртөх явдлыг багасгах нөхцлийг бүрдүүлэх болно. Чанаргүй зээлийн багц 2009 онд тогтвортой өсч байсан бол одоо буурч байгаа хэдий ч төлбөрийн чадварын асуудал, нэн ялангуяа дунд болон жижиг банкуудын хувьд чухал хэвээр байна. 2009 оны 11-р сарын байдлаар нийт зээлийн өрийн үлдэгдлийн 24.6 хувьтай тэнцэж, дээд цэгтээ хүрсэн байсан чанаргүй зээлийн багц, хугацаа хэтэрсэн зээлийн үлдэгдэл 12-р сарын байдлаар 16 хувь болж буурчээ (Зураг 35). Төлбөрийн чадваргүй болсон хоѐр банкийг хасч тооцвол, чанаргүй зээлийн багц, хугацаа хэтэрсэн зээлийн үлдэгдлийн нийт зээлийн өрийн үлдэгдэлд эзлэх хувь 2009 оны 9-р сард дээд цэгтээ буюу 19.7 хувьд хүрсэн бол 11-р сар гэхэд 16.4 хувь болсон байжээ. Банкуудын хуримтлагдсан ашгаасаа илүү их хэсгийг өөрийн хөрөнгөндөө оруулж байна: банкуудын өөрийн хөрөнгө 2009 онд 143.4 тэрбум төгрөгөөр багассан бол 12-р сарын байдлаар 66 тэрбумаар нэмэгджээ.17

Зураг 35 Чанаргүй зээлийн багц буурч байна, гэхдээ удаашралтай …

Зураг 36 .. тэгсэн ч гэсэн хамгийн том 50 зээлдэгч нийт зээлийн гуравны нэгийг авсан байна

Тэрбум төгрөг Тэрбум төгрөг

17

Зээлийн нэгдсэн тайлан, 2010 оны 3-р улирал, Монголбанк.

12

17

2521

1716

0100200300400500600700800900

1,000


Loans with principal in arrearsNPLs to non-residents

NPLs to residents

NPLs of failed banks

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

0

200

400

600

800

1,000

12/07 06/08 12/08 06/09 12/09 06/10 12/10

MNT million

Share of total loans outstanding

Linear (Share of total loans outstanding)

Хугацаа хэтэрсэн зээл Оршин суугч бусын чанаргүй зээл Оршин суугчийн чанаргүй зээл Дампуурлын банкуудын чанаргүй зээл

Сая төгрөг

Нийт зээлд эзлэх хувь

Шугаман хандлага (нийт зээлд эзлэх хувь)

2008,12 2009,04 2009,08 2009,12 2010,04 2010.08 2010,12

2007,12 2008,06 2008.12 2009,06 2009,12 2010,06 2010,12


36

Тайлбар: чанаргүй зээл, хугацаа хэтэрсэн зээлийн нийлбэрийн нийт зээлд эзлэх хувийг хүрээлж харуулав.



Хугацаа хэтэрсэн зээл 9-р сарын байдлаар 76 тэрбум төгрөг байсан бол 90 тэрбум төгрөгт (нийт зээлийн 3 хувь) хүрч нэмэгдсэн байна. Үүнтэй зэрэгцээд,банкуудын зээлийн төвлөрөл өндөр хэвээр байна. Нийт зээлийн 30 орчим хувийг хамгийн том 50 зээлдэгчид олгосон байна (ойролцоогоор 871 тэрбум төгрөг, 36).

Монголбанкнаас гаргасан зээлийн тайлангийн гуравдугаар улирлын мэдээгээр боловсруулах, уул уурхай, олборлох, барилгын салбарын зээлүүд хамгийн өндөр чанаргүй зээлтэй байна (Зураг 37). Гэхдээ улирлын өөрчлөлтүүдийг авч үзвэл (2010 оны гуравдугаар улирлыг өмнөх улиралтай харьцуулахад), гол салбаруудын, ялангуяа боловсруулах, уул уурхай, олборлох, барилгын салбарын чанаргүй зээлийн багц, хугацаа хэтэрсэн зээл нэмэгдсэн бол бөөний болон жижиглэн худалдааны чанаргүй зээл буурч, импорт нэмэгдсэнийг харуулж байна (Зураг 38).

Зураг 37 Барилга, хөдөө аж ахуйн салбарын чанаргүй зээл хамгийн өндөр хэвээр

Зураг 38 гэвч бөөний худалдаанаас бусад бүх салбарын чанаргүй зээл 2010 оны 3-р улиралд өмнөх улиралтай харьцуулахад нэмэгдсэн

Хувь Тэрбум төгрөг Хувь

Эх сурвалж: 2010 оны 3-р улирлын тайлан, Монголбанк, Дэлхийн Банк.

Эх сурвалж: 2010 оны 3-р улирлын тайлан, Монголбанк, Дэлхийн Банк.

Банкны салбарын 5.2 их наяд төгрөгийн нийт өр төлбөрийн 3.5 их наяд төгрөг нь харилцах хадгаламжийн дансны үлдэгдэл бөгөөд үүнд засгийн газраас баталгаа гаргсан байгаа. Бүрэн баталгаа үйлчилсээр байгаагаас банкны эзэд банкны системд үнэхээр шаардлагатай байгаа хувийн хөрөнгийг оруулах сонирхол багатай байна. Мөн түүнчлэн, салбарын хүрээнд тэгш бус талбарыг бий болгож, сул дорой, өөрийн хөрөнгийн дутагдалтай банкууд сайн удирдлагатай, хангалттай өөрийн хөрөнгөтэй банкуудтай өрсөлдөн хадгаламжийн эх үүсвэр татах боломжийг бүрдүүлж байна. Уул уурхайн салбарт тэлэлт гарах гэж байгаа, зээлийн эрэлт хэдийнээ үлэмж өссөнтэй холбогдуулан банкууд хангалттай хэмжээний өөрийн хөрөнгөтэй болж, ижил төстэй нөхцөлөөр зээл олгож, хадгаламж татах боломжтой байх нь шийдвэрлэх үүрэгтэй байна. Дотоодын банкуудыг

26.0%

15.7%

21.2%

32.7%

12.4%

8.7%

0% 10% 20% 30% 40%

Agriculture

Mining and …

Manufacturing

Construction

Wholesale and retail

Other sectors

Loans (% of total)

NPLs and loans in arrears (% of total)

(Label indicates NPL ratio)

-2024681012141618

-2

0

2

4

6

8

10

12

Agr

icu

ltu

re

Min

ing

and

qu

arry

ing

Man

ufa

ctu

rin

g

Co

nst

ruct

ion

Wh

ole

sale

an

d r

etai

l

Oth

er s

ecto

rs

Хөдөө аж ахуй

Уул уурхай

Боловсруулах

Барилга

Бөөний, жижиглэн худалдаа

Бусад

Зээлийн үлдэгдлийн өөрчлөлт, тэрбум төгрөг Өөрчлөлт, хувиар (баруун тэнхлэг)

Бөөн

ий, ж

иж

игл

эн

худ

ал

да

а

Зээл (нийт зээлд эзлэх хувь)

Чанаргүй ба хугацаа хэтэрсэн зээл (нийт зээлд эзлэх хувь) (чанаргүй зээлийн багцын харьцааг тоогоор харуулав)

Бар

ил

га

Бол

овсруул

ах

Уул

уурхай

Бусад

Хөд

өө а

ж а

хуй


37

хангалттай хэмжээнд бат бөх болсон гэж үзэхгүй бол цаашид уул уурхайн томоохон компаниудын санхүү, арилжааны гүйлгээг дотоодын гэхээс гадаадын банкууд гүйцэтгэх бололтой. Тэгэхлээр, эдийн засагт ашиг тусаа өгө үүднээс банкны бүтцийн өөрчлөлт маш чухал юм.

Хөдөлмөрийн зах ба ядуурал

Ажиллах хүчний судалгааны үр дүнгээр тооцож гаргасан ажилгүйдэл 8.6 хувь болж буурсан

Албан ѐсны ажилгүйдлийн түвшинг тооцохдоо зөвхөн Хөдөлмөр, халамж үйлчилгээний төвд бүртгэлтэй хүмүүсийг оруулдаг бөгөөд 12-р сарын байдлаар 3.3 хувь болж буурсан (Зураг 39). 2009 оны 7-р сард 3.7 хувь байсан гэвэл маш бага өөрчлөлт юм. Бүртгэлтэй ажилгүйчүүдийн тоо 2010 оны сүүлийн хагаст 40 мянга орчим хүнээс өөрчлөгдөөгүй.

Ямартаа ч гэсэн, өмнөх тоймонд тайлбарлаж байсанчлан, эдгээр тоонууд нь эдийн засгийн уналтын ажилгүйдэл, бодит цалин хөлсөнд үзүүлсэн нөлөөллийг дутуу харуулж байх талтай. Ажиллах хүчний судалгаанд Хөдөлмөр, халамж үйлчилгээний төвд албан ѐсоор бүртгүүлээгүй хүмүүсийг давхар хамруулдаг бөгөөд 2010 оны гуравдугаар улирлын судалгааны үр дүнгээр ажилгүйдлийн түвшин 8.6 хувь байсан (хот суурин газар 10.5 хувь, хөдөө орон нутагт 6.5 хувь). 2009 оны 9-р сард энэ үзүүлэлт 10.5 хувь байсан бөгөөд 2010 оны гуравдугаар улирлын байдлаар 1,193 мянган хүнээс бүрдэх ажиллах хүчний 103 мянган хүн нь ажилгүй байсан байна.

Албан бус захын бодит цалин хөлс

2010 оны 12-р сард хөдөлмөрийн албан бус зах дээр явуулсан хамгийн сүүлчийн судалгааны дүнгээр хөлсний ажилчдын тоо 9-р сартай харьцуулахад 40 хувиар буурсан байна. Үүний шалтгаан нь хүйтний улиралтай холбоотойгоор барилгын ажил зогсож, гудамжинд наймаа хийх нь багассан. Албан бус захын ажилчдын бодит цалин хөлс 9-р сараас 12-р сарын хооронд дунджаар 30 хувиар багасчээ. Нийгмийн хамгийн эмзэг бүлэгт багтаж буй хүмүүсийн бодит орлого ийнхүү буурсан нь хүйтний улиралд ажил багасдаг, инфляци нэмэгдэж байгаатай шууд холбоотой (Зураг 40). Судалгаанд оролцогчдын 52 гаруй хувь нь тэдний орлого наад захын хэрэгцээг хангахад хүрэлцдэггүй гэж байхад үлдсэн нь энэ захаас олсон мөнгөөрөө хүнс авч, оромж хийдэг байна. Мөн түүнчлэн, сүүлчийн судалгаа хөдөө орон нутгаас мэргэжилгүй ажилчид ихээр ирж байгаа явдал

Зураг 39 Бүртгэлтэй ажилгүйдэл сүүлийн хагаст ижил түвшинд байлаа Ажиллах хүчинд эзлэх хувь

Тайлбар: *цалинтай ажил эрхлээгүй, хувиараа ажил эрхлээгүй, идэвхтэй ажил хайж байгаа, Ажил эрхлэлтийн албанд бүртгэлтэй ажиллах насны хүн ам.


2.5

2.7

2.9

3.1

3.3

3.5

3.7

3.9


Registered unemployment rate

Registered unemployment rate (12-month moving avg)

2008,12 2009,04 2009,08 2009,12 2010,04 2010.08 2010,12

Бүртгэлтэй ажилгүйдлийн түвшин

Бүртгэлтэй ажилгүйдлийн түвшин (12 сарын гулсмал нийлбэр)


38

үргэлжилсээр байгааг харуулж, зуд турханы улмаас хөдөөнөөс шилжих хөдөлгөөн явагдаж байгааг илтгэлээ (судалгаанд оролцогчдын 28 хувь хөдөө орон нутгийн шилжиж ирсэн хүмүүс байсан ба 9-р сард ийм хүмүүс 23 хувь байсан). 2009 оны мөн үетэй харьцуулахад, нийт ажилчдын тоо, бодит цалин хөлс, нэн ялангуяа төмөр замын карго буулгах хэсэгт, дунджаар өссөн. Гадаад худалдаа тэлж, эдийн засаг сэргэхийн хирээр ажлын боломжууд нэмэгдсээр байна (Зураг 41,

Зураг 42).

Зураг 41 Суурь хэрэгцээтэй харьцуулахад цалин хүрэлцэхгйү байгаа байдал

Зураг 42 Эдгээр зах дээр ажиллах шалтгаан

Хувь Хувь

Эх сурвалж: 2010 оны 12-р сарын албан бус судалгааны үр дүн.

Эх сурвалж: 2010 оны 12-р сарын албан бус судалгааны үр дүн.

Дэлхийн Банкнаас энэхүү судалгааг явуулж, сүүлийн жилүүдийн эдийн засгийн хямрал, сэргэлтийн үеэр Улаанбаатар хотын хөдөлмөрийн албан бус зах дээр бодит орлого

Dec-10Dec-10

Dec-10

Sep-10

Sep-10

Sep-10

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Wages don’t meet basic needs

Wages meet only basic needs

Wages sufficient for living

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

Lack of education

Too old/young for formal

jobs

Disability reasons

Migrated from rural

regions

Can't find formal jobs

Dec-10 Sep-10

Зураг 40 Улаанбаатар хотын зарим албан бус зах дээр ажилчдын тоо цөөрсөн

Ажилчдын тоо Төгрөг

Эх сурвалж: Дэлхийн Банкнаас явуулсан тусгай судалгааны тоо мэдээ, 2009 оны 4, 9, 11-р сарууд, 2010 оны 1, 6, 9, 12-р саруудад.

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

0

500

1000

1500

2000

2500

Apr-09 Sep-09 Nov-10 Jan-10 Jun-10 Sep-10 Dec-10

Construction materials delivery “100 family” district

Merchandise carter Narantuul “Black market” in UB

Supermarket shipments loading and unloading at “Bars” market

Cement loading at “Botanic” market at Amgalan district

Container loading and unloading for freight companies

Railway cargo unloading in UB "44" area: Triangle bridge district

Average real wages MNT (RHS)

Барилгын материал ачих буулгах, 100 айл

Бараа зарах, Нарантуул зах

Дэлгүүрүүдийн ачааг татах, Барс зах

Цемент ачих, Амгалангийн Ботаник зах

Тээвэр зуучийн контейнер ачих, буулгах

Төмөр замыг карго буулгах, Гурвалжингийн гүүр

Дундаж бодит хөлс (баруун тэнхлэг)

Суурь хэрэгцээнд Зөвхөн суурь хэрэгцээнд Амжиргаанд хүрэлцэхгүй хүрэлцэнэ хангалттай

Боловсролгүй Албан ажил Тахир Хөдөөнөөс Албан ажил хийхэд хэт дутуу шилжин ирсэн олж чадахгүй

залуу/хөгшин

2009,04 2009.09 2010,11 2010,01 2010,06 2010,09 2010.12

2010-12 2010-12

2010-12

2010-12

2010-09

2010-09

2010-09

2010-09


39

хэрхэн өөрчлөгдөхийг харах зорилготой байсан. Хөдөлмөрийн эдгээр зах нь шилжин ирсэн, мэрэжилгүй, ажилгүй, оюутнууд, ядуусын орлогын чухал эх үүсвэр болдог юм. Судалгааны дүнгээс харахад инфляци өндөр байх нь бодит орлогод ямар том нөлөөлөл үзүүлдэг болох нь тодорхой байлаа. 2008 оны дундуур хэрэглээний үнийн индексийн жилийн өсөлт 32 хувьд хүрэхэд хот суурин газрын зарим албан бус зөх дээр үйлчилж буй бодит орлого 60 хувиар буурсан болохыг судалгаагаар тогтоогдсон. Инфляци нэрлэсэн цалинг идэхтэй зэрэгцээд ажлын байр хомсдож ирснээс ийм үр дүнд хүрсэн. Хөдөө орон нутгийн албан бус ажилчдын ажил эрхлэлтийн байдал мөн доройтсон байна. Тухайлбал, малчид, нинжа нарын ажлын хүрэлцээ муудаж, цалин хөлс нь багасч, амьжиргааны өртөг нь өссөн.

Монгол Улс дахь хууль эрх зүйн хүртээмж

Монгол Улсын хууль тогтоомжийг Интернетээс чөлөөтэй авах боломжтой бөгөөд шүүх ажиллагаа ерөнхийдөө хараат бус, ил тод боловч хууль эрх зүйн салбарын талаар олон нийт мэдээлэл олж авах, шийдвэр гаргах үйл ажиллагааг урьдчилан тооцоолох боломжийн чиглэлээр нэмж сайжруулах зүйл олон байсаар байна. Хэдийгээр шүүхэд хандах үйл явцад өртөг зардал багатай, хугацаа их шаарддаггүй ч зөвхөн дээд түвшний шүүхийн шийдвэрүүд олон нийтэд нээлттэй бөгөөд шийдвэрүүд нь уялдаагүй байдаг. Шүүхээс гарах шийдвэрийг урьдчилан тооцоолох боломж хязгаарлагдмал, шүүх, хууль хяналтын эрх бүхий байгууллагууд авилгад ихээр автсан гэж үздэг. 2009 онд Азийн Сангаас явуулсан судалгаанд оролцогчид хууль хяналтын тогтолцоог улсын хэмжээнд авилгалд өртсөнөөрөө хоѐрдугаарт орно гэж хариулжээ 18 . Мөн түүнчлэн иргэдийн Авилгатай тэмцэх газарт итгэх итгэл буурч, шүүгч, туслах ажиглтнууд хээл хахууль хүсэх явдал нэмэгдсэн болохыг судалгаагаар тогтоосон. Transparency International байгууллагын 2010 оны тайланд төрийн албан хаагчид, УИХ-ын гишүүд, хууль хяналтын байгууллагын ажилтнууд авилгад автсан гэдэг иргэдийн бодол нийтлэг болохыг дурьджээ. Transparency International байгууллагын сүүлчийн тайланд Монгол Улс 116-р байранд бичигдэж, 2009 онд 120-д байснаас бага зэрэг сайжирсан юм.19

Дэлхийн Банкны Шүүхийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийн хүрээнд Хууль зүй, дотоод хэргийн яам хуулийнд заасан эрх, түүнийг хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар олон нийтэд зориулсан соѐн гэгээрүүлэх хөтөлбөр, сургалтыг бэлтгэсэн. Чөлөөт, нээлттэй, ил тод нийгэм цогцлоон байгуулахад энэхүү хөтөлбөр нь чухал алхам болно. Үүний талаар Шигтгээ 2-т дэлгэрэнгүй өгүүлэв.

Шигтгээ 2 Үндэстний цөөнхөд зориулсан иргэдийн боловсрол, тусгай

үйлчилгээгээр дамжуулан Монгол Улс дахь хууль эрх зүйн хүртээмжийг

нэмэгдүүлэх нь

Иргэдийн хууль эрх зүйд итгэх итгэл, хууль хяналтын салбар тэрхүү хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх чадвар нь тухайн улсын эдийн засгийн өсөлтийг хангах, илүү тогтвортой нийгэм

18 Азийн Сангийн Монгол Улсын авилгын харьцуулсан судалгаа, 2010. Интернетээс авах хаяг:

http://asiafoundation.org/resources/pdfs/MongoliaCorruptionBenchmarkingsurvey122009.pdf. 19

Transparancy International байгууллагын Авилгын индексийн 2010 оны үзүүлэлтүүд. Интернетээс авах хая: http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010/results .

http://asiafoundation.org/resources/pdfs/MongoliaCorruptionBenchmarkingsurvey122009.pdf

http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010/results


40

байгуулах, нийгмийн тэгш байлдыг сайжруулахад чухал юм. Энэ нь иргэд ч гэсэн хууль тогтоомж, хууль эрх зүйн салбараас хэрхэн үйлчлүүлэхийг ойлгосон байх шаардлагатай гэсэн үг. Хууль эрх зүйн талаар иргэдийг гэгээрүүлэх нь үүнд, нэн ялангуяа үйлчилгээ авч чадахгүй байгаа болон үндэстний цөөнхөд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

2010 оны 4-р сард Хууль зүй, дотоод хэргийн яам Иргэдийн соѐн гэгээрүүлэх дунд хугацааны хөтөлбөр боловсруулж баталсан. Хөтөлбөрийг боловсруулахад Дэлхийн Банкны Шүүхийн шинэчлэлийг хөтөлбөр дэмжлэг үзүүлсэн бөгөөд соѐн гэгээрүүлэх хөтөлбөрийн хүрээнд хуулиар олгогдсон эрх, түүнийг хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар соѐн гэгээрүүлэх үүднээс мэдээллийг түгээх хууль эрх зүйн сургалт, соѐн гэгээрүүлэх тогтолцоог бий болгож, тогтвортой ажиллуулах зорилготой. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд засгийн газар, төрийн бус байгууллага, хэвлэл мэдээллийн хамтын ажиллагаа, олон нийтийн идэвхтэй оролцоо чухал бөгөөд ингэснээр хууль эрх зүйн талаар илүү их мэдлэг ойлголттой болж, хууль зүйн үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх юм.

Хөтөлбөрийн хүрээнд анхаарч байгаа өөр нэг асуудал нь үндэсний олон нийтийн мэдээллийг стратегийг монгол, казах хэл боловсруулж гаргах, нэн ялангуяа хөдөөгийн болон хотын ядуу, эмзэг бүлгийнхний мэдээлэл, үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх явдал юм. Дэлхийн Банк одоогоор хууль тогтоомжийг хараагүй хүний үсгээр гаргах ажилд туслалцаа үзүүлж байгаа бөгөөд энэ хараагүйчууд анх удаа хууль тогтоомжтой шууд танилцах боломж ийнхүү бүрдэх юм.

Олон ястан үндэстний өлгий болсон Баян-Өлгий аймагт хэд хэдэн тусгай хөтөлбөр хэрэгжиж эхлээд байна. Баян-Өлгий аймгийн хүн амын ихэнх нь казахууд (88.7 хувь) бөгөөд бусад үндэстний цөөнх болон урианхай, дөрвөд, тува нар 11.3 хувь юм. Хэлний асуудал эдгээр хүмүүс хууль зүйн ойлголт мэдлэг, хүртээмжинд томоохон хаалт болж байна. Шүүх хуралдаан, туршилт, эрүүгийн мөрдөн байцаалтыш казах хэл дээр явуулж байна; гэтэл хууль тогтоомж, хуулийн бусад бичиг баримт, мэдээлэл бүгд зөвхөн монгол хэл дээр байна. Төслийн хүрээнд алслагдсан сумдад хуулийг соѐн гэгээрүүлэх тусгай кампанит ажлыг казах хэл дээр явуулах санхүүжилт олгогдож байна. Үүнээс гадна, гол хууль тогтоомж, гэрээг казах хэл үрүү орчуулах, монгол, казах хэлний хууль зүйн үг хэллэгийн толийг гаргаж хэвлэх ажил ид явагдаж байна.

Алслагдсан байршилтай Ногооннуур, Сагсай, Бугат сумдад амьдардаг урианхай, дөрвөд тува нарт зориулсан хууль эрх зүйн ойлголт мэдлэг олгох, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх боловсролын тусгай хөтөлбөрийг мөн хэрэгжүүлж байна. Урианхай, дөрвөд, тува өрхийн 50-60 хувь нь нэн ядуу өрхөд хамаарч байгаа бөгөөд ихэнх нь албан ѐсны халх монгол эсвэл казах хэлний алиныг нь ч бүрэн эзэмшээгүй байна. Тэдний хэрэглэдэг нутгийн хэл нь халх монгол эсвэл казах хэлнээс нилээд ялгаатай учраас үндэстний цөөнхийнхөн Монгол Улсын хууль эрх зүйн тогтолцооны талаар бага ойлголттойгоос гадна хууль хяналтын байгууллага, шүүхэд өөрсдийгөө илэрхийлэх чадвар нь сул юм.

Баян-Өлгий аймгийн урианхай, дөрвөд, тува үндэстний цөөнхийн нийгмийн хөгжлийг дэмжих холбооны чадавхийг бэхжүүлж, тэдгээрийн хууль эрх зүйн ойлголт мэдлэг, хүртээмжийг сайжруулахад Дэлхийн Банкны дэмжлэг чиглэж байна. Энэ гурван үндэстний цөөнхийн төлөөлөл болсон нийгмийн идэвхтэй иргэд нэгдэж энэхүү холбоог байгуулсан бөгөөд зорилтот орон нутагтаа олон нийт, төр, төрийн бус байгууллагатай харилцаа холбоо тогтоож, чадварлаг боловсон хүчинтэй болсон байна.

Хөтөлбөрийн хүрээнд Баян-Өлгий аймгийн урианхай, дөрвөд, тува үндэстний цөөнхийн нийгмийн хөгжлийг дэмжих холбооноос “Уугуул иргэдийн эрх” хууль зүйн туслалцааны төвийг байгуулахад дэмжлэг үзүүлж, төвийн үйл ажиллагаа 2010 оны 9-р сараас эхэлсэн. Төвөөс үзүүлж буй хууль зүйн үндсэн үйлчилгээ:

Хууль тогтоомжийн хуулбарыг гаргаж өгөх;

Төрийн байгууллагад гаргах хүсэлт, шүүхэд гаргах нэхэмжлэхийн бичихэд туслалцаа үзүүлэх;


41

Тэтгэвэр тогтоолгох, иргэний бүртгэлийн журам зааврын талаар туслалцаа үзүүлэх;

Гэрээний тухай хууль, Нийгмийн даатгалын тухай хууль, Гэр бүлийн тухай хуулийн талаар хууль зүйн зөвлөгөө үзүүлэх;

Хөдөлмөрийн гэрээ, түрээсийн гэрээний төсөл боловсруулах.

Төвөөр дамжуулан үйлчилгээ үзүүлэхийн зэрэгцээ төвийн ажилтнууд Цэнгэл, Алтай суманд очиж, тэнд амьдардаг урианхай, дөрвөд тува иргэдэд хууль зүйн туслалцаа үзүүлсэн байна.

Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүд.


42

Хүснэгт 5 Moнгол Улс: Үндсэн үзүүлэлтүүд 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Үйлдвэрлэл, ажил эрхлэлт, үнэ

Бодит ДНБ (жилийн өөрчлөлт, хувиар) 7 10.6 7.3 8.6 10.2 8.9 -1.3 6.1p

Аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний индекс .. .. .. 100 110.4 113.4 109.6 120.5

(жилийн өөрчлөлт, хувиар) .. .. .. .. 10.4 2.8 -3.3 10.0

Ажилгүйдэл (хувиар, хугацааны эцэст) 3.4 3.6 3.3 3.2 2.8 2.8 3.3 3.3

УБ хотын ХҮИ (жилийн өөрчлөлт, хувиар, хугацааны эцэст)

4.6 10.9 9.6 5.9 14.1 23.2 1.9 14.3

Улсын салбар

Төсвийн тэнцэл (ДНБ-д эзлэх хувиар) -3.7 -1.8 2.6 3.3 2.8 -4.8 -5.7 0.0*

Эрдэсийн бус тэнцэл (ДНБ-д эзлэх хувиар)(1)

-5.9 -5.8 -1.3 -7.3 -13.4 -15.1 -13.3 -10.1*

Улсын салбарын өр (ДНБ-д эзлэх хувиар) (2)

88.0 73.7 59.7 44.3 39.4 33.8 56.4 62.7

Гадаад худалдаа, төлбөрийн тэнцэл, гадаад салбар

Худалдааны тэнцэл (сая ам. доллар) -199.6 -99.2 -99.5 136.2 -52.4 -613 -195 -378p

Барааны экспорт (сая ам. доллар) 627 872 1066 1542 1889 2534 1885 2899

(жилийн өөрчлөлт, хувиар) 19.7 39 22.2 44.8 22.4 34.0 -26.0 53.8

Зэсийн экспорт (жилийн өөрчлөлт, хувиар)

.. .. 14.7 94.8 27.7 3.0 -39.9 53.6

Барааны импорт (сая ам. доллар) 826.9 971.3 1021.1 1485.6 2117.3 3244 2137 3277

(жилийн өөрчлөлт, хувиар) 21.6 17.5 16 25.4 42.5 53.2 -34.1 53.3

Урсгал дансны тэнцэл (сая ам. доллар) -102.4 24.1 29.7 221.6 264.8 -722 -411 -805**

(ДНБ-д эзлэх хувиар) -7.1 1.3 1.3 7 6.7 -14 -9.8 -14**

Гадаадын хөрөнгө оруулалт (сая ам. доллар)

131.5 128.9 257.6 289.6 360 836 496 422**

Гадаад өр (ДНБ-д эзлэх хувиар) (3) 87.3 73.7 59.7 44.3 38.9 33.7 47.1 40.0

Гадаад валютын нөөц, нийт (сая ам. доллар)

204 208 333 718 1001 658 1328 2091

Бараа, үйлчилгээний импортын сараар 2.4 2 2.6 4.3 3.8 3.0 4.3 7.6

Санхүүгийн зах

Дотоодын зээл (жилийн өөрчлөлт, хувиар)

157.3 25.8 18.8 -3.1 78.4 52.5 -7.6 47.1**

Богино хугацаат хүү (хувиар, жилийн)(4) .. 15.8 3.7 5.1 8.4 9.8 … …

Ханш (төгрөг/ам. доллар, хугацааны эцэст)

1168 1209 1221 1165 1170 1267.5 1442.8 1234

Үйлчилж буй бодит ханш (2006=100)(5) 94.2 93.9 99.6 102.8 104.8 124.4 102.4 …

(жилийн өөрчлөлт, хувиар) -4.8 -0.4 6.1 3.2 1.9 18.7 -17.7 …

Хөрөнгийн захын индекс (2000=100)(6) 151.5 120.8 203.6 382 2048 1182 1229 1872

Суурь үзүүлэлтүүд:

Нэрлэсэн ДНБ (тэрбум төгрөг *) 1660 2152 2780 3715 4600 6020 6055 8255

Нэрлэсэн ДНБ (сая ам. доллар *) 1448 1814 2307 3156 3930 5258 4203 6690

Нэг хүнд ногдох ДНБ (ам. доллар*) 583 722 900 1214 1491 1921 1552 2470

(1) Эрдэсийн бус тэнцэлд уул уурхайн компанийн төлсөн ашгийн татвар, ногдол ашиг, гэнэтийн ашгийн татвар, нөөц ашигласны төлбөрийг оруулаагүй. (2) ОУВС, Дэлхийн Банкны Өрийн тогтвортой байдлын шинжилгээ, 2010 оны 6-р сарын байдлаар. (3) Улсын болон засгийн газрын баталгаатай өр. (4) 2006 он хүртэл 14 хоногийн үнэт цаасны хүү, 2007 оноос 7 хоногийн үнэт цаасны хүү. (5) Өсөлт нь ханшны чангаралт. (6) Toп-20 индекс, жилийн эцэст, 2000 оны 12-р сард индекс =100. * 2009 оноос хойшхи тоонууд ҮСХ-ны шинэчилсэн жинтэй ДНБ-ны тооцоо. ** ОУВС-гийн тоо мэдээ нь 2010 оны 9-р сарын стэндбай хөтөлбөрийн үнэлгээний баримт бичгээс авсан. Эх сурвалж: Монголбанк, Үндэсний статистикийн хороо, Сангийн яам, ОУВС, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

Documents

Mongolia Quarterly Economic Update Jan 2011 MON