Autor: Bo żena Trzewiczek

Nauczyciel Zespołu Szkół Nr 3 im. A. Kocjana w Olkuszu

Tytuł artykułu:” Motywacja a uczenie si ę”

Treść: 1) Podstawowe pojęcia

2) Teorie motywacyjne

3) Istota motywacji i motywowania

4) Literatura

Przeznaczenie: nauczyciele, pedagodzy szkolni

2

MOTYWACJA A UCZENIE SI Ę

1. Podstawowe pojęcia

Definicja wg Wielkiego Słownika Wyrazów Obcych i Trudnych:

Motywacja – 1) zbiór motywów, które skłaniają do określonego postępowania

2) uzasadnienie czegoś, np. pewnego postępowania przez ukazanie zbioru motywów

skłaniających do niego.

Motyw - 1) zwykle w liczbie mnogiej: Motywy – czynniki, które skłaniają kogoś do

takiego, a nie innego postępowania.

Motywować – 1) tłumaczyć swoje postępowanie, podając motywy, które do niego

skłaniają; także: uzasadniając coś, podając odpowiednie argumenty.

2) skłaniać lub pobudzać kogoś do zrobienia czegoś

Motywacyjny – taki, który motywuje – skłania do robienia czegoś

Motywowanie – jest to procesświadomego, celowego oddziaływania na motywy

postępowania ludzi poprzez stwarzanieśrodków i możliwości realizacji ich systemów,

wartości i oczekiwań (celów działania) dla osiągnięcia celów motywującego.1

O uczeniu się można mówić w wielu działach psychologii, np. w psychologii

motywacji.

Termin „uczenie się” zgodnie z ujęciem S. Baleya oznacza proces prowadzący do

modyfikacji zachowania jednostki w wyniku jej uprzednich doświadczeń. Oznacza to

możliwość uczenia się w każdej dziedzinie zachowania ludzkiego, a nie tylko w zakresie

zdobywania wiedzy i umiejętności. 2

Osobowość – wg Calvin S. Halla3

- umiejętność, czy zręczność w kontaktach społecznych

- najbardziej wyraźne i rzucające się w oczy wrażenie, jakie jednostka wywiera na innych

ludziach.

- termin osobowość zawiera wszystko co się da powiedzieć o człowieku

1 S. Borkowska, „ System motywowania w przedsiębiorstwie”, PWN, W-wa,1985, s. 113.2 prac zbior. pod red. T.Tomaszewskiego, „Psychologia”, PWN, W-wa, 1979, s.2483 C.S.Hall, „Teorie osobowości”, PWN, W-wa, 1967, s. 18-19

3

- są to niepowtarzalne czy indywidualne aspekty zachowania, to te własności jednostki,

które odróżniają ją od innych osób.

2. Teorie motywacyjne

2.1. Teoria wzmocnień

Teoria wzmocnienia sprawczego została sformułowana przez B.F.Skinnera.

Koncepcja behawiorystyczna jest niezwykle prosta i klarowna. Zachowanie człowieka, jego

osiągnięcia są zależne od wyposażenia genetycznego oraz odśrodowiska fizycznego i

społecznego, przy czym stany wewnętrzne człowieka nie wpływają na ludzkie reakcje.

Skinner koncentruje się przede wszystkim na tym jak skutki poprzednich działań

wpływają na zachowanie człowieka w przyszłości.

Kluczowym pojęciem w teorii Skinnera jest zasada wzmocnienia. „Wzmocnienie

danego zachowania oznacza po prostudokonanie pewnej operacji, która zmienia

prawdopodobieństwo wystąpienia tego zachowania w przyszłości”. 4

Ogólne zasady za pomocą, których Skinner wyjaśnia modyfikację zachowań to:

1) termin „zachowanie sprawcze” oznacza reakcję, która oddziaływuje naśrodowisko,

zmienia je. Zmiana wśrodowisku wpływa z kolei na występowanie tej reakcji.

2) wyróżnia warunkowe ( wtórne) i bezwarunkowe (pierwotne) czynniki wzmacniające.

3) w procesach motywacyjnych występują:

- wzmocnienia pozytywne, które podtrzymują lub wzmacniają zachowania pożądane

- wzmocnienia, które osłabiają lub redukują zachowania

Do czynników wzmacniających należą nagrody w różnej postaci np. pieniądze,

pochwała słowna, gest, miły uśmiech.Środkami osłabiającymi niepożądane zachowania są

kary np. uwaga, nagana, zła ocena, eliminacje, nieuznawanie pewnych zachowań przez

nauczyciela.

4 ibidem, s. 596

4

2.2 Teoria Maslowa

Psycholog Abraham Maslow reprezentuje holistyczno-dynamiczny punkt widzenia.

Sformułował teorię motywacji ludzkiej wprowadzając rozróżnienie między potrzebami

podstawowymi i metapotrzebami. Potrzebypodstawowe to: potrzeby niedoboru – głód,

potrzeba uczucia, bezpieczeństwa, szacunku dla samego siebie. Metapotrzeby to: potrzeba

sprawiedliwości, dobra, piękna, porządku, jedności.

Metapotrzeby nie tworzą hierarchii i są równie instynktowne, czy przyrodzone

ludziom jak potrzeby podstawowe. Niezaspokojone powodują alienację, udrękę, apatię,

cynizm.5

Człowieka motywuje do działania chęć zaspokojenia tej potrzeby, którą w danej

chwili odczuwa. Po zaspokojeniu potrzeb podstawowych, człowiek zaspokaja potrzeby

wyższego rzędu. Ńaturalny, wewnętrzny czynnik, który motywuje człowieka do działania,

między innymi do nauki Maslow nazywa motywacją wewnętrzną. Maslow zwraca uwagę na

konstruktywne elementy osobowości. Głównym celem człowieka jest rozwijanie i

aktualizacja własnych potencjalnych możliwości i zainteresowań, dąży on do samorealizacji i

do bycia sobą.

A. Maslow klasyfikuje potrzeby człowieka następująco:

Potrzeby samorealizacji

Potrzeba szacunku

Potrzeby przynależności

Potrzeby bezpieczeństwa

Potrzeby fizjologiczne

2.3 Teoria modyfikacji zachowań

S. Baley traktuje „uczenie się” jako proces prowadzący do modyfikacji zachowania

jednostki w wyniku jej poprzednich doświadczeń. Występuje więc możliwość uczenia się w

5 ibidem, s. 254

5

każdej dziedzinie zachowania ludzkiego (nie tylko w zakresie zdobywania wiedzy czy

umiejętności). 6

Uczenie się zakłada konieczność istnienia pamięci, rozumianej jako zdolności

tworzenia i magazynowaniaśladów poprzednich doznań i reakcji. Nie wszystkie zmiany w

zachowaniu będą modyfikacją. Pewne wrodzone odruchy pojawiają się i znikają w wyniku

procesu dojrzewania organizmu. Na skutek procesu dojrzewania nakładają się wpływy

zarówno procesu dojrzewania jak i uczenia się (np. opanowywanie języka).

Są i zmiany, które są wyłącznym efektem procesu uczenia się, np. jazda na rowerze, czytanie.

Nie wszystkie procesy pamięci są podstawą uczenia się. Za podstawę modyfikacji

zachowania (uczenia się) uznaje się pamięć długotrwałą. Wynikiem uczenia się będą więc te

zmiany, które są względnie trwałe i nie są wyłącznie skutkiem dojrzewania organizmu.

2.4 Teoria poznawcza

Teorie poznawcze są to teorie, w których akcentuje się rolę procesów poznawczych w

uczeniu się. Twórcy tej teorii (J. Brunner, G.A. Kelly, H.A. Simmon) twierdzą, że procesy

psychiczne i zewnętrze zachowania człowieka zależą od informacji. Człowiek jest badaczem,

który w znacznym stopniu decyduje o własnym losie. Podstawową metodą modyfikacji ludzi

jest systematyczne i celowe wychowanie. W procesie nowoczesnego wychowania między

nauczycielem a uczniem musi istnieć taki stosunek jaki zachodzi między bardziej a mniej

doświadczonym badaczem. Problemem współczesnego człowieka jest nadmiar informacji,

dlatego też konieczna jest selekcja, czyli wybór danych z punktu widzenia realizowanych

celów.

Zgodnie z koncepcją poznawczą człowiek wybiera i wykonuje działanie po to, aby

osiągnąć pewne wartości (np. pieniądze, uznanie społeczne). O satysfakcji z osiągniętych

wartości decyduje poziom aspiracji, który kształtuje się w toku uczenia się i zdobywania

doświadczenia. Pełni on rolę kryterium działania (standard, norma) oraz jest czynnikiem

motywacyjnym.

Jeśli nauczyciel chce wyrobić w dzieciach zdolność do samodzielnego myślenia, a

tradycyjne metody są nieskuteczne, to poszukuje nowych form oddziaływania

pedagogicznego, które pozwolą mu osiągnąć planowane cele.7

6 prac. zbior. pod red. T.Tomaszewskiego, „Psychologia”, PWN, W-wa 1979, s. 2487 J.Kozielecki, „Koncepcje psychologiczne człowieka”, Państw. Inst. Wyd, W-wa 1976, s.189-243

6

Współczesne teorie uczenia odchodzą od sztywnych związków istniejących między

bodźcami i reakcjami, które nie oddają złożoności procesów przystosowawczych do

zmieniających się warunków otoczenia. Poznawcza interpretacja wzmocnienia występuje w

teorii Atkinsona i Wickensa.8 Według nich uczenie się w sytuacjach złożonych polega na

nabywaniu i przechowywaniu w pamięci informacji dotyczących stosunków między

bodźcami, reakcjami i nagradzającymi je skutkami. Interesująca jest też koncepcja Nuttina w

odniesieniu do informacyjnej wartości wzmocnienia.9 Stosowanie nagrody i kary w

zdarzeniach, modyfikuje przyszłe zachowania. Wprowadza on pojęcie „otwartych” i

„zamkniętych” sytuacji zadaniowych. Nagrody i kary w zadaniach otwartych dostarczają

informacji, z jakim prawdopodobieństwem taki układ powtórzy się w przyszłości. Przy braku

takich informacji w zadaniach zamkniętych, zachowania prowadzące do wzmocnienia nie

mają zorganizowanego i ciągłego przebiegu.

3. Istota motywacji i motywowania

3.1 Proces motywacyjny

Psychologia analizuje pojęcie „motywu” według trzech koncepcji:

- motyw jako przyczyna wszelkiego działania

- motyw jako potrzeba

- motyw jako pobudka do działaniaświadomego i celowego.10

Dokonując analizy motywacji uczenia się należy przyjąć, że motyw jest to dążenie do

działaniaświadomego i celowego. Proces motywacji ma więc doprowadzić człowieka do

osiągnięcia określonego wyniku, który ma dla niego wartość. Aby zachodził proces

motywacyjny człowiek musi oceniać cel jako użyteczny i musi być przekonany,że określony

cel jest wykonalny. Wartość celu polega na tym,że uzyskuje się coś czego dotychczas się nie

miało (motyw dodatni), lub unika się czegoś, co jest dla nas szkodliwe (motyw ujemny).

Podsumowując z punktu widzenia procesu motywacyjnego ważne jest: co się

motywuje, w jaki sposób, jak wzmacniać zachowania.

Do określonego działania skłania człowieka chęć zaspokojenia różnych potrzeb. Z

punktu widzenia procesu motywacyjnego można przedstawić następujący schemat

motywacyjny:

8 prac. zbior. pod red. T.Tomaszewskiego, „Psychologia”, PWN 1979, s.2689 ibidem, s. 268

7

POTRZEBA DĄŻENIE DO ZASPOKOJENIA POTRZEBY DZIAŁANIA

OKREŚLENIE PRZYSZŁYCH POTRZEB ZASPOKOJENIE POTRZEBY

Efekty pracy ludzkiej zależą od możliwości, zdolności i umiejętności ludzkich,

wspartych odpowiednią motywacją, wolą i chęcią działania. Zbyt silna motywacja może

jednak paraliżować działanie, powodując nadmierne napięcie emocjonalne np. uczeń dobrze

przygotowany, wypada na egzaminie słabo. Znalazło to odbicie w prawie Bircha, które mówi,

że „człowiek najsprawniej rozwiązuje problemy, osiąga najlepsze efekty przyśredniej

motywacji, gorsze przy słabej lub zbyt wysokiej”.11

Poznanie samej motywacji i czynników ją kształtujących jest konieczne, gdyż

warunkuje podjęcie świadomych i skutecznych działań, które doprowadzają do jej wzrostu i

do wzrostu efektywności pracy. Proces kształtowania motywacji, oddziaływania na nią

nazwiemy motywowaniem. Odpowiednio do motywacji zewnętrznej i wewnętrznej będziemy

mówić o motywowaniu zewnętrznym i wewnętrznym. Następuje ono za pośrednictwem

rozmaitychśrodków motywacyjnych (narzędzi, czynników, motywatorów).

Środki motywacyjne wkraczają do procesu motywowania po raz pierwszy już w

momencie jego startu, mając wpłynąć na wybór zachowań i wzbudzić chęć działania,

ukazując korzyści lub kary, jakie mogą być następstwem określonych zachowań. W toku

wykonania zadań środki motywacyjne są włączane celem podtrzymania i wzmocnienia

oczekiwanych działań lub modyfikacji zachowań. Wiążą się one z oceną efektów pracy i

przejściowymi nagrodami bądź karami.

Po zakończeniu pracy (ocenie stopnia wykonania zadania i zachowania) następuje

ostateczna i najpełniejsza realizacjaśrodków motywacyjnych. Stanowią one podstawę

uczenia się, wyciągania wniosków na przyszłość co do opłacalnych, bądź nieopłacalnych

zachowań.

Pamiętać należy, że istotne są także następstwa motywowania to jest: satysfakcja i

zadowolenie. Satysfakcja ma miejsce wówczas, gdy wartość osiągnięta w wyniku

10 L.Niebrzydowski „Wpływ motywacji na uczenie się”, Nasza Księgarnia, W-wa 1972, s.1511 S. Borkowska „System motywowania w przedsiębiorstwie”, PWN, W-wa, s. 9

8

działalnościjest równa z wartością oczekiwaną. Brak satysfakcji wpływa na oczekiwania,

aspiracje, a także na same zachowania.

Zadowolenie jest stanem psychicznym, który powstaje w przypadku pozytywnego

wyniku porównania wartości osiągniętej przez siebie do wartości osiąganych przez inne

osoby. Wynik negatywny wywołuje stan niezadowolenia, zawiść, wrogość, które rzadko

skutecznie mogą pełnić funkcję motywacyjną.

3.2 Rodzaje motywacji w procesie uczenia się

Osiągnięcia szkolne uczniów zależne są od wzajemnego układu i współdziałania

bodźców składających się na tak zwaną motywację zewnętrzną i motywację wewnętrzną.

Spośród licznych czynników motywacji zewnętrznej należy wymienić: osobowość

nauczyciela, ocena szkolna, nagroda i kara,sytuacja rodzinna ucznia, tworzenie sprzyjającego

i bezpiecznegośrodowiska.

Natomiast przez motywację wewnętrzną będziemy rozumieli analizę motywów

uczenia się rozumianych jako pragnienie powstałe pod wpływem wewnętrznych stanów, które

wyrażają się w czynnym dążeniu do działania. Mogą to być: ambicje, bezinteresowna

potrzeba zdobywania wiedzy, zainteresowanie, plany i dążenia życiowe, cechy

osobowościowe, strach, lęk, przymus, nacisk.12

Ogromny wpływ na kształtowanie się motywacji uczniów ma nauczyciel. O

wzrastającej roli nauczyciela we współczesnej szkole pisano w rozdziale I niniejszej pracy.

Podkreślić należy, że zadaniem nauczyciela jest pomaganie uczniom we wzbudzaniu oraz

wzmacnianiu ich naturalnej ciekawości świata, stwarzanie sytuacji, w których uczeń stanie się

autentycznym podmiotem w procesie nauczania-uczenia się. Nauczyciel musi umieć

rozpoznawać style uczenia się, rodzaje inteligencji uczniów orazśledzić i uświadamiać

uczniom, jakie zmiany zachodzą w procesie uczenia się.

Nauczyciel powinien wiedzieć jak najwięcej o uczniu tj. znać jego właściwości

indywidualne (inteligencję, style poznawcze, zainteresowania, nastawienie, poziom aspiracji).

Powinien umieć rozpoznać typy inteligencji:

- lingwistyczną

- logiczno-matematyczną

- wizualno-przestrzenną

- muzyczną

12 L. Niebrzydowski, „Wpływ motywacji na uczenie się”, Nasza Księgarnia W-wa 1972, s. 60

9

- fizyczno-kinestyczna

- interpersonalną

- przyrodniczą

Uczniowie preferują różne style uczenia się takie jak: aktywator, obserwator, teoretyk,

pragmatyk. Biorąc pod uwagę preferencje sensoryczne ludzi dzieli się na: słuchowców,

wzrokowców i kinestyków.

Każde dziecko może się różnić także od nauczyciela stylem myślenia. Można wyróżnić

następujące style myślenia:

- myślenie konkretne, sekwencyjne

- myślenie abstrakcyjne, nielinearne

- myślenie konkretne, nielinearne

- myślenie abstrakcyjne sekwencyjne

Do poznawania uczniów nauczyciel może wykorzystać różne metody i techniki takie

jak: obserwacja, ankiety, wywiady, socjometria.

„Ocenianie to najbardziej niebezpieczna czynność, jakiej jesteśmy poddawani w

szkole. Skutki oceniania mogą zablokować człowieka, w mniejszym lub większym wymiarze

jego funkcjonowania na całeżycie.”13

Ocena powinna więc być trafna, sprawiedliwa i obiektywna. Możemy więc uznać, że

ocena jest komentarzem pewnego doświadczenia, jest to zasadniczy materiał na podstawie,

którego formułują się przekonania o nas samych ( zwłaszcza w okresie dzieciństwa i

dorastania).

Ważnymi motywami zewnętrznymi w uczeniu się są nagrody i kary. Nagroda może

występować w formie przedmiotowej lub w postaci spojrzenia, gestu, pochwały, zachęty,

powierzania funkcji itp. Jest to czynnik pozytywny, gdyż wiąże się z miłym dla ucznia

przeżyciem. Mobilizuje ona i zachęca do kontynuowania czynności już rozpoczętych.

Natomiast wzmocnienia negatywne np. przymus, złe stopnie szkolne, odrzucenie,

przez grupę społeczną, pozbawienie pełnionej funkcji czy też nienawiść demonstrowana

przez otoczenie, nazwane są karami. Skuteczność kary jest znacznie mniejsza niż nagrody.

Dlatego też powinna być stosowana tylko wówczas, gdy zachodzi taka potrzeba i tylko jako

mieszanka wzmocnienia pozytywnego i negatywnego. Nie wystarczy karać, trzeba

jednocześnie wskazać uczniom drogi osiągania wzmocnień pozytywnych.

13 M. Taraszkiewicz, „ ... wspieranie kariery ucznia”, CODN, W-wa 1998, s. 28

10

Thomas Gordon w swojej książce „Wychowanie bez porażek w szkole” krytykuje

system nagród i kar stosowany w szkołach. Twierdzi,że posługiwanie się nagrodą jako

sposobem nauczania jest pewną grą, którą stosują nauczyciele. Mianowicie za przeskoczenie

obręczy, którą trzyma nauczyciel uczeń otrzymuje smakowitą bułeczkę, następnie obręcz jest

podnoszona jeszcze wyżej i w przypadku kolejnego udanego skoku uczeń dostaje następną

bułeczkę.

Reakcje uczniów na reguły gry „skakanie przez obręcz” są różne i niekiedy

zaskakujące. Uczeń może dojść do wniosku,że zadanie jest zbyt trudne i nie chce skakać.

Inny żali się, że skacze tak wysoko jak tylko może, a mimo to nie otrzymuje nagrody. Jeszcze

inny obwinia nauczyciela,że jest niesprawiedliwy, a kolejny uczeń wycofuje się z gry

narażając się na szykany ze strony kolegów.14

Kara jest bardziej skuteczna w stosunku do małych dzieci - twierdzi Gordon.

Natomiast zachowaniem starszych uczniów nie da się kierować stosując nagrody i kary.

Uczniowie bowiem zaczynają reagować na te metody gniewem, wrogością, buntowaniem się,

oporem i zemstą. 15

Sytuacja rodzinna uczniów jest także czynnikiem wpływającym na stosunek uczniów

do nauki i szkoły. Pozytywna postawa rodzicówwobec szkoły i nauczycieli, ich ambicje,

wykształcenie, czas poświęcony dzieciom a także metody wychowawcze mogą wpłynąć na

powodzenie uczniów w szkole.

Zgodnie z teorią Maslowa ludzie mają wewnętrzne potrzeby, których konieczność

zaspokajania skłania do określonych działań. Uczniowie uczą się między innymi dlatego,że

czynność ta zaspokaja takie ich potrzeby jak: ciekawość, badawczość, potrzeba

rozwiązywania trudnych problemów i poznawania nieznanych rzeczy. Uczenie się nowych

rzeczy sprawia uczniowi przyjemność, co wpływa na samopoczucie psychiczne. Stąd

wniosek,że jeśli nauka szkolna będzie dla ucznia przyjemnością, to będzie się on starał jak

najwięcej z niej skorzystać.

Zainteresowania to właściwość, która powoduje,że człowiek koncentruje się na

pewnych fragmentach rzeczywistości i wykazuje gotowość zajmowania się nimi.

Zainteresowania zmieniają się z wiekiem. Są cechą indywidualną i rozwojową człowieka.

Wynikają one z uzdolnień człowieka np. technicznych, muzycznych, językowych,

matematycznych, plastycznych itd.

14 T. Gordon, „ Wychowanie bez porażek w szkole”, Inst. Wyd. PAX, W-wa 1997, s.2315 ibidem, s. 211

11

Ambicja jest jednym z ważniejszych motywów ludzkiego działania. Definiowana jest

jako „ poczucie własnej wartości i chęć jak najlepszego jej spożytkowania.”16

Cechami ambicji są: chęć sławy, pragnienie wywyższania się, dążenie do zaszczytów, miłość

własna. Można spotkać ludzi, których zachowanie określa się mianem zdrowej ambicji.

Dążenie do znaczenia odzwierciedla w tym przypadku możliwości jednostki. Drugi typ

ambicji charakteryzuje się pragnieniem błyszczenia za wszelką cenę, dążeniem do tego by

zawsze i wszędzie być pierwszym, imponować, odnosić zwycięstwa, narzucać własne zdanie

innym. Wreszcie można spotkać ludzi reprezentujących typ ambicji obniżonej, którzy

podejmują zadania poniżej swoich możliwości.

Bardzo ważnym motywem ludzkiego działania są plany i dążenia życiowe. Proces

kształtowania się planówżyciowych i dążeń jako motywy uczenia się można rozpatrywać z

dwóch punktów widzenia. Wysiłki jednostki mogą powstać pod wpływem takich bodźców

jak rodzice, koledzy, nauczyciele, radio, prasa, telewizja. Z drugiej strony planyżyciowe

mogą wynikać z marzeń i pragnień każdego ucznia.

Z powyższych rozważań wynika, że w każdym człowieku tkwi uwięziony potencjał,

który czeka na uwolnienie. Każdy pragnie sukcesu, nikt nie chce być bankrutem. W głębi

duszy każdy człowiek odczuwa pragnienie do osiągnięcia czegoś, do bycia kimś. Zadaniem

nauczyciela jest uświadomienie uczniom tkwiących w nich możliwości.

16 W. Kopaliński, „Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych”, Wiedza Powszechna, W- wa 1985,s. 25

12

LITERATURA

1. Borkowska S.: System motywowania w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1985.

2. Drętkiewicz-Więch J.: Ocenianie w szkole, Nowa Edukacja Zawodowa Nr 1/2001

3. Gordon T.: Wychowanie bez porażek w szkole, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa

1997.

4. Gordon T.: Wychowanie bez porażek w praktyce, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa

1997.

5. Hall C. S.: Teorie osobowości, PWN, Warszawa 1967.

6. Kopaliński W.:: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza

Powszechna, Warszawa 1985.

7. Kozielecki J.: Koncepcje psychologiczne człowieka, Państwowy Instytut Wydawniczy,

Warszawa 1976.

8. Kurkowska A.: Jak motywować? CODN, Pracownia Edukacji Zawodowej, Warszawa

1999.

9. Markowski A. Pawelec R.: Wielki Słownikwyrazów obcych i trudnych, Wydawnictwo

Wilga, Warszawa 2001.

10. McGinnis A. L.: Sztuka motywacji, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”,Warszawa 1993.

11. Niebrzydowski L.: Wpływ motywacji na uczenie się, Nasza Księgarnia, Warszawa 1972.

12. Nowacki T. W.: Aktywizujące metody w kształceniu, CODN, Pracownia Edukacji

Zawodowej, Warszawa 1999.

13. Psychologia, Praca zbiorowa pod redakcją T. Tomaszewskiego, PWN, Warszawa 1979.

14. Taraszkiewicz M.: ... wspieranie kariery ucznia, Wydawnictwa CODN, Warszawa 1997.