UNIVERZITET SINGIDUNUM

Departman za poslediplomske studije Studijski program: Poslovni sistemi u turizmu i hotelijerstvu

RAZVOJ SPECIFINIH OBLIKA TURIZMA KAO MODEL ODRIVOG RAZVOJA TURIZMA U ZATIENIM PODRUJIMA PRIRODE REPUBLIKE SRPSKE

- M A S T E R R A D -

MENTOR: KANDIDAT: Prof. dr Marija Maksin Bojana Popovi

405692/2010

Beograd, 2013.

2

PREDGOVOR

Odrivi turizam se pojavio kao potreba odgovornog turizma kojim se nastoje minimizirati neeljeni uticaji razvoja turizma u okviru destinacije. Prisustvo turizma u zatienim podrujima omoguava zadovoljstvo posjetilaca i mogunost finansijskog prihoda za ouvanje istog tog prostora. Konkretno posmatrajui, u ispunjavanju svojih drutveno-ekonomskih principa, turizam je u obavezi da koristei resurse na optimalnom nivou, kanalie finansijsku podrku za ouvanje zatienih dobara. Upravljanje efektima, koje sa sobom donosi turizam, je od krucijalnog znaaja za upravljae, s ciljem minimiziranja negativnih uticaja. Na taj nain, turizam i zatita postiu win-win situaciju.

Ovim radom elim da dam svoj doprinos buduim aktivnostima u razvoju turizma u Republici Srpskoj. Iskreno se nadam da e pomoi u sagledavanju mogunosti budueg razvoja turizma kroz razvoj turistike ponude, koja moe da se unapreuje irom nae zemlje, a posebno u onim podrujima koja su prepoznata po atraktivnosti prirodne batine i stavljena pod zatitu, ili imaju potencijal da postanu zatiena podruja u buduem periodu.

Turizam je danas brzo rastua industrija sa rastuim udjelom znanja i visokom dodanom vrednou koja doprinosi rastu GDP-a, zaposlenosti, investicija i drutvenom blagostanju te kao takva treba biti kvalitetno osmiljena u pravcu odrivog razvoja, igrajui dvije uloge: ouvanje zatienih dobara i ispunjenje zadovoljenja posjetilaca.

Kljune rijei: odrivi turizam, specifini oblici turizma, zatita podruja, zadovoljstvo posjetilaca, upravljanje podrujima.

3

SADRAJ: ____________________________________________________________

UVOD ................................................................................................................................... 6 PREDMET OBRADE RADA ................................................................................................................. 7 PROBLEM ISTRAIVANJA .................................................................................................................. 8 HIPOTEZA RADA .................................................................................................................................... 8 STRUKTURA RADA ............................................................................................................................... 9 CILJ RADA .............................................................................................................................................. 10 METODSKI POSTUPCI ....................................................................................................................... 10

I DIO

ODRIVI RAZVOJ TURIZMA U ZATIENIM PODRUJIMA REPUBLIKE SRPSKE ...................................... 11

1. OSNOVA ZA ODRIV RAZVOJ TURIZMA ....................................................................... 11 1.1. Zakonski osnov i obim zatite prirodnog nasljea. ...... 13 1.2. Praksa zatite prirodnog nasljea Republike Srpske................................... ....... 17 1.2.1. Zatita na nivou drave................................................................ ................. 17 1.2.2. Meunrodn ztit..................................................................................... 23 1.2.3. Ekolok mre u Republici Srpskoj............................................. ................ 24

2. KORIENJE PRIRODNOG NASLJEA U FUNKCIJI ODRIVOG RAZVOJA TURIZMA .............................................................................................................................. 25

2.1. Koncept odrivog razvoja u stratekim dokumentima razvoja .............................. 25 2.1.1. Prepreke u implementaciji modela odrivog razvoja turizma .......................... 28 2.2. Razvoj turistike atraktivnosti u zatienim podrujima prirode ............................. 30 2.3. Diverzifikacija ekonomskih aktivnosti ..................................................................... 36

4

II DIO

PERSPEKTIVE RAZVOJA TURIZMA SA STANOVITA SPECIFINIH OBLIKA TURIZMA .............................. 38

1. KARAKTERISTIKE SPECIFINIH OBLIKA TURIZMA U REPUBLICI SRPSKOJ ............ 38 1.1. Definisanje specifinih oblika turizma ................................................................... 38 1.2. Savremeni trendovi i zahtjevi turistike tranje za specifinim oblicima turizma ... 39 1.2.1. Prilagoavanje ponude trinim promjenama ............................................... 39 1.2.2. Trite specifinih oblika turizma .................................................................. 41 1.3. Podjela specifinih oblika turizma ......................................................................... 43 1.4. Trenutno stanje turizma u Republici Srpskoj ........................................................ 44 1.4.1. Ocjena potencijala za razvoj turizma ............................................................ 44 1.4.2. Dostignuti nivoi razvoja specifinih oblika turizma ........................................ 45

2. ULOGA SPECIFINIH OBLIKA TURIZMA U BUDUEM RAZVOJU TURIZMA U ZATIENIM PODRUJIMA REPUBLIKE SRPSKE ........................................................... 49 2.1.Oblici turizma sa posebnim znaajem za daljnji razvoj u zatienim podrujima Republike Srpske................ .................................................................................................. 49 2.2. Inovacije i novi poslovni modeli u turizmu Republike Srpske ................................ 54 2.3. Izbor marketing strategije ..................................................................................... 57

III DIO

UPRAVLJANJE ZATIENIM PORUJIMA ...................... 61

1. PLANIRANJE RAZVOJA TURIZMA U ZATIENIM PODRUJIMA ...................... 61 1.1. Upravljanje i usmjeravanje razvoja turizma u zatienim podrujima RS .............. 62 1.1.1. Organizacija turizma u Republici Srpskoj ........................................................ 62 1.1.2.Upravljanje turizmom u okviru zatienih podruja ........................................... 65

5

1.2. Ocjena dosadanjeg stanja .................................................................................... 68 1.3. Uloga kljunih aktera u okviru zatienih podruja prirode ..................................... 69

2. KONTROLA UTICAJA TURIZMA NA ZATIENO PRIRODNO NASLJEE ................... 74 2.1. Procjene uticaja ...................................................................................................... 78

ZAKLJUAK ........................................................................................................................ 82 LITERATURA ....................................................................................................................... 86

6

UVOD

Razvoj turizma je identifikovan kao strateki pravac ekonomskog razvoja Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, a iji potencijali nisu adekvatno iskorieni. Trendovi turistike tranje zahtijevaju daljnju diverzifikaciju turistikih proizvoda, s posebnim naglaskom na turistike proizvode okrenute prirodnim sadrajima, ukljuujui eko turizam, posjete nacionalnim parkovima i ostalim zatienim podrujima, ruralni turizam i sl. Turistike potencijale potrebno je pribliiti domaim i stranim turistima putem novih turistikih proizvoda ije kreiranje podrazumijeva odreena ulaganja u njihovo osmiljavanje i unapreenje, te izgradnju potrebne turistike infrastrukture.

Zatita prirode integrie bioloke, ekoloke, drutvene i ekonomske aspekte, bitne razvojne determinante jedne zajednice, drutva pa i globaliteta u cjelini. Osim fundamentalne konzervacijske i ekoloko-restauracijske uloge, zatita prirode ima i razvojnu dimenziju, koja u dananje vrijeme odigrava znaajnu ulogu. S tim u vezi bitno je osigurati razvoj koji e biti odriv i koji e osigurati potrebnu zatitu u svakom smislu, ali i osigurati direktnu korist lokalnoj zajednici i drutvu uopte.

Karakteristike dananje turistike tranje, prije svega njena heterogenost, uslovljavaju potrebu za stvaranjem kompleksa usluga od strane turistike ponude u odnosu na svakog nosioca turistike potrebe1. Novi turisti tee ekoloki odgovornom putovanju, kvalitetu odmora kroz doivljaj nego klasinom odmoru na suncu, putovanja koja donose sticanje novih iskustava i vee lino ukljuivanje, umjesto pasivne relaksacije. Turisti ele da saznaju vie o mjestima koje posjeuju, njihovoj kulturi, tradiciji i gastronomiji. Ovo ohrabruje diverzifikaciju i obogaivanje turistikog proizvoda2. U ovakvim 1 Popesku J. (2009), Marketing u turizmu, Visoka turistika kola strukovnih studija, Beograd, str. 19

2 Genov G. (2008), Turizam posebnih interesa selektivni oblici turizma, prirunik, ugura print, Beograd, str.18

7

trendovima na strani turistike tranje, potrebno je traiti svoje mjesto s ciljem unapreenja turistike ponude i poveanja turistikih kretanja. Koncepcija razvoja specifinih oblika turizma podrazumijeva implementaciju koncepcije razvoja turistike destinacije orjentisane prema potranji i njezinim specifinim potrebama, a koja se temelji na odrivosti i istraivanju trita. Turizam zauzima sve znaajnu ulogu u trenutnom razvoju i ekonomiji Republike Srpske. Meutim, dalji razvoj turistikih proizvoda treba da prati savremene trine segmente, razumije motive koji potiu turiste na putovanja i razvija one turistike proizvode koji mogu zadovoljiti potrebe i elje posjetilaca. Na osnovu komparativnih prednosti, promocija i izgradnja turistikog imida treba da prati iste trendove i da se fokusira na specifine oblike turizma.

PREDMET OBRADE RADA Predmet istraivanja ovog rada su potencijali, znaaj i mogunosti razvoja

specifinih oblika turizma u zatienim podrujima Republike Srpske, i to onih oblika iji razvoj ima za cilj potivanje ekolokih principa i kriterija u turistikim podrujima, veu zatitu prirodnih vrijednosti i rijetkosti i kulturno-istorijskog nasljea kao i integraciju sa lokalnim stanovnitvom. Ono to se eli postii jeste da se objasni mogunost razvoja specifinih oblika turizma koji imaju veliku perspektivu razvoja u Republici Srpskoj to e ukljuiti saradnju sa brojnim akterima pa i lokalnim stanovnitvom. Domain treba da je upoznat za eljama i potrebama turista i da bude spreman da ih ispuni, mora da postoji osjeaj povjerenja, prijateljstva i iskrenosti u komuniciranju. U skladu sa tim dae se pregled onih oblika turizma koji imaju za cilj razvoj proizvoda namijenjenih pojedinim niama i da se time pokuaju osvojiti nova i profitabilnija trita.

Rad moe posluiti kao korisno sredstvo za razumijevanje: - promjenljivih trendova i aktivnosti posjetilaca; - razliitih mogunosti pristupa i tehnika u postizanju vieg nivoa zadovoljstva kod

posjetilaca; - uloge partnerstva u postizanju zajednikih ciljeva;

8

- odnosa izmeu korienja podruja od strane posjetilaca i dobiti koja se tom prilikom ostvaruje i zatite podruja to je i primarni cilj upravljanja.

PROBLEM ISTRAIVANJA Problem kojim e se rad baviti i na koji se eli ukazati jesu nedovoljno iskoritene

mogunosti turistikog razvoja i ukazivanje na kljunu ulogu koju politika odrivog razvoja treba da ima pri kreiranju prepoznatljivih turistikih proizvoda u okviru zatienih podruja prirode Republike Srpske. U ovom radu e biti date preporuke koje se odnose na implementaciju moguih politika i mjera kojima se razvoj moe uiniti odrivim u okviru turizma kao djelatnosti.

Navedenom problematikom u Republici Srpskoj se niko ozbiljnije nije bavio, sva istraivanja i analize se svode na pojedinane podatke tako da i struna literatura oskudijeva u radovima na navedenu temu. Budui da se Republika Srpska u receptivnom pogledu kao destinacija moe ukljuiti u ponudu odreenih specifinih oblika turizma i na meunarodnom turistikom tritu, kroz ovaj rad e se ukazati na znaaj i karakteristike onih oblika turizma koji imaju uzlazni trend i znaajnu perspektivu u buduem razvoju turizma Republike Srpske.

HIPOTEZA RADA U radu se polazi od hipoteze da se efikasnom valorizacijom bogatih potencijala i

stvaranjem turistikih proizvoda formiranih na osnovu razvoja specifinih oblika turizma u zatienim podrujima moe znaajno doprinijeti ekonomskom razvoju te prepoznatljivosti i pozicioniranju Republike Srpske na turistikom tritu.

Pomone hipoteze su: - Republika Srpska posjeduje turistike resurse, posebno potencijale prirodnog

nasljea koji nisu adekvatno i dovoljno iskorieni u turistikoj ponudi; - u Republici Srpskoj postoji osnova za razvoj specifinih oblika turizma,

prvenstveno onih koji se zasnivaju na prirodnom bogatstvu zemlje i ukljuivanju

9

lokalnog stanovnitva, a koji u Republici Srpskoj nisu dosegli kvalitetan nivo razvoja;

- potencijali inostrane turistike potranje daleko nadilaze opseg postojee ponude specifinih oblika turizma Republike Srpske;

- jedna od bitnijih funkcija turizma jeste funkcija poticanja razvoja nerazvijenih podruja. Turizam je esto djelatnost koja moe pokrenuti razvoj nerazvijenih podruja koje nije mogao pokrenuti klasini industrijski razvoj;

- kombinacija zatite prirodnog nasljea i planskog razvoja turizma moe posluiti kao model uspjeno stvorenih i prepoznatljivih turistikih destinacija Republike Srpske.

U zakljuku emo testirati nau glavnu hipotezu.

STRUKTURA RADA

Rad se sastoji iz tri dijela. Prvi dio rada se bavi osnovom za odrivi razvoj analizirajui zakonski osnov i stanje zatite podruja u Republici Srpskoj naglaavajui prepreke razvoju i dajui smjernice za daljnje aktivnosti. Drugi dio daje informacije o resursima koji su od posebnog znaaja za razvoj specifinih oblika turizma u Republici Srpskoj. Ovaj dio objanjava savremene trendove na turistikom tritu, znaaj razvoja specifinih oblika turizma i zahtjeve koje pred krojae turizma postavlja turistika tranja. Naglaava dostignuti stepen razvoja specifinih oblika turizma u Republici Srpskoj, kao i ulogu i perspektive razvoja specifinih oblika turizma u buduem periodu temeljenom na saradnji zainteresovanih strana u turizmu, konstantnom istraivanju trita i planiranim marketinkim aktivnostima. Trei dio rada se bavi kontrolom uticaja koje turizam moe da proizvede nad zatienim podrujem, i upravljanjem negativnim efektima s ciljem minimiziranja i otklanjanja negativnih uticaja.

10

CILJ RADA Ovaj rad ima za cilj da ukae na potencijale prirodnih dobara i zatienih podruja

koja mogu da slue kao pokretai odrivog regionalnog razvoja i poveanja percepcije zatiene prirode kao vrijednog dobra. Rad se bavi analizom moguih prijetnji kao i koristi koje od razvoja turizma mogu imati zatiena podruja koja su pogodna za turistike aktivnosti.

S tim u vezi rad ima za cilj da ukae na: - resursku osnovu koju Republika Srpska posjeduje, a koja je i dalje neiskoriena

u pogledu zatite i razvoja turizma, a to bi u buduem razvoju dalo doprinos unapreenju cjelokupnog turistikog razvoja, ouvanja prirodne sredine i tradicionalnih vrijednosti i irenju edukacije o prirodnoj sredini;

- trenutno stanje i potencijale, kao i perspektive i mogunosti budueg razvoja, da se izvedu smjernice koje mogu posluiti kao podrka svim zainteresovanim stejkholderima u planovima unapreenja razvoja turizma u Republici Srpskoj;

- znaaj i veoma brz razvoj specifinih oblika turizma na globalnom tritu.

METODSKI POSTUPCI Metode koje su primjenjivane u izradi pristupnog rada su temeljene na dostupnoj

prikupljenoj dokumentaciji, strunoj literaturi, zakonskim i planskim dokumentima sa podruja turizma i graninih podruja. Pri izradi rada je koriena metoda kvalitativne analize tekstova, miljenja o pravcima stratekog razvoja turizma kao i analiza postojeeg stanja razvoja i unapreenja turistikih proizvoda na osnovu obrade postojeih podataka. Zatim, metodoloki postupak u izradi rada sadri statistiku obradu podataka i komparativnu analizu u okviru odreenih podruja.

11

I DIO ODRODRODRODRIVI RAZVOJ TURIZMA U ZAIVI RAZVOJ TURIZMA U ZAIVI RAZVOJ TURIZMA U ZAIVI RAZVOJ TURIZMA U ZATITITITIENIM ENIM ENIM ENIM

PODRUPODRUPODRUPODRUJIMA JIMA JIMA JIMA REPUBLIKE SRPSKEREPUBLIKE SRPSKEREPUBLIKE SRPSKEREPUBLIKE SRPSKE

1. OSNOVA ZA ODRIVI RAZVOJ TURIZMA Zatiena podruja ne predstavljaju samo vane instrumente ouvanja prirode i

biodiverziteta, ve ine i ogroman potencijal socijalnog i ekonomskog razvoja. Put ka tom razvoju je mogu stavljanjem tih podruja u funkciju turizma. Korienje i razvoj ovih potencijala u turistike svrhe mora biti planska i osmiljena aktivnost te ga je neophodno povezati sa ouvanjem prirode. Kod planiranja podruja posebnih obiljeja koji imaju izrazitu prirodnu vrijednost mora se poi od osnovnog zadatka zatite prirodnih vrijednosti, kao i od vizije viegodinjeg ekonomskog i socijalnog plana, razvojnih projekata sa ueem lokalnog stanovnitva, to predstavlja uravnoteen odriv i dugotrajan razvoj lokalne zajednice.

Turizam i zatiene oblasti su usko povezane jo od samog uspostavljanja zatienih podruja. Turizam zavisi od atraktivnosti zatienih podruja i njihovog opstanka, jer godinama unazad raste potranja za putovanjim u ova podruja, ak i do tri puta bre nego cjelokupna turistika industrija. Ovaj rast je uzrokovan i poveanjem broja zatienih podruja irom svijeta:

12

Slika 1: Trenutno stanje zatienih podruja i procjena do 2020:

Izvor: Protected Planet Report, 2012., UNEP-WCMC u saradnji sa IUCN i partnerima

Prema IUCN-u, porast zatienih podruja od 1990. godine iznosi oko 58%, a povrinski gledajui poveanje iznosi oko 48%. Ukupan broj zatienih podruja, prema istom izvoru je 177 547. Procentualno gledajui na globalnom nivou, ukupan broj zatienih kopnenih povrina ukljuujui kopnene vode je 12.7%, dok obalnih i morskih oko 4%. Status zatienih podruja na globalnom nivou e i dalje pokazivati progresivan porast, na 17% kopnenih, odnosno 10% morskih/obalnih povrina do 2020. godine. Iz priloenog se zakljuuje da e se savremeni razvoj turizma zasnivati na izvornom kvalitetu prostora i njegovih resursa. Iz tih razloga, a naroito zbog obezbjeenja osnove za dugoronim odrivim razvojem, turistika privreda mora imati kao priroritetan zadatak zatitu, unapreenje i racionalno korienje prostora i resursa. Pod takvim razvojem se podrazumijeva razvoj turizma koji zadovoljava potrebe sadanjih turista, turistikih destinacija i svih uesnika u turizmu, uz istovremeno ouvanje i uveanje potencijala za korienje turistikih resursa u budunosti. ivotna sredina ini kljuni element razvoja turizma tako da i njeno korienje treba da bude u granicama optimalnog da bi se zadovoljile osnove odgovornog budueg razvoja. Uz obogaivanje ponude, razvoj novih proizvoda treba imati za cilj unapreenje duine boravka i doivljaja posjetilaca u okviru destinacije zatienog podruja, favorizovanje drutvenih i ekonomskih koristi za lokalno stanovnitvo i MSP, kao i uspostavljanje

13

komunikacije sa administracijom parka, lokalnim zajednicama, ostalim turistikim subjektima javno-privatnog sektora na dugoronijem periodu.

1.1. Zakonski osnov i obim zatite prirodnog nasljea u Republici Srpskoj

Zatita bioloke raznovrsnosti u Republici Srpskoj osigurana je posredstvom Zakona o zatiti prirode3. Ovim Zakonom se opisuje procedura odreivanja i proglaenja podruja zatienim, kao i obaveza donoenja plana upravljanja za zatiena podruja. Tokom izrade akata o zatiti prirodnih vrijednosti, planova upravljanja zatienim podrujima, kao i drugih propisa u oblasti zatite prirode osigurava se uee javnosti. U skladu sa Zakonom, kroz plan upravljanja potrebno je obezbijediti osiguranje ekoloke stabilnosti i raznolikosti, korienje prostora u inspirativne, obrazovne, kulturne i rekreacione svrhe na nain koji e odrati prirodno ili priblino prirodno stanje podruja, obezbijediti odravanje ekolokih, geomorfolokih i estetskih karakteristika zbog kojih je podruje proglaeno zatienim. Zakon propisuje da se zatiena podruja mogu prekogranino povezivati sa zatienim podrujima druge drave, odnosno entiteta.

Zakon o zatiti ivotne sredine4 ureuje ouvanje, zatitu, obnovu i poboljanje ekolokog kvaliteta i kapaciteta ivotne sredine, kao i kvalitet ivota; mjere i uslove za upravljanje, ouvanje i racionalno korienje prirodnih resursa; okvir pravnih mjera i institucija za ouvanje, zatitu i poboljanje zatite ivotne sredine. Ovim zakonom je utvrena procedura provoenja postupka strateke procjene uticaja na ivotnu sredinu koju pribavlja predlaga propisa ili odluke. U skladu sa istim zakonom, za projekte koji mogu imati znaajan uticaj na ivotnu sredinu s obzirom na njihovu prirodu, veliinu ili lokaciju, mora se sprovesti procjena uticaja na ivotnu sredinu i pribaviti rjeenje o odobravanju studije uticaja na ivotnu sredinu.

3 Zakon o zatiti prirode, Slubeni glasnik RS broj 113/08 - preien tekst

4 Zakon o zatiti ivotne sredine, Slubeni glasnik RS br. 71/12

14

Meu propisima Republike Srpske koje se odnose na zatiena podruja je i Zakon o nacionalnim parkovima5, gdje je osnovna izmjena u odnosu na prethodni zakon da javna preduzea koja upravljaju nacionalnim parkovima treba da budu transformisana u javne ustanove. S tim u vezi na podruju nacionalnih parkova zabranjen je lov, sjea (osim vrenja sanitarnih sjea) te prihodovanje na osnovu ovih aktivnosti, zabranjeno je nekontrolisano sakupljanje ljekovitog i aromatinog bilja, gljiva, umskih i drugih plodova na cijelom podruju nacionalnog parka. Nacionalni parkovi Republike Srpske, proglaeni 1962. i 1967. godine su u predratnom periodu bili znaajne destinacije kulturno-istorijskog turizma, privlaei nekoliko stotina hiljada posjetilaca godinje (NP Sutjeska do 900 000, NP Kozara do 500 000 turista). U dananje vrijeme potranje za destinacijama zatienih podruja, motivi turistike tranje se mijenjaju i akcenat se veim dijelomstavlja na aktivan vid boravka. U takvoj ponudi, svako znaajno poveanje priliva posjetilaca treba da utie i na brigu upravljaa da ispuni oekivanja posjetilaca, ali ne sueljavajui se sa ciljevima zatite.

Zakon o zatiti prirode definie 6 kategorija zatienih podruja koja su usklaena sa klasifikacijom IUCN-a (International Union for Conservation of Nature Meunarodna unija za ouvanje prirode):6

Tabela 1: Kategorije zatienih podruja:

Kategorija:

Svrha: Proglaava:

) zatieno prirodno podruje

1) strogi prirodni rezervat

2) posebni rezervat (podruje divljine)

ustnovljeno u nune svrhe ili rdi ztite postojeih prirodnih

odlik podruj Vlada RS

b) nacionalni park ustnovljen u svrhu ztite ekosistem i rekrecije Narodna skuptina RS

c) spomenik prirode ustnovljen rdi ouvnj

specifinih prirodnih krkteristik

Vlada RS

5 Zakon o nacionalnim parkovima, Slubeni glasnik RS broj 75/10

6Zakon o zatiti prirode, Slubeni glasnik RS broj 113/08 - preien tekst, lan 25-41

15

d) podruje upravljanja stanitem

uspostvljeni d bi se ouvl prirodn stnit

Ministrstvo z prostorno ureenje, grevinrstvo i

ekologiju e) ztieni pejz

1) ztieni prirodni pejzi,

2) ztieni kulturni pejzi,

3) prkovi prirode i

4) prk-ume, umski ztitni pojsevi i prirodni prostori oko kulturnih dobr;

ustnovljen rdi ouvnj kopnenih i prioblnih podruj i

rekrecije Ministrstvo z prostorno ureenje, grevinrstvo i

ekologiju

f) ztieno podruje z uprvljnje resursim

1) vjetki formirni zsdi (perivoji, botnike bte, lpinetumi, grdski prkovi, drvoredi, ko i drugi oblici btenskog i prkovskog oblikovnj), ili

2) pojedinn stbl, grupe stbl, ili ive prirodnjke zbirke

uspostvljeno rdi ouvnj geno-fond

Ministrstvo z prostorno ureenje, grevinrstvo i

ekologiju

Izvor: Republiki zavod za zatitu prirodnog i kulturno-istorijskog nasljea, www.nasljedje.org, 31. jan 2013. god.

Zakon o nacionalnim parkovima propisuje donoenje sljedeih kata i propisa7: ) prostorni pln podruj ncionlnog prk, b) pln uprvljnj ncionlnim prkom, c) drugi propisi u skldu s odredbm ovog zkon i Zkon o ztiti prirode.

Mjere ztite i rzvoj ncionlnih prkov sstvni su dio plnov uprvljnj, dok Prostorni pln podruj ncionlnog prk se priprem i donosi u skldu s odredbm zkon koji regulie oblst prostornog ureenj i grenj. Planom se stvaraju pretpostavke za razvoj i racionalnu organizaciju prostora, zatitu prirodnih dobara od izuzetnog nacionalnog i meunarodnog znaaja i zatitu ivotne sredine, utvruju ciljevi prostornog razvoja, organizacija, zatita, korienje i namjena prostora. Prostornim 7 Zakon o nacionalnim parkovima, Slubeni glasnik RS, br. 75/10, lan 4

16

plnom podruj ncionlnog prk ureuju se posebne zone i reimi ztite u skldu s meunrodnim stndrdim. Na osnovu valorizacije prirodnih i kulturnih vrijednosti prostora i stepena njihove osjetljivosti, diferenciraju se reimi zatite u tri nivoa. Utvrivanjem reima zatite mora se zadovoljiti integrisanje potrebe zatite i razvoja turizma. Najvrijednije i najatraktivnije prirodne rijetkosti neophodno je zatititi od svakog negativnog uticaja, a ujedno ih uiniti pristupanim za posjete sa odreenim stepenom ogranienja. U zavisnosti od podruja, mogu se primjenjivati sva tri stepena zatite ili je dovoljan samo neki od njih. Zoniranjem podruja i stavljanje istih pod odreene reime zatite, turistike aktivnosti se mogu u velikoj mjeri kontrolisati. Kompletna povrina zatienog podruja mora biti zonirana, a koje e biti zone i kolika povrina svakog stepena zavisi od svakog zatienog podruja posebno.

Plan upravljanja zatienim prostorom sprovodi Uprava zatienog podruja. Cilj donoenja ovog plana je da se njime definiu mjere zatite prirodnih i stvorenih kulturnih vrijednosti zatienog podruja, njihovo unapreivanje i racionalno korienje u skladu sa principima odrivog razvoja i na taj nain ostvari ekonomska valorizacija podruja. Upravlja ima ulogu obavljanja strunih poslova koji se odnose na zatitu ivotne sredine na podruju za potrebe voenja podataka od znaaja za planiranje i ureenje prostora, izradu analiza i druge dokumentacione osnove iz okvira svoje djelatnosti za pripremanje dokumenata prostornog ureenja za podruje, pripremanje podataka za ureenje lokacija na graevinskom zemljitu koje je preneseno na korienje i upravljanje. Dalje, upravlja organizuje i prua turistiko-ugostiteljske usluge, organizuje istraivanja u oblasti zatite i razvoja, prezentuje i popularizuje zatieno podruje, njegove prirodne vrijednosti i kulturno-istorijsko nasljee, organizuje projektovanja, izgradnje i odravanja objekata koji su u funkciji zatite, propisuje visinu i nain prikupljanja naknada za obavljanje odreenih djelatnosti u podruju, vodi podatke o zatienim prirodnim vrijednostima i kulturnim dobrima, vrstama flore i faune, izvrenim nauno-istraivakim projektima i istranim radovima od interesa za zatitu, razvoj i upravljanje. Zakon o zatiti prirode navodi da upravlja zatienog podruja moe odrediti nain obrauna i naplate nadoknade za korienje zatienog podruja, pravnim licima i

17

krajnjim korisnicima u zavisnosti od stepena iskoriavanja, stepena tete nanesene zatienom podruju, odnosno pogodnosti koje prua korienje zatienog podruja za obavljanje djelatnosti ili za druge svrhe korienja8. S druge strane, istim zakonom je propisano da je vlsnik ztienog dijel prirode dun dozvoliti pristup tom dijelu podruj rdi zdovoljenj nunih, eduktivnih, estetskih i kulturnih potreb drutv. Ove ktivnosti se sprovode u skldu s uslovim utvrenim propisom kojim se podruje proglv ztienim. Ukoliko je upotreb ztienog podruj prirode ogrnien ili zbrnjen, vlsnik im prvo n nkndu zbog ogrnienj i zbrn kojim podlijee. Iznos nknde mor biti srzmjern umnjenom prihodu i utvruje se sporzumno. Trokovi nknde se obezbjeuju iz budet. S obzirom na to da planovi upuuju na proirenja podruja nacionalnih parkova, to e uticati i na obuhvat zemljita koje se nalazi u privatnom vlasnitvu, bie neophodno izdvajanje sredstava u smjeru kompenzacije da bi bile zadovoljene sve strane tog procesa. Imajui u vidu trenutno nepovoljnu finansijsku situaciju koja vlada u podruju zatite, ovi procesi mogu biti i usporeni.

1.2. Praksa zatite prirodnog nasljea Republike Srpske

1.2.1. Zatita na nivou drave U skldu s ktuelnim zkonodvstvom, povrin pod ztitom iznosi oko 1%

teritorije Republike Srpske. Zakon definie razloge zbog ega se neko podruje proglaava zatienim i koji su ciljevi upravljanja takvim podrujem.

Tabela 2: Zatiena podruja u Republici Srpskoj:

NAZIV I KATEGORIJA

KATEGORIJA IUCN POVRINA (ha) OPTINA / GRAD UPRAVLJA

Strogi rezervat prirode "Prauma

Janj" I 295 ipovo G "Gorica"

Posebni rezervat prirode "Lisina" I b 560,64 Mrkonji Grad G "Lisina" Posebni rezervat

prirode "Gromielj"

I b 831,33 Bijeljina Udr. Graana "Gromielj"

8 Zakon o zatiti prirode, Slubeni glasnik RS broj 113/08 - preien tekst, lan 41

18

Nacionalni park "Sutjeska" II 16.052,34

Foa, Gacko, Kalinovik JU "NP Sutjeska"

Nacionalni park "Kozara" II 3.907,54

Prijedor, Gradika, Koz. Dubica JU "NP Kozara"

Spomenik prirode "Peina

Ljubaevo" III 45,45 Banja Luka Grad Banja Luka

Spomenik prirode "Peina

Orlovaa" III 27,01 Pale Kulturni centar Pale

Spomenik prirode "uta bukva" III 0,5 Kotor Varo

Eko-etno selo "uta bukva"

Spomenik prirode "Peina Rastua" III 11,39 Tesli Optina Tesli Spomenik prirode

"Jama Ledana" III 28,26 Ribnik Optina Ribnik Podruje za upravljanje resursima

"Univerzitetski grad"

VI 27,38 Banja Luka Institut za genetike resurse

Izvor: Republiki zavod za zatitu prirodnog i kulturno-istorijskog nasljea, www.nasljedje.org, 31. jan 2013. god.

Ztien su dv ncionln prk, dv posebn rezervt prirode, jedan strogi rezervat prirode, pet spomenik prirode i jedno podruje za upravljanje resursima. Broj ztienih podruj i procent ztiene teritorije je mli i ne odrv u dovoljnoj mjeri bogtstvo prirodnih vrijednosti.

U okviru postojeih nacionalnih parkova, neophodno je izvriti funkcionalno zoniranje zatienog podruja i to u tri zone:

- I zona zatite, zona rezervata, u kojoj je cilj gazdovanja zatita ekosistema, odravanje i poboljanje opte korisnih funkcija uma, te trajno i neprekidno gazdovanje i korienje uma na nain i u takvoj mjeri da se odrava njegova bioloka raznovrsnost i sposobnost obnavljanja;

- II zona zatite, u kojoj nije dozvoljena gradnja objekata, niti korienja prirodnih resursa, ali je potpuno slobodna za turistike posjete;

- III zona zatite, memorijalna zona, u kojoj je dozvoljena gradnja turistikih i kulturno istorijskih objekata neophodnih za masovne posjete i boravak turista i drugih posjetilaca.

19

Zone i reimi zatite I, II i III stepena na teritoriji nacionalnih parkova uredie se Prostornim planom podruja posebne namjene nacionalnih parkova, dok su reimi zatite za ostala zatiena podruja ureena kroz odluke o zatiti.

Slika 2: Mapa sa prikazom lokacija zatienih podruja RS:

Izvor: Zavod za zatitu prirodnog i kulturno-istorijskog nasljea RS, www.nasljedje.org, 31.01.2013. god. U interesu zaivljavanja koncepta ekolokog umarstva, Akcioni plan za zatitu okolia BiH - NEAP 2003 navodi da je potrebno vee povrine izdvojiti i sauvati kao prirodne rezervate i zatiena podruja sa posebnom namjenom. Akcioni plan predvia poveanje povrine pod zatienim podrujima na 15-20% (trenutno stanje u Republici Srpskoj je oko 1%). U tom smislu, potrebno je izdvojiti povrine sa visokom estetskom, zatitnom i drugom funkcijom9:

- nove povrine kao to su praumski rezervati (na povrinama gdje nije bilo djelovanja ovjeka, a imaju elemente praume), a gdje Republika Srpska broji izuzetan potencijal;

- povrine koje po svojoj strukturi ne bi mogle biti praume, a nisu bile pod uticajem ovjeka, kao posebne prirodne rezervate, a imale bi obrazovnu i naunu namjenu, kao i ouvanje biodiverziteta;

- zone za nauku, koje bi bile u nadlenosti fakulteta ili instituta;

9 Akcioni plan za zatitu ivotne sredine BiH, mart 2003

20

- ume sa posebnom namjenom koje slue za sport, rekreaciju, zdravstveni turizam, ljeilita, kao i izletnike ume oko veih naseljenih mjesta;

- zatitne ume radi zatite zemljita, izvora, potoka, rijeka, jezera itd; - najkvalitetnije ume, kao sjemenske objekte radi zatite i reprodukcije; - sva podruja gdje se nalaze reliktne i endemske vrste biljnog svijeta; - specifine pejzae i pejzae od velike estetske i druge vrijednosti.

Kao to se navodi u dokumentima NEAP-a, tako i prem Prostornom plnu Republike Srpske do 2015. godine, procent teritorije Republike Srpske koji bi trebo d se nlzi pod odreenim reimom ztite iznosi oko 16,5 % od ukupne teritorije, to se navodi kao zdovoljvjue plnsko rjeenje. Predvieno je d se ztiti: 9 ncionlnih prkov, 14 regionlnih prkov (prkov prirode), 102 rekrecionih, kulturnih, nunih, pejznih i drugih ztienih predjel, 10 prirodnih rezervt i 13 memorijlnih prkov i spomenik. U skladu sa ovakvim planom, prvenstveno treba da se se inventarie cjelokupni prostor Republike Srpske i utvrde prioriteti za zatitu s obzirom na ugroenost i na vrijednost, te tako intervenie da se zatite najvrijednija i najugroenija dobra. Iz tog proisitie dugoroni cilj - da se pod pravnu i stvarnu zatitu stavi najmanje 15 procenata ukupne povrine Republike Srpske, kao i da se prirodne vrijednosti posmatraju u kontekstu i tite zajedno sa kulturnim dobrima, odnosno da se ostvari princip globalne zatite prostora.

21

Slika 3: Zatiena podruja prirode; trenutno stanje i prijedlog prema Prostornom planu do 2015:

Izvor: Urbanistiki zavod Republike Srpske, ad. Banja Luka, Prostorni plan Republike Srpske do 2015

Prostornim planom optine Prijedor 2008 2018. godine predvieno je proirenje Nacionalnog parka Kozara na 7 000 ha u skladu sa ouvanjem biodiverziteta flore i faune, geomorfolokih i hidrolokih vrijednosti. Slino nacionalnom parku Kozara, cilj u svim segmentima planskog razvoja NP Sutjeske bi bio da se proiri granica nacionalnog parka kojom bi seobuhvatilo cjelovitije podruje prirodnih rijetkosti i istorijskih znamenitosti, te da se organizacijom razvoja obezbijedi dalja afirmacija kroz raznovrsnije sadraje i odgovarajue programe korienja.

Razlozi za nizak nivo efikasnosti u implementaciji aktivnosti zatite prirodnih dobara su mnogobrojni, ali se kao najvaniji mogu izdvojiti sljedei:

22

- promovisanje politika koje nisu kompatibilne sa zatitom prirode i odrivim korienjem postojeih i planiranih zatienih prirodnih dobara i iskoritavanjem prirodnih resursa uopte;

- nizak nivo podsticaja vezanih za zatitu prirode; - izrd Prostornog plana RS je prethodil novom Zkonu o ztiti prirode tko d

su ktegorije ztienih podruj definisne n osnovu strih zkonskih kt; - nizak politiki prioritet kojeg ima zatita prirode.

Strategija zatite prirode10 istie da bi s obzirom na trenutno stanje u oblasti zatienih podruja kao i izraenih mjera i prioriteta za proirenjem postojeih zatienih podruja, optimalni udio zatienih podruja u odnosu na ukupnu povrinu RS bi trebao biti oko 10%. Svakako da bi od velikog znaaja za daljnji odrivi razvoj podruja bilo stavljanje u proceduru zatite novih podruja. Situaciju bi znaajno promijenio zatieni status Jahorine sa 10 500 ha, i podruje rijeke Drine sa 6000 ha teritorije. Uspostavljanjem funkcionalne mree zatienih podruja e doprinijeti i intenziviranju integracionih procesa i brem pribliavanju ovog prostora EU to e se postii proirenjem postojeih i ouvanje novih zatienih podruja.

Osnovni cilj Strategije jeste ouvanje, promocija i podsticaj odrivog korienja prirodnih resursa uspostavljanjem integralnog sistema planiranja i upravljanja. Meutim, kako je dosadanja praksa pokazala izvjesne slabosti u sistemu upravljanja zatitom prirode i u njoj sadranoj prirodnoj batini, identifikovani su problemi koji se veu za institucionalni okvir, prvenstveno u nedostatku transparentnosti, saradnje i razmjene informacija izmeu institucija koje uestvuju u upravljanju prirodnim resursima. Da bi prirodni resursi generisali profitabilne dobiti, smanjenje lokalnog siromatva i poveanje stope siromatva i poveanja stope atraktivnosti prostora Republike Srpske, razvoj odrivog turizma racionalnom upotrebom resursa je prepoznat od strane Strategija zatite prirode i stavlja se u jedan od operativnih ciljeva11. Takoe je potrebno pri uspostavljanju zatienog podruja voditi rauna o daljnjem upravljanju tim podrujem, odnosno 10

Strategija zatite prirode Republike Srpske 2011-2017, str. 135 11

Strategija zatite prirode Republike Srpske 2011-2017 str. 146

23

odabiru/formiranju strune institucije koja e biti nadlena za upravljanje. U dosadanjem sistemu se moe uoiti da je vei dio zatienih dobara stavljen na upravljanje upravama gradoa/optina, a bilo bi funkcionalnije da se nadlenost da odreenoj strunoj instituciji, kao npr. lokalnoj turistikoj organizaciji, ili u buduem vremenu DMO. Na ovaj nain bi bilo realnije oekivati da zatiena podruja ne budu samo formalno pod zatitom, ve da se preko planova upravljanja i odreenih programa obezbijede sredstva za njihovu odrivu zatitu. Imajui u vidu navedeno, i strategije i realno stanje ukazuju na potrebu uspostavljanja zatite, ali pod uslovom da se obezbijedi politika upravljanja sa strunim institucijama i ukljuivanjem ostalih aktera s ciljem odrivog korienja i zatite podruja.

1.2.2. Meunrodn ztit

N osnovu meunrodnih sporzum, konvencij i lnstv u meunrodnim institucijm podruj prirode mogu biti ztien i n meunrodnom nivou, kao to je sluaj sa nacionalnim parkovima Kozara i Sutjeska koji su lanovi EUROPARC federacije. Meunrodnu ztitu mogu imti, pored ztienih podruj po domem zkonodvstvu i on podruj koj nemju sttus ztienog podruj prem Zkonu o ztiti prirode. Tkv je sluj s movrnim kompleksom Brd koj se nlzi n RAMSAR listi - movare od meunarodne vanosti (Ramsar podruja). Iako je misija Ramsarske konvencije ouvanje i mudro korienje svih vlanih stanita kroz aktivnosti na lokalnom, regionalnom i dravnom nivou putem meunarodne saradnje, kao doprinos postizanju odrivog razvoja irom svijeta, paradoksalno je da se movarno podruje Bardaa suoava sa problemima degradacije i isuivanja, prouzrokovanim ljudskim faktorom. Stoga je neophodno dodjeljivanja statusa zatite i na dravnom nivou te stavljanje u procedure odgovornog korienja resursa ovog movarnog podruja.

24

1.2.3. Ekolok mre u Republici Srpskoj

Zatiena podruja sa prirodnim stanitima unutar njih pruaju mogunost za brojne drutvene i ekonomske koristi drutvu kroz odrivi razvoj i meusobnu saradnju i jaanje. U bliskoj budunosti neophodno je uspostaviti nova zatiena podruja, to je prilika za zemlju da ispuni svoje obaveze po Konvenciji o biodiverzitetu i uini korak u pravcu ispunjavanja NATURA 2000.

Uredbom, Vld Republike Srpske n prijedlog ministrstv ndlenog z ztitu ivotne sredine odreuje podruj z mreu NATURA 2000. Uredb mor sdrvti ciljeve ouvnj podruj i neophodne mjere ztite. Podruj koj mogu biti odreen z mreu NATURA 2000 su: ztien prirodn podruj, ncionlni prkovi, ztieni pejzi ili spomenici prirode, ko se u njim nlze "vrste od interes z Zjednicu". U mreu NATURA 2000 mogu biti ukljuen i podruj koj se budu nlzil izvn mree postojeih i plnirnih ztienih podruj prirode.

Prvi kork z Bosnu i Hercegovinu je formirnje EMERALD mree (Environmental Managment Exchange and Resource Alliance for Local Development). Ova mre je postvljen n istim principim ko i NATURA 2000 i ustvri predstvlj njen produetk n zemlje koje nisu lnice EU. Trenutno Republika Srpska ima ukupno 17 kandidovanih podruja12 na povrini od 148 872 ha ili oko 6% ukupne teritorije Republike Srpske. Vei dio potencijalnih podruja ove mree je van strogog reima zatite, tako da je od izuzetne vnosti d se osigur uprvljnje ovim podrujim koje je odrivo, kko u ekolokom tko i u ekonomskom smislu te da se fokusira na efikasno upravljanje. Stoga je potrebno razviti plan upravljanja koji bi omoguavao aktivnosti u ovim podrujima, a da se pri tom ne unitavaju stanita ili vrste. Tako bi i lokalna zajednica postala svjesnijom mogunosti za razvojem lokalne ekonomije i stimulisanja unutranjih ulaganja u lokalnu ekonomiju. Trenutno, nijedno podruje u Republici Srpskoj se ne nalazi na UNESCO-voj listi zatienih prirodnih dobara, ali se u okviru UNESCO programa - ovjek i biosfera (Man 12

Preuzeto sa http://arbormagna.webfactional.com, od 30. aprila 2013. god.

25

and biosphere) sprovode aktivnosti na formiranju prekograninog rezervata biosfere Drina.

2. KORIENJE PRIRODNOG NASLJEA U FUNKCIJI ODRIVOG RAZVOJA TURIZMA

2.1. Koncept odrivog razvoja turizma u stratekim dokumentima razvoja

Racionalno korienje prirodnih resursa dalo bi veliki doprinos daljnjem razvoju cijele regije. Turizam predstavlja nezaobilazan potencijal razvoja i ukljuenje lokalne zajednice kroz poboljanje socio-ekonomskog napretka u i oko zatienog prostora. Ali, isto tako, brzim i nekontrolisanim razvojem turizma u zatienom prostoru moe se prouzrokovati degradacija osjetljivih ekosistema.

Kroz sistem kategorizacije, koji je razvijen prema IUCN-u i koji zatiena podruja dijeli u 6 skupina, oblici rekreacije i turizma se javljaju kao cilj u skoro svakoj od navedenih vrsta zatienih podruja13. Iako zatita bioraznolikosti predstavlja krajnje znaajnu funkciju zatienih podruja, ona nije jedina, jer razvoj turizma igra znaajnu ulogu u budunosti tih podruja. Meutim, turistiki razvoj karakteriu brojne ekonomske aktivnosti koje mogu da uzrokuju konflikte oko naina upotrebe resursa, intenzivnog korienja zemljita, mogue urbanizacije te ekoloke degradacije. Da bi se uspostavila ravnotea meu ouvanjem prirodne batine i turistikim razvojem, neophodno je zadovoljiti kljune faktore odrivosti koja ukljuuje procese prepoznavanja resursa za razvoj turistikih proizvoda, i odgovornosti svih uesnika u turizmu od vlasti, planera, turistike industrije pa do samih turista14. Ovakav koncept odrivog turizma promovie15:

13

Dudley N. (2008), Guidelines for Applying Protected Area Management Categories, IUCN Gland Switzerland 14Cooper C., Fletcher J., Fyall A., Gilbert D., Wanhill S., (2005),Tourism principles and practice, Pearson Education Limited, Edinburgh Gate Harlow, third edition, England, str. 284 15

Maksin M. (2008), Turizam i prostor, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 204

26

- turistiki proizvod visokog kvaliteta koji zadovoljava sadanje potrebe turista, uz ouvanje turistikih resursa za budue generacije;

- unapreenje kvaliteta ivotne sredine i ouvanje prirodnih i kulturnih resursa, dobara i vrijednosti;

- ekonomski razvoj, ouvanje socijalnog integriteta i unapreenje kvaliteta ivljenja lokalnih zajednica na turistikom podruju;

- afirmaciju i ouvanje kulturnog identiteta turistikog podruja, uz doprinos meu kulturnom razumijevanju i toleranciji;

- ekonomski profit (direktan i indirektan) od turizma i u turizmu.

Da bi se realizovala promocija ovakvog koncepta, neophodni elementi odrivog turistikog razvoja su strateko planiranje i upravljanje odrivim razvojem turistikih podruja. U stratekim dokumentima razvoja Republike Srpske jo uvijek je nedovoljno posveeno panje odrivom razvoju turizma, koji se trenutno najvie implementuje kroz razvojne projekte pojedinih meunarodnih organizacija. Jedan od stratekih projekata Evropske Unije koji se realizuje za podruje BiH je projekat Tehnike pomoi za podrku industriji turizma u BiH16 iji je opti cilj postavljanje temelja za odrivi razvoj turizma u BiH u pripremi za lanstvo u EU putem promovisanja razvoja odrivog, odgovornog i visoko kvalitetnog turizma.

Vaea Strategija razvoja turizma Republike Srpske17 istie neophodnost uspostave modela odrivog razvoja turizma kroz:

- uspostvljanje sistema integrisnog uprvljnj prirodnim resursim; - obezbjeenje ktivnog uea u stvrnju turistikog proizvod svih

zinteresovnih strn, posebno loklnih zjednic; - omoguavanje kretivnosti svih uesnika u turizmu; - razvoj modela jvno-privtnog sektor; - podsticnje rzvoja turistikog proizvod.

16Technical Assistance to Support Tourism Industry in Bosnia and Herzegovina, Feb2011-Feb 2013 17

Strategija razvoja turizma Republike Srpske 2011-2020, Univerzitet u Banjoj Luci, , str. 112

27

Meutim, finansijska izdvajanja za sprovoenje mjera podrke ovim aktivnostima su nedovoljna, i bez tano utvrenog programa sprovoenja akcionog plana za razvoj turizma u zatienim podrujima koji se uklapaju u aktuelne trendove u turizmu, ali je neophodno, da se prilagoavaju takvoj situaciji.

Prema stratekom planu ruralnog razvoja za period 20092015. god., kroz mjere se navodi da prostore zatienih podruja treba iskoristiti za razvoj seoskog turizma, odravanje livada i katuna, za umreavanje turistike ponude, proizvoaa domae hrane i brendiranje istog. Da bi se zatiena podruja razvijala u pravcu odrivosti, neophodna je uspostava planova upravljanja za sva podruja kao i definisanje politike prostornog planiranja koja mora da ima za cilj zatitu i odriv razvoj zatienih podruja, a koja e uzeti u obzir specifine ekoloke i drutveno-ekonomske uslove i biti od koristi lokalnom stanovnitvu. Koordinirajuu i integriuu ulogu u stratekom planiranju i usmjeravanju odrivog razvoja turistikih podruja i centara imaju prostorno i envajeronmentalno planiranje i upravljanje ureenjem prostora i kvalitetom ivotne sredine18. Nadlena ministarstva i ostale agencije bi trebale odigrati znaajniju ulogu kod razvoja parkova, zatim kod pripreme prostorno planskih akata, izrade i sprovoenja Plana upravljanja i programa promocije, pogotovo na meunarodnom nivou.

Cjelokupan reim izgradnje za potrebe turizma mora biti organizovan tako da se ouvaju bitne prirodne i antropogene vrijednosti turistikih podruja. Turistika podruja treba razvijati kao kompleksna podruja, odnosno podruja sa diverzifikovanom ponudom i trebalo bi prilikom planiranja obezbijediti odgovarajuu ponudu lokacija i potpunu kontrolu izgradnje prostora. U tom smislu, kroz planske dokumente potrebno je tretirati one vidove turizma od interesa, kao i imati u vidu potrebu za vrim povezivanjem razvoja turizma sa komplementarnim djelatnostima. Krajnji ciljevi razvoja zatienih podruja moraju da promoviu uee lokalnog stanovnitva, ukljuujui zapoljavanje i obuku, lokalno vlasnitvo, kupovinu hrane. U suprotnom, 18

Maksin M. i ostali (2009), Menadment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu, Univerzitet Singidunum, Beograd str. 16

28

dobrobit za zajednicu moe biti minimalan. U mnogim sluajevima, nedostatak ukljuivanja lokalnog stanovnitva moe dovesti do konflikta u okviru zajednica. To naravno podrazumijeva interdisciplinarni pristup i ukljuivanje svih relevantnih strunjaka kako bi budue destinacije bile odrive kako u ekolokom, tako i u socijalnom, kulturnom i ekonomskom smislu. Ljudske aktivnosti moraju ostati kompatibilne sa ciljevima ouvanja prirode.

2.1.1. Prepreke u implementaciji modela odrivog razvoja turizma u zatienim podrujima prirode Republike Srpske

Za zatiena podruja Republike Srpske trenutno ne postoje Planovi upravljanja kojima e biti detaljno precizirani strateki i operativni ciljevi ouvanja i turistikog razvoja, te odreene upravljake aktivnosti i finansiranje kako bi se realizovali ciljevi. Realizacijom ciljeva treba postii maksimiziranje koristi od turistikog razvoja uz integrisanje aktivnosti s ostalim planovima zatienog podruja, kao to je npr. plan upravljanja biljnim i ivotinjskim svijetom.

Trenutno, prostorno plansku dokumentaciju za plansko ureenje prostora dva nacionalna parka ini skup sljedeih dokumenata:

- Prostorni plan Republike Srpske do 2015. godine, - Prostorni plan Nacionalnog parka Sutjeska iz 1986. godine, - Prostorni plan optine Foa iz 1986. godine, - Prostorni plan optine Prijedor 2008 2018.

U cilju implementacije modela odrivog razvoja turizma u zatienim podrujima i onim podrujima koja e imati taj status u budunosti, neophodno je donijeti planove za ta podruja koji e dati smjenice za dalje upravljanje navedenim prostorima, imajui u vidu sljedee mjere:

- nacionalni prakovi i sve teritorije koje se mogu smatrati kao prirodni vrijedne bi trebale biti u reimu kontrolisanog razvoja uz pravo lokalnog stanovnitva na odriv razvoj;

29

- podruja u kojima postoji karakteristina flora, fauna i podruja sa izrazitim biodiverzitetom treba da budu sauvana u zateenom stanju ili unaprijeena;

- pojedinani spomenici prirode bi se trebali ouvati u izvornom stanju zajedno sa okruenjem;

- realizacija neophodne infrastrukture; - priprema i monitoring programa interpretacije zatienog podruja.

Zatiena podruja bi trebala biti dobro planirana, njihovim razvojem treba upravljati na nain koji e sprijeiti njihovu degradaciju, a naroito treba sprijeiti sve oblike nekontrolisane izgradnje. Takoe je neophodno kontrolisano korienje postojeeg graditeljskog nasljea. Bogato kulturno nasljee e doi do punog izraaja tek kada se na adekvatan nain interpretira za potrebe turista, emu se treba posvetiti panja radi zatite i obogaivanja turistikih programa.

Analize dosadanjeg gazdovanja i upravljanja zatienim podrujima Republike Srpske ukazala je na problem i negativne ocjene, a kao glavni uzroci neefikasnog upravljanja i razvoja mogu se istai:

- sprovoenje aktivnosti bez planova upravljanja; - zatiena podruja nemaju prostorne planove, to je prouzrokovalo neracionalnu

eksploataciju i degradaciju resursa i ivotne sredine, kao i neplansko irenje vikend-naselja;

- nedovoljna finansijska ulaganja; - slaba ekonomska efikasnost kada je u pitanju korienje funkcija uma u funkciji

turizma; - nedostatak infrastrukture za rekreaciju i edukaciju; - slaba zatita kulturnih i istorijskih znamenitosti u okviru podruja; - nedovoljna saradnja i koordinacija nadlenih subjekata i institucija; - neadekvatnost zaposlenih s obzirom na izmjene u Zakonu o nacionalnim

parkovima ime se zabranjuju djelatnosti koje su bile primarne u ovim podrujima pa u skladu sa tim i strunost zaposlenog osoblja;

- neselektivna sjea, eksploatacija ljunka i kamena, nekontrolisana gradnja;

30

- nizak nivo svijesti o znaaju ovih podruja i zatiti ivotne sredine, kako na nivou vlasti, tako i kod stanovnitva uopte;

- nedostatak ireg informisanja i oglaavanja.

Stoga, prioritetni zadaci u oblasti odrivog upravljanja prirodnim resursima u Republici Srpskoj su uspostavljanje zatienih podruja s prioritetom osjetljivih podruja i zone kao to su kanjoni i klisure rijeka, kraka polja, movarni ekosistemi, evaluacija prirodnih vrijednosti (flore, faune, fungije), geoloko-morfolokih i hidrolokih raznolikosti te procjena ugroenosti. Dosadanje analize postojeeg stanja govore da je potrebno jae upravljako i politiko djelovanje, kadrovsko jaanje sektora prirode, posebno u domenu upravljanja, ali i u nauno-istraivakoj oblasti. Institucionalno jaanje zahtjeva bolju saradnju sa ostalim sektorima, institucijama i javnim mijenjem u procesima odluivanja.

2.2. Razvoj turistike atraktivnosti u zatienim podrujima prirode

Zahvaljujui atraktivnim i kompleksnim turistikim resursima, zatitu prirode moemo promovisati kroz razliite oblike turistikih aktivnosti koje su kompatibilne sa osnovnim ciljevima upravljanja i koje se mogu razvijati u pojedinim zatienim podrujima, ime se i dalje doprinosi irenju svijesti o potrebi njihove zatite i ouvanja prirode u cjelini. Sve prisutniji trend u svijetu predstavlja zahtjev za razliitim aktivnostima u turistikoj destinaciji, koje pored odmora i razonode ukljuuju i edukaciju o sredini, nainu ivota, lokalnoj kulturi, tradiciji i sl. Zbog takvih karakteristika na strani tranje, sve se vie javlja potreba za razliitim vrstama sadraja u okviru destinacija, to otvara mogunosti za razvojem razliitih aktivnosti na strani turistike ponude. Turisti sve vie zahtjevaju iri, ali prvenstveno i kvalitetniji izbor aktivnosti vezanih za svoj dolazak i odmor te kvalitetne usluge koje ih upotpunjuju.

Pri planiranju razvoja turizma u zatienim podrujima, neophodno je uspostaviti sistem koji e zadovoljiti odriv razvoj destinacije i turistike potrebe savremenog turiste:

31

- zatieno podruje sa svojim prirodnim i kulturnim okruenjem zajedno ini jednu cjelinu koja predstavlja turistiku vrijednost i ujedno utie na daljnji razvoj iste;

- odriva ekonomija i poboljanje kvaliteta ivota zahvaljujui turizmu; - obezbjeivanje irokog spektra aktivnosti, suprastrukture i sadraja za posjetioce

zatienih podruja, u skladu sa prirodnim ambijentom; - ispunjavanje oekivanja posjetilaca tokom posjete i boravka, koje mora ponuditi

doivljaj podruja i vrednosti i biti na visokom nivou kvalitete usluga.

Da bi bili zapaeni na turistikom tritu, razvoj turistikih proizvoda koji prati kretanja na polju turistike tranje je neophodan. Usljed ubrzanog naina ivota, sve vei broj putnika traga za mogunostima boravka u prirodi, u emu i turizam Republike Srpske treba da trai svoje mjesto. Danas, sve vei broj turista planira putovanja da bi doivjeli autentine prirodne i kulturne ljepote. Republika Srpska moe popraviti svoju poziciju na regionalnom tritu izgradnjom turizma vieg kvaliteta sa inovativnim konceptima. U tom pogledu, i inovacije u turizmu mogu da odigraju znaajnu ulogu, jer u novonastaloj situaciji gdje je tranja za turistikim proizvodima sve vie sofisticiranija, znaaj inovativnog razmiljanja dolazi do sve veeg znaaja, tako da i javni sektor treba da odigra bitnu ulogu u omoguavanju praktinosti u inovativnom turizmu, odnosno uspostavljanju sistema i regulative za inovacije u turizmu. Svijest o znaaju inovacija i razvoj i konkurentnost u inovativnim turistikim proizvodima su od vitalnog znaaja kako za razvoj MSP tako i za javne organizacije. Uloga drave treba da se ogleda i u obezbjeivanju podsticajnih mjera za iniciranje i odvijanje efikasnih, profitabilnih i atraktivnih turistiko-rekreativnih aktivnosti. Neki primjeri u svijetu govore o znaaju pokretanje inovacija i prepoznatljivosti odreenih destinacija na osnovu inovativnih turistikih proizvoda. Primjer u vdskoj i Finskoj gdje se prvobitna ponuda obilaska ledenih figura i iglu pretvorila u doivljaj hladnog u ice-hotelima to za mnoge predstavlja egzotiku i uzbuenje. Ono to je u pogledu inovativnog turizma obiljeilo turizam Republike Srpske je razvoj avanturistikog turizma na rijeci Vrbas sa mogunou nonog raftinga pod reflektorima.

32

Razvoj novih, specifinih oblika u turizmu bi morao biti podran zakonskom regulativom, propisima koji se odnose na pruanje specijalnih usluga, zatitu i sigurnost potroaa, kao i zatitu prirodnih oblasti u kojima se odvijaju turistike aktivnosti.

Od transportne politike, a posebno od planiranja, ne oekuje se samo da obezbijede pristup oblastima od posebne vanosti za turizam i da omogue mobilnost turista, ve i da sauvaju te oblasti i da izbegavaju negativne uticaje. Dakle, neophodno je pomiriti potrebu za mobilnou turista i zatitu ivotne sredine, kao i smanjiti pritisak na osjetljive oblasti. Na primjer, odrivi turizam treba da bude promovisan i da se sistematski povee s odrivim oblicima mobilnosti, posebno s pjeaenjem i biciklizmom. U stratekim dokumentima i projektima razvoja jo uvijek se nije razmatrao model projekta odrive mobilnosti turizam bez automobila, s ciljem uvoenja inovativnih saobraajnih mogunosti za posjetu turistikim mjestima, podsticanje korienja inovativnih saobraajnih tehnologija i unapreenje kvaliteta ivotne sredine.

Mjere koje treba u skladu sa ovim preduzeti u zatienim podrujima su: - proirenje pjeakih i biciklistikih staza; - uvoenje ili proirenje pjeakih zona; - organizovani linijski prevoz, optimizacija javnog autobuskog prevoza i

koordinacija sa turistikim potrebama; - smanjenje saobraaja, atraktivno planiranje cesta i organizacija parkiranja; - formiranje posebne interesne grupe i uvoenje privlanih paket-aranmana

s razliitim pogodnostima za turiste koji se opredijele za varijantu Odmor od automobila;

- saradnja s turistikim organizacijama, i tur-operaterima i prevoznicima kako bi se ponudilo privlano putovanje vozom ili autobusom;

- povezivanje u projekte na temu odrive mobilnosti u turizmu;

a u buduem vremenu: - automobili za iznajmljivanje sa el. motorom, el. skuteri; - punjenje elektrinih vozila na solarni pogon.

33

Krucijalni elementi razvoja bili bi alternativni oblici smjetaja, mrea obiljeenih staza, informativne table, centri za posjetioce, tematske i edukativne staze, osmiljene turistike atrakcije, tematski parkovi, programi koji se odnose na posjetioce razliite ivotne dobi, informacije i mape o sadrajima.

Veina nacionalnih parkova u svijetu nudi posjetiocima koncept Eco Lodge-a u okviru samog parka, koji je u potpunosti uklopljen u prirodu, visokog kvaliteta, strogo primjenjujui kriterijume izgradnje i upravljanja u skladu sa ivotnom sredinom, uz optimalno upravljanje otpadom i energijom, podravajui organsku hranu, i objekte i usluge namijenjene takoe i edukaciji i istraivanju prirode. S obzirom na visoke mogunosti razvoja eko-turizma, potrebno je razvijati koncept Eco Lodge-a, kao jednog od glavnih principa ekoturizma. Meunarodno udruenje za ekoturizam (The International Ecotourism Society - TIES) definie tri glavne komponente Eco Lodge: - titi prirodne i kulturne komponente okruenja, - daje doprinos odrivom razvoju lokalne zajednice i - primjenjuje programe ekolokog obrazovanja kako zaposlenih tako i turista.

Imajui pozitivan uticaj na ruralna podruja svojom veliinom i kapacitetima, Eco Lodge su od naroitog interesa za odrivi razvoj. Trenutno, od strane resornog ministarstva ne postoji koncept razvoja EcoLodge-a. Zahvaljujui posebnosti i znaaju 11 jezera, jedinstvenim na ovim prostorima, rijetko movarno podruje prirode Bardaa sa kolonijama ptica movarica, barskom i vodenom florom i faunom, je stavljeno na meunarodnu RAMSAR listu. Meutim, podruje Bardae jo uvijek nema dravni status zatienog podruja i trenutno se suoava sa velikom degradacijom ovih movarnih jezera. Pored statusa zatite, ovom podruju je neophodna planska izgradnja objekata i infrastrukture koji bi sluili za posmatranje ptica - platforme, upotpunjeno tematskim stazama i etnicama.

34

Slika 4: Primjer turistiki valorizovanog movarnog podruja, Izgraenene etnice i edukativne table preko Kushiro movare sa lokalnim interpretatorom, HOKKAIDO

Izvor: privatna baza fotografija (B. Popovi, Japan 2010.)

Od prateeg materijala, izrada vodia kroz etake staze bi omoguila informacije uvaavajui principe odrivog planiranja koje ukljuuje planiranje, dizajn, izgradnju, monitoring i odravanje staza. Moderne interpretativne staze ne samo da pruaju informacije, ve slijede koncept aktivnog ukljuivanja promatraa u interaktivnom procesu uenja o prirodi. Interpretativne staze, posebno one u zatienim podrujima, su dizajnirane s ciljem stvaranja stava kod posjetioca prema prirodi, objanjavajui sloene meuzavisnosti prirodnih elemenata, istiui uticaj ljudskih aktivnosti na okolinu u zatienim podrujima.

Turistika interpretacija nasljea: visitor - centri Kao to je ve ranije navedeno, nacionalni parkovi imaju dva osnovna cilja: prvi je

ouvanje i zatita prirode, a drugi je pruanje znanja, informacija, odmora, rekreacije i prilika da se doivi neto jedinstveno. Da bi park u veoj mjeri mogao da finansira svoje poslovanje, treba da privue posjetioce i turiste i da se razvija takva turistika ponuda koja e na najbolji nain zadovoljiti potrebe buduih gostiju i destinaciju initi konkurentnom. Ulaganja u razvoj nacionalnih parkova su neizbjena kako bi mogao da privue turiste, ali uz odravanje zdrave ravnotee izmeu infrastrukture i i primarnog cilja zatite podruja. Jedan od vidova obogaivanja ponude u okviru nacionalni parkova jeste organizovanje posjeta i edukacije u visitor-centrima. Znaaj interpretacije se ogleda

35

u tome da se posjetiocima u svako doba godine obezbijedi mogunost informisanja na jednom mjestu o tome ta ini to mjesto posebno i vrijedno da je stavljeno pod zatitu. Trenutno u okviru nacionalnih parkova, niti drugih zatienih podruja ne postoje izgraeni i organizovani centri za posjetioce koji slue za ovaj nain prezentovanja prirodnog nasljea, raznovrsnosti biljnog i ivotinjskog svijeta tog podruja. Ovakvi centri trebaju da imaju multimedijalnu salu, galerijski prostor za izlobe, edukativne radionice, suvenirnicu. Osim suvenira, centri nude mogunost kupovine strune literature, proizvoda rune radinosti, tradicionalne proizvode. Preko centra, svoje proizvode bi plasiralo i lokalno stanovnitvo koje se bavi proizvodnjom i izradom proizvoda domae radinosti. Centar obezbjeuje promotivni materijal, video-zapise, razglednice, i ostala sredstva promocije. U ovakvim centrima, prije korienja usluga u okviru nacionalnog parka, posjetioci mogu dobiti korisne informacije o samim aktivnostima u okviru parka.

Slika 5: Primjer ureenog visitor-centra, Kiritappu - visitor centar, HOKKAIDO

Izvor: privatna baza fotografija (B. Popovi, Japan 2010.)

Dobro osmiljeni i dizajnirani centri mogu biti znaajan instrument za ostvarivanje generalnih ciljeva u odnosu na posjetioca:

- poveanje linog zadovoljstva posjetioca, te sticanje novih iskustava; - irenje svijesti o znaaju podruja te ublaavanje potencijalno negativnih

uticaja na podruje; - podsticaj pozitivnog odnosa i stava prema tom podruju.

36

Lokacija centara treba da bude paljivo birana, da se pri gradnji izbjegnu negativni uticaji na okruenje i da budu locirani blizu pristupnih puteva. Prostor treba biti prostran, izgraen u ambijentu koji se uklapa u okruenje.

2.3. Diverzifikacija ekonomskih aktivnosti

Kako razvoj turizma mora biti planiran na nain da se zatite sva dobra koja se nalaze na prostoru zatienog podruja, tako se trebaju osposobiti i ona koja mogu pruati usluge posjetiocima, odnosno da se razviju oni sadraji koji e biti konzumirani od strane turista, a koji mogu donijeti dobit lokalnoj zajednici i stanovnitvu. Samim tim, zatiena podruja trebaju biti pokretai odrivog razvoja, to e uticati i na pokretanje razvoja niza komplementarnih aktivnosti, prije svega poljoprivrede, organske proizvodnje hrane za turistiku tranju i razvoja drugih ekonomskih aktivnosti u ruralnim podrujima. Kako su zatiena podruja Republike Srpske uglavnom smjetena u zoni planinskih podruja, tako i tendencija u njihovom razvoju jeste da celogodinji turizam ima ulogu okosnice planinske ekonomije koja podstie razvoj komplementarnih djelatnosti, prije svega tradicionalne poljoprivrede i stoarstva19, gdje treba do izraaja da doe bitna karakteristika odrivog razvoja, a to je isticanje kvalitetnijeg ivota i privreivanje lokalnog stanovnitva. Meu bitnim potencijalnim koristima od turizma, koje je potrebno razvijati u zatienim podrujima RS nalaze se sljedee:

- stimulisanje i diverzifikacija lokalne ekonomije; - poticanje lokalne proizvodnje i porast zaposlenja za lokalno stanovnitvo; - porast dohotka kako za lokalnu zajednicu tako i za privredu generalno; - doprinos ouvanju prirodnog i kulturnog nasljea; - podrka istraivanju i razvoju dobrih ekolokih navika; - podrka ekolokoj edukaciji posjetilaca i lokalnog stanovnitva.

19

Maksin M. i ostali (2009), Menadment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu, Univerzitet Singidunum, Beograd str. 146

37

Sr regionalnog ekonomskog razvoja treba biti usmjeren ka obezbjeivanju kvalitetnijeg ivota lokalnog stanovnitva u selima i gradovima, unutar i du granica nacionalnih parkova. Diverzifikovana ekonomija zasnovana na odrivom korienju prirodnih resursa predstavlja sredstvo za zadravanje i povratak stanovnika u planinske oblasti i omoguava ravnomjerniji regionalni razvoj teritorije20, radi poveanja zaposlenosti i stvaranja dodatnih prihoda stanovnitva. Turizam zasnovan na prirodi i kulturnom nasljeu u ruralnim sredinama moe pruiti znaajno lokalno trite i mogunosti ekonomskog razvoja koji doprinose cjelovitom ruralnom razvoju i nude lokalno zapoljavanje i dodatne ili alternativne mogunosti stvaranja prihoda za siromane ljude. Razvijanje turizma u takvim podrujima moe znaajno unaprijediti prihode lokalnih zajednica i siromanih, ukoliko ove istaknute atrakcije mogu biti planirane i upravljane na takav nain da maksimiziraju mogunosti za lokalni ekonomski razvoj21. Treba uzeti u obzir da nerazvijena ruralna podruja spadaju u kategoriju podruja koja posjeduju velike resurse, ali jo uvijek male vjetine i znanje u vezi sa bavljenjem turizmom (nedostatak know-how i vjetina modernog menadmenta, problem ljudskih resursa), emu treba posvetiti posebnu panju u politikama razvoja.

20

Maksin M., i ostali (2009), Menadment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 147 21

Genov G. (2008), Turizam posebnih interesa selektivni oblici turizma, prirunik, ugura print, Beograd, str 27

38

II DIOII DIOII DIOII DIO

PERSPEKTIVE RAZVOJA TURIZMA SA STANOVIPERSPEKTIVE RAZVOJA TURIZMA SA STANOVIPERSPEKTIVE RAZVOJA TURIZMA SA STANOVIPERSPEKTIVE RAZVOJA TURIZMA SA STANOVITA TA TA TA SPECIFISPECIFISPECIFISPECIFINIH OBLIKA TURIZMANIH OBLIKA TURIZMANIH OBLIKA TURIZMANIH OBLIKA TURIZMA

1. KARAKTERISTIKE SPECIFINIH OBLIKA TURIZMA U REPUBLICI SRPSKOJ

1.1. Definisanje specifinih oblika turizma

U drugoj polovini dvadesetog vijeka turizam doivljava ekspanziju. Turistika kretanja su 1950. godine ukljuivala 25 miliona, da bi u 2000. godini taj broj dostigao cifru od 700 miliona turista sa poveanjem na 935 miliona u 2010. godini22. Turizam je dinamika kategorija koja se nalazi u neprestanoj evoluciji i takvom svojom dinamikom na jednoj strani nudi nove destinacije i vrste putovanja, dok na drugoj strani zahtjeva nove oblike organizovanja, resurse, inovacije i planiranje turizma, to je neophodno primijeniti u daljem kreiranju turistikih proizvoda u Republici Srpskoj. Kako se nalazi u neprestanom razvoju i progresiji, pred kreatore turistike ponude stavlja sve vee izazove. Turista danas traga za novim i uzbudljivim oblicima putovanja u otporu prema masovnim proizvodima, a da se pritom ipak ne ukljuuje u njih na bilo koji nain, to je posljedica sve vee depersonalizacije i komercijalizacije unutar modernog i postmodernog drutva23. Iz razloga ovakvih evolucionih promjena vremenom je dolazilo do transformacije trita od masovnog prema specifinim oblicima turizma. Tradicionalni

22

http://unwto.org , od aprila 2011. god. 23

Genov G. (2008), Turizam posebnih interesa selektivni oblici turizma, prirunik, ugura print, Beograd, str. 16

39

turizam koji poiva na tzv. 3S konceptu Sun, Sea and Sand ustupa mjesto novim oblicima turizma, i novom konceptu, tzv. 3E- Environment, Education, Entertainment.

U teoriji i praksi moemo naii na razliite termine koji se povezuju sa karakteristikama specifinih oblika turizma: selektivni turizam, turizam specifinih interesovanja, novi turizam, tematski turizam, turizam nia itd. Na anglosaksonskom podruju koristi se termin Special Interest Tourism (SIT), odnosno turizam na bazi posebnih interesovanja, a odnosi se na oblike turizma gde je fokus na aktivnostima koje su privlane manjem broju turista (tzv. trinih nia). Turizam posebnih interesa mogue je definisati kao posebnu skupinu turistikih kretanja koja su uslovljena odreenim motivom koji turistu pokree na putovanje u destinaciju ija je turistika ponuda sa svojim sadrajima prilagoena ostvarenju doivljaja. Tako Genov navodi da ponuda selektivnih oblika turizma nudi prilagoene pakete iskustava koji su osmiljeni za nia trita. Ovi proizvodi obezbjeuju jedinstvene uvide u pojedinane destinacije, zajednice ili saznanja. Naglasak je na doivljaju iskustva, a ne na prostom razgledanju predjela i naina ivota. Svaki specifini proizvod nudi usluge koje ukljuuju autentina iskustva da bi se omoguilo saznavanje i povezivanje sa lokalnim stanovnitvom24.

1.2. Savremeni trendovi i zahtjevi turistike tranje za specifinim oblicima turizma

1.2.1. Prilagoavanje ponude trinim promjenama

Simboli masovnog turizma druge polovine 20. vijeka su poslovanje turoperatora i kreiranje all inclusive putovanja, arter letovi, nastanak resort-a, standardizacija usluga i proizvoda s ciljem redukcije trokova. Turizam novog doba u globalizovanom okruenju biljei velike promjene u svim segmentima poslovanja. Sve otrija trina konkurencija, posljedice globalizacije i finansijske krize, prilagoavanje novom sistemu trinih

24

Genov G. (2008), Turizam posebnih interesa selektivni oblici turizma, prirunik, ugura print, Beograd, str. 18

40

vrijednosti i promjena afiniteta turista uslovljavaju ruenje tradicionalne turistike ponude kao i potranje25.

Poslednjih nekoliko godina na strani turistike tranje zapaaju se procesi koji ukazuju da veliki dio tranje naputa tradicionalne izvore, oblike i pravila turistikog ponaanja i da je u potrazi za novim oblicima i sadrajima turistike rekreacije26. O takvom razvoju turizma u budunosti su pisali brojni autori. Jedan takav ivotni ciklus kroz istoriju turizma opisuje Poon27, poevi od starog (masovnog) turizma do novog kojeg karakteriu izmijenjeni zahtjevi turista i novi sadraji poslovanja.

Slika 6: ivotni ciklus turizma:

Izvor: Poon A. (1993), Tourism, Technology and Competetive Strategies, Wallingford: CAB International

Danas, potranja za visoko kvalitetnim doivljajima koje omoguavaju posebno dizajnirani programi putovanja raste po vioj stopi od potranje za masovnim (klasinim)

25

Kneevi M. (2009), Mediteranski dani Trebinje 2009, tematski zbornik, Sajamski grad doo, str 114 26

Baki O. (2010), Marketing u turizmu, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 55 27

Poon A. (1993), Tourism, Technology and Competetive Strategies, Wallingford, CAB International, str. 9

41

kretanjima28. Poslovanje na savremenom turistikom tritu sve se vie temelji na specijalizaciji turistikog proizvoda koji je sastavljen od elemenata ponude prepoznatljive tano odreenom segmentu turistike tranje, ime se treba baviti u buduem planiranju turistikih proizvoda u turizmu Republike Srpske. Turizam Republike Srpske nije okarakterisan popularnim turistikim destinacijama masovnog turizma, i upravo svoju mogunost privlaenja turista moe traiti kroz zadovoljavanje specifinih zahtjeva turista. Da bi jedna destinacija zadovoljila tranju u jakoj konkurenciji, neophodno je stalno prilagoavanje trendovima i inovacijama. elja za novim lokalitetima i autentinim proizvodima dio je motivacije za posjetu odreenoj destinaciji.

1.2.2. Trite specifinih oblika turizma

Turistika potranja ne trai samo bijeg od svakodnevnice, ukoliko taj bijeg ne sadri lino ispunjenje i potpuno zadovoljstvo29

Brojne promjene su okarakterisale turistiku tranju u posljednje dvije decenije, treba istai da nivo obrazovanja i lini dohodak potroaa neprestano rastu, kao i tehnoloke vjetine koje se koriste u svakodnevnom poslovanju to je dovelo do stvaranja novog profila turiste postmodernog turistu s jedne strane, ali i nove trendove na strani turistike ponude. Postmoderni turista trai nove odgovore u pogledu turistikog proizvoda koji treba da karakterie inovativnost, edukacija, participacija i aktivnost u ponudi, koji svoje uporite dobijaju u razvoju specijalizovanih oblika turizma.

Na transformaciju trita od trita masovnog turizma prema usko definisanim trinim segmentima uticali su i sljedei faktori:

- neprestani rast turistike potranje na globalnom nivou o emu govore procjene o turizmu i stalni rast putovanja;

- oskudnost ili ugroenost temeljnih turistikih resursa. Sve vee unitavanje

28

Kesar O. (2010), Razvoj turistike destinacije prema specifinim oblicima turizma, prezentacija, Sveuilite u Zagrebu, Ekonomski fakultet 29

Kesar O. (2010), Razvoj turistike destinacije prema specifinim oblicima turizma, prezentacija, Ekonomski fakultet Sveuilita u Zagrebu

42

prirodnih resursa pojaava trendove za ouvanjem prirodne sredine i dovodi do promjena u strukturi vrijednosti i stila ivota u drutvu, jer sve vei broj ljudi shvata da zatita okoline ide u prilog njihovom zdravlju i dobrobiti uopte. Stoga je neophodan sve vei angaman na brizi o okolini na destinaciji30;

- promjene u sistemu vrijednosti i potreba savremenog turiste da su znanje i aktivnost turista u konstantnom porastu. Traganje za novim iskustvima postaje dominantan potroaki trend31. Ovim pitanjem se bave brojni teoretiari, koji iskustvo u turizmu smatraju kljunom inovacijom u dananjem turistikom biznisu i postaje svakodnevan izazov;

- brzorastua konkurencija meu destinacijama, ali i meu pruaocima usluga koji su prepoznali prednosti koje im donosi ponuda specifinih oblika turizma.

Turista XXI vijeka ima tendenciju da odmor provodi aktivno, da tokom boravka u odabranoj turistikoj destinaciji uestvuje u aktivnostima i ivotu lokalne zajednice i razvija sopstvena interesovanja na bazi autentinosti destinacije. U tom smislu specifini oblici turizma postaju sve rasprostranjenije forme turizma, prema emu treba da tee i destinacije Republike Srpske i da stave brojne potencijale u funkciju turizma koji e zadovoljiti specifinu tranju to predstavlja realnu mogunost. Dananja turistika tranja posjeduje jasne odrednice kao to su izraena elja za autentinim ambijentom, doivljajem i unikatnou i izraen zahtjev za iskustvom u lokalnom okruenju kroz uvaavanjem domaina.

Trite specifinih oblika na strani potranje karakterie injenicu da turistika potranja ne trai samo vrijednost za novac -value for money, nego i vrijednost za vrijeme - value for time, a posebno vrijednost za napor - value for effort. Objanjavajui trendove u meunarodnom tritu, erovi govori i o sve veoj sofisticiranosti turistike tranje i njenu probirljivost u odnosu na sadraje, kvalitet, cijene i druge elemente ponude konkurentnih destinacija32. U sadanjim socio-ekonomskim

30

uraevi S.(2008), Turistika putovanja-savremeni koncepti prodaje, ugura print, Beograd str. 137 31

uraevi S.(2008), Turistika putovanja-savremeni koncepti prodaje, ugura print, Beograd str. 139 32

erovi S. (2004), Istraivanje turistikog trita, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad, igoja tampa, str. 22

43

uslovima nije privilegija putovati ve doivjeti neto potpuno drugaije, nekonvencionalno, ono to pojedinac trai.

1.3. Podjela specifinih oblika turizma

Specifine oblike turizma bismo mogli okarakterisati kao turistika kretanja koja su uslovljena odreenim dominantnim turistikim motivom koji turiste pokree na putovanje u destinaciju ija je turistika ponuda sadrajima prilagoena za ostvarenje doivljaja vezanih uz dominantan interes odreenog segmenta potranje. Postoje razliite vrste specifinih oblika turizma, a njihova potpuna klasifikacija (tipologija) gotovo da i nije mogua. U dole datom pregledu navedena je jedna od podjela turizma trita specifinih oblika turizma prema turistikim potrebama i motivima (turistikim aktivnostima) prema niama, koje potiu turiste na odabir posebno oblikovanih turistikih kretanja:

Komponente nia-turizma33

TURISTIKE AKTIVNOSTI:

Masovni turizam Nie-turizam konvencionalni turizam koji turizam specijalnih interesa ukljuuje veliki broj turista, ukljuuje manji broj turista sa unaprijed organizovanih autentinim doivljajem

mikro-nie

Kultura Okruenje Ruralni Urbani Ostalo

Nasljee Priroda i divljina Farme Poslovni Footgrafija Turizam komune- Ekoturizam Kamping Konferencije Kruzing domorodaki turizam Avantura Vino/gastro Izlobe Volonterizam Religija Alpski Sport Sport Mrani Edukacija Geoturizam Festivali Galerije Omladinski Geneologija Obalni Umjetnost Umjetnost Istraivanje

Izvor: Noveli M. (2005), Niche Tourism: Contemporary issues, trends and cases 33

Noveli M (2005), Niche Tourism: Contemporary issues, trends and cases, Oxford Elsevier, str. 9

44

Prema tome, turistika kretanja nemaju jednoznaan karakter jer su strukturno razliita i generiu razliite uinke. Stoga je potrebno prepoznati karakteristike ponude zbog istraivanja trita, optimalnog korienja resursa i donoenja razvojnih odluka, jer se specifini oblici turizma temelje na odreenom dominantnom turistikom motivu koji uslovljava ponaanje ponude i potranje na tritu.

1.4. Trenutno stanje turizma u Republici Srpskoj

1.4.1. Ocjena potencijala za razvoj turizma

Prema procjenama datim u Globalnom izvjetaju o konkurentnosti u turizmu ocjenjuje se da industrija turizma u BiH (ui pristup turizmu sa direktnim efektima u ugostiteljstvu, hotelima i drugim djelatnostima) ostvaruje 461 mil dolara GDP, odnosno da uestvuje u GDP BiH sa 2,9%, i u ukupnoj zaposlenosti sa 2,3%. Iako broj dolazaka i noenja turista u BiH raste, njen udio u okviru zemalja JI Evrope je relativno mali. Predvianja podataka WTTC konstatuju da je turistika potranja u konstantnom porastu, kao to se predvia i za BiH. Rezultati, koje trenutno turizam Republike Srpske ostvaruje su relativno slabi. Uzroke za ovakvo stanje u turizmu moemo nai i u drutveno-politikom sistemu i njegovoj tranziciji, prisutnim politikim tenzijama i naalost jo uvijek izraenom negativnom imidu zemlje. Pored ovih tu su i razlozi subjektivne prirode kao to neodgovarajui nivo obrazovanja kadrova, jo uvijek nedefinisan turistiki proizvod i nedovoljno razvijena turistika ponuda Republike Srpske s obzirom na potencijalne mogunosti, kao i regulativa koja prati ovu oblast.

Povoljan geografski poloaj koji Republika Srpska zauzima u okviru Jugoistone Evrope, podruje koje karakterie veim dijelom ruralni karakter sa atraktivnim motivima kao to su planine, kanjoni, klisure, visoravni, predstavljaju znaajan faktor za privlaenje turista. Uz bogatstvo biljnog i ivotinjskog svijeta, te raznovrsno kulturno-istorijsko nasljee i pogodne klimatske uslove, Republika Srpska ima potencijale za razvoj interesantnih turistikih proizvoda. U turizmu, reljefni oblici na Zemlji i

45

geomorfoloke pojave u zemlji imaju znaajnu ulogu u oblikovanju turistike ponude, ali i u izgradnji brojnih receptivnih kapaciteta, komunalne i druge infrastrukture. U geomorfoloke i hidrografske resurse svrastavaju se kompleksni prirodni turistiki motivi koji, stvarajui razne pejzane vrijednosti, mogu da poslue kao jedan od najznaajnijih motiva turistikih kretanja: planine (Magli, Jahorina, Vitorog, Zelengora, Bjelasnica, Leotar, Orjen), klisure, kanjoni rijeka (Vrbas, Tara, Janj, Sutjeska, Drina), jezera (planinu Zelengoru krasi 9 jezera koja su poznata kao gorske oi i kao takva predstavljaju poseban motiv za turiste, ramsarsko podruje Bardaa sa 11 jezera), peine (Orlovaa, Rastua, Ljubaevo), geomorfoloke pejzane vrijednosti posebnog znaaja kao to su Zemljane piramide kraj Foe koje se po svom nastanku, obliku i rijetkosti svrstavaju u znaajan atraktivni element turistike ponude. Po strukturi grae, Zemljane piramide su jedinstvene u Bosni i Hercegovini i uz slinu prirodnu atrakciju avolje varoi u Srbiji, su jedine na ovim prostorima Najvei znaaj i resurs lei u dva nacionalna parka. Nacionalni park Sutjeska se svrastava u jedan od najbogatijih eko sistema i najljepih parkova Evrope. Na prostoru Republike Srpske su smjetene tri praume Janj, Lom i Peruica, koje sa 1827 ha predstavljaju najouvanije praumske rezervate u Evropi.

Republika Srpska na meunarodnom tritu jo uvijek nije prepoznata kao turistika destinacija, s obzirom da nema turistiki brend koji je ciljno pozicioniran i prenosi sliku turistima kakve turistike proizvode nudi, to proizilazi iz nedovoljno definisanih i razvijenih turistikih proizvoda kao i iz niskog promotivnog budeta koji se za te namjene izdvaja. U izuzetno velikoj mjeri negativan faktor predstavlja nedostatak kvalitetnih puteva, kao i turistike putne signalizacije, to se posebno odraava na posjete potencijalnih tranzitnih turista.

1.4.2. Dostignuti nivoi razvoja specifinih oblika turizma

Postojei turistiki proizvodi u okviru zatienih podruja Republike Srpske uglavnom su neposredno vezani za resurse i potencijale koji su egzistirali u sklopu turistike ponude u predratnom periodu uz neznatna poboljanja u kvalitetu. Na osnovu dosadanjih analiza turistike tranje i trendova koji ju prate, u kreiranju turizma su

46

neophodne promjene koje zahtjevaju posebno dizajniranje turistike ponude, takve koja bi bila temeljena na konceptu specifinih oblika turizma i inovativnim rjeenjima u turistikoj privredi i odrivom turizmu. Trenutna ponuda se moe okarakterisati nedostatkom prepoznatljivih atrakcija i turistikih proizvoda. Turistiki resursi jo su uvijek nedovoljno osmiljeni i njima se ne upravlja kao specifinim atrakcijama, gosti jo uvijek ne mogu izraziti potpuno zadovoljstvo onim to mogu vidjeti. Mnogi meunarodni eksperti i organizacije34 su vrili analize turistikih potencijala u Republici Srpskoj koje su bez sumnje, pokazale da osnova u buduem razvoju turizma lei u unapreenju pojedinih specifinih oblika turizma. Meutim, iako RS posjeduje veliki turistiki potencijal u prirodnim resursima i kulturnom nasljeu, taj sektor u BDP Republike Srpske35 uestvuje sa manje od jedan odsto, to je znaajno ispod regionalnog i evropskog prosjeka. Poredei se sa slinom ponudom zemalja u okruenju, trenutno stanje ponude specifinih oblika turizma Republike Srpske pokazuje da postoji jo prostora za njegovo unapreenje, gdje znaajnu ulogu treba da odigra ukljuivanje brojnih zainteresovanih strana koji e biti glavni motivatori na strani ponude. elja za novim destinacijama i autentinim proizvodima takoe postaje dio motivacije za posjetu jednog mjesta36, to moe da bude pravac razvoju odreenim oblicima turizma Republike Srpske.

Seoski i eko-turizm imju dobre preduslove z rzvoj, budui d je to oblik turizm koji ne zhtjev luksuzne smjetjne kpcitete i uslugu, ouvn utentin prirodni mbijent zemlje, obiji i trdicij doprinose buduem rzvoju seoskog turizm. Potencijlno njvredniji prostori z rzvoj seoskog turizm su podruj Potkozrj, plto Mnje, Ozren, Zelengore, podruj Plive i Jnj i rurln podruj istone Hercegovine. U turistikoj ponudi trenutno se moe nabrojati mali broj seoskih domainstava koji su svoje kapacitete plasirali u turistiku ponudu seoskog turizma. S obzirom na potencijale i primjere razvoja ovog oblika turizma u okruenju, ponuda u Republici Srpskoj je izrazito nerazvijena. U Srbiji, turizmom na selu se bavi preko 300

34

USAID Projekat podizanja konkurentnosti razvojem klastera, JICA, GTZ, CARE Int., OXFAM 35

http://www.rzs.rs.ba, od 01. aprila 2011. god. 36

Genov G. (2008), Turizam posebnih interesa selektivni oblici turizma, prirunik, ugura print, Beograd, str. 51

47

domainstava na podruju 34 optine s ukupnom ponudom oko 2.500 kreveta, dok Udruenje seoskih domainstava Slovenije broji oko 3100 leajeva.

Vinski turizam je znaajna komponenta za turistiku i vinsku industriju. Za turistiku, vino je bitna komponenta koja ini destinaciju atraktivnijom, i koja moe biti odluujui faktor motivacije za turistu. Za vinsku industriju, vinski turizam je veoma znaajan pravac ka jaanju odnosa sa kupcima, to manjim vinarijama omoguava direktnu prodaju vina na vratima podruma37. Turizam Istone Hercegovine, a posebno grad Trebinje koji nosi naziv grad sunca i platana i muzej na otvorenom, uz izuzetno bogato kulturno nasljee nudi degustacije vina, upoznavanje sa domaim sortama vina, proizvodnjom vina iz kamena, posjetama vinogradima, to ini dobru usnovu za prepoznatljivu turistiku ponudu i stvaranje prepoznatljivog identiteta na samom jugu Republike Srpske. U ovom pogledu, Trebinje se sve ee spominje kao centar vrhunskih vina, u kojem djeluje Udruenje vinogradara i vinara Istone Hercegovine Vinos, i koji doprinose iskoritavanju postojeih resursa u svrhu ekonomski odrivog razvoja turizma kroz povezivanje vina, kulture i turizma Trebinjske regije. Putevi vina danas su razvijeni u svim zemljama u okruenju. Njihova implementacija je potaknuta eljom da se zatiti dohodak i ivotni standard malih vinara. Vinski putevi su i vana karika ruralnog turizma i jedan od vanijih poticaja za ekonomski razvoj. Teko je ukljuiti se i nai svoje mjesto na svjetskom tritu vina, pa je prodaja vina preko Puteva vina prilika za najvei broj manjih vinara u Republici Srpskoj. Turistiku tranju je neophodno traiti u motivaciji turista vinskog turizma, a to su: testiranje vina, dobijanje novog znanja i iskustva, imati zabavu, uivati vinsku kulturu i lokalnu hranu, upoznati istoriju, umjetnost i obiaje sredine.

Turistiku ponudu sportsko-vnturistikog turizm ine spoj vnture, rekrecije, relkscije i zbve. U Republici Srpskoj je zstupljen njee u sljedeim oblicim: rftingu, splvrenju, kjkatvu, trekingu, hjkingu, prgljdingu. Ove ktivnosti su sezonskog krkter, karakteristine za period od maja do oktobra. Podruje planine

37

Hall M., Sharples L., Cambourne B., Macionis N. (2002), Wine tourism around the World, Butterworth-Heinemann, str. 1

48

Jahorine karakterie turistiki proizvod koji se njveim dijelom svodi n ktivnosti zimi (skijnje, snowboard), to je svrstava u najznaajniji ski-centar Republike Srpske. Jahorina trenutno raspolae sa 20km skijakih staza i vertikalnim transportom za 10000 skijaa na sat kojima gazduje Olimpijski centar Jahorina. Pored smjetaja u osnovnim smjetajnim kapacitetima koji broje oko 2000 leajeva, na Jahorini se nalazi oko 2000 leajeva u privatnom smjetaju tipa vikendica, vila, apartmana. Zbog veoma izrene sezonlnosti potrebne su hitne intervencije u oblasti razvoja cjelogodinje turistike ponude: pjeenje ureenim stzm s vidikovcim, brdski biciklizm, plninrenje, kole u prirodi s eduktivnim sdrjim, mnifestcije i kongresni turizam. Naalost, na Jahorini kao i na drugim planinama jo uvijek je nedovoljno izgraena turistika infrastruktura koja bi mogla zadovoljiti trenutne turistike trendove koji prate ponudu u ljetnom periodu.

Republik Srpsk im izuzetne uslove z rzvoj turizm u ncionlnim prkovim Kozr i Sutjesk, koji jo uvijek nisu dovoljno iskoriteni zbog nedostatka dodatnih turistikih sadraja koji bi zadovoljili mnogobrojne specifine oblike turizma, na prvom mjestu outdoor-aktivnosti. Ponud Kozre se bazira na izletnikom, mnifestcionom i istorijskom turizmu. Ncionlnim prkovim su neophodn ulgnj jer sm ljepot prirode nije dovoljn d privue go