NAZIMTEKTAŞ

PARGALI

İBRAHİM

PARGALIİBRAHİM

ÇatıKitapları/PargalıİbrahimNazımTektaş

www.kitapart.comÇATIKİTAPLARI

KlodfarerCd.DostlukYurduSk.4/1Cağaloğlu/İstanbul02125187987

Faks:02125187986E-Posta:info@kitapart.com

info@catiyayincilik.com.tr

PARGALIİBRAHİMGiriş

İbretlerledolubirhayatıvarPargalı’nın.OsmanlıDevleti’ndeyükselmeninsırrıadetaondavücutbulmuşgibidir.Mevlana’nıninsanlığabirçağrısıolarakdünyada duymayanın kalmadığı sözlerin canlı misalidir, Pargalı İbrahim.KadınveerkekolarakbaşkaörneklerdevarOsmanlı’nındokunduğubalçığıaltın yaptığına dair. Fakat bunun zirvesi birkaç kişi ve bunların, erkeklerarasındakibirincisi,anılanşahıstır.

Cinsbirtaygibiçıkıpsahneye,devamlışampiyonluğakoşan,engellerigözükapalı aşan, lâkin nefesleneceği yeri dahi bilmeyen bir küheylandır Pargalı.Önceleri ‘Frenk İbrahim’ diye hitap edilirdi milliyetinden dolayı, bilahare‘Makbul’ sonra, Yavuz Sultan Selim’in kızı Hatice Sultan’la evliliğidolayısıyla ‘Damat’ ünvanıyla anıldı. Bu, zirvelerin karakteri çözülemeyenmeşhuradamınihayetinde‘Maktul’oldu,bununsebebidesadecekendisidir.Toprağımıza nereden geldiğiyle ilgili, yabancı bir bitkininkine benzeyenhikâyesivarİbrahim’in.

İlk göründüğü günlere, bilhassa da ondan öncesine dair bin parça olanbilgilerin bire indirilmesine ve onun ışığında İbrahim’in tanınmasınaçalışılacak.Bazıbilinmezlergelecekçeşitlirenklerebürünmüşolarak,onlarıda bir şekil ve bir renk hâline getirmek muradımız olacak. Devletimizdeüstlendiği vazifeler, o vazifelerde gösterdiği başarılar ve başarısızlıklar pekmühim. İmparatorlukta, konumuyla ilgili işleri yürütüşündeki farklı usul vekendisinebiçtiği rol, hayretle takip edilecek. İlkgöründüğügünden itibarenPargalıbirRumçocuğununhikâyesinebaşlıyoruz:

Meçhulünİzleri

İbrahim’in Türkiye macerasının başlangıcı, biraz da zorlama anlatımlarlaanlatılır.Kesinbilgininayırtedilmesimümkünolmadığından,zayıfgörünenbirrivayetleyoluaçmayaçalışacağız:

İkinciBâyezidzamanında,BosnaBeyler-beyiİskenderPaşa,esirolarakelegeçirip, Kefe Sancakbeyliğinde bulunan Şehzade Süleyman’a hediye etmiş,ikisiberaberbüyümüşler.[1]Büyükbir ihtimallebugörüşdoğrudeğil, tarihivakalarveşahıslarlaörtüşmüyor. İskenderPaşa’nınBosnaBeylerbeyiliğivebahsekonuakını1500’denevvel,ŞehzadeSüleyman’ınKefeSancakbeyliği1509’da başlıyor. İlk adını bilmediğimiz, baştan itibaren İbrahim diyeanacağımızçocukesiralındığında‘altıyaşındaydı’denir,otarihteSüleymanonbeşyaşındaydı.İkisiarasındabirikiyaşolduğutespitedildiğinegöre,buanlatılangerçekdeğil.

Daha inandırıcı gelen ikinci rivayete göre: Türk gemicileri, Pargagemicilerinden birinin küçük oğlunu kaçırıp, Manisalı dul bir kadınasatmışlar.VenedikElçisiPietroZen,27Haziran1523tarihliraporundaböyleanlatıyor.

“İbrahim Paşa’nın hayat hikâyesi, Batılıların masallarda rastladıklarımeçhul hikâyeler gibi basit bir olaydı. İbrahimPaşaAdriyatik’inDalmaçyakıyılarında fakir bir İtalyan balıkçısının oğlu olarak Parga kasabasındadünyayagelmişti.GüneyAnadoluluTürkkorsanları tarafındantutsakedilenİbrahim, İzmir’egetirilerekManisa’dabağları, bahçeleriolanzenginvedulbirkadınasatıldı.

Çocuğun güzelliği ve zekâsı dul hanımın gururunu okşadığından, eğitimiiçinelindengeleniesirgemedi.Manisa’nınenmeşhurbilginlerinebaşvurarakİbrahim’eKur’an-ıKerim’i,yabancıdilleri,güzelkonuşmasanatını,şiirivemusikiyi öğrettirdi. Oğlanı günün birinde evlât edinmeyi veya belki de iyiyetişmesindenistifadeederekpahalısatmayıdüşündüğünden,devamlıolarakgüzel giyinmesini temin ederdi.Her zaman çocuğun tabiattan ve eğitimdenelde ettiği kabiliyetleri anlatırdı. Gittiği yerlerde arkasında genç köleyigötürür, böylece yakışıklılığını herkesin görmesini sağlardı. Gerek erkekler,gerekkadınlarbuköleyiohanımdankıskanırlardı.”(Lamartin,3.c.736.s.)

“İbrahimPaşa, Parga’da daha sonra bu bölgede bir sancağa yönetici olanfakir bir Hıristiyan köylüsünün oğlu idi. Köle olarak -Ayamavra’nın fethisırasında esir alınmıştı- Sultan Süleyman’la birlikteManisa’da büyümüş vetıpkı Hürrem Sultan gibi ince ve zeki bir yapıya sahip olduğu için,hükümdarınsadecegüveninideğil,dostluğunudakazandı.Güzelkonuşmayıbiliyor ve büyük savaş kahramanlarının hayatlarını inceliyordu. Aynızamandacoğrafya,felsefevehukuklailgileniyordu.”[2]

AyamavraAdası,FatihSultanMehmetzamanındafethedilmişti;İbrahim’inesiralındığıyeradındayanlışlıkyapılmıştır.

ŞansTesadüfü

ŞehzadeSüleyman,şanlıSultanSelim’in tekoğluolarakpadişahlık talimiyapıyor, 1513’ten beri Saruhan Sancakbeyi olarakManisa’da bulunuyordu.Burası o zaman itibariyle pek huzurlu bir yer değil. Selim-Bâyezid, sonraSelim-kardeşleri uzun süre birbirleriyle uğraştılar, asayiş sarsılmıştı bazıyerlerde. İşte o hengâmede eşkıyalık, haydutluk almış yürümüşManisa’da.YirmiyaşlarındakiŞehzadebunalıyorvaziyetindüzensizliğinden,babasındangenişyetkiistiyorvealıyor.[3]

Babasının verdiği adı öğrenemediğimiz, Manisalı kadının İbrahim dediğiçocuk delikanlı olmuş, görünüşü ve maharetleriyle dillere destan bir hayatsürüyordu.Köledeğildesankipadişahıntekşehzadesi,neşeliveoldukçaşen

tabiatlı.Canının çektiğini yapıyor.Havanın iyi olduğubazı günler, ormanınserin gölgelerinde kemanına dil verip, tabiat ana’yamüzik ziyafeti çekiyor,bundanaldığıhazsonsuz.

Şehzade Süleyman, düzensizliğin hüküm sürdüğü günlerden, yaşanangailelerdenbıkmış, etrafındakilerin alışılmış saygıgösterilerindenusanmıştı.Ormanlık alana canını dar atan, biraz avlanmak ve kafasındaki sıkıcıdüşünceleridağıtmakisteyenŞehzadeneylekarşılaşacağındanhabersiz.

Ormanınkuytuluğunda,hafifhışırtılarınakulakkabarttığıyeşillikleredalıpkeyfince dinlenen Süleyman, bu hâliyle gönlünü ferahlatırken, duyduğukemansesiylesarsıldı.Sankibusescansıztellerdendeğildeotellerekonmuşbülbüllerden geliyordu.Ama şu farla ki dertli bülbül değildi şakıyan, yanıkbirsesfakathuzurverici.

İştebuyanıklığınşakraklıklaiçiçegirdiğiefsunlumelodiler,Köleİbrahimile Şehzade Süleyman’ın kaderlerini, çözülmesi zor, sağlam bir düğümlebirbirinebağlayacaktı.

ŞehzadeSüleymanonbeş,onsekizyaşarası,Köleİbrahim’indeondançokaz büyük yahut küçük olduğu sanılıyor ki emsal dahi sayılabiliyorlar.İbrahim’inyüzündenhuzurakıyor,Süleyman’ınyüzünde,yaşadığıolaylarınyamadığı hüzün var. Aslında tersi yakışırdı ise de durum bu. Ancak,Süleyman’laİbrahimbirarayagelincehüzünlehuzurundengesisağlanıyor.

Talih’inGülerYüzü

ŞehzadeSüleymanimkânlarınazamisinesahipolsada,İbrahim’itanıdıktansonra bir şeylerin eksik olduğunu fark etti. Dinden-imandan, tarihten,edebiyattan, musikiden ve bazen de boş şeylerden bahsedilmeliydi günlükhayatta.Nedeolsa istikbalinpadişahıydıŞehzadeSüleyman,devlet büyük,yüküağır,işizor.Lalasıvehocalarıiyibirpadişaholarakyetişmesinegayretederlerken, ruhunun açlık çektiği başka duygularını hesap edemiyorlardı,belkikendisidefarkındadeğildibunun.PargalıİbrahimyenibirpencereaçtıŞehzadeSüleyman’ınufkunda,hatırını,gücünükullanıparadabirgörüşmeyidaimiyeçevirmekiçinKöleİbrahim’i,sahibesibulunup,yetişmesindebüyükpayıbulunandulkadındanistedi.

Nedenebilirkiböylebir teklife?Dulvemuhtemelenyaşlıdaolankadın,İbrahim’indahamutlubirortamakavuşacağını,ayrıcaistikbalinindahadaiyiolacağınıdüşündüğüiçin,tereddütsüz“olur,”dedi.

Şehzade Süleyman ile Köle İbrahim’in, ecel ayırana kadar birbirindenkopmayacakları bu bağlanmanın yılını, ayını, gününü bilmiyor ve deönemsemiyoruz.Pargalıgemicininesiralınmış,köleedilmişoğlu,padişahınoğluylaarkadaşolmaşerefinekavuşturuldu.Bundansonrahiçkimseonaköle

diyemeyecek, Şehzade’ye saygı göstermek mecburiyetinde olanlar, ona dasaygılı olacak. Kölelikten azat edilmiş, arkadaşlık zinciriyle bağlanmıştır,Manisa Sarayı’nda Şehzade ile yarenlik edebilen bir dosttur eski köleİbrahim.Hernekadar idiyseönlerindeki zaman,bunugünlerini günederekdeğerlendirdiler. İbrahim, şen tavrıyla, musiki ziyafeti, tatlı ve bilgi kokanderin sohbetiyle Şehzade’nin yüzünü güldürürken, zeki davranışlarıyla dagüvenveriyordu.Dostvearkadaşoldular,zamanakıpgitti.

İbrahim,PadişahSarayında

Yavuz Sultan Selim, çok hızlı yaşadı, onlarca yılın zor kaldıracağımücadeleleri sekiz seneye sığdırmıştı, 22 Eylül 1520’de ecele teslim oldu.Osmanlı cihan tahtının rakipsiz adayı Şehzade Süleyman’ı bekleyenİstanbul’a, iki arkadaş beraberce geldiler. Süleyman, dünyanın en büyük veitibarlıdevletininpadişahı,İbrahimonunenyakını,candostu.Tabiatıylaaynımerdivenin değişik basamaklarında bulunacaklar, en üstteki aşağıdakini,kuralları da zorlamak suretiyle en yakınına çekip çıkaracak. İşte Pargalıİbrahim’in, Allah vergisi özelliklerini kendi gayretiyle zenginleştirip, ikbalmerdiveninekuruluptırmanışageçeceğigünlerbaşlıyor.

Kabiliyetibeyninde,hırsıyüreğindeolanİbrahim’inbirdenzıplatılmasıakılkârıolmadığıiçin,saray’daküçükbirmemuriyetle-Hasodabaşılıkla-görevebaşlatıldı.İşteoküçükmemuriyetinmahiyeti:

“Enderun’un birinci ve en mühim teşekküllerinden biri olan has odanınbaşınaverilenaddır.Hasodabaşıaynızamandaerkân-ıhavas-ıcüvanıdenilenağalarındabüyüklerindendi.(…)

Hasoda başımerasimlerde padişahın elbisesini giydirmek ve soydurmaklamuvazzaftı. (vazifeli) Padişah nereye giderse o da beraber giderdi. Hasodabaşına tavaşı (hadım) denilenAk ağalardan tayin olunanlar bulunduğu gibienderundanyetişmişiçoğlanlarındantayinolanlardavardı.OnaltıncıasırdaHasodabaşınınyevmiyesialtmışakçeidi.(…)

HasodabaşınınderecesiKapıAğasıpayesi isedeKapıAğasıkendisindenevvel gelirdi. Padişah’ın dört mühründen biri Hasoda başı da bulunurdu.”(TarihDeyimleriveTerimleri)

1521’deKapıAğasıoldu.EsasenlafıngelişiküçükbirgörevdeniyorFrenkİbrahim’ingetirildiğiyerlere,hedeflenenyerinyanındaküçük.KapıAğa’lığı,Saray’da birçok önemli memuriyetlerde bulunanların amiri hükmünde birmakamdır.

Ozamanlar için sözkonusuolmayanbir tabirkullanacağız şimdiPadişahSüleymanveKapıAğasıİbrahim’edair:Tabiatıntabiişartlardayetiştirmesinesabır gösterilmeyip, hormon aşılanan meyve yerine konuyor İbrahim Ağa,

bunuyapandaSultanSüleyman.İnsanruhiyatındananlamazmıydıPadişah,yoksakendicömertliğinimigemleyemezdi,gönlünüaçtığıgibihazinesinidemüsrifanebirihtiyatsızlıklaaçtıFrenkİbrahim’e.

Sanki kardeşler, mirasta aslan payını kendi almış, diğerine fazla bir şeykalmamış gibi davranıyor Padişah. Kendisi muhteşem Topkapı Saray’ındaotururken, İbrahim’edebir konakyapımınabaşlandı, parası ‘harc-i hasene’den,yanidevletkasasından.

Kıskançlık kıvılcımları bazı yüreklerde yer etmişti aşırı sevgigösterilerindendolayı, işkonakhediyeedilmesinekadargelince,kıvılcımlaralevoldu.

Aralarındanekadarzamanfarkıolduğubellideğil, lâkinbütünaçıklığıylabilinen bir şey var. Bilinen adı Alexandra Lisowska olup, AvrupalılarınRoxolana, bizimHürremSultan olarak tanıdığımız kadınla Pargalı İbrahim,birbiriyle düşman gibidirler. İbrahim’e karşı Sultan Süleyman’ın her bağışı,Hürrem’inİbrahim’ebeslediğiöfkeduvarınıyükseltenbirkalıntuğlaolacak,bundanenderinüzüntüyüyaşayacakolandapadişahtır.

Hiçbir şey normal değildi Pargalı İbrahim’le ilgili olarak, ne Padişah’ınsergilediği cömertlik, ne Hürrem’in duyduğu kıskançlık. Fakat ayan beyangörünenoki,alışılmışınfersahlarcauzağındabulunuluyor,bunundaencamıkorkutucu.

Şu, dünkü köle İbrahim’e bakın; kısacık bir zaman içinde nelere malikoluyor? 1520 senesinin sonuna doğru padişah olan Sultan Süleyman’ın onaverdiği öneme bakın ki,Belgrad Seferi’ne çıkılmış, bu sırada bile ‘İbrahimAğaHazretleri’ninevi inşaatıylaalâkadarolunuyor.Ağa,Padişah’laberaberseferde. 1521 geçip, 1522 senesi geliyor, Haziran’da Rodos Seferi’negidilirkendeSultanSüleyman’laPargalıİbrahimyanyana.Hâlennepaşadırne ona yakın bir şey, İbrahimAğa sadeceHasoda başıdır, padişahın giyimkuşamınınkâhyası!

Vezirdeğil,paşadeğilİbrahim,lâkinokadaryakındırkiPadişah’a, itibarıvezirlerden ziyade. Kazanılmış görünen bunca sevgi ve kredi biraz dabaşkalarındançalınıyorgibiydi.TürklerdenbirvezirolanPirîMehmetPaşa,devşirme setini aşıp, Yavuz’a Sadrazam olmuş, ondan Kanuni’ye kalmıştı.İbrahim’in talihatıdoludizgingiderken,birçokkişiyleberaberPirîMehmetPaşa’nınatıda,gemleriçekilmeksuretiyleyavaşlatılıyor.

İyi bilinmesi gerekenmeselelerdenbiri şu; baştaki padişahnekadarTürkolursa olsun, devlet’te devşirme hâkimiyeti öylesine muhkemiyet kazanmışki,bir türlüçökertilemiyordu.PirîPaşa’nınkuyusunukazanlarbuDevşirmePartisimensuplarıdır.Meselâ,sonradanihanetigörülüp,haindamgasıyiyenArnavutAhmetPaşa,yanınakendigibileridealarak,SadrazamPirîMehmet

Paşa’yıyolsuzlukla suçlayıp,onuPadişah’ıngözündendüşürmeyeçalışıyor.Güya,PirîPaşabazıyolsuzluklarakarışmış,bumeseletetkiklersonucuortayaçıkarılmış,Paşa’nınsuçusabitgörülmüş(!)imiş.İşiniçyüzünübilenkimseler,bununbirtertipolduğunusöylüyorlar.

Aslında,Kanunide inanıyordeğilPirîPaşa’nınyolsuzlukyaptığına,hattasöylentiyiçıkaranlarıazarlıyor.Nevarki,PirîPaşapir-ipakolsadayerindenoynamasıgerekiyorduPargalıİbrahimgelsindiye.

Bahtsız Pirî Paşa, ne yaparsa yapsın, sönmeye başlayan yıldızınıparlatamayacak, Padişah’ın büyüttüğü yeni yıldız, önünü ve ününükapayacaktır.Yavuz zamanındadevlete sağladığı faydalar, SultanSüleymanzamanında devam etmekteydi, fakat padişahın duygularını seziyordu PiriPaşa. Sezgilerinin kendisini yanıltmadığına kani olan tecrübeli Paşa, SultanSüleyman’ınyakınzamanda,“artıkseninleişimizbitti,”demesinibekliyordu.

Pargalı İbrahim son durağa kadar hızını kesmeden koşacak, orası PirîPaşa’nınbulunduğuSadaretmakamıdır.SultanSüleymanhürmetini,saygısınıesirgemiyor emektar Paşa’dan, fakat gönlü başka sevdanın yangınıylakavrulmakta. İbrahim, gönüldaşı, sırdaşı, her hâlinden anlayanı olmuş, herdaim yanında bulunuyor lâkin mevkii kifayetsiz. Piri Paşa gibi bir babayadigârı, devlete hizmetleri geçmiş vefakâr ve fedakâr sadrazamı nasılgöndersinkiPargalıİbrahim’eyeraçılsın?

İbrahim’inbulunduğumevkiden, sadaretmevkiinigörebilmek içindürbünbileyetmez.Şuaradabir anılanveanılacakolan, sonradanalacağıkötübirnamileHainAhmetPaşaİkinciVezir,birincisiindirilince,örfenvenezaketenonun çıkarılmazı lâzım. Sırf sadaret mührüne kavuşacağı ümidiyle PirîPaşa’yılekelemeyekalkışanAhmetPaşa,yaptıklarınapişmanolmuşturyaişişten geçtikten sonra. Padişah, İbrahim’e en yakınında yer açmak için fikirgeliştiriyor,HainAhmetPaşakendisineyeraçmayaçalışıyor,aradaezilenveüzülen Pirî Paşa oluyor. Sultan Süleyman, Sultanlık iradesini kullanmakistedi.

SultanSüleymanâdilbirpadişah,dedikoduilegerçeği,iyiilekötüyüayırtedebilecek yetenekleri de olan bir insandı. Pirî Paşa aleyhinde geliştirilenkampanyanın sebebini de biliyor, fakat biraz da işine yaradığı için sükûtutercihettiğideoluyordu.Bununsebebibelli:

“Pirî Paşa, âlim, fazıl, vakur bir kimse idi. SüleymanHan ise gençti. PirîPaşa’yamuhalefetetmektençekiniyordu.”(Müneccimbaşı,2.c.519.s.)

Sebepler artık herkes tarafından biliniyor; Padişah, Pirî Paşa’yı azl etmekiçin vicdanını rahatlatacak bir bahane aramaktaydı, inanmadığı bir iftiraolmasına rağmen, biraz da ona dayanarak kararını verdi: ‘Ben düşünerekyanıp kavrulacağıma başkası kavrulsun’ deyip, Vezir-i azam Pirî Paşa ile

başbaşaolduklarıbirgün,saygılıüslûbunumuhafazaedereksordu:

“Kullarımdan birini mühim bir mevkie getirmek istiyorum. Sence hangimevkimünasiptir?”

Pirî Paşa yalnız yaşlılığından dolayı bu ünvanı almış değildi; o gerçekmanasıyladabirPir,azizidi.Padişah’ınbeklediğicevabıbilmezmikocaPirî,bilirdesöylemezmi?

Sultan Süleyman’ın üzülmesine, ezilmesine rızası yoktur Pirî Paşa’nın,onunneistediğinidebiliyorvebeklenencevabıtereddütsüzveriyor:

“Kulunuzunmevkiienmünasipolanıdır!”

Mesele bu kadar konuşma ile hallolmuştur; bundan sonra padişah dahahuzurlu,Pargalıİbrahimdahamutluolacak.

SadrazamİbrahimPaşa

(Tarih27Haziran1523)

Pargalıİbrahimtahminen1494doğumlu,böyleolduğunagöre,29yaşındaiken,yaşlıPirîPaşa’nınkoltuğunudevralmışdemektir.Centilmenbirduruşuvar İbrahim’in, makamca kendi üstündekilere aşırı derecede saygılı,aşağısında bulunanlara disiplinli. Sultan Süleyman’la Pargalı İbrahim’inmünasebetleri,oldukçasamimiveseviyeli.EğerİbrahimisteseydiPadişahilelâubalihareketlere,konuşmalarayolaçabilirdibugenişsamimiyetiçerisinde,fakat böyle bir teşebbüsü görülmedi. Tabii ikili münasebetlerde, birininhareketini diğeri de tayin eder, burada tayin mevkiinde bulunan SultanSüleyman olduğuna göre, İbrahim’e laçkalaşma imkânını o vermemiş dedenebilir:

Padişah Vahdeddin’in Damat Ferit Paşa’yı ikinci defa sadrazam tayininekarşıçıkanolacaktıOsmanlıDevleti’ninbatışısıralarında;odaşöylediyecek:

“BenistersemRumpatriğinideErmenipatriğinidegetiririm.Hahambaşıyıda getiririm.”[4] Şimdi en kudretli döneminde Sultan Süleyman, istediğikimseyiistediğimakamaniçingetirmesin?

Nekadarçokbenzetmeleryapılabilir,sadaretmakamınınderinbiruçurumkenarıolduğunuizahsadedinde,amabizbirnakildebulunacağız:

“Epir’in küçük balıkçısı daima bir Demok-les Kılıcı’nın tehdidi altındabulunan bumakamı çabucak işgal ediverdi; o kılıç ki incecik bir saç telineasılmış durur ve Osmanlı tarihinde hiç beklenmedik bir anda müthiş birapansızlıklaosaçtelininpekçokkerekoptuğuolurdu.”[5]

Başlangıçlarınnotunusonuçlarverir;İbrahim’inseçilmesindekiisabetveyaisabetsizlik, ilerleyen zamanlarda belli olacak. Bir ilk sayılabilir böyle birtayin; genel kaidelerin tamamen haricinde. Hiç olmazsa paşalık verilmeli,sonra hızlandırılmalıydı basamakların atlatılması, fakat Sultan Süleyman’ıniradesi böyle tecelli etmiştir ve buna karşı çıkabilecek bir Allah kulu dayoktur. Hasoda başı İbrahim, bu ünvanını da koruyacak, ayrıca RumeliBeylerbeyiliğiilâvesiyleVezir-iazamolacak.

İbrahim “Paşa’nın yakışıklı vücuduna vezirlik kaftanı giydirildiğizaman,”[6] hileyle Pirî Paşa’nın harcanmasına vesile olan Ahmet Paşa’nınhayalleri yıkıldı. O sanıyordu ki, İkinci Vezir mevkiinde bulunuşusadrazamlık sırasını kendisine getirecek. Has-odabaşı İbrahim, çokaşağılardakimevcutmevkiindendolayıhesabakatılmıyordu.

İbrahim Paşa’ya övgü düzenler çok.Muhtemeldir ki, o zamanlar için buövgülerde fazla abartı yok: “Güzel konuşmayı biliyor ve büyük savaş

kahramanlarınınhayatlarınıinceliyordu.”[7]Sadrazamoluşundankısabirsüresonra Rumeli Beylerbeyiliği de kendisine tevcih olundu: Bu sayede yıllıkgeliri150binaltınayükseldi.”

Pirî Paşa’dan sonra veziriazamlığa kendisinin getirileceğini uman AhmetPaşa, Pargalı İbrahim ile birlikte hareket ediyordu. Hasodabaşı’lığındansadaretegetirileceğiaslahayaledilmeyenİbrahim’eMühr-üHümayunteslimedilince, İkinci Vezir Ahmed Paşa bu usulsüz tayine karşı çıktı, divandahuzursuzluğa yol açtı ve Mısır Beylerbeyiliği’ni istedi. Onu İstanbul’danuzaklaştırmakisteyenİbrahimPaşa’nındesteğiylebuistekkabuledildi.

Makam sahiplerinin itibarı açısından, kazançları da pek önemlidir;harcayacakolmasalardahibuböyle.Övünmekiçinfırsatlaryaratılırkendileritarafındanvebutürövünmelerdensıradışıbirhazalınır.

İlk’ler yaşanıyor Pargalı İbrahim’le beraber. Vezir bile yapılmadan,doğrudan sadarete, o da yetmedi, ilâveten Rumeli Beylerbeyiliği. Normalolarak kıskananları fazla, en çok merak edilen ise, bunca ağır mesuliyetliyüklerin altından nasıl kalkacak? Bir de bunun hazmı meselesi var ki buhepsindenmüşkül.GerçiPadişah’layakınlığıdolayısıilekazandığıitibaronayeterli havayı vermişti.Bu arada, İskenderPaşa’nınkızıyla evlenmişvebirİranlı’dan müzik dersleri alıyormuş sadrazam olmadan evvel. Güvenduygusununpekişmesinebunlaryetmezmi?

OsmanlıTarihi’nin

EnGörkemliDüğünü

İbrahimiçinSultanSüleyman’ıngönlündeaçılmışbulunanyerçokgeniş,odaburadadahaderinlerekulaçatıyor.Olguntavırları,aldığıeğitimveeriştiğikültür seviyesi fevkalâde, fakat tabii kanunların kudreti, İbrahim’le ilgilimeselelerdegözardıediliyor.

Sadrazamlarınenkudretlisienzayıfpadişahkadarolamaz,madenlerifarklı.Birşehzadedoğumundanitibarenmüstakbelpadişahtır,bununşuuruylayaşar,büyürvenasipseolur.İbrahimbirbalıkçınınoğlu,devletteyüksekbirmevkihayalibilekurmaşansıolmadanonatesadüfenkavuştu;Sadrazamyapılışındagörüldüğü gibi.Alçak rakımlı bir düzlükten, birden bire çok yükseğe çıkaninsandabaşdönmesi,vücutkimyasınınbozulmasıolmazmı?

Üzerindefazladurulmamışolabilir,amaayanbeyangörülmekteki,PargalıİbrahimPaşaolağnüstügururakapılmıştı;bununbelirtileriçokfazla.Enbarizolanı ise kendisini öne çıkararak, fakat birinci plânda görünerek değil de,padişahı methedişinde sergilediği tavrıdır; hem de sıkça olmaktadır bunabenzerdurumlar.

Gelelim Sadrazam İbrahim Paşa’nın Hatice Sultan’la evlenmemerasimlerine:

İnsaninsanısever,nekadarhoşturbusevgi.Lâkinmünasipölçününtespitiveonunmuhafazasışart.Kanuni’ninPargalıİbrahim’egösterdiğicandanilgi,düşmanlar şöyle dursun dostları çatlatacak noktaya gelmiş.Boyuna veriyor,öteki de hiç ‘almam, yeter’ demiyor. İkisinin de bıkası gelmiyor sevgi vesevgi harici alış-verişlerden. Has odabaşılıktan Sadaret’e getirilişi bazıçevrelercehazmedilmeden,şimdideHaticeSultan’laevlendiriliyor.

Hatice Sultan’ın yaşı hakkında bir şey söylenmemiş, sadece, İskenderPaşa’dandulkalmışolmasımuhtemelimişkibudazayıfbirihtimal,hattabirzan![8] Sultan Süleyman’ın kız kardeşi, ikisi de Hafsa Sultan’dan doğma,YavuzSultanSelim’inevlâtları.Padişah’ıntercihinemâniolabilecekbirgüçyoktur, fakat Sultan Selim’in kızının bir devşirme ile evlendirilmesikamuoyununtasvibinialamamıştır.AskerîisyanlargörülürOsmanlıtarihinde,bunuyapanlarTürkçocuklarıdeğil,dahaziyadeTürkolmayanYeniçerilerveSipahilerdir. Anadolu ahalisi kutsal sayar Âli Osman’ı ve onun fertlerini.Yavuz Sultan Selim gibi bir padişahın kızının, bir devşirme paşa ileevlendirilmesi pek münasip düşmez halk vicdanına göre, ama hep böyleolmuyor mu? En iyisi, biz bu mevzu üzerinde durmadan, düğün dernekfaslına geçelim. Sadece, kamuoyu vicdanına tercüman olduğuna inanan birtarihçimizintepkisiniaktaralım:

“Pargalı bir Rum yahut Ceneviz balıkçısının bu dönme dölüne, YavuzSultanSelim’in kızı veKanuni SultanSüleyman’ın kız kardeşi olanHaticeSultan’ınverildiğirivayetedilir!”[9]Öfkeböyle.

Erkek veya kadın olmuş fark etmez, hanedan üyeleriyle dışarıdakilerarasında dağlar kadar fark var ve bu farkın kapanmasına hiçbir kişi, hiçbirmevkikâfideğil.Pargalı İbrahim’indevamlı saraydakalıyorolması,HaticeSultan’layüzyüzegörüşmelerinisağlamışolabilir,amabiraşkyaşamalarınınimkânıyoktur.HattâSultanHanımbirerkeğisevmeyevebunubellietmeyeyanaşamayacağı gibi, muhatabı olan bir erkek de buna cesaret edemez.Sultanların kimlerle evleneceğine karar verecek olan padişahtır, öbürlerininvazifeleri sadece ‘emriniz başımız üzerine,’ demekten ibaret: Bumeseleninhakikatibu.Perdegerisindecereyaneden,cereyanettiği sanılanhiçbir şeyealdırışetmeden,yektendüğünmerasiminintasvirinegeçeceğiz:

Peçevi, düğün töreninin anlatımına şöyle başlıyor: “18 Recep 930 (22Mayıs 1524, Pazar) EvlenmekMüslümanlığın ilkelerinden biri olduğundanİbrahim Paşa, kız kardeşi ile evlenmek için saadetli padişahtan izin istedi.Bunun üzerine Padişah, istenen izni verdiği gibi kendileri de şahsen düğüntöreninişereflendirmeyivaatbuyurdular.”

Düğün, devrin en kudretli Padişahı Sultan Süleyman’ın hemşiresi ile enitibarettiğibirPaşa’nınolunca,dilleredestanolmasıdaşart.Geceligündüzlüon beş gün sürecek olan düğünle, Paşa, Padişah nezdinde ki mevkiinin,devlette ki gücünün farkına ve tadına bir daha varacak. Sonra, atacağıadımlarınölçüsünükararlaştıracak.

Şenliklerrahaticraedilsindiye,İstanbul’unengenişvenamlıAtMeydanı(SultanahmetMeydanı) tahsis edildi. “Mehterhane binası önünde, muzafferpadişah için, bahtı mutluluk olan taht kuruldu. İkinci Vezir Ayas Paşa,Yeniçeri Ağası ve kapıkullarının tamamı ile saraya vararak mutlu padişahıdüğünüşereflendirmeyedavetetti.Bütünkapıkullarıveötekiesnaftakımınabirer gün süre ile çeşitli şölen ve bağışlarla bolca ikramlarda bulunuldu.Misafirler için, “rengârenk musanna otaklar ve sayebanlar (gölgelikler)kuruldu.Altınkaliçelerserildi.

Şimdiye kadar evlenen sultanlardan hiçbirinin düğününde olmamış bollukve neşe bu kez gözler önüne serildi. Cihanın kölesi olduğu mutlu padişahdüğünüonurlandırmaküzere gelirken ayağı altınlar, sağ ve sol yanları altınişlemeli serâserlerle, bahada ağır dibalarla, atlas, kadife, kemha ve benzerikumaşlarladöşediler.Sokaklarıtürlünakışvebezeklerindoldurduğubirseyiryerihâlinedöndürdüler.Vezirlervedevletilerigelenlerininhepsiyayaolarakpadişahınbindiğiatınönünegelip,eğerörtüleriniomuzlarıüzerinde taşıyanseyislergibihizmetettiler.

UzunHasan,ŞahİsmailveTomanbaycenklerindenalınanmusanna(sanateseri) ve murakka yüksek otaklar ve gölgelikler yapıldı. Altın işlemelisofralıklar ve süslü döşekler döşendi. Ekâbir için temaşa edilecek yerleryapıldı. Meydanın etrafında ve Arslanhâne üzerine mümkün olan köşelereçardaklarvesofalartertipolundu.”[10]

Padişah,kendisiiçinkurulmuşolantahtaoturuncasağyanındaşeyhülislâmveMüftüKemalpaşa zade, sol yanında hocasıMollaHayreddin yer aldılar.Öteki yüksek seviyedeki bilginlerle, halkın seçkinleri ve Semaniyemüderrisleri, derecelerine göre sırasıyla padişahın karşısında oturup ilmîkonularüzerindebirbirleriyletartıştılar.

Sonra Hassa Çeşnigirleri mutlu padişahın önüne ayrı bir sofra yemekkoydular, bilginlere de başka sofralar çıkardılar. Baş defterdar MustafaÇelebi, saray hazinesinde saklı bulunup tabağı ve çanağı ile beraberNuşirevan’danyadigârdırdiye tanınanünlü firuzekâse ile saadetlipadişahaşerbetsunduveyineyerinedönüpoturdu.”[11]

Bizim eski tarihçilerin en fazla rağbet ettikleri şey, padişahla ilgili her neolursa olsun, mümkün olduğunca abartmak. Ama nedense bu düğününtasvirindecimridavranılmış.Peçevi’dendevamedeceğiz:

“Yemektensonrasofralaraçeşitlitatlılarveşerbetlerkondu;bilginlerinherbirinebirer sini şekerhelvasındanbaşka çeşitli tatlılarvemurabbalar ikramolunupevlerinegönderilmeklesonsuziltifatlargösterildi.”

Damat Sadrazam olunca, sağdıçlığa da İkinci Vezir Ayas Paşa seçilmişti.Padişah’ıdavetgörevisağdıçPaşa ileYeniçeriAğası’nın.DolayısıylaOnlarhilatlerinierkenaldılardavetolunanınelinden:

“Daha sonra, dönerek Atmeydanı’na geldiklerinde, tekrar makamı yücePadişahtarafındantakımıdizilmişatıilebirermükemmelbinekihsanedilip,hilat-ifâhirelergiydirildi.”

Padişah, belki hemşiresi adına belki sadrazamı için cömertliğin sınırınıgeniş tutmuş, bulunan herkes payını alıyor. Birazda Hıristiyan tarihçidendinleyelim:

“Sultan Süleyman, İbrahim Paşa’yı övgüde göklere çıkararak davetçilerihediyelere gark etti ve gönderdi. Yedi gün, mütemadiyen, silahtarlar,sipahiler, ulufeciler, garipler, cebeciler, topçular pek debdebeli bir suretteziyafetlere çekildiler. Sekizinci gün yeniçerilere, vezirlere,Beylerbeyilerine,sancak beylerine parlak bir ziyafet verildi. Dokuzuncu gün -ki gelininsaraydanalınacağıgününarifesidir-Padişahİbrahim’insarayınagitti.Bütünhanelerin duvarlarına kıymetli kumaşlar serilmiş olduğundan SultanSüleymanadetaaltınveipektenbirduvararasındangeçiyordu.”[12]

Eğer var idiyse can sıkıcı hâdiseler, onlar da gündem dışı edilmişti.Kelimenintammânasıylamutlulukakıyorduinsanlarınyüreğine.

Biz buna bu gün israf diyebiliriz -daha beterlerini zamanımızda duyuyorolsak ta-, yapılanların o günkü adı, Padişah’ın cömertliğidir. Doğrusu,devletin saçıp-savuracak zenginliği vardı. Padişah lâyık görmüş israfıSadrazamı’navebirazdakız-kardeşine.Günlerceyendiiçildi,eğlenildi;âmirimemuru, esnafı, uleması, askeri nasiplendi verilen ziyafetlerden, dağıtılanaltınlardan.Nihayetmisafirlerdağıldılargeldikleriyerlere,İbrahimPaşaerdimuradına. Bu gün, İbrahim Paşa Sarayı olarak anılan SultanahmetMeydanı’ndakimuhteşembina,yenievlileresaadetyuvasıoldu.

İşeYarayanBirDoğum

ŞehzadeSelim,Kanuni’ninbilmemkaçıncıçocuğudur,belkifazlabirdeğerifade etmemiştir onun için. Hürrem, Kanuni namıyla anılacak Padişah’akanunları-kuralları yıktıran kadın. İlk oğlunu doğurmuş olmakla ne kadarşendirAllahbilir;bizdetahminederiz.

Pargalı İbrahim, Hürrem’e göre, Sultan Süleyman’la aralarında biten birkaraçalıdır.AynıduyguHürremiçinİbrahimPaşatarafındanbeslenmektedir,yaniPadişah’ınsevdiğibuikiinsanbirbirinedüşman.

Hürrem,doğumununanmeselesioluşunavebumutluhâdiseninböylebirzamanadenkgelişinefevkalâdememnunkaldı.BelkiHürrem’dendahafazlaİbrahim sevindi böyle bir denk gelişe. Herkes daha ziyade SultanSüleyman’ın huzurunu artırma yarışı içinde iken, damat ile üvey kaynanayarısı kadının birbirine hasımca bakışları ne fena tesir bırakırdı! Düğünsüresince İbrahim ile Hürrem’in birbirlerini görmeme şansı ikisi adına dapahabiçilmezhediyedir.

Düğün faslına dalıp, doğumhadisesini unutmadık, lâkin araya sıkıştırılasımünasipdüşmemişti.Aşağıya,doğumunvedoğanınanlatılışınıalıyoruz.EğerSelim’inyetiştiğigünleri,Anadolu’davalilikyaptığıyılları,sonradanasılbirpadişaholduğunubilenlerdenolmasaidik,nekadarmutluolurduk!Maalesefpek yararlı biri olmamıştır Şehzade Selim. Pek de,Kur’an-ıKerim’de vasfedilen ahlâk üzere olduğunu söyleyemeyiz. Sonra, Cenab-ı Allah, o ayetlePeygamberEfendimizdenbahsediyor;mukayeseilginç!

“Bu büyük cemiyette bulunan şeyhler, âlimler ve Salihlerin dualarınınberekâtındasaltanatkapısındabirdürriyektâ(incitanesi)sadef,annerahminedüştü.Bireşibulunmazgevherşahabenzeyeneşsizbircevher,yanigerçektenyumuşak tabiatlı bir şehzade. ‘Ve her halde sen pek büyük bir ahlâküzerindesin(Kur’an,LXVIII,4),yaniSelimHan,lâ-mekânâlemindenvarlıkdünyasınaayakbastı.”[13]

Mısır’daAsayişsizlik

PargalıİbrahimPaşa,SultanSüleyman’ıntakdiriilesadaretegetirildi,erkenolmuştu,usulsüzolmuş,amaolmuştu.ÖfkelerinhedefindePadişaholmalıydıbelki, fakat bütün şimşekler İbrahim Paşa’nın üzerine yağmıştı. Başka biraçıdanbakacağızmeseleye,gördüklerimizleyürekleresuserpilecek:

Devşirmeler takımı tarafından bir tezgâh kurulmuş, PirîMehmetPaşa’nınsadaretten azledilmesine çalışılıyordu; bunların elebaşı da Arnavut AhmetPaşa idi. Eğer Sultan Süleyman faka bassa, kendisine verilen fitlere tammânasıylakansa,AhmetPaşa’yaaldansaonusadrazamyapacaktı.Herzamaniçinçokkötüdenazkötüiyidir.

Padişah,PiriPaşa’yıazledipyerineİbrahimPaşa’yıgetirincehuzursuzluğuartan Ahmet Paşa’yı daMısır Valiliği’ne tayin etmişti (15 Temmuz 1523).Ahmet Paşa yaramaz, ikiyüzlü vezirlerden biri, Mısır’a varır varmaz daherkesepisyüzünügöstermişti.Aradanaltıaygeçmedensaltanatınıilâneden”Hain Ahmet Paşa,” hiçbir şey elde edemeden hayatını da kaybetmişti.AhmetPaşaortadankalktı,lâkinMısır’daasayişHakgetire.

Asayişin bozulmasına sebep olan Hain Ahmet Paşa ayrı bir konu, onuburaya taşımayacağız. İbrahim Paşa’nın, Padişah’ın hemşiresiyle evlenmesiüzerinden dört ay geçmişti. Mısır’a dirayetli ve güvenilir bir vezirgönderilirse, şirazesinden çıkan düzeni eski hâline getirebilir; bunun içinıslahatçıolmagöreviDamatİbrahimPaşa’yaverildi.(30Eylül1524).

İbrahimPaşaMısır’da

(30Eylül1524)

Sultan Süleyman, askerini ve tebaasını tanır, dünkü Hasodabaşı ilehemşiresinievlendirdiğindendolayı,birarayagelip fısıldayanlarındedikodumevzuuolduğunudabilir.Başkakimseninbilmediğivepadişahınbildiğibirşey var, o da Pargalı İbrahim’in herhangi bir vezire benzemediği!Mısır’dameydanagelenotoriteboşluğu,bundankaynaklanandüzensizlikeğerİbrahimPaşa eliyle sağlanırsa çok önemli faydaları görülecek. Öncelikle MısırOsmanlı Devleti için birkaç can damarından biridir, orada yolunda gidenişlerin gölgesi İstanbul’a düşer.Mısır’da yaşanan kâbus da İstanbul ufkunaçökmektegecikmez.

Başarılı bir Mısır hareketi, Sultan Süley-man’ın İbrahim’i sadaretegetirmede ve kız kardeşiyle evlendirmede isabetli davrandığını isbat eder.Başka her şey bir tarafa bırakılsa, sırf Pargalı’nın kendini gösterme işigerçekleşseyineyeter.Padişah,DamatPaşa’nınkendiniisbatıiçinmühimbirfırsatıdeğerlendirmekistiyor.

Sonsuzsalâhiyet,“onkadırgadanmürekkepbirfiloile”beşyüzyeniçerivebir rivayete göre başka sınıflardan iki bin de nefer almıştı yanına. İbrahimPaşa’yarefakatedendevleterkânındanşumühimsimalarbulunmaktaydı:

“Baş-defterdar İskender Çelebi, Ulûfeciler Ağası Hayreddin Ağa, Çavuş-başıSofu-zadeMehmetAğa,Celal-zadeMustafaÇelebi.”[14]

Bizim tarihçilerin, bu uğurlanışı takdimleri o kadar hoş ki, sanki ensevdikleri bir yemeğin lezzetini tarife çalışıyorlar; örneğimiz Solak zadetarihinden:

“PadişahHazretleri,sonderecegönülokşayıcımuhabbetlerindenvenihayetölçüde şefkatlerinden,gönlüzenginPaşa’nın izzetlihuzurlarındanayrılarak,bunca zahmet çektiğinemerhamet ederek, hatırlarını teselli etmek istemişti.Hemenhassakayıklarındanbirinebinerekbirkaçhademesivemusahipleriileİbrahim Paşa’nın bulunduğu kadırgaya vusul buldular. Yanaşıp,merdivenlerden yukarıya çıkalım derken, Asaf gibi yaratılmış olan İbrahimPaşa, zamanın Süleymanı olan PadişahHazretlerinin teşrifini şan ve şevketbilip,mübarekayaklarınayüzünüvegözünüsürdü.Onlardatafsilimümkünolmayaniltifatlarilekadriniyücelttilervetopraktanfeleklereerdirdiler.”[15]

“Celâl zade Sultan Süleyman’ın padişahlık devrinin tarihini yazmıştır.Devlet hiyerarşisindeki (makam ve yetkilere göre sıralanma)mevkii birçokvekayidebizzathazırbulunmasınısağladığıcihetle,tarihimüracaatveitimatedilecekkıymetlieserlerdenbiridir.DonanmanınazimetindePadişahİstanbulcivarındaki adalara kadar bizzat İbrahim’e refakatle pek meveddetkârane

(dostane)birsurettevedaeylediki,ŞarkmilletlerindeişitilmemişveOsmanlıpadişahlarıtarihindebaşkamisaligörülmemişbiriltifattır.”[16]

Mısıryolculuğuböylebaşlamış,bununlaSultanSüleyman,İbrahimPaşa’yane kadar değer verdiğini anlatmış oluyor. ‘Ben ki cihan mülkününhükümdarıyım,bupaşamaböyleiltifatlardabulunuyorum,elbettebirbildiğimvar,sizdeböyledavranın!’

YavuzSultanSelim’denkalanvezirlerin,Süleyman-İbrahimmünasebetinealışabilmesi mümkün değil. Emekliye sevk edildiğine üzüldüğümüz PirîMehmet Paşa, bu hâller kendisine nakledildiği zaman, böyle bir sahneninşahidi olmadığı için hâline şükredecek. Yaşı otuz civarında veHasodabaşı’lıktan fırlatılıp Vezir-i azam yapılmış bir köle, sefere çıkarkenkilometrelercemesafeyiberaberindekatedenpadişahtarafındanuğurlanıyor!

Meselenin, bakılması gereken birçok boyutu var; halkın homurtusu,vezirlerinkıskançlığıdeğil esasmühimolan;Sadrazam İbrahimPaşabuncanimeti nasıl hazm edecek? O kadar hızlı yükselme bir insanın kimyasınıbozupdoğruileyanlışıayırtetmesinizorlaştırmazmı?Tabiikihayatdevamettikçe, işler görüldükçemeydana çıkacak her şey.Bugün için fazla bir şeydemeninmânasıyok:

Ülkesi, milleti, devleti ve padişahı adına üzülenler, sonuç meydanaçıktığındapişmanlıkduyabilirleryahutbeşasırsonrabileşöylehayıflananlarçıkabilir:

“Osmanlı tarihinde emsalsiz bir teveccüh göstererek çok sevdiğiSadrazamı’nıadalarakadarteşyi”[17]eyledi.

Saymayacağız, sadece nakledeceğiz yaşanan ilkleri. Şunu hayretlegöreceğiz, ne verende tutukluk, ne alanda kanaat olacak. Pargalı İbrahim,bilgisinin, kabiliyetinin, zekâsının ve diğer marifetlerinin meyvelerinidevşirirken,birçokşeyiunutacak.

YoldaOyalanmak

Pek önemli olmayan engellerle karşılaşıldı, biz buna macera dedik.Uğurlanışındaki fevkalâdelik Sadrazam İbrahim Paşa’nın gururunu azgındeniz dalgaları misali kabartmıştı. Duyguları muzafferiyetin zirvelerinde,gemiler deniz üstünde seyrediyor. Sakız Adası’na uğrayan İbrahim Paşa,buranın Venedik’li memurları tarafından tazimle karşılandı. SultanSüleyman’ınVezir-iazamıdır tabiiki, şanınayakışırhediyeler takdimedildiSakızlılartarafından,dahasonraRodos’ayanaşıldı.

Dinlenmiş olarak, İskenderiye’ye yelken açan Osmanlı donanması, başedemeyeceğihavamuhalefetiylekarşılaştı.Pargalıİbrahim’esuratasandeniz,Sultan Süleyman’ın şefkatini göstermiyor. Üç haftalık mücadeleden sonra,

devam etme şansı kalmadığına inanılıp, Marmaris Körfezi’ne sığınmakzorundakalınmıştır.(28Kasım1524)

Mevsim itibariyle elverişli olmayan hava şartları, epeyce zamanın israfedilmesine sebep olmuştu. Marmaris’ten itibaren kara yolu kullanılmayabaşlandı. 30 Eylül 1524’te İstanbul’dan harekete geçen İbrahim Paşa veberaberindekiler,2Nisan1525’teKahire’yegirdiler.

Mısır’daMuhteşemKarşılanma

Pargalı İbrahim Paşa’nın pek haz aldığı bir sahne yaşanacak Kahire’yegirişte.Mısır’daçoktanâsi’nin işibitirilmiş,eyâletGüzelceKasımPaşa’nınidaresine geçmiş, fakat düzen tam olarak sağlanamamıştı. İbrahim Paşa’nıngönderilişi taşların yerli yerineoturtulması için.ŞimdiKahire’de sergilenenkarşılamamerasiminebakalım:

“İbrahimPaşa’nınKahire’yegirişiokadartantanaylavukuageldiki,bütünÇerkez sultanlarının hatıraları, yanında sönük kaldı. Ağır elbise giyinmiş5.000 yeniçeri, sipahi, Memlûk alay teşkil ediyorlardı. Bu münasebetlePadişah’ınkendisinevermişolduğuat takımları150.000altındanziyadebirkıymette idi.Süvarilerininmızrakları-Osmanlılarınmillî renklerinemugayirolarak- mavi ve beyaz idi. Sadrazam’ın hademesi hademe-i şahane gibisırmalı serpuş ve elbise giymişlerdi. Maiyetlerindeki Memlûklar da böylegiyinmişleridi.”[18]

İbrahim Paşa, ileri derecede gösteriş meraklısıdır. Bu hususta gösterdiğitavrı fazla yadırganmamalı, eğer bu bir hata ise, Padişah’ın kendisine karşıdavranışlar sorgulanmalıdır: Sultan değil, bu kesin, kendisi de zekâsısayesindesultanolmadığınıbilecekdurumda.Şunadainanmaktaydı:

“Evet,sultandeğilim,amabirçoksultandandahabüyüğüm.”

Düşüncesiçeşitlivesilelerlekendidilinden ifşaedilmiştir.DebdebehevesiMısır seyahatinde bile alenen görülmüştür. Burada devlet adına hayatî birgörevicraedecektietti,hemdeenâlâsından:

Önce memnuniyetsizliğin sebeplerini anlamaya çalıştı ve gördü ki,gerçektenidarîbirnoksanlıksözkonusudur:

“KansuGavri ileHayırBey zamanında bunun ne suretle tatbik edildiğiniöğrendi ve bundan sonra hem halkı ve hem de hazineyi koruyacak suretteâdilânebirkanunyaptırdı.Bundanbaşkaadlîveaskerîkanunlarıdatadilveıslah eyleyerek tertip ettirdiği gibi bu yeni kanunları hükümdara arz ediptasdikettirdi.MısırhâdiselerininönünüaldıveŞamValisiHadımSüleymanPaşa’yıMısırBeylerbeyiliğinetayinetti.”[19]

HiçtavizkârdavranmayanİbrahimPaşa,heraksiliğikendikuralınauygun

olarak yola koymuştur. Âsilerin idamı, eyâlet gelirinin belirli kısmınınİstanbul’a aktarılması, yeni idarecilerin tespiti, vazifelerin taksimi ve başkaniceişlervarisehepsidüzgünbiçimdehalledilmiştir.Görüldüğüyerde,hoşagitmeyen bütün hareket ve icraatları eleştirileceği gibi, takdire lâyık olanlariçindekalemimizsuskunolmayacak:

En iyi tahminlere göre,Pargalı İbrahimPaşa’nınMısır’dakaldığı süre 73gündür. Çok yararlı hizmetlerde bulunduğu, kendisini hiç sevmeyenlertarafındandahianlatılmaktadır:

“BumüddetzarfındaasiArapşeyhlerindenikisiemsalineibretolarakidamedilmiş. Habeşistan hududuna kadar bütün şeyhlere sadakat yemini ettiriliphepsininitaatveinkıyadıteminolunmuş,mahallihükumettenşikâyetiolanlarmünadilerle davet edilip hakları yerine getirilmiş. Borç yüzünden mahpusolan fakirlerin borçları hazineden verilip hepsi tahliye edilmiş. Kahire’ninharapolanabideleriylebinalarıderhaltamiredilipşehrinimarınabaşlanmış.Sonvalilerdevrindeyükseltilenvergileri sonKölemensultanlarıdevrindekidefterleregöreeskinisbetlerine indirilmiş.Maarifveeytam(yetimler) işleritanzimedilmişveMısırvilayetininhususişeraitine(şartlarına)uygunmahallikanunlartanzimedilmiştir.

İbrahim Paşa’nın en mühim tedbirlerinden biri de, Umman ve Hintdenizlerindeki faaliyetleriKızıldeniz’i tehlikedebırakanPortekiz’lilerekarşıSüveyş Limanı merkez olmak üzere bir Mısır Kaptanlığı ihdas edipKölemenler devrinde bu vazifede bulunmuş olan Türk denizcilerindenSelman Reis’i bu mühim mevkie tayin etmiş olmasında gösterilebilir. Buıslahatın halkı çok memnun edip Osmanlı idaresine ısındırdığı hakkındabirçokrivayetlervardır.”[20]

İstanbul’daYeniçeriİsyanı

İbrahim Paşa, akilâne bir dirayetle, Mısır’da işleri yola koyarken,İstanbul’dayeniçerileryoldançıktı.25Mart1525’tepatlayanisyandabirçokdevletadamınınkonaklarıyağmalandı.

Yeniçerilerin isyanı içingösterilen sebepgayetbasit.Sadrazam’ınMısır’agitmesinin ardından, Padişah da kış mevsimini avlanarak ve dinlenerekgeçirmeküzereEdirne’yegitmişti.Bununaçıkmânasıişpaydosudemektir.

Dışarıdan bakarak değerlendirilse; “yeniçeriler bomboş yatıp enseyapıyorlar” denir. Oysa savaş o sıralarda zafer, zafer ganimet demektir veyeniçerilerin bayıldığı şeydir. Padişah ile Sadrazam olmayınca sefereçıkılmıyor, gelir kapıları açılmıyor, bu sefer yeniçeriler ağızlarını açıyorlar.Bu isyanın izahı böyle yapılmaktadır. Başka izah tarzı da doğrudanVezir-iazamİbrahimPaşa’ylailgili:

Sadarete getirilişini hazmedemeyen bazı devlet erkânı İbrahim Paşa’yıgözdendüşürüp,sonradaazlettirmekistiyorlar:

“Zaten Kanuni’nin bu isyanda ittihaz ettiği (benimsediği) tedbirler de bunoktayı teyitedecekmahiyettedir.SultanSüleyman22MartÇarşambagünüEdirne’den İstanbul’a gelmişse de sarayına inmeyip Kâğıthane ve Terkostaraflarında avlanmakla vakit geçirmişti. Bu vaziyetten istifade edenYeniçeriler üç gün sonra ayaklanıp İkinci Vezir Ayas Paşa ile DefterdarAbdüsselâm Çelebi’nin ve hattâ kuvvetli bir rivayete göre de SadrazamİbrahimPaşa’nınkonaklarıylagümrüklerivebazıevleriyağmaetmişlerdir.

BuvakadaKanunibüyükbirsüratlehareketedipâsilerdenüçkişiyikendieliyleöldürmüş,vakadamüşevvikolduklarıanlaşılanYeniçeriAğasıMustafaAğa ile Reisül-küttab Haydar Efendiyi ve diğer birkaç kişiyi idam ettiripocağısindirmiş.Kanuni,ocağısindirdiktensonraaskereyüzbinveyahutikiyüzbindukaaltınıtevziettirerekgaleyanıteskinetmiştir.İdamedilendevletadamlarındanReisül-küttabyaniHariciyeMektupçusuHaydarÇelebi,YavuzdevrindeDivanKâtibiolupMısırseferininmufassalbirruznamesiniyazmışolankıymetlimüelliftir.”[21]

HerolayİbrahimPaşa’nınlehineneticevermekte,bubirazdaşanstanolsagerek. Eğer İbrahim Paşa’nın azl edilmesi için yazılmış bir senaryonunparçası idiyse Yeniçeri İsyanı, uygulayıcılar hapı yutmuş, İbrahim Paşakazanmıştır. Sultan Süleyman, bundan sonra sadrazamını daha fazlasahiplenip,dahafazlakoruyacak.

İsyanlarkanlabastırılır,başkayollarıdavarfakatenkestirmesibu!SultanSüleyman’ın, isyankâr yeniçeri güruhuyla mücadelesi macera filmi gibi deanlatılır, bunun bir kısmı hayal mahsulü olsa da dinlemekten zevk alınıyordoğrusu:

“Şehirdenkaçanlarvehâlâşehrikasıpkavuranyeniçerilerinhaykırışlarıiledurumu gören Sultan, yeniden atına atladı ve yağma yapan âsilerin arasınadaldı; kendilerini itaate çağırdı, kışlalarına dönmelerini emretti ve nihayethakarette bulundu. Askerler önce dinler gibi oldularsa da kışkırtmalarınsonunda Padişah’a hakaret etmeye başladılar ve sarayın kapısına kadarkovaladılar. O sırada Kanuni’nin atına inen bir balta, Sultan’ın yeredüşmesinesebepoldu.BaşıüzerineyağantaşveokyağmurualtındaKanuniSultanSüleymanhemenyayınıgerdiveüçatıştaüçyeniçeriyiöldürdü.Sonrakılıcını çekerek, bir avuç bostancı ile sipahilerin yardımayetişmesine kadarkendini savundu. Böylesine yürekli bir padişah ile karşılaşmış olmaktan vebaşkentin lânetine maruz kalacaklarından korkan yeniçerilerin bir kısmıPadişah’ınayaklarınakapanırken,diğerlerikışlalarınakaçıyorlardı.”[22]

İbrahimPaşa’nınDönüşü

Niçin olduğu tam açıklanmayan sebep yahut sebeplerle, İbrahim Paşaİstanbul’a çağırıldı. Herhalde yeniçerilerin isyanı bu çağırılışın başlıcasebeplerinden biridir. Şam Beylerbeyi, Mısır eyâletinin başına getirildi.Önceden bütün işler halledilmiş olduğu için, gailesiz vaziyette 14 Haziran1525’tepayitahtadönüldü.

Gidişhavamuhalefetineboyuneğdirdiğiiçinbirazsıkıntılıolmuştu,dönüşyolunda faydalı bir takımhususlarla uğraşıldı.BugünlerPargalı’nın sadeceVezir-iazamolarakanılmasınıgerektirensahnelerlesüslenmektedir.

HainadıverilmemişisedekötünamıilenefretkazanmışolanFerhatPaşa,ŞehsuvaroğluAliBey’isoyusopuylaberaberkatletmiştiTemmuz1522’de.DulkadırBeyliğitamamendağılmış,topraklarıİmparatorluğadâhiledilmişti.İbrahim Paşa, “dirlikleri hazineye zapt edilen tımarlı sipahilerin şekavete(haydutluğa-soygunculuğa) başladıklarını ve bunların Mısır hazinesiylekendisineait ağırlıklarıvuracaklarınıöğrendi.Buocakzadesipahilerin ilerigelen boy beylerini getirtip görüştü; yapılan haksızlığı anladı ve dirliklerikesilenlerintımarlarınıgeriverdiripotaraflardakiasayişsizliğigiderdi.”[23]

Hammer, ihtişamlı sahnelerin tasvirine meraklı, biz de İbrahim Paşa’nındönüşyolculuğunuvekarşılanışınıondanaktaracağız:

“Şam’dangeçerkenVenediklilerinimtiyazlarınıvemuafiyetleriniteyitetti.Kayseri’de ikâmeti esnasında Dulkadır Türkmen beylerinden alınmış olantımarları iade etti ve Kahire’ye girdiği zamankinden ziyade debdebe ileİstanbul’a dâhil oldu. Padişah muhafız askerleriyle vezirler dört günlükyoldanistikbalveZat-ıŞahanetarafından-kıymetlitaşlarlamüzeyyentakımı200.000 duka değerinde- bir Arab atı hediye ettiler. İbrahim’de avdetindePadişah’aokıymettebirserpuştakdimetti.”[24]

SultanSüleymancülusununilkgünlerindeakıllıveadaletperverbirpadişahgörüntüsü vermişti. Ayrıca ölçülü bir insan olduğu zannı uyandırmıştıtanıyanlarda. Mevzu Pargalı İbrahim olunca ne ölçüsü kalıyor SultanSüleyman’ın ne itidali. Aciz padişahlar devri gelecek ve o zamanınpadişahlarından, güçlü ve kahraman vezirlerine karşı bu davranışlaryakıştırılabilecek.Kanuni Sultan Süleyman gibi birHakan, daha yeni tayinettiğibirVezir-iazamıdörtgünlükyoldankarşılarsa,bununhesabını,sonundakendinedahiveremez!

SadrazamDeğilKardeş!

İbrahim Paşa’nın Mısır’da yaptıkları fevkalade yararlı işler olarak kabuledilmiştir. Lakin iltifatında abartı ile Padişah ne yapmak istiyor, bunuanlayabilmek zor. Çaresiz, değişik yorumlara sığınılacak, Sultan Süleymanbütün debdebesine, haşmetine rağmen yalnızdır. İçini rahatlıkla açabileceği,inanıpgüvendiğibirdostuyokturPargalıİbrahim’denbaşka.Can-ıgönülden

özlenenbirarkadaştır İbrahim.Bilinenlerdoğru isekiaksi iddiaedilmemiş,edilsedeciddiyealınmamış,SultanSüleymanerkekkardeşgörmemiştir.Birinsanın kendinden küçük yahut büyük bir kardeş istemesi tabii bir şey;Süleyman,İbrahim’lebireksiğinimitamamlıyoracaba?

Bu samimiyetin, aşırı olarak kabul edilen ilginin Padişah’a fazla zararıdokunmayabilir, fakat diğeri için aynı şeyi söylemekmümkündeğil.Küçükbaşarıları büyük zaferler gibi mükâfatlandırılırsa, küçük hataları da büyükcezalaramüstehakgörülür,buyüzdendenebilirkiİbrahim’inişizor:

Padişah,akıllıvezekidir,insaniyetlidir,amahatadanmünezzehdeğil.Böyleyükselttiğikişiyi,birgünoyüksekliktenitiverirse,düşeningeridebırakacağıparçalanmışvücuttanbaşkabirşeyolamaz.

DevletBaşkanlığı’nda bir eksikliği vardır diye iddia edilmemiş, savaşları,kazandığı zaferleri cihanın gözü önünde. Sultan Süleyman dünyaya kabulettirmiştikendibüyüklüğünü.SultanSüleymanbilinenhiçbirhusustahiçbirkimseyeeyvallahı yok. Pekiyi, bu Pargalı İbrahim’e yapılanlar normalmi?Hayır.

Hürrem Sultan’a âşık, Hürrem Sultan da ona karşı aynı duygulardagörünüyor ve bunun yalanlanması doğru olmaz. Hürrem sevdasıyla dolugönlünde İbrahim’in rahatça salınacak genişlikte yer bulması tehlikealametidir.

Sultan Süleyman’ın gözüne girdiği günlerde, nasıl bir sahiplenmeduygusunakapılmıştıHürrem,kısmendeolsabiliniyor.Müthişbirkıskançlıkkini atılmış Hürrem’in yüreğine, bunun sonunda Mâhidevran Hasekikaybedecek.Pargalı İbrahimPaşadayanabilirmiHürrem’inmukavemetine?Hürrem bir işveli tuzak Kanuni Sultan Süleyman için, İbrahim değerlibilgilerle dolu bir kitap. Bir gün ikisinden birini tercih zorunda kalırsaPadişah ne yapsın? Tuzak pek muhkem olduğundan kurtulması kabilolmayabilirveozamandailimyüklükitapkaderineyansın!Değişikvesilelericat edip, çözmeye, anlamaya çalışıyoruz Padişah’taki İbrahim sevgisini veHürrem-İbrahim-Süleymanüçgenininfalınabakıyoruzbirmanada.9Haziran1526tarihliraporuilebiryabancınınİbrahimPaşa’yıtanıtışışöyle:

“PietroBragadino’nuntesbitettiğinegöreİbrahimPaşabirkaçlisanbiliyor,tarih, coğrafya, harb tarihi, bu meyanda, Ânibal’ın, Büyük İskender’inmuharebelerini okuyor, musiki ile meşgul oluyor ve bir İran’lı ile besteleryapıyordu.”[25]

Hammer’inbildirdiğinegöreTürkçenindışındaanadiliolanRumca,Farsçaveİtalyancakonuşabiliyor.Aynızamandakidiğervezirlerebakalım:

“BunlardanbirincisiMustafa ihtiyarvemeflûç(felçli)olduğundan,hemen

mütemadiyenyataktaidi.İkincisiolanAyasPaşakiMustafagibiArnavut’turokuyup yazma bilmediği, güçlükle söz söylediği, yalnız muharebe adamıolduğucihetledivandaancakâdetyerinibulsundiyegörülüyordu.”[26]

Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nın kıymetini artıran özelliklerini inkârhakkaniyete de gerçeğe de aykırı düşer. Ona rakip sayılacakmevkiler öylemalullercedoldurulmuşki,budurumdikkatealınıncainsanınaklına,rahatsızedicibirsorugeliyor:

‘KoskocaOsmanlıİmparatorluğu,ikiişeyaramazArnavut‘tanbaşkaadambulamamışmı?’

Elbet her bakımdan zengindi Osmanlı Devleti. Yığınlarca Hıristiyançocuğunu alıp, Enderun’da en önemli bilgilerle donatan devlet, oradan,yetişip çıkan donanımlı kişileri getiriyordumühimmevkilere. Hammer’dennaklimizin tamamının doğru olmaması muhtemeldir. En azından AyasPaşa’nın‘okumayazmabilmediği’iddiasıyanlışolmalı.Buşahısdevşirmedirve bütün diğerleri gibi, o da Enderun’da okutulup, yetiştirilmiştir.Anavatanlarından (kara cahil) gelmiş olsalar bile, içlerinde dikkat çekenlerseçilip, devlet hizmeti için özel olarak eğitilmiyorlar mı? Hammer, kendidindaşlarını aşağılamakla -aslında- Osmanlı’yı kötülemeye çalışıyor. Başkaeksileri tartışılmazAyas Paşa’nın, fakat atfedilen cehaleti doğru değil. Esasbilmeyi ve belirtmeyi istediğimiz mesele şu: Özellikle değil, fakat talihİbrahim Paşa’nın karşısına öyle silik-sıradan kişiler yerleştirmiş ki, onlarınarasında kumdaki istiridye kabuğu gibi farklılık arz ediyor. Bu fark sadeikbalinedeğilidrarınada(düşüş)yolaçacak.

MohaçSeferiÜçüncüSeferiHümayun

(23Nisan-zafer29Ağustos1526)

Macarlarla,hiçbitmeyecekgibigörünenkavgalarımızdanbiridaha.KanuniBelgrad seferini fetihle neticelendirmişti. Şimdi Mohaç’ta aynı neticeyekoşulacak.

Savaş niçin yapılacak diye düşünmenin işe yaramayacak bir fikiryorgunluğu getireceği malum ise de biraz bakacağız. Hangi acil sebeplerısıtmıştırMohaçSahrası’nı,busoruyabircevapbulmayaçalışalım.

Baş tarafa, Sadrazam İbrahim Paşa’nın Mısır’dan erken gelmesini icapettirenyeniçeriisyanınıalalım.Adamlarsavaşsızlığadayanamıyorlar!Aradabir arıza kabilinden yenilgi yüzü görülüyor olsa da Osmanlı ordusununaboneliğizaferedir,zaferdeyeniçerilereganimetgetirir.

Birbaşkamühimsebep;YavuzSultanSelim’inÇaldıranZaferi’ndensonraölen Şâh İsmail’in yerine Birinci Tahmasb diye anılan oğlu geçmişti.Devletlerarasıkurallargereğibabasınınölümünüvekendisinin iktidarınıbirheyetleKanuni’yebildirmesilâzımdı.

Bunu yapmayan yeni Şah, Macar Kralı’na ve Almanya İmparatorunaOsmanlıDevletialeyhineittifakteklifetmiş.Buİran’asavaşaçmakiçinkâfisebeptir.FakatBatı’dabaşkaoyunlartezgâhlanmakta,onuniçinİranŞâhı’naağır bir mektup yazıp, yakın zamanda başına geleceklere hazır olmasıbildirildi.

Macar Kralı İkinci Lui (Osmanlı’da Layoş) İran‘la işbirliğini Türkiyealeyhine değerlendirirken, Türk hâkimiyetindeki Ulah zadegânınıayaklandırmış, ayrıca Eflak ve Boğdan Prensleriyle ittifak kurup kuvvettoplamaya başlamıştı. Yapılan küçük çaplı Haçlı Birliği temini Kanunialeyhineidivesavaşçıkmasıiçinmeşrubirsebepti.İştebununiçinhazırlıkyapıldı.

SerdarıEkremİbrahimPaşa

Padişahiçinüçüncüsefer,adıdabaşlığayazıldığıgibi.SultanSüleyman’ınayrılmazbir parçası olanSadrazam İbrahimPaşa,RumeliBeylerbeyivebuseferin Serdarı yani Başkomutanı. Taşıdığı sıfatlar ve sorumlulukları icabı,padişahtan bir hafta evvel İbrahim Paşa harekete geçti, büyük ordu 23Nisan’daorduİstanbul’danhareketetti.

GözümüzPargalıİbrahimPaşa’nınüzerinde,onunizinisürüpgördüğümüzhatalarınındafaziletlerinindefotoğraflarınıçekmeyeçalışıyoruz.Karşımızasıkça çıkan ve bazen canımızı fazlaca sıkan, Padişah’ın onu daimabaşkalarındanfarklıveüstüngörmesi,birfâniyeverilebilecekengüzelşeyleri

ona vermesidir. Osmanlı tarihinde, Kanuni’nin nezdinde İbrahim Paşa’nınişgal ettiği yer gerçek bir istisnadır. Sadrazam, Rumeli Beylerbeyi ve deMacaristan’aaçılanseferinserdarı.

Padişah’tan bir hafta evvel İstanbul’dan hareket etmiş bulunan SadrazamİbrahimPaşa,Edirne’deAnadoluveRumeliaskerleriylebuluştu.PadişahileSadrazam19Mayıs’taFilibe’de karşılaştılar. SeferlerdeOsmanlı ordusununen büyük engeli yağmur olagelmiştir eskiden beri; yine yağmurlar yağıyor.Devamlı şiddetini artıran yağıştan yollar belirsiz ve yürünmez, nehirlergeçilmezolmuş,müşkülatlailerleniyor.Sofya’ya29Mayıs’tavarıldı,buradaRumeliaskerlerinialanİbrahimPaşa,Padişah’tanayrılıpilerihareketetti.

Birçok durağı, yağmurdan doğan zorlukları olan bu yolculuk yüksekengellerdenatlanarakuzamaktaydı,ancaküçaydaBelgrad’avarıldı.Seferinve eziyetle geçirilen günlerin, özel olarak İbrahimPaşa ile alakalı kısmı davar:

“Macaristan’da, Tuna Nehri üzerinden bulunan Petro Varadin(Petervaradin)’ikaradanvenehirdensıkıştırarakaldı.”[27]

Bizimtarihçilerbirazabartıyorolabilir,lakinyabancılardapekküçültüyorTürkkazançlarınıneldeedilişini.BakınRumenTarihçiYorga’ya:

“Burada İbrahimPaşa’ya,Petervaradin’eyönelip,neredeyse sadece silahlıköylülerle dolan kötü tahkim edilmiş karargâhından Batori’yi söküp atmaemriverildi.

1 Temmuz’da İbrahim Paşa, Anadolu Bey-lerbeyi Behrâm Bey, sayısızsipahiileorduyakatılmışdaolsa,buseferdeasılkuvvetlerioluşturanRumelibirliklerini geçit resmi yaptırarak inceledi. 6 Temmuz’da Bosna ve Herseksancakbeyleri en yiğit akıncıları ile birlikte Zemun Kalesi’ne geldiler. 8Temmuz’da Sultan Süleyman’a Salankamen’de, Tuna Geçidi’nin sadece‘habis ve lanet papaz’ Başpiskopos Thomory tarafından işgal edildiği veburada Osmanlıların yolunu kapattığı haberi ulaştı. Thomory’nin yanındasadece 2 bin eğitilmemiş birlik olduğu için, Osmanlı karargâhında bayramgüvenvehuzuriçindekutlandı.”[28]

Savaşın bütünü herkesi, bilhassa da Serdar-ı Ekrem İbrahim Paşa’yıilgilendirir. Bosna beyleri tarafından Sirem mıntıkasındaki kaleler alındısırasıyla. Tuna’yı takip eden ordu ufak tefek demeyip önüne gelen kaleyialmak durumundaydı, buna göre İyluk kalesi teslim alındı, ‘Darik,Gorgorofça,Cudyek,Araca,Dimitrifçevebunlarınemsalinicekalelerinfethikolaylıklamüyesseroldu.’[29]

Her güzel olayı takiben Padişah’ın gönlünü şenlendirip, takdirini almakvazifesiydi İbrahim Paşa’nın. Petervaradin kalesinin zaptına 12 gün

uğraşılmış:

“Düşman tarafından,Osmanlıların ikihücumunabüyükzayiatverdirilerekmukavemet edilmiş olduğu halde, duvar altından kazılan iki lağımınpatlamasımuhasırlaragenişbirgedikaçtı:Muhafızların500’üidamve300’üesir edildi. Vezir-i azam askerlerinin mızrakları ucuna 500 baş saplanmışolduğuhaldePadişah’ıistikbalegitti.

Kalenin fethi müjdesini getirene 1000 altın vermiş bulunan Süleyman,fevkalade bir divan akdederek, Vezir-i azamın emri altında muharebe edenbeylerememnuniyetini beyan etti. 400.000 akçe tahsisatı olan beylere üçeryüzbinakçe,diğerlerinebuakçeninyarısıihsanolundu.“[30]

Nehirler tabiisetleridirRumeliyakasının,Osmanlıordusununaşağıyukarıbütün seferlerinde aynı şeyler yaşanır. Yağmurlar yolları yürünmez durumasokar, nehirler taşıp, üstlerindekiköprüleri yıkarvebirMimarSinanaranır,bizim Koca Sinan’ın keşfine yaramıştır tabiatın bu zulmü, onun için fazlazorumuzagitmemeli.

Hizmetleri asla unutulmayan bir Yahya Paşa zade var, SemendireBeylerbeyi, işte onun yakınlarından-sülalesinden bazı dilâverler aldıklarıesirlerinden,bilgiedinilecekleriPadişah’ınhuzurunagetiripkonuşturuyorlar.Öğreniliyor ki Macar Kralı Layoş bütün Hıristiyan devletlerinden yardımtoplamaya çalışıyormuş ve bunu da kısmen başarmış. Hatta hayli kalabalıkdüşman ordusunun tehlikeli bir sonuç almaya elverişli duruma geldiği bileyakalananaskerlersöylüyor:

“Genişbirovadasaflarbağlayıp,İslamaskerininyolunukeserek,mukabeletedbirlerini aldığını haber verdiler. Bu haberler alındı, Össek Kalesiyakınlarında Drava Nehri üzerine gönlü aydınlık Vezir-i azam PaşaHazretleri’nin fermanı ile gemileri birbirine atarak, birbirine Ulalı sütunlardöşeyip,büyükbirköprü tedarikolundu.Bubüyükköprü tedarikve tamamoluncayakadaristirahatedildi.İslamPadişahıolanKanuniSultanSüleymanHanHazretleri,zilkadeayınınon ikincigünü(20Ağustos),omahalle teşrifbuyurdukları anda, zaman geçirmeksizin Drava köprüsünden geçtiler.Saadetle karşı yakaya kondular. O akşam ihtişam sahibi Padişah Hazretleriİslam askerinin mum donanması yapmasını emir buyurdular. Güya yedigöğün yıldızları yere toplanmış gibi oldu.ÂlemiRuşen edip vadiyi bir gülbahçesineçevirdiler.”[31]

‘Mohaç Destanı’ diyor Peçevi ki doğrudur; zira burada kazanılan zaferperçinlemiştirKanuni’yiAvrupa’yaveburadakararmıştırMacarKrallığınınistikbali. Şanın-şerefin sahibi, başta Padişah olmak üzere Türk askeridir.Sadrazam İbrahim Paşa’nın hakkı da inkâr edilemez. Yapılmış olanlardanbirkaçcümleylebahsedilişiyapılanıküçültmemeli,büyükzaferlerdenbiriydi

kazanılan Mohaç Savaşı ve bunun üzerinde bir miktar duracağız daha iyianlayalımdiye:

AmaçBudin’e gitmek olduğu halde,MacarKralı İkinci Layoş’unMohaçOvasınadoğruilerlediğiöğrenilincehedefdeğiştirilmişti.BüyükTürkordusuburaya 28 Ağustos Salı günü geliyor, etrafta ne bir düşman askeri var nebaşkabircanlı.ŞimdiPeçevi’yimisafiredeceğizanlatıcıolarak:

“Keramet sahibi bir ermiş ve veli olduğuna şüphe bulunmayan Sigetvartürbesi şeyhi rahmetli Ali Dede’nin kendi ağzından dinledim. O zamanrahmetli İbrahimPaşaRumelialaylarınıyerlerineyerleştirip,kendisihuzurageldiktesaadetliPadişahUçboylarıBeylerininçağrılarakbirdanışmameclisikurulmasınıfermanbuyururlar.”

Bu buyruğa uyularak komutanlara çavuşlar gönderilir. Herkesten evvelBosnaBeylerbeyiHüsrevBey gelir ve kendisine tepenin doruğuna çıkmasıemr olunur. İbrahim Paşa öteki vezirlerle birlikte saadetli Padişah’ınhuzurundaayaktadurmaktadırlarveHüsrevBey’eşöylesöylenir:

“SizUçboyları Beylerisiniz, saadetli Padi-şahımız size danışma ister. İşteMohaçSahrasıbuimiş,henüzdüşmandanbirizyok.Nasılbirtedbiralmalı?”

Hüsrev Bey’in Padişah’a cevabı geçmişimiz ve bulunulan çevrenin ogünlerinianlatmasıbakımındançokönemli.Bizimyaşlılarıntecrübelerindenne derecede istifade ettiğimizi ve hatta onlara nasıl saygı gösterdiğimizibelirtmesibakımındandamühimdir:

”Saadetli Padişah’ım, biz uçboylarında danışmayı buraların tecrübeliihtiyarlarıileyaparız,kendireyimizlebirişgörmeyiz.”[32]

Kanuni beğenir söyleneni, her kime danışılacak ise yanına çağırılmasınıbuyurur;HüsrevBeydurduğuyerdenbağırıraşağıdaduranlardanbirine:

“Çabukvar,KocaAlaybeyi,KaraOsman,MehmetSubaşı,AdilTaviçaveBalabanÇeribaşıgelsinler,saadetliPadişahdanışmayıemretti,”der.

İhtiyarAdilTaviçadestanlıkbiryiğit.Danışmasözünüişitirişitmezderki:

“Buradadövüşmektenbaşkadanışmavarmıdır?”

Mohaç’tayapılansavaş’ınöncesigüzel,devamıgüzel,sonugüzel;buradanbir kahraman çıkarılırsa günahtır, pek çok kişinin hakkı yenir. Kanuni’ninduasınıbariaktaralımaynıeserden:

“Ey Tanrım, kuvvet ve kudret senin, ey Tanrım, sahiplik ve zafer senin,himayesenin.Tanrım,Muhammed’inümmetindenbirbölükzayıfkimselerisenyerindirme,birnicekuvvetlivedevletlikâfirisevindirme.”Padişahınbusözleri, askere duyurarakRabbine yalvarması, “mübarek gözlerinden yaşlar

akıtıp hüngür hüngür ağladığını İslam askerinin görmesi büyük tesiruyandırmış.Askerler “güz yaprakları ağaçtan dökülürcesine, atlarından inipyüzlerinivegözlerinikaratoprağasürüpöyleiçtenliklegözyaşlarınıakıttılarki, görenlerde kuşku kalmadı. Sanki ‘Can ne kemterdir yolunda ideriz anıdiriğ(canındeğerinedirkiyolundaonuesirgeyelim)dizesiherkesinağzındantekrarlanır dururdu. Sadrazam İbrahim Paşa da askere pekçok dil döküpyoldaşlıkedenleresaadetliPadişahHazretlerinintürlüçeşitlibağışlarındanvenimetlerinden uzunca söz etti. Sayısız vaatlerde bulunarak o kadar etkilikonuştuki,herkesbiranöncecanını,hattauçanruhunuhiçesirgemedenfedaetmekiçinçırpınırdururdu.

İştebudereceözendirme,okşama,dinitelkinveduaişleritamamlandıktansonraİbrahimPaşa,saadetlipadişahınhayırduasınıyolunakılavuzedinerek,özelalayınıilerisürdü.”[33]

Koca Kanuni Yüce Yaratıcıya, gözyaşı dökmüş, asker görmüş Allahhuzurunda ağladığını, herkes coşmuş ve kendi hayatlarına hiç önemvermeyecekbirhalegirmiş,SadrazamİbrahimPaşadaüzerinedüşenvazifeyihakkıylaifaetmiş.

Ertesigün(29AğustosÇarşamba)düşmangelmişçarpışılmış,büyükzaferkazanılmıştır. Bu mühim zaferin kazanılmasında İbrahim Paşa’nın gayreti,başarısı takdirle işlenir tarihin hafızasına. Danışma Kurulu toplanması, hakedenlerin, Padişah takdirine sunulması İbrahim Paşa’nın iyi davranışlarıolarak yâd edilir. Macarların 25 bin kadar zayiat verdiği, çamur deryasınadönenmeydandankaçanMacaristan’ıngençkralıİkinciLayoş’unboğulduğu,birmânadaMacaristanKrallığınınbataklığasaplandığıbuönemlisavaş,çokkısasüredehitamaermişti.

MohaçMeydanMuharebesi,sayıcaeşitkuvvetlerarasındameydangelmiş,dahainançlıvevuruşkanolantarafkazanmıştır.UmumiyetleyabancılarTürkordusunundahakalabalıkolduğunuiddiaederler,amabununaslıyok.Birçokşeyi düşünmeden yazabilen batılı yazarların, bazı sözlerinin ciddiyealınmaması lazım. Anılan yazarlardan birinin bu savaşla ilgili nihai sözüşöyle:

“GeceyarısınadoğruTürkMehterlerizaferborazanlarınıçınlattılar.Ogün,Mohaçsavaşıdeğil,Mohaçkıyametidiyeanıldı.”[34]

“Bazı membalarda Mohaç muharebesinin ‘yatsıya kadar’ ve hatta ‘geceyarısına kadar’ sürdüğünden bahsedilirse de doğru değildir.MohaçMeydanMuharebesiİkindivaktibaşlayıpakşamdanazevvelbitmiştir.”[35]

MuzafferPadişah,yanınabazıdevleterkânınıdaalıp,savaşıncereyanettiğialanı dolaşmaya gitmiş, cansız yatan düşman ölülerini seyretmiş otağına

dönüyordu. Koca Alaybeyini kırmızı bir çadırın önünde selam durduğunugörüp,İbrahimPaşa’ya,okişiyiçağırmasınıemirbuyurmuştu:

“İbrahimPaşa’nınçağırmasıüzerineKocaAlaybeyihemenseğirtipgelince,saadetli Padişah gönül alçaklığı göstererek durdu. İbrahim Paşa ‘KocaAlaybeyi, yüceTanrı’ya hamd olsun, saadetli padişahımız bu büyük gazayıbaşarıileyaptı;PadişahEfendimiz,şimdidensonrayapılmasıgerekenişnedirdiyesoruyorlar’der.OdateklifsizbirhalleveOğuzcaşöylecevapverir:

“Hünkârım,domuzunyatağındaçocuğuolmasın.”

Saadetli,muzafferPadişahhafifçegülümseyerekmübarekyüzüşenveesenolur, bir avuç altın bağış verip fakir Koca Alaybeyini denkleri arasındayüceltirveyolunadevameder.”

Mohaç Meydan Savaşı, Sultan Süleyman adına kaydedilmiş mühimbaşarılardan biri olmakla beraber, Sadrazam İbrahim Paşa için de anılmayadeğer.Eleştirilecekönemlibirhatasıgörülmemişvekimse tarafındanböylebir iddia vuku bulmamıştır. Fazla zayiat görülmeden kapanan Mohaçsayfasının son resimleri, askerin temaşasına sunulan düşman ordusundankesik başlar, diğer maktullerin ahvali olmuştu. “Ordu Mohaç’ı yakıp,muharebedenyedigünsonraBudin’eteveccühetti.3Eylül1526”[36]

Rüya gibi bir şey; Türk Ordusu ramazan bayramını Belgrad’da kutlayıp,kurbanbayramıiçinBudin’ehareketediyor.

İbrahimPaşa’danFelaketeBirAdım

İbrahimPaşa,övgüleralmıştıyaptırdıklarıyla;konumuitibariyledeSultanSüleyman’dan sonra ikinci büyük şan onundu. Birçok maddî kazançlar dasağlanmış,vezirdenneferekadarherkespayınıalmıştı.Padişah tebrikedildizaferinertesigünü,kıymetliadamlarkıymetlihediyeleraldılar.Sadrazam’ınbaşına bizzat Padişah eliyle sorguç konuldu. Ayrıcalıklı biri olduğu buradadahigörüldüİbrahimPaşa’nın.

Mohaç’tan sonra diğerMacar şehirlerine gidildi. Budin, Peşte vs. Budin,İbrahim Paşa için mühim, buradan Türkiye’ye nakledilen bazı maddeler,SadrazamİbrahimPaşa’nınaslındaPargalıbirRum’unoğluolduğunumilletehatırlatacak.ÇokdahailerigidilecekİbrahimPaşahakkındakidüşüncelervebelki de gerçekle hiç alakası olmayan yorumlar türetilecek. Akıbetininbelirmesinde birçok sebep rol oynarken, bir de Budin Heykelleri meselesigelecek insanların aklına. Daha ziyade yabancı tarihçilerindeğerlendirmelerinimühimsiyoruz,onuniçindeonlarınkitaplarından,kendiyazdıklarıhaliylealıntılarımızoluyor:

“Sultan Süleyman, Tuna boyunca hızlı bir yürüyüşle Tonla üzerinden 11Eylül’de başkent Budin’e geldi ve şehirde hiç kimse direnmeye cesaret

edemedi.SultanSüleyman, ordusununbaşındayanındagözdeVezir-i azamıİbrahimPaşailebirlikte,emirlerinerağmenkısabirsüresonraateşleriçindeyanacakolanşehregirdi.

NitekimKral’ınsarayıvekalebuateştenetkilenmediveMacarlarınbirçokzaferziyafetine tanıklıketmişolansalon,Müslümanfatihlerinsavaşmüziğiile dolup taştı. Sultan Süleyman, gelecekteki ikameti olarak sahiplendiğisaraya yeniçerilerini yerleştirdi ve Tuna Nehri üzerindeki köprüyü geçerekPeşte’ye vardı. Ordunun tamamı burada toplandı ve köprü, geçiş trafiğinintazyiki altında nihayet yıkılınca, sonradan Mehmet Bey, Hüsrev Paşa veTunahan oğullarından Hasan Bey idaresinde gelen birlikler, sandallarlakarşıya geçirildi. Budin Sarayı’nın, yeni top dökümü için kullanılabilecektoplar ve bronz heykelleri, sökülüp götürüldü ve Sultan SüleymanMacaristan’ınbaşkentindeyaşayanYahudileriİstanbul’ayerleştirdi.”[37]

Mohaç ve sonra alınan yerlerle ilgili, anlatılmadan geçilmeyecek değerdefazla bir şey yok. Macaristan, büyük savaşı Mohaç’ta, kralıyla beraberkaybetmiştir, gerisi boş. Her şey artık, Padişah’ın vicdanına kalmış; isterseheryanıhelâkedecek,istersebiryetimisevergibisevecek,fethettiğiyerlerinahalisinidüzeniçindeyaşatacak.

PargalıİbrahimvePut?

İstanbul’dan ayrılalı 6 ay, 21 gün olmuş, 13 Kasım 1526’da başkentedönülmüştür.Macaristan’danzenginliklertaşınmıştırİstanbul’a.Canlı,cansızgetirilenlerin hepsi memnuniyet uyandırmış ise de, İbrahim Paşa’ya özelolanlar birçok insanın gözüne batmış. Hatta kalbi incinmiş bir hayliİstanbul’lunun. Rahatsız edici bu nesneler Budin’de, Macar KraliyetKasrından alınıp At-Meydanı’ndaki İbrahim Paşa sarayının önüne, mermerkaideler üzerine dikilen heykeller idi. Herkül, Apollon, Diyana heykelleriitinaileyerlerindenkoparılıp,gemiyeyüklenipgetirilmiş,İstanbul’daanılanyeredikilmişler.

Esasen put’la alakası olmadığı belli de o zamanın bazı Müslümanları,heykelin başka bir manaya geldiğini düşünmek istemiyordu. Solak zadekısacaşöylebahsediyorbunesnelerden:

“Rivayet olunur ki, kahrolası kralın sarayının önünde üç garip suretli veacayipgörünüşlüheykelveikiheybetlitopkonulmuşidi.Zikrigeçentoplarnice kıyl u kal olmakla, onları da gemilere yükleterek Belgrad’agönderdiler.”(…)

Yukarıda zikr olunan toplar kötü yaratılışlı düşmanın tasarrufu altınagirdiğinde, yadigâr olarak ele geçmiştir diye Belgrad önünden kaldırılarak,padişahlarınıntahtgahlarınailettilerveüstünlüklerininsuretiniandırmakiçin,omahaldekoyupgelipgeçenleretemaşaettirirlerdi.Onlardaetraftabulunan

âlemegördükleriniveişittiklerinihaberveregelmişlerdi.

Ammaoikitop,Belgrad’daalıkonuldu.GönlüaydınlıkİbrahimPaşa,güzeltedbiri ilebasireterbabıolanlaraibret için,diğerüçgaripheykeliİstanbul’anaklettirerek,At-Meydanı’ndadireklerüzerinekondurdular.

Zikri geçen İbrahim Paşa’nın sarayı kapısı karşısında vaki olmakla, bazızarifnüktedanlarİbrahimPaşaiçinniceuygunsuzhareketlerisnatedip,‘hâşâ,putperesttir’diyesöylendiveişitildi.”[38]

Körlerinfilitarifleriyleilgilihikâyeyebenzer,Budin’dengetirilenheykelleriçinsöylenenler;iştePeçevi’ninsözleri:

“BudinKalesikapısıdışınadikilmişgaripveacayipbirer sanateseriolantunçtan üç heykel vardı. Kanımca büyük olanı, bir zamanlar tüm kâfirlereegemenolanbirkralınheykeliidi.Ötekiikisiiseazdahaküçükveyineaynıbiçimde olup, aynı hükümdarın kendisinden sonra krallık tahtına geçenoğullarının heykelleri imiş. Fakat bunlar çok garip ve acayip biçimdeolduğundanhalkın seyretmesi içingemilereyüklenip İstanbul’anaklolundu.Hatta bunlar At Meydanında her biri taş kürsüye dikildi ve seyreden halkhayrankaldı.RahmetliFigani’nin‘Dünyadenenbukiliseyeikiİbrahimgeldi’anlamındakidizesiilebaşlayanveşairinöldürülmesineyolaçanFarsçabeyti,buheykellerüzerinesöylenmişti.”[39]

İbrahim Paşa’nın bilgili bir zat olduğundan bahsedilir, kültür haznesininzenginliği destanlaştırılır. Sıradan kimselere benzemeyen İbrahim Paşa,nedenseheykelmeselesindeduyarsızdavranmıştır.

Milletin İslâmî hassasiyetine yabancı olmaması gerek.O sıralar heykel’inİslâm diyarında nasıl karşılanacağını düşünmesi icap ederdi. Heykeli görenMüslüman, kendisini bir put’un önünde hisseder, bundan rahatsızlık duyar,İbrahim Paşa’nın bilmesi lâzım. Biz varsayımlar üzerine fikir yürütüyoruz,bundanvazgeçip, neler olduğunabakalım:Kanuninedemiş, hiçmibir şeydememiş,Şeyhülislâmkiensalâhiyetlikişidirbukonuda,onuntavrınasıldı,bilmiyoruz. Konuyla ilgili, Trabzonlu Figânî Ramazan Çelebi mısralaradökmüşduygularını:

“Düİbrahimâmedbe-deyr-icihân;

Yekibût-şikenşüdyekîbût-nişân”

Figânî’ninFarsçamısralarınınTürkçekarşılığıbildiğimizbirşey:

“BirHalil-ievvelgelüpasmânıkılmıştışikest

SenHalil’imşimdigeldinhalkıkıldınputperest”

İbrahim Peygamber’in putları kırması ile İbrahim Paşa’nın ‘put’ dikmesi

karşılaştırılıyor. Ağır bir eleştiri olsa da zamanın tercümanı olmuş sayılır.Tabii, herkesböylebakmamışmeseleye.Aynı asır içindedoğup,önemlibirOsmanlı tarihiyazanPeçeviİbrahimEfendi’nin,heykelleri için‘sanateseri’dediğiniyukarıdagördük.

Peçevi, heykel meselesinden onlarca sene sonra yazmış eserini, bu aradakanaatlerdeğişmemişolabilir.Algılayışfarkını,şahıslarındoğupbüyüdüklericoğrafyada aramak lâzım. Eleştiren şair Trabzon’da doğmuş, itidal üzereyaklaşantarihçiMacaristandoğumlu.

Heykellere bir şey yapıldığına dair bilgiye ulaşamadık. Muhtemeldir ki,bunu sonradan, herkes içine sindirmiş. Hammer, 1800’ün ortalarına doğruyazdığıtarihindeheykelmeselesinekısmenaçıklıkgetiriyor:

“Bu üç asarı atika (antik eserler) henüz mevkilerinde görülmekte ise de,heykellere hayli vakitten beri ortadan kaybolmuştur. İkinci MehmetKonstantiniye’nin fethinde üç yılan heykelinin başını kestirmişti. SultanSüleyman, milletinin evhamında tereddütlü olduğu için ve daha doğrusuVezir-i azamın ısrarlarına dayanamayarak Atmeydanı’nı -İslam bakımındansanemaddedilebilecek-buüçheykelle tezyinetti.Buhusus,buradaşundandolayıdazikredilmeyeşayandırki,MusevişeraitigibiŞeraitiMuhammediyedahi insan eliyle yapılmış tasvirlerimen ettiğinden ve veziri için hakikatenfilozofça bir cesaret eseri addedilmeye müstehaktır. Mezhep taassubu,İbrahimPaşa’nın,dinbakımındangösterdiğibuitinasızlıktanşikâyetetmektegerikalmadı.”[40]

KanuniSultanSüleyman,geçenzaman içinde, İbrahimPaşa’nınhatalarınıgörmemeyiyeğlemiştir;elbetbunundageçerlibirsebebivar.BirMüslümanülkesi olan Türkiye ve Bizans’tan alındığı zamandan beri İstanbul Heykeleyabancıdır.Hattayemeklerdedomuzetikullanmamakkadarkarşıdırheykele.Bütün bir milletin iman anlayışına ters düşen, devrin tabiriyle ‘bu acayip’nesnelerhoşgörülimanınasığınabilmiş,amahicivşairiheykellerkadarşanslıdeğil. Bahtsız şair eşeğe ters bindirilerek şehirde dolaştırılmış, sonra daasılmıştır.

GenişkitlelerKanuni sevgisiyle sükûtu tercihetmişolabilir, İbrahimPaşahoşgörülmüşolabilir,zatenfarklıbirkişiliktio:

“Divana çıktığı vakit beraberinde hanende ve sazendeler icram-i ahenkettiğihakkındabirrivayetvar,”[41]deniyor.

Bukadarınainanılmaz;bunaİbrahimPaşa’nınzekâsı,Kanuni’ninkurallarıve diğer vezirlerin göstereceği tepkimüsaade etmez:Osmanlı Sadrazamlarıiçinde, öncekiler ve sonrakiler arasında böyle biri daha görülmemiştir;İbrahimPaşabiristisnadır,fakatokadardadeğil!GerçiSultanSüleymanhoşgörüyor her yaptığını, azarlandığı vaki değil, ama her şeyin bir ölçüsü var.

Eski arkadaşlık, sonra enişte kayınlık ve bir de kafaların uyuşması, bütüninançların ve örfün tepelenmesine yol açacak olamaz. Sultan Süleyman,yanından bir an uzak kalmasın diye, sarayda ona ait bir oda hazırlatmıştı.Yabancı yazar, elçi ve gözlemcilerin dikkatinden kaçmayacak derecedeaşikârdıolanlar:

(İki Yüzlü Vezirler adlı kitabımızda, İbrahim Paşa’yı heykel konusundadahaseteleştirmiştik.)

BirazKanuniBirazPargalı

SultanSüleymanveİbrahimPaşahakkındakaydadeğerbilgilerveripfikirileri süren kişilerden istifade ediliyor. Yorga’nın bu hususta yazdıklarımühimsendiğiiçinbirmiktaralıntıileufkumuzuaçacağız:

SultanSüleyman,savaşızevkiçinistemiyordu,ziradoğuştannebirsavaşçınebir fatihtivebukonudahırsıyoktu.Aile içindevedostlarınakarşınazikbir insandıveörneğingüçlüVezir-i azam İbrahimPaşameselesindeolduğugibi,ikincilderecedeyeralmayacakkadarkibirlideğildi.BunarağmenSultanSüleyman hiçbir zaman, Sultan Selim’in tabiriyle ‘sakalından çektikleri’babası Sultan Bayezid gibi, gözde vezirler tarafından yönetilen bir adamdurumuna düşmedi. Aksine hiçbir Osmanlı Sultanı, Osman Bey’in halefi,padişahvehalifeolaraksahipolduğubilinci,onunkadar ihtişamlı taşımadı.(…)

Sultan Süleyman’ın vezirleri arasında en çok dikkat çeken Vezir-i azamİbrahimPaşaolmuştu.Onunkariyeri,SultanSüleyman’ınilkdönemlerindekiyönetimşeklinibütünaçıklamalardandahaiyigözlerönüneseriyordu.(…)

“O, artık devletin en nüfuzlu adamı idi. Bir Hıristiyan, 1525 yılında’Türkler’in İmparatorluğu, İbrahim Paşa’nın idaresi ile yürütülüyor’ diyeyazmıştı.”

Macar elçisi Laski 1528 yılında ona: “Sultanı yöneten sensin” diye hitapettiğinde, İbrahim Paşa, mütevazı bir şekilde: “Ben Efendimin kölesiyim“diyecevapvermişti…”[42]Jorgadevamediyor:

“İbrahim Paşa’nın etrafında altın işlemeli brokar ve ipek giysiler içinde1.500kölesivardı.Kendigiysileri,efendisiningiysilerindendahadeğerliidi,ama Sultan Süleyman bunu hak ettiğini savunuyordu. Sıkça ziyaret edilenevindeikifilivardı.İstediğizamanbirvezirinistidasınıaçıklamayapmadangeriçevirebiliyordu.BirdefasındaresmîDivankendisarayında toplanmıştı;bu,dahaevvelhiçgörülmemişbirolaydı.”[43]

Pargalı İbrahimPaşa,böyledeğişikbirkişilik;Vezir-i azamüstübiryetkikullanıyor,gerektiğinde,benefendiminkölesiyimdediyebiliyor!

AnadoluİsyanlarınıBastırmada

İbrahimPaşa(1527)

Daha önce Mısır’da düzeni sağlamayı başarmıştı İbrahim Paşa. KanuniSultanSüleyman’ınsihirlideğneğiolduVezir-iazamı,neredebiraksihareketolsaüzerlerineatıveriyor.Anadolu isyanları içingösterilenengeçerli sebep,OsmanlıTürkDevletini devşirmelerin idare etmesidir. Fatih’in başlattığı buyolgenişleyerek,yabancımenşelipaşalarınhâkimiyetinedönüşmüş.AnadoluTürklerizulümgörüyor,inciniyor.Aradabirbaşgösterenayaklanmalar,yineaynısıfatıtaşıyankişilereliylebastırılıyor.

İstanbul’dan görünen Anadolu ile içinde yaşayanların bildiği farklı.Devletinmeseleyebakışı,başlangıçtaolduğugibidevamettiğisürece, isyanbastırmaya yarayan usûl bunun tekrarının da zemini olmaktan öte işeyaramıyor.Bunlarısöylerken,hırsızınhiçgünahıyokdediğimizsanılmasın,burada bakışımız tek taraflı, yeri geldikçe diğer tarafı da aynı biçimdeeleştireceğiz:

MacaristanFütuhatı’nınbaşlamasıylameydanagelenboşluktabaşladıisyanhareketi. Umumiyet itibariyle, Padişah’ın seferde olduğu zamanlarda, isyanhareketleri hız kazanır; bu defa da öyle oldu.Yukarıda belirtilen sebep önesürülerek isyanın haklılığını savunmak yanlış. Biraz doğrudur devşirmelereduyulanöfke,amabucanıgözealıpsilahasarılmakiçinyeterlideğil.

Anadolu isyanları için bir başka ve daha mühim etken İran idi. Taassupderecesinde bağlı göründüğüŞiiliği,Anadolu’da kökleştirmeye çalışan Şah,önündeki engeli aşmak için her yolu deniyor. Osmanlı Devleti ne kadarzayıflarsa,İranokadarkuvvetlenecek.İnanılanbuoluncahalkınayaklanması-ayaklandırılması-enucuzvekolayçareolarakgeliyorİranşahlarınınaklına.

İsyanlarda elebaşı rollerinde görünenler tanınınca, işin aslını daha iyianlayabiliriz. Birçok isyan ve bir o kadar da elebaşı var; kastımız isyanlartarihi yazmak değil, Sadrazam İbrahim Paşa’nın 1527 Nisan’ında niçinAnadolu’ya gönderildiğini anlamaya çalışmak. İsyanları yönetenlerden ikiisim üzerinde duracağız, biri Baba Zünnun diğeri Kalender Şah. Esasmaksatları bağcıyı dövmekmi yoksa üzüm yemekmi olduğunu anlamanınimkânıyok,amaöylebirhadiseki,herkesistediğigibiinanabilir!

BabaZünnun

Devlet isyancıları sevmez, ne kadar zararlı olduklarını anlatırken pireyideveyapar.Birdetaraftarlarıvarisyanlarınvebunuhayatageçirenlerin,onlarda tam tersini savunurlar. İsyanların vukuu zamanında, şimdi bizim Alevidediğimiz kesim Kızılbaş adıyla anılırdı, alıntı yapacağımız yerlerde buşekildeanılmışlardır,bizdeöyleyazacağız.Kanuni’nin,haklıolarakdevlette

birliği muhafazaya çalışması şart, bunun için, isyancılara göz açtırmamasılazım.Öncekipadişahlardönemindebaşgösterenbutürhareketler,devşirmepaşalarınkomutasındabastırılmayaçalışılmıştı,şimdideöyleolacak.

Şikâyetlerinönemlibir sebebidönme-devşirmepaşalarolduğuhalde,aynıdurumdaki insanların şikâyetçileri sindirmek için vazifelendirilmeleri, ateşibenzinlesöndürmekgibioluyor.

AlevivatandaşlarımızkiöpözTürk’türler,eskidenkendilerini itilmiş farzederlerdi.DoğusuBatısıaynıyalnızseferyollarındabulunanyerleronlardanşanslıydımaddibakımlardan.Hangimezheptenolursaolsunvarlıkveyoklukherkesiçinmevzuubahisidi,bunuAlevilerkendilerinehassaymakistediler.Bunun dışında İran’ın attığı çengele takılmaları, İstanbul hükümetininvurdumduymazlığından mı yoksa Şii İran’ın cazibesi mi, isyancılara görebirincisi,Devlet’egöreikincisidoğru.

Tarihçesine dalmadan Baba Zünnun’a gelmek istiyoruz. O zamanki adıBozokolanYozgat’tadevletinyetkilisiileAlevilerarasındaanlaşmazlıkbaşgösterir, zaptiyeler bir Alevi dedesinin sakalını ve bıyığını keserler. Aleviinancına hakarette bulunurlar ve bunun altında kalmayı kabul etmeyenBozokluAlevilerşahlanır.

Horgörülmek,isyanınsebebideğilgazıolacak,çünküzatenisyanhalindeidiler. Dulkadir oğullarından Baba Zünnun’u yardıma çağırılır, Baba gelipayaklanmanınbaşınageçer.Peçevi’ninnaklinebakılırsa isyancılarkesinliklehaksız:

“Dininkoruyucususaadetlipadişah,muzafferİslamaskeriilebirsürekâfirülkelerini talanveyakıpyıkma işleriyleuğraşırkenBozokTürkmenlerindenadlarıgeçeneşkıyaayaklanıp”diyedevamediyor.[44]

AyaklanmaOsmanlılara karşı denir, fakat ateşin yakacağı cisimleri seçmekabiliyeti olmadığı gibi, isyancıların da yoktu. İlk önce kurban edilen, obölgeninKadısıMuslihüddinEfendioldu,peşindenkâtibiMehmetEfendiveSancakbeyiMustafaBeyöldürüldü.Yerindedurmuyor,etrafayayılıyorisyandalgası,Sivasvilâyetinesaldırıp,Osmanlınınmallarınıyağmalıyorlar.

İşler iyice çığırından çıktıktan sonra; Karaman Beylerbeyi Hürrem Paşa,İçel Sancakbeyi Bostancı Ali Bey ile Kayseri Valisi Behrâm Beyi yanınaalarak isyancıların üzerine yürüyor. Baba Zünnun’un kuvvetleri, HürremPaşa’nın yani devletin kuvvetlerini yeniyor; Hürrem Paşa, İçel SancakbeyiBostancı Ali Bey, Kayseri Hâkimi Behrâm Bey, asiler tarafındanöldürülüyorlar.

Türklerin, devşirme ve onlar gibi olan bir takım idareciler tarafındanezildiğini,sömürüldüğünüilerisürenlerneticedenmemnun.Alevilerinezilip

sömürüldüğünüdüşünenlerdememnundevletinpaşalarınınöldürülmesinden.Devletdekendinisavunmakdurumundadır.

Meseleyi İstanbul’daki hükmedicilerin bazı memurları tarafından yapılanyanlışlıklarolarakgörmekyerine,birbaşkamecraya taşımanın faydasıyok.Meydana gelen ayaklanmaları, sanki devletAleviTürkmenlere savaş açmışda onun için bir hareket başlamış diye takdim edilmesi doğru değil. Biradaletsizlik söz konusu edilecekse, bunun için mezhep hatta milliyetayırımınanegerekvar?

Yokluk, sefalet, adaletsizlik koyu bir sis olup çökmüş Anadolu insanlarıüzerine ve bunların birinci derecede müsebbipleri de devşirme ve ahlaksızgörevliler idi. Eğer helak edici bir dolu yağıyorsa toprağa, Alevi-Sünnitarlasını birbirinden ayırmaz, herkesin mahsulü hasardan nasiplenir. Şurasıdoğru,Devlet ihmalkârdır bumemleketin ilkTürklerine karşı. İranŞahı bufırsatıdeğerlendirmekiçinhemsefaletihemKızılbaşlığıkullanıyor.İsyanlarkonusunu işleyen kitaplar telif edilmiştir ve hükümetler suçlanmıştır oeserlerde.Bizimkendimize tayin ettiğimizvazifePargalı İbrahim’in tanınıptanıtılmasıdır,diğerkonularıdaonunlailgisiolduğukadarkarıştıracağız.

Kalender-Şah

“Kalender ‘yahut ‘KalenderŞah’çokmühimbirşahsiyettir:HacıBektaş-ıVelî sülâlesinden olmak itibariyle, Anadolu’da Bektaşiliğin yayılmasınayıllarca çalışmış, etrafına müritler, abdallar, dervişler ve halk arasındantaraftarlar toplamış ve rivayete nazaran otuz bin kişilik bir kuvvetle ortayaatılmıştır.”[45]

“AdıgeçenKalenderŞahokadargüçve itibarkazandı,okadarkalabalıkbir topluluğun başı oldu ki, böylesi şimdiye dek hiçbir asiye nasip olmuşdeğildi. IşıkveAbdaldiyeanılannekadar inancıveeylemibozukkimselervar idiyseyanına toplayıpyirmi,otuzbinkadareşkıyadanoluşanbüyükbirçetemeydanageldi. İster istemez, bunların yakalanmaları içinSadrazamveBaşkomutanİbrahimPaşagörevlendirildi.”[46]

İstanbul’danAnadolu’ya

30Nisan1527

Çok ayaklanmalar gördü Anadolu toprağı, fakat Kalender Çelebiayaklanması, Osmanlı’ya yahut Devlet’e karşı o güne kadar olanayaklanmaların en tehlikelisi idi.Onedenle, bu ayaklanmayıbastırmak içinSadrazam ve Başkomutan İbrahim Paşa görevlendi. Pargalı İbrahim Paşa,yanına üç bin yeniçeri ve iki bin sipahi alarak 30 Nisan 1527 Salı günüÜsküdar’danyolaçıktı.

İbrahim Paşa, Kalender’in ne kadar güçlü desteğe sahip olduğunubilmektedir, onun için Aksaray sancağına varınca kendi kuvvetlerine,AnadoluBeylerbeyiBehrâmPaşaveKaramanBeylerbeyiMahmutPaşanındakuvvetlerinidâhiletti.İbrahimPaşa,AnadoluBeylerbeyiBehrâmPaşaveKaraman Beylerbeyi Mahmut Paşa komutasında, eyaletlerindeki tımar vezeametlerdenoluşanbirkuvveti,KalenderÇelebiüzerinegönderdi.KalenderÇelebi ile Tokat yakınlarında Cincilfe denilen yerde 27.5.1527 tarihindekarşılaşıldı,ilkvuruşmayeriburasıdır.

KalenderÇelebikuvvetleridahagüçlüvesankiserdengeçtilerdenmeydanagelme bir ordu gibidir: Behrâm Paşa veMahmut Paşa, Alaiye Beyi SinanBey,AmasyaBeyiKoçiBey,MustafaBey,AnadoluTımarDefterdarıNuhveKaramanKethüdası ŞeyhMehmet, isyancıların kılıçlarıylamaktul düştüler.BugalibiyetbüyükbirzaferdiKalenderÇelebiveisyanadına,başarınıncezpediciliğihemenhükmünüicraetti,Kalenderinfedaisayısıyenikatılımlarla40bineulaştı.

Şah ünvanı taşıyan Kalender’in amacı aşikâr; eğer devlet güçlerini dizegetirebilirse,İranŞahı’nındesteğiyle,kendiŞah’lığını ilânedecek.Sonraneolur?SafevîlerinpençesiAnadolutoprağına,çıkmamaküzeresaplanır.Bununadı‘KalenderŞah’devletimiyoksaİran’ıngenişlemişhalimiolur?Aslındabununcevabızordeğil;işinşakayageliryanıyok.

İsyan ateşi bütün şiddetiyle sarıyor etrafı. Padişah’ın gönderdiği düzenliordular, görüldüğü üzere mağlup oluyorlar, Kalender’in ordusu dimdikayakta.NicenamlıOsmanlıPaşa’sımaktuldüşüyorsavaşmeydanında,nicevatanevladıserpiliyorvatantoprağına.Ölendeöldürendebizimvebusavaşkendikendimizledir,işinenkötüyanıbu.

Kanayan bir yaradır isyanlar ve bir başka sıkıntıdır Devşirme meselesi,fazla deşmeye de gelmez. Sevelim-sevmeyelim, Pargalı İbrahim Paşaüstlendiği her vazifede, girdiği her mücadelede kendini biraz dahabüyütebiliyor. Padişah’ın kalbindeki tahtını sağlama alıyor devamlı.Becerilerini inkârnadanlıktır.Anadoluyangınınayağmurolmayıdabaşardı.Önemlikimselerinfarkındaydı,meselâgücendirilmişbulunanDulkadirliBoy

Beyleri. Paşa isabetli tedbirler alıp, bahsedilen beylerin kalplerini kazandı.Onların desteği kesilince Kalender’in gücü kırıldı ve ordusu Elbistan’ınBaşsızyaylasındabozgunauğradı.[47]

Nekadargüçlüolursaolsunnetice itibariyledaracıkbirbölgeninbiravuçinsanıydı asiler. İstediği zaman 250.000 asker çıkarabilen, her türlü maddigüce sahipve enkuvvetli devletleri dizegetirenOsmanlı isyancılara boyuneğecekdeğilya!Lakinbusayıları40.000deolsabiravuçmesabesindekiasiordusu paşaları, beyleri ve onlarınmaiyetindeki erleri öldürüyor.Kendisinetanınan imkândiğerpaşalara tanınandan fazlamıydıki İbrahimPaşa asilerisindirecek;yoksaonunbaşkamarifetlerimivar?

Başkabiradlaanmakistemediğimiziçinhepaynıkelimeylehitapettiğimizasiler,devletinpaşalarınımaktuldüşürünce,yanidevletinordusunubirkeredaha bozunca, bunu da Sadrazam ve Asi Serdarı İbrahim Paşa duyuncasarsılmıştı.Dağılıpkaçanyahuthakikimanasıylafirariolanbirçokaskervar,bunlarkötüörnek:

İbrahimPaşamaiyetindekiaskerinmaneviyatınıbozmamakiçinfirariaskeriordugâhına sokmadı. Yanında yalnız beş bin kapıkulu askeri bulunuyordu;bunun üzerine Paşa müessir bir tedbire başvurdu. Kalendere iltihakedenlerdenmühim bir kısmıDulkadırlı sipahileri idi; bunların Boy beyleri,İbrahim Paşa tarafından orduya davet olunarak kendileriyle görüşülüpanlaşılarak, evvelce her ne sebebe mebni ise dirlikleri-tımarları ellerindenalınarakasiyeiltihakedensipahilerinyinedirlikleriverileceğiniilaneyledivebutedbirKalenderÇelebi’ninkuvvetinisarstı.Geceleriyavaşyavaşçöküntübaşladı ve derhal yapılan taarruz üzerine Kalender Çelebi’nin kuvvetleridağıldıvekendisideyakalanarakbaşıkesildi.”[48]

Peçevi’nin nakline göre: ”Mübarek Rama-zan’ın yirmi ikisine rastlayanCuma günü” yapılan baskında perişan edilmiş eşkıya ordusu. Kalender’inbaşıkesilmiş,DulkadirliBeyoğullarındanVeliDündar’ınkellesiyleberaberterkilere asılmış. Bütün silah ve eşyaları alınıp, İstanbul’a gönderilmiş.İbrahim Paşa Dulkadirlileri Kalender’in safından uzaklaştırmış, fakat adıgeçenPrensinadındasebatgösterdiğiiçinmalûmakıbeteuğramıştı.

Sadrazam’ın kahramanlığı değil esas mevzu, Belâlı Mehmet ve DeliPervane’dirişibitirenler.Amaasılolankomutanlıkise,bunuyapanİbrahimPaşa’dır.Buyenibaşarıitibarınıartırdığıgibialtınişlemelikılıç,onurkaftanı,mücevher ve daha birçok armağanlar kazandırdı İbrahim Paşa’ya.[49] ÜçbuçukaysürenAnadolumeşgalesi,tahsisatınıda1.200.000den2.000.000’açıkarmıştır.Padişah’ınPargalıİbrahimPaşa’yakarşıcömertliğisınırsız.

DulkadirliBeyliği’ninKalender isyanınakatılmaları,uğradıklarızulmebirtepki idi.Hırvat Ferhat Paşa tarafından tuzağa düşürülenŞehsuvar-oğluAli

Bey, oğulları ve akrabalarıyla beraber öldürülmüş (1522), bu olay BeyliğinOsmanlı’dan soğumasına yol açmıştı. Geride kalanlar da ellerindentımarlarının alınmasıyla, yaşama imkânlarından mahrum edilmiş, meşruolmayan hareketlere sapmalarının zemini hazırlanmış, bahsi geçen HırvatÜçüncüVezireliyle.

Kalender’in telef edilişini küçümsemek doğru değil, İbrahim Paşa’yıkahramanlaştırmakta. Tutanlar ince siyasetinden bahsederken, kötülemeyeçalışankorkaklığını taşıyorgündeme.Hakikatgüngibiaşikâr,bir sürüpaşagitmiş,beygitmişisyanlarınüzerine,isyancılarınoyuncağıolupdönmüşveyadönememiş.

“İbrahimPaşa,KalenderemağlupolmaktankurtulamayankumandanlarilebeyleriTokat’açağırdı.Hepsinesuçlayanbirifadeilehitapetti.’Nedenyarıçıplakvesefilbirdervişlergüruhuönündenkorkakçakaçtınız?’Dinleyenlerkorku ve utançtan başlarını önlerine eğmişler susmayı tercih ediyorlardı.CellâtlarçadırınetrafındaSadrazamınişaretinibekliyorlardı.”[50]

İbrahim Paşa kazanmış mücadeleyi. Sonra, pes edenleri çekmiş sorguya.Eşkıya karşısında tutunamayıp kaçan, devletin görevlileridir bunlar. ÖnceAnadoluBeylerbeyiBehrâmPaşa’dansoruluyorkaçışınınhesabı,Paşasükûtiçinde önüne bakıyor. Diğer birçok kişi birbirinin üzerine atmaya çalışıyorsuçu.İbrahimPaşa,suçlularınidamlarınahükmediyorken,ortayaPirîMehmetPaşa’nın, İçel Sancakbeyi olan oğluMehmetBey atılıp, vaziyeti kurtarıyor.Yapılan işlerde Allah’a sığınılmadığından, güngörmüş, akıllı kişileredanışılmadığından, danışmaya kalkanların ayıplandığından bahsediyorMehmet Bey. Başa gelenlerin böyle gururlu hareketler yüzünden olduğunusöylüyor, yani bir mânada özür diliyor herkes adına. DuyduklarıduygulandırıyorİbrahimPaşa’yı,insafagelip,vazgeçiyoridamişinden.[51]

MollaKâbızMeselesi

Şah İsmail bir Türk çocuğu olarak, 1487 tarihinde Erdebil’de doğmuş,İran’daSafeviDevleti’nikurmuşveŞaholmuştu.Şiiliğibenimseyip,bunudaAnadolu Türkleri arasında yaymaya çalışması, Yavuz Sultan Selim’learalarında savaş çıkmasına sebep olmuştu. 1514 Ağustos‘unda yaşananÇaldıranMeydanMuharebesinde, Sevgili TaçlıHatun’u da bırakıp kaçmakzorunda kalmış, ama elini Osmanlı huzurunu bozmak için Anadolu’nunüzerindençekmemişti.

O gün bu gündür, İran’ın körüklediği Şiilik ocağı yanar, arada birhararetlenir isyanlar çıkar. İsyanların sonuncusunun çok pahalıya malolduğunu,Anadolu’daTürkmenŞiilerceyakılanateşin,RumçocuğuPargalıİbrahimPaşa’nınnefesiylesöndürüldüğünüazöncegördük.

AçıktanvegizlidenbirdâvasürüpgiderŞiilerleSünnilerarasında.Belkide,

Şii İran ile Sünnî Osmanlı arasında denmelidir. İslâm Ansiklopedisi’ne“Kâbız”maddesiniyazanT.H.adlışahsagöre:

“AslındaSünnîTürkulemadanolup,Hubmasîhi(halkarasındaHupmesihî)tarikatınınmümessilidir”[52]

Kâbız Osmanlı toprağında sapık kabul edilmiştir ve umumi kanaate göreKâbız İranlıbirŞiidir.Şurasıkesin,buzat’ın itikadıbozuk, ama ilmi fazla,dili işlek. Padişah’ın Mohaç’ta meşgul olduğu sıralarda meyhaneler dâhil,İstanbul’un birçok yerlerini dolaşarak ‘bozuk itikadını’ yaymaya çalışıyor.Sözlerini âyetlerle süsleyip, bunlara kattığı özel yorumlarıyla HazretiMuhammed’i Hazreti İsa’nın altına indirip, mevcut İslâmî inancı sarsmayagayret ediyor, bunda başarılı da oluyor, bir hayli cahil insanı peşinetakabiliyordu.

Anadolu’dan geldikten üç-dört ay sonra İbrahim Paşa gördü ki, İstanbul,Kâbız’ın yaydığı fikirlerle çalkalanmakta. Bu hali gören bazı gayretliâlimlerinşikâyetleriüzerineMollaKâbızsarayagetirilirveSadrazamPargalıİbrahimPaşanınhuzurundaRumeliKazaskeriMuhyiddinÇelebiileAnadoluKazaskeriKadiriÇelebi’ninkarşısındafikirleriniispatetmesiistenir.

Mesele dinî olduğu için sapık saydıkları adamı susturma işi ulemayadüşüyordu. Anadolu Kazaskeri Kadiri Efendi ile Rumeli KazaskeriMuhyiddinÇelebi,Kâbız’lafikirkavgasınabaşladılar.Maalesef,bizimnamlıâlimler Kâbız’ı susturmaya muvaffak olamadılar. Kâbız’ın yanlışlarıbizimkilerindoğrularınıbastırdı.

Molla Kâbız, gerçekten de fikirlerini mükemmel bir surette savunmuş vekazaskerler kendisini ilzam edememişler. Çünkü onlar bulundukları o yücemakamıdolduracakilmesahipdeğillerdir.

Fikrî yenilgi asabîleştirdi âlimlerimizi. Doğruluğu kesin olan bilgiler,yanlışlığı aşikâr olan bilgi ve yorum karşısında sükût edince huzursuzlaşankazaskerler uygun olmayan yollara tevessül ettiler. İbrahim Paşa hakemmevkiindemünakaşalarıtakipetmekteydi,hemenmüdahaleetti:

“Sizelâzımolansertlikleedadeğil,belkişer-işerifilekazadır.Banahayretverir ki, Hakk ile batılı fark etmede ve ulemamızın eski gittiği yoldayürümedeacizkalmışsınız.”[53]

Kâbız’ın önünü bilgiyle kesemeyen kazaskerler, öfkeyle idam hükmüveriyorlar. Buna kızan İbrahim Paşa, “önce fikirlerini çürütmeyi becerin,sonra katline ferman isteyin” deyip, dağıtıyor toplantıyı. Kanuni, penceregerisindegözlemcidir,görür,dinlercereyanedentartışmaları,üzülürgelinennoktaya.SadrazamİbrahimPaşa,huzurunavardığızamanbiryığınazarişitirSultanSüleyman’dan:

”Bir sapkın divanımıza gelip, Peygam-berimizin şanına gölge düşürür vesusturulamadançekipgider;bunasebepnedir?”İbrahimPaşa:

”Kazaskerlerimiz şeriat meselelerinde bilgin değiller ki o melunudelilleriylekonuşamazhâlegetiripsustursunlar“cevabınıverir.[54]

Padişah din konusunun kazaskerlere münhasır olmadığını söyleyip,ŞeyhülislâmKemalPaşa-zadeŞemsüddinAhmetEfendi ile İstanbulKadısıSaadeddin Çelebi’yi görevlendirir Kâbız’ın hakkından gelsinler diye.Bilhassa, Kemal Paşa-zade, Kâbız’ın ileri sürdüğü asılsız delilleri, sağlamdelillerlebirgüzelçürütür.

Hakkındaverilecekcezaağır,busebeptensorarKemalPaşa-zade:

“İşte gerçek meydana çıktı, başka sözün var mıdır? Bu yanlış inançtandönervedoğruyukabuledermisin?”

Fakat Kâbız bildiğinden şaşmaz. Bunun üzerine Şeyhü’l-İslâmKadı SadiÇelebi’ye dönerek; “Fetva işi tamam oldu, şeriata göre gereğini sizhükmedin.”der.

Sadi Çelebi, Molla Kâbız’a; “Ehlisünnet ve cemaat üzere doğru inançyoluna girdinmi?” diye sorar. Fakat Kâbız yine sözünden dönmez. Bununüzerine deKadı Sadi Çelebi, Kâbız’ın idamına karar verir ve hüküm infazedilir.

PargalıİbrahimPaşa’nınZihniyeti!

İster dini olsun, ister askeri, İbrahim Paşa’nın adil davrandığı, ilmimeselelerevukufiyetiyledikkatçektiğiinkâredilemezbirbiçimdegörülüyor.Pargalı diye hitabımız, biraz da onun geçmişini unutturmamak için ısrarladevamettirilmekteydi,bundansonradahaziyadeMakbulİbrahimPaşaolarakanacağız. İzdivacından dolayı istifadelendiği bir mevzu olursa Damat önadını,sadecenormaldurumlardaiseherhangibirVezir-iazamgibianılacak.

Tekrarımız, hafızaları tazelemek içindir; Mısır’da asayişin temini ilePadişah’ın takdirlerine muhatap olan Sadrazam İbrahim Paşa pekşımarmamıştı. Anadolu isyanlarının bastırılmasında birçok paşanın başınıverdiği bilinmekte, haddinden fazla asker ve asi kaybedildiği debir gerçek.Tekrar dirilecek olsa da, isyan ifritinin canı alınmış, iyi kötü dirlik düzensağlanmıştı Anadolu’da. İbrahim Paşa’nın bir Sadrazam ve Başkomutanolarak,hayatınıortayakoymadığı,şahsiriskalmadığısöylenebilir,budoğru.Ondanbeklenenkahramanlıkgösterisideğil,devletinitibarınıkoruyupasilerisindirmesiydi.

Kusur, her kimde aranırsamutlaka birmiktar bulunur. Sadrazam İbrahimPaşa,nasılolsaöldürülecekolanlarTürkmenlerdirdeyip,üzerlerineinsafsızca

gitti,birçokinsanınlüzumsuzyeretelefolmasınagözyumdu,denebilir.Bunusöylerken, onunOsmanlı Sadrazamı olmaktan başka bir vasfı bulunmadığı,Osmanlı’nındaTürklüklealakasıkalmadığıdahiiddiaedilebilirveedilmiştirde.

İşteböyle,tersaçılardanbakmakisteyenleriçindaimamenfideğerlendirmekapısıaçıktır.HemPadişahtöhmetaltınaalınabilirhemSadrazam.Adilolurmu bu tür yorum ve suçlama? Kişilerin baktıkları pencereler farklıolduğundan,gördükleridefarklıolurveherkeskendiaçısındanhaklıolabilir.

İbrahimPaşa’yı,henüztamamınıbilmediğimiz,görmediğimizuzunbiryolfarzedip,mesafelerkatedildikçeyokuşunu-düzünütanıyacağız.Şimdilikyağgibi kayan bir geniş cadde görünümü var İbrahimPaşa’da.Gerçi pek fazlakonuşulacak olaylar zuhur etmemiştir henüz, fakat bu gidişin önü açıkgörünüyor. Az aşağıda yabancı devlet elçileriyle karşı karşıya göreceğimizPaşa’nıntavrınızevkleseyredebiliriz:

MacaristanveAvusturyaElçileri

Zapolya’nınElçisiveİbrahimPaşa

OsmanlıDevleti,krallartayinedecekmertebeyeyükselmiş,buyükselişten,mevkiine göre herkes pay alıyor. Sadrazam İbrahim Paşa,makamını en iyikullanabilen,bunuitibaratahviledebilmedeyegânedir.Birkaçdefafırsatçıktıgeçmişte ve bunlardan olabileceği kadar istifade eden bir İbrahim Paşagördük,bundansonradaha inkişafetmişhaliylebirSadrazamİbrahimPaşailekarşıkarşıyaolacağımızaşüpheyok.

Mohaç Meydan Muhaberesi şanlı bir zaferle hitama ererken 29 Ağustos1526’da, Macar Krallığına da son verilmişti. Macar Kralı Layoş çok gençyaştabataklığacansızdüşüpgitmişti.Kral’ın,arkasındabirvarisbırakmadanölmesi ile Macaristan’da kargaşa yaşanmaya başlamış, ülkenin istikbalimevcutgörünümüylezifirikaranlık.

Hâlen bağımsız olan bazı bölgelerde Macar’lar, yeni bir kral çıkarmaçabasındaydılar. Milliyetçi olarak bilinenlerin istediği Erdel VoyvodasıZapolya’dır;AlmanyaİmparatoruŞarlkenise,ArşidükFerdinand’ıistemekte.Beri yanda Kanuni, Zapolya’yı kral yapacağına dair daha önceden sözvermişti. Taht adayları kapıştılar, Zapolya kaybetti. Galip gelenin gücükendisini kral yapmaya yetmiyor, bunun için Türk Hükümdarının onayıgerek.Padişah’ındesteklediğiZapolya,maharetlibirsefirolanLehasilzadesiLaçki’yiTürkiye’ye gönderip,MacarKrallıkTacı’nın kendisine verilmesinitalepediyor.

Zapolya, hakikaten işi bilen bir taht adayı olmalı ki, elçi olarak seçtiğiLaçki,farklıydıbirçokhususta.İlköncevezirlerlegörüşüp,sonrapadişah’ın

huzuruna çıkma yolunu araması gerekirdi, fakat Laçki Venedikli Gritti’yeverdi önceliği. Bu kişi, ülkesi adına İstanbul’da görev yapıyor, SadrazamİbrahimPaşa ile iyi ilişki kurup teveccühkazanmış, Padişah’ın da iltifatınamazharolmuştur.

Laçki,birnevisilsiletakibiyleaşağıdanişipişirerekyukarıyaçıkacak.Lehasilzadesi olduğu söylenen elçi Laçki, Venedikli Gritti’yi bulup, onunladostluk kurdu. Bu tür ilişkilerin, bütün zamanlar için en vazgeçilmez harcıolanrüşvet,değişikisimleraltındarahatçakullanılır,hiçbirmahzuruyok(!)

ŞayetZapolyaMacartahtınakavuşursa,Grittidekrallığınpiskoposluğuileberaber binlerce duka altına kavuşacak; anlaşma böyle: Bizde ‘Bal tutanparmağını yalar’ diye bir söz var ya, iyi ve kötümânaları olan bu sözüntatbikiyapılıyorLaçkiileGrittiarasında.

Esasen Laçki bazı vezirlerle de görüşmüş, lâkin arada soğuk bir perdemevcutolduğundan,birbirlerininsıcacıknefesleriniyüzlerindegerektiğigibihissedememişler.Laçki tarafındanGritti’ningönlükazanılınca,dahasonrakigörüşmelerebahariklimindebaşlandı.Evvelvergidiyetutturanlar,hediyeileyetindiler. Birçok vesaire var görüşmelerde, konuşmalarda, ama bunlar talikonular bizim için; neyi nasıl yaptığına bakacağımız tek kişi Sadrazamİbrahim Paşa’dır, öbürlerine de enteresan bir manzara verdikleri zamanbakabiliriz.

Laçki’yiİbrahimPaşa’nınEzişi

Macar tahtının adayı Zapolya’nın Laçki’si ile bizim Paşa’nın ilkgörüşmeleri 22 Aralık 1527’de gerçekleşir. İşte burada bütün haşmetiyletemaşaedilecekbirTürkSadrazamı’dırİbrahimPaşa;şöylesorarLaçki’ye:

“Niçin metbûun Macaristan tâcını Padi-şah’tan daha evvel istememiştir?OfenyangınıylaKralKöşkü’nünmuhafazasınınnedemekolduğunuanlamadımı? Burada her şeyden malûmat alınmıştır. Arşidük’ün, senin efendinindeğerlerininneolduğuveHıristiyanlığınötekiprenslerininneyapabileceklerimalûmdur.”

Güçlü olmak, bunu kullanmaya meraklı olmak ayrı şeylerdir, güzeldir,hoştur fakat gücü kullanmayı bilmek hepsinden önemli. İbrahim Paşa’danöncegelipgeçenpaşalar,vezirler,veziriazamlarçoktur,onunzamanındadapaşa ve vezir çok. Nüfuzlu olup da bunu Sadrazam İbrahim Paşa kadarkullanan bir kişi daha görülmedi. Daha ileri giderek denebilir ki, KanuniSultanSüleymandahikendisinin fazlakullanmadığıgücü, İbrahimPaşa’nınustalıklakullanmasındanhazzedergibi!

Akıllı ve zeki bir adam olan, Sadrazam’ın gücünün farkında olan ElçiLaçki:

”Zapolya’nın yalnız Padişah’ın dostluğunu değil, onun üzerinde tam birnüfuza sahip olan zatın da teveccühüne mazhar olmak ümit ve arzusundabulunduğu şeklinde mahirane bir cevap vermekle tebessüm ve tahsine nailolmuştur.”

Farkında olduklarını muhatabına da fark ettirmek niyeti ve kurnazlığıyla,gönülalıcısözlersarfedenelçi,beklemekzorundadır.

İbrahim Paşa biraz yorulmasını murat etmiştir Macar elçisinin, meseleyikesipatmaz,muallâktabırakırbirzamaniçinyahutolgunlaşmasınıbekler.

İstanbul’da, Osmanlı sadrazamı İbrahim Paşa’nın burnu Kaf Dağı’ndagörünmüştürLaçki’ye;odaertesigünMustafaPaşailebilahareAyasPaşailegörüşmüştür.Mustafa Paşa’da İbrahim Paşa’nın kurnazlığı da yok nezaketide,biryığınazarlarişitmişvesarsılmıştırLaçki.MustafaPaşa’nınsertsözleriileLaçki’ninsükûtunu,HammerTarihi’ndennaklediyoruz:

“Demek oluyor ki, sen hediyesiz olarak bizim dostluğumuzu değil,yardımımızı istemeye gelmişsin. Söyle bakayım; senin efendin, Padişah’ınatınınayağınıbastığıBudin’eveEfendimizinavdeti için tahsisolunanKralKöşkü’negirmeğenasılcüretetmiştir?Bizimkanunumuzisterki,Padişah’ınistirahatettiği,atınıngöründüğüheryerdaimahükmümüzaltındabulunsun.

Sen vergisiz olarak ve Padişah’ın kullarından biri tarafından geliyorsun.Bilmezmisin ki güneş gibi yegâne olanmetbûumuzun asuman ve zemindegökteveyerde)hükmücaridir(geçerlidir).SenTransilvanyaBanı’nınadamı,saadetliPadişahı,efendinkadaraciz,fakirbirprensinbabasıolmaküzereyâdetmeyenasılcesaretediyorsun?”[55]

Aradanaltıgüngeçer,1527’nin28AralıktarihindeSadrazamİbrahimPaşatarafından bir daha kabul edilir. Uzun ve tesirli bir nutuk irad eder paşa.Zapolya’nın, Macaristan Kralı sıfatını kullanabileceğini, elçisi vasıtasıylakendisine küçük kardeşi gibi hitap edebileceğini, bunamüsaadesi olduğunusöyler,birhayliuzattığısözüneşöyledevameder:

“BizKralLui’yi(Layoş,diyeanılanMacarKralı)öldürdük.Karısınıaldık,oradayemekyedikveuyuduk.Onunkrallığıbizimdir.Kralların tâc ilekralolacaklarını zannetmek deliliktir, İcrayı-ı Hükûmet edenler altın değildir,kıymetli taşlar değildir; demirdir; kılıç itaatemecbur eder; kılıçla kazanılanşeyi kılıçla muhafaza etmek lâzım gelir. Biliniz ki Macaristan’ın parasımembaları kalmamıştır; şu halde senin efendin Padişah’ı metbûu tanısın,onunkuvvetliellerindenimdatistesin;ozamanyardımeder.Onlarındağlarınıatlarımızınayaklarıylaovayaparız.

DocGrittiveoğluolmasaydı,Ferdinand’ınveseninefendinhükümetindennişanbırakmayacaktık;zirakarşılıklıolarakbirbiriniharapedenikidüşmanın

muharebesi üzerinden gelen bir üçüncü için daima müsaittir. Eğer benyeniçerilerle, Rumeli askerleriyle Ferdinand’ın üzerine yürümüş olsaydımyahutAyasPaşaBoğdanlılarla,Tatarlarlaefendinizinüzerinedüşmüşolsaydı,ne olacaktı? Bu yaz, Venedikli dostlarımızın ricası üzerine kendimizihareketsiz tuttuk. Fakat böyle yapmakla uyumuyorduk ve eğer gerekirsemuharebeyeçıkmayahazırız.

İkirakibinbirbirininkuvvetinimahvetmişolduğunugörüyoruz;Padişah’ınorduları kolayca galebe edecektir. İki hasmımızın üzerine, yalnız birininüzerine gönderdiğimizden ziyade asker göndereceğiz ve Budin’i bir ikinciİstanbulyapacağız.

Ben sanaTürkusulüyle, yani pekkısa söyledim.Türkler az söylerler çokyaparlar. Sen benim güldüğümü görüp te taaccüp ediyorsun; kılıcımızınkuvvetiyle fethettiğimizyerleri istemeyegeldiğin içingülüyorum.Malûmunolsun ki, bizim şahin pençesinden daha korkunç pençelerimiz vardır.Ellerimiz bir kere koyduğumuz yerden çıkmaz; meğerki kesilmesin. Busözlerihatırındatut,çünkühakikatbudur.

Yergöktendüşenherdamlayıalır;bizdeonungibi,bizesöylenilensözlerincümlesini, özellikle bir sefir tarafından söylenilenleri hatırımızda tutarız.Lakinbizimuzunkollarımızvarsa,sizindeuzağıgörengözlerinizvardır.“

Elçi’nin bazı talepleri vardır da bunların acayipliği güldürür İbrahimPaşa’yı.Hükmedici pozuyla ders verip, biraz haddini bilmesi için zorluyor,fakat gereğinden fazla ezip un-ufak ediyor. Buna, sadrazamı bulunduğudevletin gücünügösteriyor denebileceği gibi, ‘İbrahimPaşa, kendi gücününtadınıçıkarıyor’dadenebilir:

“Siz, pek çok senelerdenberi kaybedilmişmemleketleri istiyorsunuz.Benzannederimki,Sirmi’yiçoktanberiunutmuşbulunasın; lâkingörüyorumkiSirmi şarabı içmişsin ve anlaşılan hoşuna gitmiştir. Bu eyâletin bizevaridatından ziyade masrafı olduğunu söylüyorsun; bu şimdilik doğrudur.Çünküherayyirmisekizyükgümüşakçe,yaniellialtıbindukasarfediyoruzki,senede672.000dukaeder.Sirmi’yemukabilbizhediyeistemiyoruz,vergiistiyoruz.”

(Sirmi-Sirem,Belgradyakınındayedibinkilometrelikbirsaha)

Laçki başarılı bir diplomat, İbrahimPaşaKanuni’nin sağladığı imkânlarlagüçlü ve hitabettemahir. Suyunu çıkaracak kadar ezdiği elçi’ninPadişah’lagörüşmesiniteminetti.SonradedikiLaçki’ye:

“BizeikidefaLehistan’danbahsettin;bukrallığınsonelçisiniüçsenelikbirmütareke ile gönderdik ki, onun damüddeti yakında bitecektir. Lehistan’lamuharebedebulunmaklığımızlaberaber,sonsenelerdeoradanellişerbinduka

gelmiştir;çünküTatarlar,Lehistan’danaldıklarıesirlerihepTürkleresatarlar;KiliveKefegümrüklerideikisenedemutatvaridatlarından30.000dukafazlavermiştir. Eğer askerimiz Eflak’dan Lehistan’a girseydi, Kral ne yaparsayapsın,bütünbirseneheryeriateşevererek,kansaçarakoradakalacaklardı.”[56]

DahasonraPadişahlaveondansonrayineVezir-iazamlagörüşebilenelçiondanşugüzelsözleriişitti:

“Şimdimetbuuna “Kral” diyeceğiz; TransilvanyaBanı değil. (Ban, ancakprensseviyesindebirunvan)Padişahımız,hükümdarınındüşmanlarıüzerinebizzatyürüyecektir.Artıknehediyeisteriz,nevergi!”[57]

“Bu kadar ince bir siyaset,Macaristan’damilletin seçtiği bir hükümdarınOsmanlılara tabi olmayı kabul etmesi ile başarının zirvesine çıkıyordu.KanuniileİbrahimPaşa’nınsiyasetiAvrupa’nınenustageçinendevletlerinininceliğine çoktan erişiyor, hitabet sahasında ise onları geri bırakıyordu.DevşirmedehasıileTürkündehasıbuikibaşlıDevlet’tebirleşincesöz,kılıcıntasarladığını tamamlıyordu.Çıkarlarıyüzünden İbrahimPaşa’yaborçluolanİtalyanLuiGritti,busiyaseteAvrupasaraylarınınhavasınıveİtalyanhilesinisokuyordu. Bu gizli danışmanın itibarı her geçen gün sarayda artıyordu;İslamiyeti de kabul ettikten sonra Zapolya onu İstanbul’a elçi olarak tayinetti.”[58]

SonolarakPadişah tarafındankabuledilenLaçki’ninkeyfiyerindeydi; enhayatî vaatleri almış, kendisine gösterilen sevginin, himaye duygusununşahidi olmuş, sevinçle ülkesine dönecek. Ağır hediyelerle uğurlanmanın 3Şubat 1528’de tattırdığı mutluluğa diyecek yok. Oldukça memnun döndüülkesine. Macaristan’la Türkiye arasında, 26 gün sonra bir ahitnameimzalandı.

Ferdinand’ınElçileriveİbrahimPaşa

29Mayıs1528

Zapolya’nınelçisiİstanbul’dahaylihırpalanmışolmaklaberaber,efendisinebir anlaşma metniyle dönmüştü. Ferdinand duymuş; mademki, SultanSüleymanZapolya’danbabaşefkatiniesirgemedi,bizdenniyeesirgesin,diyedüşünmüş.Rakibinin elçileri neler yaptı, ne avantajlar elde etti ise aynısınaZapolyadatalip:

“Avusturya’nınBab-ıDevlet’eilksefaretiolanbusefaret,JanHobordanskiveSalatnokisimlerindeikinons(Avusturyaelçilerineböyledeniyor)ileaslenAlmanyalı olan Sigismuond Weixelberger’den mürekkep olup, imdatistemeyedeğil,Macaristan’danalınanarazinintalebine,kesinbiranlaşmavehiçolmazsabirmütareketeklifinememuridiler.

Zapolya,dışilişkilerdebaşarılıolduklarınainanılanüçadamınıgöndermiştiİstanbul’a.Bunlar,binTürkatlısıtarafındankarşılandılar,29Mayıs1528’de.

Ne var ki, Ferdinand’ın elçileri Zapolya’nın elçisinin yerini tutamazlar,istekleri de reddedilir. Aralarındaki önemli farklardan biri, istediğini alanhaddini bilirken, alamayanlar yani Ferdinand’ın adamları bundan bî-habergörünüyorlar.Konuşmalarıylaçizgidışınataşıyorlar.

İbrahimPaşaJanHabordanski’den:

“Bütün Hıristiyanlık âlemi hükümdarlarının, gölgesine iltica etmekteoldukları Osmanlı Padişahı’nın huzurunda senin metbuun nasıl, kendisiniziyadekuvvetliünvanınıvermekgibimağruranebircürettebulunmuştur?”

Diye sordu. Habordanski’nin, Osmanlı Devleti’nin himayesini istirhameden devletlerin hangileri olduğunu bilmek istemesi üzerine, İbrahim PaşaFransa’yı, Lehistan’ı, Venedik’i, Transilvanya’yı saydı. Vezir-i azam,Ferdinand tarafından talep edilen memleketlerin listesini görmesi üzerine,İstanbul’un da istenilmemesine çok şaşırdığını beyan etti. Macar muharibiHabordanski’nin kabaca tavırları Lehistan palatini Laçki’nin protokollereuygunmuamelelerindenpekfarklıydı.”[59]

Sadrazam İbrahim Paşa, ‘Efendim’ derken gurur duyduğu SultanSüleyman’ı, her defasındamemnun ediyordu. Küstahça tavırlarıyla itici birkişilik sergileyen Avusturya elçileri, davranışlarının hak ettiği karşılığıgördüler. İbrahimPaşa,asla tavizkardavranmıyor;birkereOsmanlı’danbirşey istemeye gelen, gururu kibiri memleketinde bırakıp gelmelidir. Hemisteyenvehemdeemredenolmaklabirşeyeldeedilemez.

Ferdinand’ın elçileri, sonuç olarak hayal kırıklığı yaşamaya mahkûmoldular;görüşmelerkesildi,elçilerindokuzaysürecekmevkufiyetleribaşladı.

Süre dolar, hapisten çıkar elçiler, hediyelerle yolcu edilirler. Gayet sert birmesajgönderirPadişah:

“Ferdinand’a,beklediğicevabıordularımlagelerekkendimvereceğim!”

BirMutluGaripİdiİbrahim!

Yağmur yağarken testisini doldurup, rüzgâr eserken harmanınısavuranlardanolmakgibi kârlı bir başkadavranış biçimiyoktur.Allahkemgözlerden esirgesin, dedirtiyor Sadrazam İbrahimPaşa.Günler, aylar, yıllargeçiyorbirçokolaylarlabezenerek,yaşananheriyinindekötünündeİbrahimPaşa’ya faydası dokunuyor. İki kral adayının elçileri ile yapılan görüşmelerdahiPaşa’nınitibarınaolumluyansıdı.

İbrahimPaşa’nınikiyüzüvar;bu,belkiherkesteolmasıgerekenbirşeydir,belki de ayıp bir şey! Hüküm vermekten ziyade tesbitte bulunmaktayız:KanuniSultanSüleyman’ıbulan,İbrahimdeğildi,sahibiolduğuhernevarisebunların talibi de İbrahimolmamıştı.Zengin ve şefkatli bir kadının samimisevgisi, elindeki imkânları mutlu ediyordu Pargalı İbrahim’i. Yazın sıcakgünleriniormanınyeşilliğinde,kışınsoğukgünlerinisıcaksobanınkarşısındakemançalıp,kitapokuyarakdeğerlendirenİbrahimsaadetiçindeyüzüyordu.

İbrahimneredenbilecektidünyanınenkudretlidevletininsadaretmührünütaşımayı, nereden aklına getirecekti Avrupa’nın krallarına akıl verecekmevkiegeleceğini?

Yeni bir gün doğacak, biraz daha aydınlanacak İbrahim Paşa’nın bahtı.Tamamen sultan vari bir hüviyete bürünecek olan Paşa’yı, geride kalanyıllarıylabirazhatırlayalım,istedik!

Pargalı İbrahim’i ormanın kuytuluğundan çekip çıkaran Süleyman,Şehzadeliğinde olduğu gibi, Padişahlığında dahi sağ kolu yaptı. Doğrusu,şimdiye kadar seyredilen İbrahim, yerleştirildiği köşeye bir yüzük taşı gibiyakıştı.Efendisinekayıtsızşartsızitaatkâr,kendisindenaşağıdaoturanlardan,kendisiiçinaynıitaatibekliyor.

VerenElAlanEldenÜstündür!

Zorla bir şey istediği-aldığı yok tabii; Padişah devamlı vermeyi seviyor,Sadrazamdaalmayı.Hatırlanırsa,PargalıİbrahimHasodabaşılıktanfırlamıştıSadarete.ÜstelikRumeliBeylerbeyiliği de yanında ikram edilmişti.Mohaçzaferinden İstanbul’a dönüldüğünde Beylerbeyiliği görevi alındı üzerinden,Sadaret devam ediyor. Viyana Seferi başlıyor (28 Mart 1529), RumeliBeylerbeyiliği tekrarverildiveSer-askeryapıldıbusefere.Şimdi,üçkişiyebolcayetecekolanüçmühimgörevbirkişininüzerinde:

“Yani o muazzam devletin siyasî, idarî ve askerî bütün salâhiyetlerini

nefsindetoplamış”[60]İbrahimPaşa.

Hürrem Sultan, kısa zamanda Sultan Süleyman’ı kendisine bağlamış vebunu büyü ile başardığı rivayet olunmuştu. Tabii inananlar vardır bu gariprivayete, ama böyle inanılınca da Hürrem’in hakkı yeniyor. Şimdi, KanuniSultanSüleyman’ın,Pargalıİbrahim’ebahşettiğisınırsızimkânlarıneyleizahedebiliriz?Eniyisi,herikisiiçindedurugidenhavalarıbozmamakadınabukonuüzerindedurmayıerteleyelim:

İbrahimPaşa’nınuhdesineverilenSer-askerlikvazifeveünvanıbirseferlesınırlıdeğildaimi,yanibirkazaolmazsaİbrahimPaşatabiiSerdar’dırbundansonra.İşingaribiserdaryapılmasıdeğil,bununuygulanabilirliğipekmüşkülolandevamlılığıdır.

ÇıkılanseferdePadişaholsunveyaolmasın,Serdar,İbrahimPaşa’dır.Onaherkes kayıtsız-şartsız itaat edecek, tıpkı Padişah’a itaat ettiği gibi.İstanbul’dave taşra’daBeylerbeyileridâhil,memurların tamamının tayinveazilişleri, tımarverilmesivealınmasıİbrahimPaşa’nınuhdesinebırakılmış.İdamdâhil,hertürlücezavermeye,dolayısıylaaffetmeyedeSer-askeryetkilikılınmıştır.

Yine, Hürrem’i hatırlayacağız meseleye değişik bir açıdan bakalım diye.Kanuni,İbrahim,Hürremüçlüsününuyumunasıloluyor,dahadoğrusunasılolabiliyor,bunuanlamakistiyoruz:

Harem haramdır yabancı gözlere, sırlarına vakıf değiliz. O rengârenksüslerlebezeliduvarlarınarasındayaşananlarbilinmez, lakinaşikârolanbirşey var; Sultan Süleyman Hürrem’e âşık. Hürrem, Sultan Süleyman’agönülden ve kayıtsız şartsız bağlı, İbrahim’den hiç hoşlanmıyor. SultanSüleyman’ı, zamanının büyük bir bölümünü beraber geçirdikleri içinİbrahim’denkıskananHürrem,onaverilenlerinasıliçinesindirecek?Velhasıl,cevabı bulunamayan sualler diziliyor insanın zihnine ve istikbalin aydınlıkolmayacağıvehmiylecedelleşiliyor.

Kanunihenüzgenç,yaşlanmışolsabile,İbrahimPaşadaondangençdeğilaşağı yukarı aynı yaştalar. Böyle olduğu halde, ona, bunca salâhiyetverilmesinin sebebi nedir? Anlayamadık, doğrusumerak ediyor, soruyoruz:‘Nereyekadar?’Celal-zadeMustafaÇelebianlatıyor:

“Bir gün vezirler evlerine gitmek üzere Divandan ayrıldıktan sonraHüdavendigarHazretleri bu fakir kullarını yüksek huzurlarına çağırtıp, incigibiparlakvedüzenlisözlerlelütuflandırdılar.

“Tanrı’nıniradesiylebirdenbireülkemizgenişledi.Müslümanlarınişlerivebizim uğraşacağımızmeseleler pek çoğaldı.Her işimizle doğrudan doğruyakendimizin ilgilenmemize artık imkân kalmadı. Din ve devletin önemli

meseleleri ile uğraşması ve uygulamaya koyması için İbrahim Paşa’yı ser-askerliğeatadım.Bütünkullarımınonauymaları,itaatetmeleriiçinbirberattaslağıkalemealarakbanagetir.”

Diye buyurdular. Görevim gereği olarak o gece istenen berat tasarısınınmüsveddesi yapılarak ertesi gün yüksek huzurlarına sunuldu. İçindekileridinledikten sonra uygun olduğunu söylediler. Berat, ağdalı bir üslup vegösterişlibirbiçimde temizeçekilipâlemiparlatan tuğra iledesüslendiktensonrayüksekhuzurlarınateslimolundu.

SonraaynıgündeYeniçeriAğasıPadişahkatınaçağırıldıveyeniçerihalkıPadişahkapısınavardılar.(İbrahimPaşa’yaPadişah’ıngönderdiğihediyelerinlistesiveriliyor).

Sözügeçen, şanıyüksekberat ilenakitolarakbeşyüzbinakçe,biri altınkakma işlenmiş eğer ve dizgin ile süslenmiş olmaküzere dokuz baş at.Birtanedeğerli taşlarlabezelikılıç,dört taneşahaneonurkaftanı,dokuzbohçadeğerli kumaş ve mücevherlerle donatılmış bir sorguç yeniçeri ağası ileİbrahimPaşa’yagönderildi.

Bu beratla İbrahim Paşa’ya verilen armağanların hepsini saymaya gerekyok.Terfilerdenveönemlibahşişlerdengelengelirlerdenbaşka,sadrazamımyönetiminebırakılankendihaslarıyirmikereyüzbiniken,şimdionkereyüzbin daha eklenerek otuz kere yüz bin akçeye çıkarıldı. Sadrazamlığınaseraskerlikdeeklenerekmutlulukışıklarısaçantuğiledavulvebayrakihsanolundu.

Osmanlı padişahlarının bayrakları şimdiye kadar dört iken bundan böyleyediolmasıfermanbuyuruldu.

O gün bütün kapıkulu halkı, vezirler, bilginler ve bütün ileri gelenlertoplandılar.Önlerindemübarek berat okunduktan sonramübarek olsun diyekutladılar ve el öptüler. Rütbeleri bir kat yükseltilip ödenekleri artırıldı vehepsidahayüksekderecelereeriştiler.”[61]

Gerçekten cins bir adam şu Pargalı İbrahim, Padişah ona bütünkanallarından cömertlik akıtıyor, ama o her şeyi yetersiz görüyor. Tavrınabakıldığızaman,heremre‘başüstüne’diyenbiradamgörülür,lakinuslucabiredaileitirazederkikırılmasızordur.Nazmıyapıyor,denemeyemiçalışıyoranlamakzor.AşağıdaSadrazamPargalıİbrahimPaşa’nın,maddibirmeseledePadişah’ınasılsıkıştırdığınıgöreceğiz:

Ölçü

Kanuni Sultan Süleyman, bir Padişah olarak kendi ölçüleri içindeverilebilecek her şeyi veriyor. İbrahim Paşa’nın memnuniyetini kendimemnuniyetisaymış,onumesutveşengörmektenhazalmaktadır.Dışarıdan

bakanların, devletini sevenlerin kıskançlık damarları çatlayacak İbrahim’everilenleri duydukça.Lâkin almada sınır tanımıyorSadrazam İbrahimPaşa,her neye malik olsa, “daha” diyor kendine özel usulüyle. Aldıkları tatminetmiyorvebirdefasındapervasızcaserzeniştebulunuyorKanuni’ye:

“FatihSultanMehmet’inSadrazamıMahmutPaşa’nınaldığıihsankırkkereyüzbinakçeidi,banadaokadarverilirseneeksilir?”

İşteKanuni’nin,kıskananlarınendişelerinigidericicevabı:

“Onlar İstanbul’u almayı başarmışlardır. Daha fazlası da verilse yerindeolurdu.”

İbrahimPaşaalttakalmakistermihiç:

”Bağdad ki, büyük halifelerin başkentidir, Budin ise eskiden beri krallartahtı yeridir. Her ne kadar bunlar İstanbul’dan üstün tutulamazsa da, dahaaşağıdasayılmazlar.”

HakkınıteslimetmeklazımPargalı’nın,buderecemantıklıcevaplarıanındave karşısındakini incitmeden verebilmek bir maharettir. Kültürlü, bilgili birgenç olduğundan herkes bahsederdi Pargalı İbrahim’in, Devlet Adamıolmakla,hazırdaolanlarınüzerinebirazdahakoymuş,bildiklerinindeğerinidaarttırmış.Birazdaaralarındakisamimiyetinverdiğicesaretvarya,kendiniifade zorluğu yaşamadan, aklına gelenleri rahatlıkla karşısındakineaktarabiliyor.

Kanuni Sultan Süleyman, sade bir veziriyle tartışan Padişah mevkiindedeğil, candanbirdostuylahasbihal edenarkadaştıroanlardavemukabelesitevazudurtammanasıyla:

“İstanbulbizimbaşkentimizdir, onlar İstanbul’anasıl tercih edilir?HeleobüyükPadişahlaboyölçüşmekbizimhaddimizdeğildir.”[62]

Kölelikten sadarete yükselen, Pargalı denizcinin oğlu İbrahim Paşa ileYavuzSultanSelimoğluKanuniSultanSüleyman,bazışeylereaynıyerdenbakamıyorlar. Eski köleye yersiz gurur yol gösterici olurken, Padişah oğluPadişah mütevazı olmayı yeğliyor, işte iki farklı karakter ve bu iki ayrıkarakterinyolarkadaşlığı.

PargalıİbrahimPaşa’nındoymazlığınadairbirnumuneolmasıbakımındanönemsediğimizbirfasıldırbutakdimolunankıssa.Padişah’lanasılpazarlığagiriştiğini hayretle gördük. Herhalde, alış-veriş pazarlığı gibi değil, eskiarkadaşlığınsamimiyetiiçinde,işiniçinenazkatarakistiyorduİbrahimPaşa.Kanuni’ninreddidenazik,incitmekistemiyoreskiarkadaşını,Fatihdedesiilemukayeseedilirkengösterdiğitevazutavrıyakışıyorkendisine,hemdepekiyiyakışıyordoğrusu.

ViyanaSeferi’ndeİbrahimPaşa

(10Mayıs1529)

Viyana’yaniçingidilmekistendiğiyanitakdimineçalışılanbuseferinaçılışsebebianlatılmıştı.MacartahtınınLayoş(Lui)’unölümüyleboşalmasıveikiadayınmücadelesi.Macar asilzadelerinin,milliyetçilerinin istediği Zapolya,Sultan Süleyman tarafından da isteniyordu. Bir kısım Macarlar ile AlmanKralı Şarlken Ferdinand’ı istemektedir; Şarlken’in isteyişinin herhalde engeçerlisebebiFerdinand’lakardeşolmalarıydı.

Macaristan, iki başlılığın sonunda iki krallı oldu. Aralarında savaştılarZapolya yenildi. Pâdişah’ın tayin ettiğiKral yenilmişti, ona sahip çıkılmasıbüyükSultan’ınvazifesidir.

Önemli, fakat neticesi memnuniyet verici değil. Viyana, daha sonra dahabüyük kaya olarak düşecek başımıza.Viyana dayanıklı bir kaya ve inatmıinat. Kanuni Sultan Süleyman’ı mahzun edişinden ziyade İbrahim Paşa ilemünasebetine bakacağız bu şehrin. Şanı, gelmiş-geçmiş vezirlerden fazlayüceltildi,yetkilerigenişletildi,aldıklarınınasılkullanacağınıgöstermesiiçinsıkça çıkan fırsatlar yaşanıyor. Türk ordusu karşısına çıkabilecek düşmanordusundan kalabalık, silah yeterli, sefere başlayış şatafatlı. Yine Sadrazamİbrahim Paşa farklılığı göze çarpar ilk nazarda. Padişahların yanında ancakŞeyhülislâmlar at-başı gidebilirken, bu kural değişiyor Viyana seferiesnasında ki işitilmiş ve görülmüş bir şey değildir o güne kadar. SadrazamİbrahimPaşa,PadişahKanuni’yleaynıhizadagitmektedir.[63]

“10 Mayıs İstanbul’dan, 30 Mayıs Edir-ne’den hareket. 5 Haziran’daFilibe’de ve oldukça zorlaşıyor yolculuk, aşırı yağışların taşırdığı MeriçNehri,alınanbütüntedbirlererağmenbirçokaskerimizinboğularakölmesineyolaçıyor.

20Haziran’daSofya’dagörünüyorKanuni.15Ağustos’ta,ZapolyataraftarıMacarmilliyetçileriTürkOrdusu’nagelipitaatarzettiler.

Budin’deBirkaçGün

18 Ağustos’ta üç sene önce zafer yaşanan Mohaç Ovası’nda, Kanuni veOrdusu yaşadıklarının hatırasını canlandırıyordu. “Türk himaye vehâkimiyetinegirmişolanMacarKralıZapolya(SzapolyaJonas)iştebutarihisahradaaltıbinMacaratlısındanmürekkepbirkuvvetleTürkordusunailtihaketmiştir.Kralınordugâhayaklaştığımalumolduğuiçin,ikindivaktinedoğruVezir-iazamveSeraskerİbrahimPaşa,Yeniçerivediğersınıflardanbeşyüzaskerle istikbale memur edilip yolda gelirken karşılamış ve ordugâhtahazırlananotağagetirmiştir.”[64]

“Sultan Süleyman, Zapolya’nın girdiğini görünce üç adım ileri yürüyerek

öptürmekiçineliniuzattı;sağtarafınaoturtmaküzeredavetetti.Vezir-iazamİbrahim, Ayas, Kasım Paşa’lar sol tarafta ayakta duruyorlardı. PadişahZapolya’ya ruhsat verdiği sırada sırma gâşiyeli üç baş cins at ve sırmalıçuhadandörtkaftanhediyeetti.[65]”

Budin,ikiseneöncealınmıştıepeyuğraşıdansonra.Eldetutulamadı,KralFerdinand tarafından teslim alındı. Bu defa daha sağlam atılacak temeli vetemelliTürk’ünolsundiye çarpışılacak.Azimle sarılındı işe.Kanuni, kendihalkının vatansever milliyetçilerince benimsenen Zapolya’yı krallık tacıylaşereflendirecek.

Şehir, iki senedir Ferdinand’ın işgalindedir ve Alman askerler ile Macaraskerlertarafındankorunmaktadır.3Eylül’deBudincivarındakibağlıksırtlarüzerineTürkordugâhıkurulup,muhasarahazırlığınabaşlandı.

“PadişahveVezir-iazamarkalarındaadikürklükaftanvebaşlarındamiğferolduğuhalde,istihkâmlarıkeşfeçıktılar.”[66]

Kanuni Sultan Süleyman’ın amacı kan dökmek değil, verdiği sözü yerinegetirmek idi. Macar Krallık Tacı Zapolya’nın başına konacak. Padişahın,teslim olmaları karşılığında hiçbir şeylerine dokunulmayacağı vaadinealdırmadıklarıiçin,savaşılacak.Eylül’ünüçündeyahutbirikigünsonrasındaTürksaldırısıbaşladı.

BirgünevvelesiredilmişolanbirAlmanaskerineTürkordusunundüzenive kudreti gösteriliyor. Maksat, karşı koymaya çalıştıkları gücün azametikarşısındaşaşırıp,maneviyatlarıbozulsun;Sadrazam-SeraskerİbrahimPaşa,bilhassayaptırırbugösteriyi,sonundaderkiesire:

“Vargitgördüklerinianlat!”

Esir, kuş gibi uçup gider de, arkadaşlarına, kumandanlarına nasıl anlatır,orasıbellideğil.

Netice olarak, birkaç günlük uğraşma sonucunda şehrin koruyucuları pesediyorlar, bu defa da yeniçerilerin tamahı dikiliyor Sadrazam İbrahimPaşa’nın önüne. İlle de yağma hareketlerine müsaade edilmesini istiyorlar.Neyse ki, serbestçe çekilip gitmelerine izin verilen Alman askerlerden birsaldırıvukuubuldu,bununüzerineçıkankavgadayeniçerilermuratlarınanailoldular.

ViyanaMuhasarası

Viyana, Türk ordularının yüzünü güldürmemeye yeminlidir, SultanSüleyman’laPargalıİbrahimPaşa’nınyüzügülermidiyemeraketmekteyiz;anlatmakistediğimizdahaziyadebu:

Kanuni Sultan Süleyman, 24 Eylül Cuma günü kan dökmek için değil,

Ferdinand’a haddini bildirmek için geldiğini söylüyordu. Kendiliğindenteslimolunduğutakdirdekimsenincanınavemalınadokunulmayacağınıilanetti;şayetsavaşılırsa,şehiraskerlerebırakılacak.

Muhasara edilmeyi göze alan, şehrin müdafilerinin cevabı olumsuz.Türklerin Viyana kuşatması alınan ret cevabı üzerine başlayacaktır. Vezir-iazamİbrahimPaşa,SeraskerveRumeliBeylerbeyisıfatıyla,esasordudanbirkonaköndegiderekkuşatmadüzeninisağlamakiçinmevzialdı.

Kanuni, İbrahimPaşa’danbir gün sonraViyanaduvarları önünegeldi, 27Eylül 1529, Pazar günü ordugâh kuruldu. Budin’de ganimete izinkoparamayanyeniçerilerdeheveszayıf.Yinede,şehirkuşatmaaltınaalınıyor,fakatdurumumulandankötü.Kalesonderecemüstahkemvebinasısağlam,uzaklardan gelindiği için (!) uygun toplar getirilmemiş, kale duvarlarıgerektiği gibi dövülemiyor.[67] Zor iş biraz daha zorlaşıyor malzemeeksikliğinden dolayı ve herhalde mesul kişi Sadrazam Serasker ve RumeliBeylerbeyiolanİbrahimPaşa.Başkatedbirlerebaşvuruluyor.

Hammer’in bir Avusturya’lı olduğunu bilerek, onun kitabından ViyanaKuşatmasıbilgilerialacağız:

“OtağıHümayun,dâhilensırmalıkumaşlarladöşenmişolarak,hariçtealtındireklerüzerinekurulmuştu.Bununetrafına12.000yeniçeritevziolunmuştu.Anadolu Beylerbeyi Behrâm Paşa’nın askeri, Şvehat Deresi’ne kadarPadişah’ın bütün ordugâhının sağ tarafına yayılıyordu. Simerinğ’in sağtarafındanişancıvedefterdarçadırlarıbulunuyordu;Vezir-iazamınordugâhıaziz Mark ile Viyana’nın ‘Ocaklar Kapısı’ denilen kapısına kadar olanmesafeyi işgal ediyor ve bu noktadan Vienerberg denilen dağa kadaruzanıyordu. İbrahim Paşa’nın çadırları yanında Gran istihkâmlarını silahpatlatmaksızın alçakça teslim etmiş olanPolVerday,MacarKrallığı tacınınmuhafızı Pol Pereny (Pereney), Zapolya’nın âlim dostu Simon Atinayi ileVezir-iazamınmahremiLuiGritti’ninçadırlarıvardı.(…)

Muhasaraordusunda takriben120.000adamve20.000devevardı.KasımVoyvodaTuna üzerinde,martoloz bulunan (gayrimuntazam asker bulunan)sekiz yüz balıkçı kayığından mürekkep bir ince donanmaya kumandaediyordu.Şehirdemahsurlar-herbiriTürklerinbirordugâhınakarşılıkolmaküzere-yedimevkiinistihkâmlarıüzerinedağıtılmışlardı.

Vezir-iazamınçadırıkarşısındaBavyeraDukasıPalatinFilip400süvarive14taburimparatorlukaskeriyleOcaklarKapısı’nıişgaletmişti.Bunlar,soldaKırmızıKule’ye,sağdaKarintiyaKapısı’ndanyarıyolakadaryayılmaktaidi.İstihkâmın Karintiya Kapısı’yla bitişik ve Ogüstenler Manastırı’na kadaruzanan kısmınınmuhafazası şövalye EckDörebişah kumandasındaki AşağıAvusturyamuavinaskerlerinetevdiolunmuştu.”[68]

Birazdahadevamedeceğizaynıyazarla,Türkaskerinedüşmandiyehitapedişinideanlayışlakarşılayacağız,buhusustabizelazımolanonundostluğudeğil verdiği bilgilerdir. Teferruatlıdır kuşatma safhaları, günü gününe ikitarafın da yaptıkları gözler önüne seriliyor, ama biz uzun izahları geçip,neticeyegeleceğiz.Hammer’den:

“Mahsurların lağımlara, mukabil lağım kazılmasına başlanıldı. Türklerinlağım yaptıkları Hıristiyanlara, düşman tarafına firar etmiş bir Osmanlıtarafından haber verilmişti. Düşman (Osmanlılar), bu teşebbüslerindemuvaffakolamamasıüzerine,KarintiyaKapısıüzerineşiddetlibirateşaçtıvebuateşbütüngecedevametti.”

Viyanatersgeliyorbizimaskerlere,sağlamkaledenbirtuğladüşürmekdahibaşlı başına mesele. Askeri tecrübe ile duruma göre başka tedbirlerebaşvuruluyor.10Ekim1529’dalağımlaratılıp,gedikaçılıyor,buradaniçeriyeaskerlergirmeyebaşlıyorlar.

“9Teşrinievvel(Ekim),öğledenüçsaatsonrayadoğruKarintiyaKapısı’nınsağındavesolundalağımpatlayarakikigedikaçtılar.Gediklerdenbiriyirmidört kişinin, bir cephede girmesine müsait ve öteki 2 on vüsatında idi.Osmanlılar10-11-12Ekimgünlerimütemadiyenşehrehücumettiler; lakin-tehlikenin tehdit edicibirhal aldığıhermevkiegiden-NikolaDöSalemveJanKaçmaner’i her yerdekarşılarındabuldular. İki lağımındahapatlaması,Karintiyagediğinigenişletti.AncakbufırsattanistifadeetmekisteyenYanyaveAvlonyabeyleriikiyüzkişizayiatlaüçdefaricatettirildiler.(…)

Viyana kuleleri yukarısından, paşaların beylerin, yeniçeriler ve azaplarıngayretinideğnekvekılıçiletahriketmekteolduklarıgörüldü.Osmanlılarikidefa daha ricat ettirildiğinden,Vezir-i azammüşavere için birHarpMeclisitoplayarak,bunlara-ertesigünmevsiminilerlemesiveyiyecekbulunmamasıricatı emreylediği ve birmuharebe safında veyahutmuhasarada üç hücumukâfi gören şeriat hükmü yerini bulmuş olduğu cihetle- artık son bir hücumicrasıkararlaştırıldı.

Ordunun muhteli olmaya (bozulmaya) yüz tutan şecaati (cesareti-kahramanlığı)paratevziiyle,birçokvaatlerleiadeedildi.Yeniçerilerinherbiri1.000akçe,yani20dukaaldı;ordugâhtailanolunduki,duvarlarınaltınailkvaran30.000akçelikbirzeametalacak.(…)

Padişah gedikleri bizzat muayeneye gitti ver kâfi derecede geniş bularakVezir-i azamı ziyadesiyle övdü ve şehre mütemadi bir ateş yıldırımıyağdırmakta iken, Pol Bakic ve Jan Kaçyaner bir yürüyüş yaparak, birkaçesirledöndüler.”(Hammer,3.c.75.s.)

SadrazamİbrahimPaşa’nınHatası?

Kazanılan savaşlarda kahraman bulmak kolay, en azından -eğer saraydadeğil de meydanda idiyse- padişah bir zafer kazanmış olarak ilan edilir;kaybın mesulünü bulmak zor. Yeniçeriler ve azapların gayretini değnek vekılıç ile tahrik etmekte oldukları görüldükten sonra, neticenin rengi belliolmuştu.Sopazoruylasavaşasürülenaskerdennehayırgelir?

ViyanahayalkırıklığınınbaşlıcasebeplerindenbiriYeniçerilerdenebiliyorve başka sebepler de sıralanıyor. Sadrazam İbrahim Paşa’ya yüklenen suçdahamühimve de yaralayıcı.Bilhassa vurgulanmak istediğimiz,Viyana’daPargalı İbrahim’inoynadığı rol veonun ihanetinedair söylenenler.Ağırbirithamdır, ihtiyatla bakılmalı,meselemantık süzgecinden geçirilmeli, hemenkararverilmemeli.Buuyarıdansonra,uzuncabireleştiribölümünaklediliyorKronoloji’den. Okuma rahatlığı sağlansın diye birçok kelimenin, orijinalhalinibozacağız,mesela;‘alunur’alınıryapılacak:

“BuseferdeBudinKalesiteslimalındığızamanşehrinyağmasınamüsaadeedilmemesiocağınViyanamuhasarasınagönülsüzgitmesiyleneticelenmiştir.Yeniçeriler için bu muhasara Budin’deki mahrumiyetin intikamını almayavesile teşkil etmiştir: Her halde Viyana’nın kurtulmasında içeridekimüdafilerinmukavemetikadardışarıdakiYeniçerilerinmünasebetsizlikleridehesabakatılmalıdır.Diğermühimsebepler içindeohavalidedahaEylül’denitibarenbaşlayanşiddetlisoğuklardanvebilhassakardandabahsedilir.

Hatta mevsimin biraz daha ilerlemesi yalnız ordunun hareketini değil,mühimmat naklinde kullanılan yirmi bin devenin sevkini de imkânsız halegetirebilir. Bu tehlikeli vaziyete iaşe müşkülatı da inzimam etmiş (diğeraksiliklere eklenmiş) ve havaların fenalaşması üzerine erzak sıkıntısı dabaşlamıştır. Bir taraftan da Dük Frederik kumandasındaki imparatorlukordusunun yola çıkmış olması ve Şarlken (Charles-Quint)’in de Avrupa’yıTürkistilasındankurtarmakiçinbütünülkelerdenaskertoplamayabaşlamasımevcutmüşkülatıbüsbütünartıranaskeritehlikelerdemektir:

Birinci Viyana Muhasarası’nın o kadar mühim bir teşebbüse kâfigelmeyecekkadar azbir zaman sürdükten sonrabirdenbirekaldırılması iştebütünbumücbirvemühimsebeplerinzarurivetabiibirneticesidir.Buelimneticeninenacıklıtarafı,müdafileriçinbelkiongündahamukavemetimkânıkalmamış olduğu sırada muhasaranın kaldırılmasına mecburiyet hâsılolmasıdır:

Şehrin civar mahalleleri baştanbaşa ve merkezi de yarı yarıya yakılmış,surlar delik deşik olmuş, müdafiler birçok telefata uğramıştı. Almanya’yakadar ilerleyenTürk akıncıları her tarafı yıkıpyakarakAvrupa’yı haşyet vedehşetiçindebırakmışolduklarıbirsıradabirdenbireverilenbuavdetkararıçok mühim bir ihanet rivayetine bile yol açmıştır. Bu feci rivayete göreViyanaMuhasarası’nınkaldırılmasıVezir-iazamveSeraskerFrenk-İbrahimPaşa’nın ihaneti yüzündendir ve bu devşirme Paşa Habsburglara yani KralFerdinand’laCharleQuint’esatılmıştır.(…)

Muhakkak olan nokta, muhasaranın kaldırılmasında İbrahim Paşa’nın ilkmüteşebbis ve başlıca amil vaziyetinde bulunmasıdır. Viyana seferiruznamelerinde muhasaranın kaldırılmasından iki gün evvel, yani 12

Teşrinievvel (Ekim)Salıgünü İbrahimPaşa’nınRumeliBeylerbeyi sıfatıylayalnızRumeliBeyleri’ndenmürekkepbir harbmeclisi toplayıp ricat fikrininasılortayaattığışöyleanlatılır:

İkilağımaodverilipgayetdeiyigedikleredipammayürüyüşolmayıptehirolunduvePaşaHazretleriRumeliBeylerincem’edipdanışıkedipbi vakt oldu (vakit geçti) demiştir. Hem kahtdır seferden dönülmekmünasiptir.

(Pek uzun bir cümle idi kısaltıldı. İbrahim Paşa, hava muhalefetindenyiyecekkıtlığınakadarbirçok;mazeretlersıralıyor.)

Bu fıkranın sonundaki “alınır alınmaz” tabiri “alınsa da alınmasa da”manasına kullanılmıştır. Bundan anlaşılacağı gibi İbrahim Paşa mevsiminilerlemiş olmasından ve kıtlıktan bahsederek avdet fikrini ilk defa olarakRumeliBeyleri’ndenmürekkepbirmecliste ileri sürmüş.Hattabuvesikayagöre o gün açılan “gayet de iyi” gedikler üzerine her nedense hücumyaptırmamıştır.

Muharebenin son günü padişahın huzurunda akdedilen Divan’damuhasaranın derhal kaldırılıp avdet edilmesine karar verilmesi de işte o ilkharpmeclisindekiiptidaikararıntabiineticesidir.Böylemenfibirrolünveburolemüsaitolandevşirmelikvedönmeliğinbazıgarpmembalarındakiihanetrivayetine pek uygundur. Lakin elde sarih bir vesika bulunmadığı için buhususta kati bir hüküm vermek kabil değildir. Her halde muhakkak olannokta,FrenkİbrahimPaşa’nıniyibirbaşkumandanolmadığıdır.(…)

Viyana Seferi Macaristan’da Türk hâki-miyetinin istikbalini temin edensefer demektir. Hatta Sultan Süleyman’la İbrahim Paşa’nın bu fikirdeoldukları hakkında bir rivayet vardır. Mesela İbrahim Paşa’nın muhasarayıkaldırdıktansonraşöylebirsözsöylediğirivayetedilir:

‘Saadetlû Padişahımız Beç’i almak için gelmemiş idi: Ancak garazıHümayunları Ferdinand kralın miktarın bildirmek idi; bundan sonra dahimiktarınıbilmezsebifadlillahiTeâlâgeliphaddinibildirmektenacziyoktur.“[69]

Demek isteniyor ki; Sultan Süleyman’ın maksadı Viyana’yı almak değilFerdinand’a haddini bildirmekti. Bundan sonra dahi haddini bilmezse,Allah’ınizniylebunuyapmaktanacizdeğiliz!

Üzüntü verici bir hal; çekilen emekler heba olmuş, kuşatma hiçbir işeyaramamış,mevsiminilerlediğisöylenerekeliboşdönülmüş.

İsmail Hami Bey mazeretleri pek kabul etmez, İbrahim Paşa’yı haylihırpalar. Ona, Viyana’da yaptığından ve yapmadığından dolayı “hain”demeyen eski tarihçileri sitemle yâd eder. İhanetin resmî belgesi şart değil,

ünlütarihçimizegöre:

“FrenkİbrahimPaşaiyibirBaşKumandandeğildi.”Konuylailgiliolarak,biraz hafif sayılabilecek bir paragraf daha alıyoruz adı geçen şahsınkitabından:

“Türklerin Viyana kapılarına dayanması İbrahim Paşa’nın iktidarındandeğil,tarihintekâmülkanunundandır.İbrahimPaşaiştebukanundanistifadeetmesini bilmemiştir. Kanuni Sultan Süleyman da Belgrad ve Rodosseferlerini muvaffakiyetle başaran büyük Sadrazam Pirî Mehmet Paşa’nınyerine bu şımarık ve haris devşirmeyi getirmiş olmasının cezasını işte bumuvaffakiyetsizliğiyleçekmişdemektir.”

Kötüdüşüncelerlefikiryürütmeyip,mütevekkilbirtavırlaanlatanlardavarViyana’yı;iştebirininifadesi:

“YüceTanrı takdirindeo kalenin alınmasını nasip etmemiş.Kış soğuklarıdabirdenbastırarakyağmurvekarhertarafıkapladı.Böylece,işisürdürmeyeimkânvegüçkalmadığındanPadişahHazretleri’nin,kullarınakarşımerhametve şefkat denizi kabardı. Yararlılıkları karşılığında Yeniçerilere biner akçeödülihsanedipkaleyialmaktanvazgeçmeemriniverdi.”[70]

Viyana’da iyi imtihanverememiştir İbrahimPaşa, fakat itibarındaeksilmesözkonusudeğil.EğerbunusadeceViyana’yaendekslemez,diğeryerleredebakar isekmoralimizbirazdüzelir.Kanuni‘ninbirönemlivaadigerçekleşti,Macar krallık tacı Zapolya’nın başına takıldı. Bundan böyle OsmanlıDevletine bağlı bir Macar Kralı bulunacak; Lakin Viyana başımıza belâolmayadevamedecek.

Çok kullanılan her şey eskir; bazıları değerine eskiliğiyle değer katar,bazılarıbıkkınlıkverir.Hoşbir sözvarCengizHan’aatfedilen:Bir çivibiratı, diye başlar sonunda o çivinin memleketi kurtardığını izah etmiş olur.ŞimdibizdebenzerbirfanteziyiViyanabaşarısızlığıylaanlatacağız:

Bazı olaylar, yaşadığı yeri ve zamanı aşıp geleceğe taşınır, iyi ve kötütezahürleribenzerlerinedeyansır.Diğerönemliengellermeydanagelmeseveİbrahim Paşa mükemmel bir başkomutanlık sergileyip Viyana’nın fethinibaşarmışolsaidi,bugünekadarkahramanlığıylayâdedilirdi.

Aksioldu,hattabazıHıristiyan-BatılıtarihçileronunihanetindenbahsettilerTürkler adına.[71] İstersek, öncekiler gibi biz de inanmayabiliriz bu türsözlere.“Olmuşbirbaşarısızlıkvebuilktedeğil”denebilirdişayet1683acısıyaşanmasaydı.Talihsiz,MerzifonluKaraMustafaPaşa itibarını ve kellesiniverdi, başaramadığı ama bilahare başarma imkân ve ihtimali yüksek olanViyanaBozgunuyüzünden.Neyse tarihinbütünsayfalarıbirmillet içinhepgüleçyüzlüolacakdeğilya!

Kara Mustafa Paşa’nın arkasında kudretli bir padişah yoktu, İbrahimPaşa’nın arkasında dağ gibi Sultan Süleyman var, tabii savaş meydanındaberaber idiler.Esasenortadabirhatavarsa,ayıpvarsabunungünahısadecePargalı’dadırdiyeİbrahimPaşa’nınomzunayüklenemez.

BirbaşkadırSadrazamİbrahimPaşa,hatasıdaazimolursevabıda.Padişahtarafındanmükâfatlandırılışıfarklıdırbaşkavezirleregöre,sevindirilişifarklı.TalihPargalı’nınyüzünedahabirmüddetgülecek,KanuniSultanSüleymanona biraz daha sonsuz derecede güvenecek. Macaristan, Viyana,yakalanamayan Ferdinand, gerçekleşmeyen amaç vız gelip tırıs gidecek.Seferde yaşananların acısına aldırılmadan, yenilgimiz dahi zafer gibialgılanacak,Paşa’nınyıldızıparlamayadevamedecek.

Şöylebirdeğişikyüzündenokumayaçalışalımbazıhadiseleri,dahadoğrusuvehimsizdüşünelim:KanuniSultanSüleyman,gençyaşınarağmenolgunbirpadişahtır;Vezir-iazamİbrahimPaşa’yatakdirlerinibildirmiş,sılayadönmehazırlığı yapılırken; niçin? Askerler maddi bakımdan sevindirilmişti, niçin?Bunlarınyorumuhemçokbasithemdeçokzor!

ŞehzadelerinSünnetiDüğünümü?

İbrahimPaşa’nınDüğünümü?

Başlangıcından beri, her vesileyle Pargalı İbrahim Paşa’nın farklılığınavurguyaptık.Meydanaçıktığı ilkgünden itibaren, İbrahimPaşa’yıpek çokyönüylegörüp,tanımayaçalıştık.Başarılıolduğuıslahatçılığınatakdirlerimizibildirip,Viyana’dauğranılansükûtuhayalinsuçunudaonayükledik.

Serdar olarak, orduyu sevk ve idaresi geçerli notu alamadı, ekseri böyle;bununyanısıra,sözustalığıtakdireşayan.Yabancılarlatemaslarındakendinifazla önemsiyor görünmesi, karşısına aldığı güçsüzlerin iyice dermanınıkesmesi,nüfuzluluğanekadarâşıkolduğunuanlamamızayaradı,hemsevdik,hem kızdık. Ölçüyü kaçırması iki yönlü ele alınabilir, biri iyi biri kötü.Padişahınınbüyüklüğünü,ülkesininkuvvetvekudretiniyabancılarınbeynineçakmasıvebundankendinedepayçıkarmasıbencilliğiylealakalıolabileceğigibi,devletebağlılığıyladaizahedilebilir.

Kelimelere hükmedebilen Pargalı İbrahim, sözlerinin içini boş bırakmaz,derin ve nükteli manalarla doldurur her sözünün içini. Hele, şehzadelerinsünnetmerasimindePadişah’laaralarındageçenkonuşma,halaiyibir‘nükte’olarakhatırlanmaktadır.

Sultan Süleyman, Vezir-i azam’ı, diğer vezirleri ve bilumum askeriiltifatlarıyla,maddimükâfatlarıylasevindirmeksuretiyle,birhezimetinzafergibiidrakedilmesinisağlamakistemişti.Aslındakendidebiliyorduisteneninolmadığını, İbrahim Paşa da, öbür vezirlerde biliyordu Viyana’da zaferkazanılmadığını. Sultan Süleyman, geçenden ziyade gelecek olanı hesapetmek zorundaydı ve gelecek olanın ipi de eldeki vezirleri ve askerlerinelindeydi.Bugünişeyaramadığınainananinsanyarındaişeyarayamayacağızannınakapılır,inancınıkaybedeninsan,işemağlupbaşlar.

Kanuni’nin bilgisinden, cesaretinden, dirayetinden emin olduğumuz içinböyledüşünmekteyiz,hareketiniböylemanalandırmaktayız.HayalperestbirideğildiKanuni,Viyana ruhuna azap vermişti, ama bunu etrafa hissettirmekfaydasızdıvebununiçinmaneviyatınınyüksekliğinigösterdiaskere.Şundanpek şüphemiz yok; Sultan Süleyman da Pargalı İbrahim de Viyana’dasergilenen savaştan memnun değiller ve yüreklerinde, hissettirmekistemedikleribirhüzünvar.

“SüleymanBirOrduKaybediyor”

Böyle diyen yabancı bir Fransız’dır.Biz,KanuniViyana seferini biraz daFransaiçinyaptıdesekde,onlarınaklıbaşındabiradamı,Türkbaşarısızlığınasevinir gibi. Şehzadelerin Sünnet Merasimi anlatılırken sergileniyorFransız’ınsevinci.

“Ordusunun uğradığı ilk büyük başarısızlığın kanları ve ayıbı üzerine,Süleyman ihtişamının altın tülünü örttü. Bedbince homurtuları susturmak,ezilmiş bir ordunun fütuhat ateşini yeniden şevklendirmek lazımdı:Viyana’nınkaraltısınıİstanbul’unşaşaasıiçindekaybetmekgerekti.

Haberciler, paşaların ve sancakbeylerinin konaklarına gitmek üzereimparatorluğun dört bucağına yayıldılar; Venedik Doca’sının ve diğermüttefik hükümdarların saraylarına ulaşmak için gemilere Süleyman’ın üçoğlununsünnetdüğünüiçinbirdavetiyegötürdüler.Buşevklendiricimerasimiçinşuzamanıbuluşdoğrusuustalıklıolmuştu.”[72]

DikDurmakİçin!

Kızılcık Şerbeti içtim diyen hasta gibi farz etmek haksızlık olsa da,nazarımızda Padişah’ın durumu böyle. Az önce, üzüntülerimize sebep olanViyana başarısızlığıyla İstanbul’a dönülmüş, biraz efkâr dağıtmak, biraz dabirgörevinifasıiçin,şehzadelerinsünnetdüğünüdüzenlendi:

“SözkonusuşehzadelerSultanMustafaHan,SultanMehmetHanveSultanSelim Han’dırlar. (Şehzade Bayezid unutulmuş olmalı, aslında sünnet olandörtŞehzade’dir.)Düğün18Haziran1530’dabaşladı.AtmeydanıüzerindebulunanMehterhane’desaadetliPadişahiçinuygunbiryerayrıldıveburayaçokgüzelbirköşkkuruldu.Vezirlervedevletbüyükleriiçinyüksekotağlar,baştanbaşabezenmiş,ipekkumaşlardangölgeliklerdikildi.İkinciVezirAyasPaşa, ÜçüncüVezir Kasım Paşa, Rumeli Beylerbeyi ve öteki divan üyelerisabaherkendenPadişahDivanı’na toplandılar.HerzamankigibibirazsonraSadrazam ve Serasker (İbrahim Paşa)de geldi. Bundan sonra Padişah atabinerekhepbirliktegösterişlibiralayladüğünyerinedoğruyolakoyuldular.Aslan hane karşısına gelindiğinde vezirler yaya olarak padişaha yaklaştılar.Oradan meydan ortasına varıldıkta Serasker İbrahim Paşa, Beylerbeyi,YeniçeriAğa’sıveÜzengiAğa’larıkarşıladılar.”[73]

Efkârlı yüzünü aksettirmeye çalıştığımız bir seferin dönüşünde, mümkünolduğunca coşku yaşanacak. Yüreklerde hüzne dair en ince bir iz dahikalmamış gibi görünülecek. Başta Padişah olmak üzere, herkes bunubecerecek durumdadır. Meramımız düğünün sevincinden pay almak değil,onuniçinbaşlıklarhalindesunuyoruzyapılanları.SultanSüleymanilePargalıİbrahim’inkısasohbetinicanlandırmakiçinbirgirizgâhyerinegeçeceksözlersarfediliyortarafımızdan.

Olabilecek her türlü gösteri, zenginlik, ihtişam sergileniyor, en seçkindavetliler eğlenceye doyuyor, herkes bir büyüye kapılmış, mest olmuşturgördükleriyle. Padişah dahi öylesine kapılmış ki görkeme, bunu paylaşmak,takdirinedestekalmakisterSadrazam’danvesafbiredailesorar:

“Senindüğününilebenimdüğünümnicedir?Hangisidahamükelleftir,nasıl

anlarsın?”

İbrahimPaşamağrurane,samimibirküstahlıklacevaplarPadişah’ınsualini:

“Benimdüğünümkadar,Hz.Ademdevrindenbuzamanagelinceyedekbirdüğüngörülmüşdeğildir.Neolmuştur,neolacaktır.”

Padişah, ‘DoğrudurSultan’ım’mealinde tasdikinibekliyordusöylediğinin;tamzıddıgeldiİbrahimPaşa’dan.Azarlamadan,lâkinincinmişolarak,kırgınkonuştu:

“İbrahim, dâvaya ma’nî âşıka nişan gerek, senin düğününün bizimdüğünümüzdenyüceolduğunadelilinnedir?”

“Padişah’ım, dedi İbrahim Paşa, benim düğünüme, bizzat Mekke veMedine, Müslümanların sedd-i sedidi olan Budin, Mısır ve Şam Padişahı,zamanın Süleymanı eşiği yüce halife ve mekânı Süreyya gibi yüksek olanCihan Padişahı teşrif buyurdular. Amma senin düğününe o rütbede birkimseningelmesivakioldumu?”[74]

Manadüşüklüğüvardırverilencevapta,lakinkimsebunuanlamakistemez.Kanuni Sultan Süleyman, bizzat düğünün sahibi olarak orada bulununca,esasenoradayokmusayılır?

AslındaOKadarDeğil!

Viyana, başarısız bir sefer olarak anlatıldı, üzüntüler, esefler yağdıgönüllerdendillere,amaaslındaokadardadeğil.Meseleyebirbaşkaaçıdanbakaraktesellibulmamızmümkün.Psikolojikşartlanmanınkurbanıoluyoruz,bunu açıkça görüp bilmek lazım. Biz Türkler, Kanuni dendiği zaman,sonundazaferkazanılanseferleridüşünürüz,bununaksiaslaaklımızagelmez.Bir başka Padişah’ın seferi olsaydı, neticede kazanılmış olunanlarlasevinebilirdik. Macaristan krallık tacı, Ferdinand’ın başından alınıpZapolya’nın başına konulmuş, bunun küçümsenecek bir iş olduğunusöylemekhaksızlık.Fransa,OsmanlıDevleti’ningenişkanatlarıaltındahuzurbulmakiçinricacıolmuş,Padişahhimayesözüvermişti:

“Fransız Kralı Birinci Fransuva bu sırada Alman İmparatoru Şarlkentarafından müşkül bir duruma düşürülmüş idi. Viyana muhasarası aynızamanda Fransuva’nın durumunu da düzeltti; zaten Budin’in istirdadındansonraViyana’nınmuhasarasıFransaKralı’nayardımiçinyapılmıştı.”[75]

Ayrıca, bir hareketin doğurduğu neticelerin başkaları tarafından nasılalgılanıp değerlendirildiğine de bakmak lazım: Kanuni, 16 Aralık 1529’daİstanbul’a dönmüştü, 17 Ekim 1529’da Avusturya’dan elçiler geldi. Halakendi çapında krallığını sürdürmeye çalışan ve kral olduğuna inananFerdinand,SultanSüleyman’danbirsulhanlaşmasıricaediyor.

Ferdinand’ınElçilerive

İbrahimPaşa

Kendisinidünyanınenbüyüğügibigörmekvegöstermekhususunda,kimseonun eline su dökemez. Bahsedilen kişi, Almanya İmparatoru ve İspanyaKralıŞarlken(CharlesQuint).Şarlken’inkardeşiFerdinandMacaristanKralıolmayaçabalıyor,bununiçinyeterligücüyok,imparatorağabeyinindegücükifayetsiz.Ferdinand,1529’dayapılanvebizimdeşikâyetlerimizekonuolanseferde Türk ordusunun karşısına çıkamamış, varlığını gösterememişti.Ferdinand’ın rakibiolanZapolya,krallık tacınıbaşınakoyup tahtaoturmuş,arkasındaKanuni’ninbulunduğunubilmeninhuzurunuyaşıyor.

Romanya’lıtarihçiNicolaeJorga(NikolaYorga),PargalıİbrahimPaşa’nınsadrazam olduğunu anlatırken Demokles’in kılıcı örneğini veriyordu vehaklıydı.Aynıhususbirçokyabancıülkeiçingeçerli,bilhassaKanuniSultanSüleyman’ladostolmayıbeceremeyenleriçin:

AvusturyaveAlmanyaileOsmanlıDevletiarasındasonolarakbiryılöncesavaş yaşanmış, şimdi sükûnet hâkim, lakin bir sulh anlaşması da yok.Avrupa’nın altı üstüne getiriliyor akıncılar tarafından, Padişah krallar tayinediyorkenkorkuçanları yankılanıyorbütünAvrupa’da.Ferdinand24kişilikmaiyetiyle iki elçi gönderiyor İstanbul’a. Bunlar sekiz gün zorakimisafirlikten sonra, 25 Ekim 1530 Salı günü kabul ediliyorlar SadrazamİbrahimPaşa’nınhuzuruna.

İtibarMücadelesi!

PargalıİbrahimPaşa’nınenbaşarılıolduğusahadiplomasidir.Çokokuyan,öğrenen ve bunu içine sindirebilen İbrahim Paşa, yeri geldiğinde bilgisinikullanmayı da beceriyordu. Avusturya elçileri, daha doğrusu Ferdinand’ınelçileri İbrahim Paşa ile görüşmek ne demektir bilirler. Fakat hiç dersalmayanbirkralcıktırFerdinand,birtürlüilmisiyasetibilenelçikullanmıyor.Esasen,kralolduğunusöyleyenşahıssiyasetfukarasıtavrınımuhafazaettiği,şartlarıdikkatealmadanisteklerdebulunduğuiçin,ceremeyielçileriçekiyor.Bu defaki Avusturya elçileri öncekilerden iyi, fakat karşılarındaki İbrahimPaşadeğildebaşkaherhangibirpaşaolsa!

Elçilerin gururları, devletlerinin kudreti ölçüsünde olmalıdır. Hem yardımdilenici,hemdekendiisteklerinidayatıcıolankimselerlealayedilir.Helede,gerektiğinde gurur abidesi olmaktan pek hazzeden Sadrazam İbrahimPaşa’nın karşısında, zayıfın güçlü görünme çabası tamamen hüsranauğramayamahkûmdur.

Huzuruna, sekiz günden sonra lütfen kabul olunan elçilerle İbrahimPaşa’nınilkgörüşmesi,sankibironursavaşıylabaşlamıştı.

“OzamanAvusturyasarayındamilli lisanaokadarhürmetolunurdukibuelçilerin Vezir-i azam’a ve Padişah’a memuriyet sebeplerini Almanca’danbaşka lisan ile ifade etmeleri hususi surette yasaklanmıştı. İbrahim Paşa,kendi tercümanının İtalyanca’dan başka lisan bilmediğini söyleyerek,sefirlerin sözlerinin Latince’ye tercüme edilmesine muvafakatgöstermediğinden,bunlarfikirdeğiştirmeyemecburkalarak,yalnızHırvatçabilenbirtercümanistemekleiktifaettiler;bunamüsaadeolundu.”

Avusturya’lılar, İstanbul’da bile Alman-ca’dan başka bir dil konuşmamatalimatı almışlar, İbrahim Paşa onlardan aşağı kalır mı? Nikola Yurişiç veJozef Dö Lamberg adlı elçiler, bu hususta İbrahim Paşa’nın itirazıylakarşılaştılar.HırvatçabilenYurişiç’inricasıüzerine,budilibilenbirtercümangetirdiler; konuşmalara geçildi ve hemen padişahla görüşmelerininsağlanmasınıistediler:

“Vezir-iazambunları,ŞarlkenveFerdi-nand’ınşimdineredebulundukları,bu hükümdarların itiyatları, işlerinin ahvali vesaire hakkında suallere garketti. İmparator ile Bohemya ve Macaristan Kralı hakkında cereyan edenmükâlemede birincisi ancak İspanya Kralı ve ikincisi kısaca Ferdinandtabiriyleyâdediliyor.”[76]

Avusturya’lıların lisanhassasiyeti,efendilerihakkındagösterdiklerisaygılıtavır İbrahim Paşa tarafından fazla önemli değil, o da Türkçe’yi korumayaçalışır ve ne Ferdinand’ın krallığını kabul eder ne Şarlken’inimparatorluğunu.

Elçiler, Ferdinand’ın kendilerini Macar Kralı sıfatıyla göndermişolduğundandemvurduklarıiçinağırsözlerletekdiredilmişlerdi.Ferdinand’ınMacar Kralı ve yahut Bohemya Kralı olmayıp İspanya Kralı Şarlken(Charles-Quint)’inViyanavalisindenbaşkabirşeyolmayacağıvehattabüyükkardeşiCharles-Quint’inbileTürkiyenazarındaAlmanyaİmparatoruolmayıpancakİspanyaKralıolduğuşeklindesertbircevapalmışlardır.”[77]

İbrahim Paşa, Almanya İmparatoru Şarlken-’den bahsederken sadece,İspanyaKralı,diyor,Ferdinand’asözgelince,ancakadını telaffuzediyordu.Böyleyapılmakla,anılanşahısların,kendisivedevletinazarındakimevkileriişaret edilmiş sayılıyor. Padişah’ın huzuruna çıkabilmeleri için yardım ricaediyorlar,Paşa ezici sorular yöneltiyor elçilere. İspanyaKralı’nınFransa’yayaptığını veBirinci Fransuva’ya karşı tutumunu başına kakıyor. Şarlken ilePapa arasında yapılmış bulunan anlaşmanın sonunda, ordularının Roma’yıyağmalayıp, Papa’yı esarete düşürdüğünü, mağdur olan her iki şahsın da(BirinciFransuvailePapa)padişahtanyardımistediklerinianlatıyor.Velhâsıl,nekadarkirliçamaşırlarıvarsasayıpdöküyor,önlerineseriyorelçilerin.

Adamakıllıezilip,gururlarıyumuşatılankişilere,amiranesoruyor:

“Sizingelişinizinesasmaksadıne,neyigörüşmekistiyorsunuz?”

İbrahimPaşa,Padişah’asöylemekistedikleriherneise,bunlarınkendisinede bildirilmesi gerektiğini vurguluyor. Elçiler, mevzu bilinirse görüşmeninengelleneceği kanaatindeler, fakat çareleri mi var? Güçlünün kazanmasıtabiidirya,boyuneğiyorzayıflar.LâtinceyazılmışbirküçükkâğıtveriyorlarPaşa’ya; bunda vazifelerinin ne olduğu özetlenmiştir.[78] İbrahim Paşa,konuşmaların uzamasına lüzum görmeyip, başka bir zamana erteliyormülâkatı.

ElçilerleİkinciRandevu

Ondörtgünsonratekrarbirarayagelindi.İbrahimPaşa,yineelçilerdesözöyleme mecali bırakmamaya gayret gösterdi. Bu defa Kanuni’yi methedip,Ferdinand’ı yerme seansına geçmiş, gücünü yüklediği kelimelerle habireacımasızcavuruyor.İbrahimPaşa’nınanlattığınagöreKralFerdinand,ancakİspanya Kralı’nın (yani Şarlken’in) Viyana Valisidir. Çünkü PadişahMacaristantacınıZapolya’yagiydirmiştir.ŞarlkenİtalyaseferiniFransaKralıBirinci Fransuva’dan para koparmak için yapmıştır; başına kukelata ve tackoymaklakendisiniimparatorsanmasın:

”İmparatorluk kılıçtadır; sulha gelince, Ferdinand’ın Macaristan’danvazgeçip, orada henüz elinde bulunan yerleri teslim etmedikçe ve ŞarlkenYarımada’ya çekilip gitmek üzere Almanya’dan çıkıp da Yanoş’a (ZapolyaJanos)ihsanolunankrallığı,onunsükûnetpervercetasarrufunabırakmadıkça,sulhmümkündeğildir.”[79]

Hammertafsilatıylaverirgörüşmeleri-konuşmaları.Hattarüşvetteklifedilirİbrahim Paşa’ya. Fazla sinirlenmez Paşa, parmak işaretiyle Yedikule’yigösterip,oranınaltınladolubulunduğunu,efendisininhiçkimseninservetineihtiyacı olmadığını, böyle bir teklifin daha önce de yapılıp, reddedildiğinisöyler. Özür dilemekten başka çareleri kalmaz elçilerin, Paşa kabul ederözürlerini. Üzerinde ısrarla durdukları konu Padişah’la görüşmelerininteminidir.İbrahimPaşalûtfeder,elçilerHuzur-uHümayun’açıkmaşerefine17Kasım1530’danailolurlar.

Kanuni ile görüşürler, fakat meseleleri hallolmuş sayılmaz, konuşulmuşolmanınötesinde somut bir şeyyok.Başkabir günyinekarşı karşıyageldielçilerle İbrahim Paşa. Konuşmaların bir öncekinden önemli farkıgörünmüyor elçiler namına. Türkler tarafından fethedilen yerleri isteyen(Şubat 1528’de), Ferdinand’ın elçisi Hobordanski’nin başına gelenleridinliyorlar.Paşa’danakılalıyorlar,istemeselerde.Tehditalıyorlar,fakatcezaalmıyorlar.SonundaPadişah’avedaziyaretindebulunupgidiyorlarülkelerine,yanlarındaaldıklarıkıymetihediyelervar.Kanuni,elçilerlebirnameyolluyorFerdinand’a, fakat o ayıp sürpriz hazırlamış. İstanbul’da barış için çırpınan

elçiler Nikola Yurişiç ile Josef Dö Lamberg resmî görüşmelere devamederlerken,efendileriFerdinandBudin’imuhasaraetmiş,bazıbaşkakaleleridekazanmıştı.Amabunlarıelindetutmayagücüyetmedi.

BeşinciSeferiHümayun

AlmanSeferi(25Nisan1532)

Gelişmeler barışa hizmet edememiş, meydana çıkan şartlar zarurî kılmış,kendisini Almanya İmparatoru sayan Şarlken ile Avusturya Kralı olduğunuiddia eden kardeşi Ferdinand’a ders verilecek. Zira müşterek zemindeanlaşma imkânı, kısmen gösterilen karşılıklı gayretlere rağmenbulunamamıştı. Üstelik düşman savaşı kaşımadan durmuyor. O halde,”Kozumuzu kılıçlarla paylaşalım”dendi. Eski tarihçilerin ‘Alaman Seferi-iHümayunu’dedikleri bu seferinhazırlığına ciddimânadaönemverildi.SonseferinbitimiylebıraktığıRumeliBeylerbeyi’liğinitekraralanİbrahimPaşa,buseferindeserdarıdır.[80]

“SultânSüleyman,beşinciseferini,Bohem-yaveMacaristanKralıunvanınıverdiğive İspanyaKralı’nmbiradamıaddederek,mektuplarındaherzamanViyanaValisidiyeyâdettiğiFerdinandaleyhinedeğil,AlmanyaveŞarlkenaleyhineolmaküzereaçtı.

İbrahim’in ve efendisinin ifrat derecedeki gururu, Ferdinand’ın şahsındakendilerinin azametvekudretlerine lâyıkbirhasımgörmeyerek,Macaristantacı için başlanan münazaada Şarlken’den başkasını rakip olarak telâkkietmeğe tenezzül etmiyorlardı. Süleyman, daha sonra Osmanlı Devleti’ninitaati altında olmak üzereZapolya için tesis olunanMacaristanKrallığı’nınhududunu Viyana Valisi marifetiyle, tehdit eden İspanya Kralı’yla boyölçüşmekşerefiniarzuediyordu; lâkinŞarlken’ikendisiylemuharebeetmekşerefinekavuşturmakarzusundabulunmaklaberaber,bununiçin«imparator»olaraktanımıyordu.Buunvanıkimseilepaylaşmakistemiyordu.”[81]

Hammer böyle anlatıyor ve tabii üslubu hınçlıdır birAvusturya’lı generaloğluolduğundandolayı.KanuniSultânSüleyman’ıngurundan şikâyet edenbuAvusturya’lı,tepedentırnağaSultanSüleymanmüdafiiolanİbrahimPaşahakkında, nazikâne bir kılıf içinde, aynı üslubu kullanmaktadır. SadrazamİbrahimPaşa’nınsıklıklakullandığıbirsözüvar,onadakızıyorHammer:

ÂlemdeyalnızbirAllaholduğugibi,dünyadadahibirtekİmparator-Şehenşah- krallar kralı- şahlar şahı vardır. Bir imparatordan başkabulunmamasılazımgelir.

“Kendisini Şahı şahan, Padişahı azam ünvanlarıyla yâd eden SultânSüleyman’ındarbelerialtındaezilmeğelâyıkyegânebirdüşmanvarsa,bütünAlmanya’yı Türkler aleyhine harekete geçirmeğe çalışan, kudret ve geniştasavvurları Birinci Fransuva’nın rekabetine yol açan Şarlken idi. ŞarlkenkendisininTürkleraleyhinemuharebeyetahrikindenhazzediyordu.”[82]

İbrahim Paşa’nın Rumeli Beylerbeyi, Başkumandan ve Sadrazam olarak

bütün yetkileri şahsında topladığı bu Alman Seferi fazla maceralıgeçmemiştir. Her şeye rağmen, bir sürek avına çıkılmış ve kendi arazisiüstündegeziliyormuşgibiolmasıbile,şanolmasıbakımındanküçümsenecekbirşeydeğil.Buseferitamamenboşgeçmemekiçin,Hammer’denalacağımızmalumatladeğerlendireceğiz:

“Süleyman, 25 Nisan 1532’de İstanbul’dan hareket etti. 300 toptanmürekkep topçu takımını ihtiva eden ordusunda 200.000 kişi bulunuyordu.Bunların16.000’iRumeli,30.000’iAnadoluaskeri,12.000yeniçeri,20.000’imuntazamsüvari,60.000’iakıncı idi.Süleymanmücazat(ceza)vemükâfatımünasipzamandakullanmaksuretiyleaskerinioldukça şiddetlibir intizamariayetettirmeğemuvaffakoldu.

Niş’tengeçerken,Visgrad’daZapolyaileakdolunanmütarekenintemdidinitalep etmek üzere Kont Dö Lamberg ile Kont Dö Nogarola’dan mürekkepolup Ferdinand tarafından gönderilen sefaret heyetini huzuruna kabul etti.Padişah’ı Belgrad’da bulmak üzere gelmiş olan Fransız elçisi Rinson (5Temmuz1532)birmülakatanailolduki,bundasonseferesnasındaZapolyaiçin icra olunan merasime riayet olunmuştur. Şu kadar ki, Ferdinand’ınelçileri Birinci Fransuva’nın, efendisine Padi-şah’ın dostluğunun yenidensağlanmasıylaavdetedenelçisigibihüsn-imuamelegörmektenuzakkaldılar.

Ösek’tePiyerPereneyileoğluelöpmemerasiminekabulolundular; fakatPadişah’ın değil, Vezir-i azam’ın elini öpebildiler. Gritti bir müddet sonrabunların tevkifini ihtar ettiğinden, Pereney’in kendilerini müdafaa etmekisteyenikiarkadaşıidamedilerek,diğerikisihayatlarınısatınalmağamecburoldular. Pereney ise, hürriyetini geri almak için 7 yaşındaki oğlunu rehinbırakmağa mecbur oldu. Zapolya’ya emanet edilen bu çocuk, daha sonrasünnetettirilerekİstanbul’agönderildiğicihetle,babasınıbirdahagörmedi.

Osmanlı ordusu Belgrad’dan hareketinden sonra, Kırım Hanı’nın kardeşiSahibGiray’ıngetirdiği15.000Tatar’ınilhakıylakuvvetiniartırmıştı.Ösek’teBosnaValisiHusrevBeğ,100.000kişiileordugâhailtihaketti.”

Hammer, yol boyunca fethedilen kaleleri sıralıyor; büyük bir savaşgörülmemekleberaberdüşürülenkaleçokveadlarışöyle:

“Şikloş, Agersek, Babuça, Belovar, Berzense, Kapolna, Çiçu (Çiçev),Şafade, Kapornak, Votuş, Poloşke, Rom, Hidvek, Gurmendvar, İkervar,Meşteri,Sumbathey.”

Başka neler olmuştur kayda değer mühimlikte, ona bakacağız. AvusturyahududundakiKösek(Guns)Kalesimuhasaraedilip,birazuğraşıldıktansonraalınmıştır. Başkomutan İbrahim Paşa’nın karşısında, kalenin muhafazasınaçalışan kişi, elçi olarak geldiği İstanbul’da fazla yüz bulamayan NikolaYurişiç idi, o yine başarısız oldu (28 Ağustos 1532). Hammer’in kendi

milletini korumaya çalışır tarzda ifadelere yer verdiği anlatımıyla vePeçevi’nin eserinden alıntılarla Günş’ün teslim alınışını takdim edeceğiz.Ayrıca aynı yazarın, Padişah ile Sadrazam’ı birmiktar yeren satırlarına yerverilecek:

“Yurişiççalıyığınlarınaateşverebildiysede,derhâlsöndürüldü.Padişah’ınGünş önüne gelişinin on dokuzuncu günü (28 Ağustos) Yurişiç Kral’araporunuyazmışolduğusırada,İbrahimPaşa tarafındandaşehrin teslimiyleberaber,vergivermekveyahutyeniçerizabitlerine2.000Macardukasıhediyeetmeksuretiylekendilerinisatınalmakiçin,ihtarvakioldu.

Yurişiç,Günş’ünkendisininolmadığını,bundandolayıüzerindehiçbirşahsîhakkı bulunmayan bir şehri vergiye bağlayamıyacağını, bununla beraberahalide istenilen 2.000 duka bulunmadığını, cevaben ileri sürdü. İbrahim’indiğer üç ihtarına da başka cevap verilmediğinden, derhâl hücumkararlaştırıldı.”[83]

“Gerçekten de çok odun yandı ve bundan İslam askeri epeyce üzüldü.Bununüzerine,bazıtecrübeliihtiyarlaroluklaryaptırıpsakalarüşüşerekateşisöndürmeyi başardılar. Böylece melunların bu tedbirleri de sonuç vermedi.Yığılan odun ve dal budak hoşa giden bir kule haline geldi. Bu kulelerüzerinden tüfekçilerin ateş yağdırarak yol açabilecekleri düşünülürken,melunlarda içeridehemendermeçatmabirkulemeydanagetirereküzerinetüfekçileriyerleştirdilervebusuretleİslamaskerindenbirçokgazilerişehitlikşerbetini içtiler. İslam askeri merdivenlerle yeniden hücuma başladı.Sadrazam ve Serasker bunlara dirlik, terakki, tımar ve zeamet gibi zenginödüllervaatettiğinden,herkesdişinitırnağınatakıp‘yaalırım,yabaşveririm’diyeuğraşırdururdu.

Ağır kayıplara uğrayan kâfirler korkuya kapılıp, eninde sonunda kaleninellerindenalınacağınaşüphelerikalmadığından,kaleninkomutanıolanSakloşadındaki akılsız köpek aman diledi. Kaleden dışarı çıkarak merhametlipadişahın ayaklarına kapandı. Kâinatın sığınağı olan padişahtan merhametdileğinde bulundu ‘af zaferin zekâtıdır’ sözü uyarınca kale halkına canlarıbağışlandı.

Paşa Hazretlerinin karargâhı kaleye yakın bir yerde bulunuyordu. PaşaHazretleribuönemlibaşarıyıhuzuraarzettiktensonrakaleyakınınakonmaküzere yola çıktı. Kaleyi kuşatmakla görevli beylerbeyleri ve tüm askertarafından karşılanıp devlet ve saadetle otağına konduktan sonra her birineonur kaftanları, ödenek artırımları ve daha nice bağışlar yapıldı. ÖzellikleşanlıSerdarveSadrazamCenaplarıkatbekathilatler,sorguç,kakmalıkılıç,keselerceparavb.armağanlarlapadişahınnimetlerineboğuldu.Kaleninfethi,adıgeçenayınyirmialtıncıgünüolmuştur.”[84]

İkitarafdaelindengeleniyapmış,kazananOsmanlıordusuolmuştu,fakatbunagaybisebeplerbulmaktanhazzedenlermucizevîhikâyeleresarıldılar.BirkaledenTürkaskerininkaçışınınAvusturya’lılaragöresebebi.BazıyerlerdekitarafgirifadelerinibilerekyineHammer’idinliyoruz:

“Yeniçeriveazablartarafındanduvarlarınüzerinesekizbayrakdikilmişken,siper ittihaz ettikleri ağaçlar arkasında son dakikalarını beklemekte olanihtiyarlar,kadınlar,çocuklarokadaracıveokadarmüessirsurettebağrıştılarki,hücumedenlerdehşetedüşüp,ikibayrağıdüşmanabırakıpkaçtılar(BizzatYurişiç’in ifadesi). Bu netice gerek muhasırlara, gerek mahsurlara o kadargaripgöründüki,birmucizeiletefsirelüzumhissettiler.

Hücumedenlergökteparıldayankılıcıyla,kendilerinitehditedenbirsüvarigörmüş olduklarını iddia ettikleri gibi, müdafiler de Sumbatı (Ange nehriüzerinde Stein) beldesinin büyük hamisi Aziz Marten tarafından yardımedildiğinekendileriniinandırdılar.

Osmanlı’ların çekilmesinden üç saat geçmiş idi ki, görüşmek üzere dörtmemur gedik üzerinde görünerek Yurişiç’in gösterdiği şecaatin, Padişah’ıntakdirlerini çekmiş olduğunu bildirdiler.Bunun için kendisini görmekten vemeziyyetini takdirederbir tavırgöstermektenhazduyacağınıbeyanederek,Vezir-i azamın verdiği sözün muhafazası altında olmak üzere, onun Türkordugâhınagelmesinisöylediler.

Yurişiç, son hücumda yara almış olduğundan, eğer tekrar hücumabaşlansaydıbirsaatdahadayanamayacaktı.Mevkiinmuhasarasınabaşlandığızaman700kahramandanibaretolanmaiyetindenşimdiancakyarısıkalmıştı.Topçuların barutu yoktu; asker cesaretini kaybetmeğe başlamıştı. BundandolayıYurişiç, teklifikabuledip, fakatbirgeçiş tezkeresiverilmesinive ikirehininkendisineteslimolunmasınışartolarakilerisürdü.

Dörtgörüşmecidenbirigöğsündenbirmümrûriyye(geçiştezkeresi)çıkarıpverdi;ikisiderehinolarakkaldı.

Yurişiç, yeniçeri ağası vasıtasıyla Veziri-i azama götürüldü. İbrahim Paşaayağakalkıpeliniuzattı;oturmasınıteklifetti.Vezir-iazam,İstanbul’daduçarolduğu hastalıktan tamimiyle kurtulup kurtulmamış olduğunu ve yarasınınağırolupolmadığını sorduktansonra«BatyanivePiyerDeberausgibiniçinteslimolmadığınıvehâlâefendisindenimdatmıbeklediğinisordu.

Yurişiç,sonsualigeçiştirerek,artıkeskihastalığındanmuzdaripolmadığını,biri ateşli bir silâhtan, diğeri bir taş darbesinden almış olduğu iki yaranıntehlikeli şeyler olmadığını söyledi ve nihayet, düşmanının efendisine,mecburiyetgörmedikçeitaatarzetmeğeşerefininmâniolduğunuifadeetti.

İbrahim Paşa, Padişah’ın şehir ve kaleyi kendisine ihsan edeceği cihetle,

huzur-ı şahanede diz çökmesi lâzım geleceğini beyan etti. Ancak Yurişiç,İstanbul’da sefareti esnasında İbrahim Paşa’dan bir şeye nail olmanın engüzelçaresinin,harisaneduygularınıokşamakolduğunubildiğinden,kendisihuzur-ışahaneyeçıkamayacakkadarkuvvetsizolmaklaberaber,Vezir-iazamıtarafından verilen kararları zat-ı şahanenin daima tasdik etmekte olduğunubeyan etti. Bu cevap, İbrahim Paşa’nın hoşuna gittiğinden, Yurişiç’inçekimserliğini memnuniyetle kabul etti. İbrahim Paşa, bakıyye-i askeringirişini önlemek için gediklerin girişine on iki nefer konulması hakkındakitalebinideyerinegetirdi.Yeniçeri ağasıkaleyigörmek istedi, lâkinYurişiç,şecaati derecesinde ihtiyat sahibi olduğundan, ağayı içeri almamak için,muhafız kuvvetlerinin intizamsız İspanyol ve Almanlar’dan mürekkepolduğunu ve kendisi zaten kale için değil, yalnız şehir için söz vermişbulunduğunusöyledi.Bucevapdaİbrahimtarafındankabulolundu.Yurişiç,Vezir-i azam’a ve ordunun büyüklerine kıymetli gümüş vazolar vererek,kendisidebirhilataldı.”[85]

AvusturyaŞehirlerineAkınlar

“PadişahileVezir-iazamHerbartimevkiindeayrıldılar.PadişahyeniçerivesipahilerlebirliktesoltarafıtutarakKaproneşkaveVeroçyoluylaPozaga’yagitti. İbrahim Paşa ordunun artçılarıyla sağa dönerek hiçbir hasardabulunmaksızın birbirini müteakip Kroç, Godoveç, Hasma, Velika ileZapolya’nın ecdadının kulesinden geçti. Logoviç’te, Vezir-i azam AndreStavler isminde bir esiri İtalyan’ca bir mektupla Ferdinand’a gönderdi.İbrahimPaşa,ordununasılricatsebepleriniövünmedoluifadelerleŞarlken’ingaybubeti (meydanlardagörünmemesi)gibigülünçbirbahaneilegizleyerek“Bir hükümdarın memleketleri onun zevcesi gibi” olduğunu beyan ilesözlerine son veriyordu ki, Şarlken’in gerek zevcelerinin yanında gerekmemleketindebulmanınmüşkülolduğunubelirtensözlerikabavehakikatenbir tahriktir. Kırk-elli bin nüfusu ihtiva eden Pozaga şehri ateşe verildi.Ösek’inalttarafındabulunanPadrogaçveNasiçkaleleriitaatlerininnişanesiolmak üzere anahtarlarını gönderdiler. Padişah bu kaleleri zeamet olarakİbrahim’everdi.”[86]

Serasker Sadrazam İbrahim Paşa’nın, Şarlken’in meydana çıkmayışındanduyduğu öfkeyi mektup satırlarına dökmesi Hammer’i ziyadesiyle üzmüş.Savaşlarda işlenen hatalar hep böyle olsa, ama nerde! Galiplerin ne kadarzulmedici, kahredici olduğunu herkes bilir, hele de Türklere karşısavaşanların vahşetleri, dünyanın bütün tarafsızlarının nefretini çekmiştir.Pargalı İbrahim Paşa, Sultan Fatih’in, Sultan Selim’in daha önceleri,meydandabulamadıklarıdüşmanlarınayaptıklarınıtaklitetmiş.

Hammer, iyi bir Osmanlı Tarihi yazmış, lakin bütün padişahları ve diğerdoğulu devlet adamlarının, kışkırtıcılığı böyle yaptıklarını fark edememiş.

Yahutşöyleolabilir;kendidevletininhorlanmasıkanınadokunduğuiçinaşırıtepkigöstermektedir:

İspanyol matadorlarının güçlü boğaları azdırmak için nasıl tahrik edicihareketlerde bulundukları malum. Rakibi öfkelendirip, hatta izzeti nefsiniyaralayıp savaş alanına çekmenin yollarından biri aşağılayıcı mektuplarolmaktaydı. Kadınlara ait eşyalar bile gönderilirdi şahlara ve başkalarına;İbrahimPaşa’nınyaptığıhiçbirşeydeğil.

Karşı taraftanolanlarınasılsinirleneceğimektupKanuniSultanSüleymantarafından kaleme alınmıştır. Hammer’in bu mektuba kızmayışınıanlayamadığımızıifadeederek,yerigelmişkenSultanSüleyman’ınateşleyicisözlerinedebakalım.PeçeviİbrahimEfendi’den:

“Kâfir tarihlerinde yazılmış olduğuna göre saadetli Padişah, daha öncegelmiş olan Nemçe elçisini, Kösenğ’in fethinden sonra İmparator’a geriyolladıvebirmektupdayazıpşöylefermaneyledi:

‘Bukadarzamandırerkekliktaslarsın,meydaneriyimdersin.Şimdiyedekkaçkezdirüzerinegeliyorumvemülkündeistediğimiyapıyorum.Nesenden,ne de kardeşinden nişan var. Size hükümdarlık ve erlik iddiası haramdır.Askerinden, hatta avretinden de utanmazsın. Belki avrette gayret var, fakatsende yoktur. Er isenmeydana gelesin. Yüce Tanrı’nın isteği ne ise yerinegelse gerek. Saltanat için kozumuzu seninle Viyana sahrasında paylaşalım.Reayafukarasıdarahatetsin.Yoksameydanıaslandanboşbuldukçatilkigibifırsatkollayıpavlanmayıerliksayma.Budefadameydanaçıkmazsanavretlergibi iğ ve çıkrık alasın, başına taç örtmeyesin ve erlik adını ağzınaalmayasın.’

Elçi bu haber ile İmparatorun yanına geldi. Getirdiği mektup okundu.Bunun üzerine İmparator derhal yetiştirdiği askeri topladı. Bu ordu, seksenbin yaya ile kırk bin atlıdan oluşmakta idi. Fakat padişahın üzerinegelmeyerek başka bir yöne gitti. Çünkü ordusunda kıtlık, hastalık vegüçsüzlükvardı.”[87]

İstanbul’aDönüş

Arzu edilen savaş vukuu bulmamış olmakla beraber, küçük çaplıçarpışmalarla ve akıncıların üstün gayetleriyle birçok muvaffakiyet eldeedilmişti. Bütün başarılar Serasker Sadrazam İbrahim Paşa’nın kazançhanesineyazılamaz,fakatüstlendiğigörevneticeitibariylebaşkomutanlıkidiveiyisonuçlanmışkabuledilmektedir.

Ordu30.000esirledönüyordu;dahadaartabilirdiesirsayısı,lâkinPosot’ugeçtikten sonra, artık Padişah’ın memleketlerine girildiğinden, yeniden esiralınmasınınyasaklandığınıbildirenbiremir-nameneşrolundu.Buna rağmen

esirsayısını40.000olarakbildirenlerdevar.

Belgrad karşısında Sultân Süleyman’ın ordusu Vezir-i azam’ın ordusuylabirleşti(12Ekim1532).İbrahimPaşa,paşalarla,beylerlebirlikte,efendisinebağlılıklarını arz etmeğe geldi. Birleşmiş iki fırka Tuna’yı geçerek BelgradKale’sialtındaordugâhkurdular.Ertesigün,SultanSüleyman,askerinegeçitresmi yaptırarak, daha ertesi gün kurulan divanda vezirlere, defterdarlara,nişancıya,AnadoluveRumelibeğlerbeğilerinehilatlergiydirildi.Yineogünson seferde kazanılmış olan zaferleri haber vermek üzere her tarafa,vilâyetlerinvalilerine,VenedikDocu’naulaklarçıkarıldı.

Ne Sultan Süleyman’ın tehdit ve aşağılaması kar etti, ne Serdar veSadrazamİbrahimPaşa’nın. İkisideuzaktankahramanlık tasladıklarıhalde,ayaklarına kadar gelen fırsatı kaçırdılar. Karanlıktan korkan çocuklarıngözlerini kapamaları gibi davranmayı yeğleyen Ferdinand ile Şarlken sadegözlerini değil kulaklarını da kapamış idiler. Türk ordularının, Avusturyaovalarındakişneyenatlarıkıllarınıkımıldatmadıkahramankardeşlerin.

Bu seferde, yirmi civarında kalenin fethi gerçekleştirilmiş dolayısıylafaydalı uğraşlar verilmiş demektir. Lâkin kendisini büyük AlmanyaİmparatoruveİspanyaKralısayanŞarlkenveMacaristanKrallığıiddiasındanbir türlü vaz geçmeyen Ferdinand bulunamamıştır. Sultan Süleyman ileİbrahimPaşa siyasetenkabul etmesede, aslındabiri İmparator vediğeri deKraldır, ama güçleri kifayetsiz olduğundan kendileri de dirayetsizliğemahkûmoluyorlar.

Ferdinand ile Şarlken iki garip kişilik. Uzaktan uzağa, düşmanı üzerineçekmek ister gibi tahrikçilik yaptıkları halde, topraklarında cirit atıp birçokkalelerinisahiplenenOsmanlı’nınkarşısınaçıkmıyorlar.

Amaç tam olarak gerçekleşmemiştir, Ferdi-nand ile Şarlken meydanaçıkmadıkları için. Fakat sefer mevsimi geçip, kışın başlaması ile dönüşyolculuğubaşladı.21Kasım’daKanunigeldiveİstanbul’da,AlmanseferininAvusturya tehlikesini bertaraf etmiş olmasından dolayı beş gün zaferşenlikleriyapıldı,herkesmutluyduvaziyetten.SerdarSadrazamİbrahimPaşayinegözdesiydiPadişah’ın;gayretinemükâfatolarakkendisinekıymetlieyervurulmuşbiratilebirmiktardaakçeihsanedildi.Onundahaöncelerialdığıihsanlarınyanındabununsözümüolur,mukayesemiedilirdensedemükâfatmükâfattır,Paşaefendisindenaldığıhediyelerdenmemnun.

PiriPaşa’nınÖlümüveBirİsnat!

Piri Mehmet Paşa pek muhterem bir Devlet adamı olarak gönüllere tahtkurmuştu. Yavuz Sultan Selim’in Vezir-i azam’ı idi ve ondan oğlu SultanSüleyman’a yadigâr kalmıştı. Hain Ahmet Paşa ve yandaşları tarafındaniftiraya uğrayan Piri Paşa, yüksek bir meblağ ile emekliye sevk edilmişti,

fakat bu emekliliğin sebebi atılan iftira değil. Pargalı İbrahim’i Sadrazamyapmayı kararlaştırmış bulunan Sultan Süleyman, saygılı bir biçimde PiriPaşa’danMührüHümayun’ualıp,Pargalı’yavermişti.

Yaşlılık ve ihtiyarlık yıllarını Silivri’deki çiftliğinde geçiren PiriMehmetPaşa,halensaygınlığınıkorumakta idi.Önemligünlerdesarayagelir,SultanSüleyman’dan daimi itibar görür, bu hal de Pargalı İbrahim Paşa’nınkıskançlıkduygularınıkırbaçlardı.Neticeyikelam,PiriPaşasadaretteolduğugibi nüfuz kullanabilen bir eski sadrazam iken, 13 Kasım 1532 Çarşambagünü öldü. Hiçbir yorum ve ilave yapmadan, İsmail Danişmendi Bey’inyazdıklarınıaktaracağız:

“Piri Mehmet Paşa’nın ölümü bazı rivayetlere göre müthiş bir faciaşeklindedir;OsmanzadeTaibbufaciayışöyleanlatır:

‘Ferzend-ina-pesendiEdirneKadısıMehmetEfendiVezir-iazamİbrahimPaşa’nınmevaid-iarkubiyeilefirifteolupmacununazehirtabiyeitmeğin…’

BuizahatagörePiriMehmetPaşa’yısadaretmakamındahalefiolanPargalıFrenkİbrahimzehirletmiş.Bumülevves(pis)devşirmeyeondandamülevvesolması lazım gelen Edirne Kadısı Mehmet Efendi alet olmuştur: Frenkİbrahim’in bir takım parlak vaatlerle kandırıp omüthiş cinayete alet ittihazettiği bu Edirne Kadısı Mehmet Efendi, Piri Paşa’nın oğludur. Bu suretleFrenk İbrahimher halde bu sıralarda sarsılmış olduğunu hissettiğimevkiinitakviyeiçinmübarekbirbabanınmelunoğlundanistifadeetmişdemektir.

TabiiKanuni’ninbugizlicinayettenhaberdarolmadığımuhakkaktır:BelkidesonradanhaberalmışveFrenkİbrahim’inidamındabuiğrençcinayetinintesiriolmuştur.

Baba katili olan Edirne Kadısı Molla Mehmet Efendi’nin bu katmerlicinayetten istifadeetmesine imkânbırakmayanakıbetidepekfeciolmuştur.Nişancızadeohainevladaçoklayıkolanbuelimakıbetişöyleanlatır:

‘Vezir-i azam İbrahim Paşa hatırı için pederini mazul (emekli) ikenzehirleyipbadehugayretiHakerişipkadimdenşurb-ıarakamüptelaolmağın(içkiye düşkünlük) bir kış gecesi ocak kenarında libası (elbisesi) tutuşupmestane uyanıp, hayretle arak testisin su sanıp üstüne dökmekle, yağdökülmüşgibialevleniphelakoldu.”[88]

YıldızınParlakGünleri

YineFerdinand’ınElçisi

Şöyle-böyle savaş sona ermiş, Avusturya büyük bir tehlikeyi ucuzatlatmıştı. Artık sulh içinde yaşama zamanı. İstanbul’a 29 Mayıs 1532’deFerdinand’ınveMacaristan’ınsonkralınıngeridebırakmışolduğuMari’ninsefiri olanKornelyusDö Poliçius Şeper geldi. ŞeperGran’ın anahtarlarıylaberaber Padişah’a iki mektup takdimine memur idi. Mektuplardan biriŞarlken’den idi ki, biraderi Ferdinand’la Sultan Süleyman arasındaarabuluculuğu ve Macaristan’ın kardeşine bırakılmasını teklifini içinealıyordu. Ferdinand’dan olan diğeri Koron’un iadesi için Şarlken nezdindetavassut (arabuluculuk) edeceği vaadini ihtiva ediyor ve Oğul’un babatarafından teklif olunacak sulhu memnuniyetle kabul edeceğini ifadeederekbitiyordu.

Bu sulh teşebbüsleri arasında JeromDöZara, İbrahim’in arzusuna uygunolarak, mütarekenin imza olunduğunu haber vermek için Viyana valisine,KarniyolaMeclisidaresine,Gran,Fozaga,KoronkumandanlarınaveAndreaDorya’yaİstanbul’danbirumumimektupyazdı.

Nisan’ın nihayetine doğru Macaristan’da her işi görmekte olan AlvazioGritti,Budin’den İstanbul’ageldi. İbrahim’inemrine istinadenJerom ilebirmülakatında, Sultân Süleyman’ın Macaristan üzerindeki taleplerine dairdefalarcamüzakeremevzuuolmuşolanmeseleyiaçtı.

Evvelce Ferdinand’a gönderilmiş olan çavuş, sulhun katî şartlarınıkararlaştırmağamemuredilenVespazienDöZaraveKornelyusDöPliçiusilebirlikte25Mayıs’tadöndü.

Jerom Dö Zara ve oğlu Vespazien Gran’ın anahtarlarıyla Ferdinand’mmuhteşem hediyelerini Vezir-i azam’a takdim ettiler. Avusturya hükümdarıFerdinand’ın itaatalâmetiolmaküzere takdimettiğibuanahtarlarıgörünce,Vezir-i azam, iftiharla tebessüm ederek ‘Jerom’a, bunları muhafazaedebileceğini işaret etti. Kral’ın, kabulünü rica eylediği 2.000 dukalık birelmasvebununikimislikıymetindebiryakutveelmasınyarıkıymetindevearmut şeklinde bir inci ile müzeyyen bir madalyonu da aynı derecedememnuniyetlealdı.

DeğerlendirmelerindetarafgirolduğunugördüğümüzHammer,kendiülkesivemilletimevzuubahisolduğuiçinaffedilebilir.

“İbrahim, hemen mülakatta, akdolunacak ahitname şartlarınınmüzakerelerine başlamak istedi; lâkin Jerom arkadaşı beraber olmaksızınhiçbir şey kararlaştıramayacağını bildirdiğinden, bu hususta birincimüzakerenin bir gün sonra icra edilmesine karar verildi. Müzakereler yedi

günsürdü.Ferdinand’ınelçilerininİbrahimPaşaveGrittiileyedimülakatınadair olan vesikalar, yalnız o zamanın siyasi münasebetlerinin evrak-ımüsbitesiolmalarındandolayıdeğil,İbrahim’intabiatvemevkiinitamâmiyletavsifetmeleribakımındandapekkıymetlidirlervebutarihtetasviretmekteolduğumuz levhayı ikmal ederler. Bundan dolayı, konuşmalar hakkındatafsilât vermemize ve İbrahim Paşa’nın lisanındın son defa olmak üzereişiteceğimizsözlerinakletmemize,okuyucularmüsaadeederler.”[89]

Biraz aşağıda geçecek olan, Sadrazam İbrahim Paşa’nın konuşmalarıHammer’in pek hoşuna gitmiş. Söz söyleme yeteneğini zaten biliyoruz,kelimelere istediği rengi ve kokuyu verip, kastettiği manaları rahatlıklayükleyebilir İbrahim Paşa. Ana dili olmadığı halde, sonradan öğrendiği birlisana, manaları iyi bir elbise gibi giydirip, istediği kadar yumuşatıp,sertleştirebilenbirsanatkârdırPargalı.

Daha evvel gelen Avusturya’lı elçilere ne çileler çektirmiş, sözcambazlığındakimaharetine,Padişahtarafındankendisinebahşedilengücüdekataraknasılbiraktörlükyaptığıhatırımızdadır.SultanSüleyman’lakarşılıklıkonuşmalarındakullandığıüslubudabilmekteyiz.Şimdibarışgörüşmelerindenasılbirsihirkullanacak,muhataplarınınasıletkileyecekgörelim:

SadrazamİbrahimPaşa

VeMüzakerelerinSeyri

Diplomatik münasebetlerde ne kadar başarılı olduğunun farkındadırSadrazamİbrahimPaşa,bunabinaenbüyükhazalıyorelçilerlegörüşmekten.Doğrusuşuki,Paşasözleriylevedavranışlarıyladevleti,onunbaşındakinivebu arada kendisini de en yücelere taşımayı biliyor. Sonra o yüksektenbaktığında elçileri minnacık görüyor. Alman Seferinde, er meydanınaçıkamayan Ferdinand, alttan almanın lüzumuna inanmış, daha önce gelmişolanelçiNikolaYurişiç’inkardeşiJeromDöZara’yı,yanınaonkişikatarakİstanbul’agöndermiş.

Avusturya’dan 27 Mayıs’ta gelen elçiler, kalabalık bir maiyet askeriyletekrar Vezir-i azamın sarayına gittiler. İbrahim Paşa’nın başına bela olan,Budin’dentaşınmışbulunanheykellerinyanındangeçerekiçerialındılar:

“İbrahimPaşa,sırmalıbirkaftangiymiştivebununaltındamavirenkteyinesırmalı bir libas görülmekteydi. Şeper ve Jerom’u yerinden kalkmaksızınkabulettivebirmüddetayaküzerindebıraktı.ElçilerdebiranlıkbirbakışlaİbrahimPaşa’yı tetkikettiler. İbrahim,ortaboylu, esmer tenli,beyzî çehreliidi; alt çenesinde gayet keskin ve aralıklı beş-altı diş nazar-ı dikkatiçekiyordu.NihayetmurahhaslareteğiniöperekEfendileriolanFerdinand’ınveKraliçeMari’ninbiraderiniselâmladılar.

Vezir-i azamderhâlmuharebenin felâketli neticeleri vePâdişâh’ın kudretihakkındauzunbirnutkabaşladı.Şöylesöylüyordu:”

‘Aslında,yeniçerilerinyevmiyesiyarımakçedenibaretti;sonratedriceniki,üç,dört,beşakçeyeterakkietmiştir.Lâkinsıraneferininsekizakçedenziyâdealdığıyoktur.Denizkuvvetlerininharpzamanındamasrafıpekçoktur;ancakhazine o kadar zengindir ki, bundan pek az müteessir olur. Dün, İtalya’yakarşıbirdonanmateçhiziiçin1.000atyüküakçe,yani2milyondukaaldım.50.000Tatarcihanı talanetmeğekâfidir.Binlercekadınveçocuğuesarettenkurtarmak içinormanlaragönderdim;benvebaşkabirçokları böylehareketettik.TürklerinhiçbiriHıristiyanlarınsöylemektenhazduyduklarıgibivahşî,zalim,insaniyetsizdeğildirler.

Bubüyükdevletiidareedenbenim;herneyaparsam,yapılmışolarakkalır,zîrâbütünkudretbenimelimdedir;memuriyetleribenveririm,eyâletleribentevzi ederim; verdiğim verilmiş, reddettiğim reddedilmiştir. Büyük Padişahbir şey ihsan etmek istediği yahut ihsan ettiği zaman bile eğer ben onunkararını tasdik etmeyecek olursam, gayr-i vaki’ gibi kalır; çünkü her şey;harb, sulh, servet kuvvet benim elimdedir. Bunları size söylemektenmaksadım,meramınızıserbestçesöylemenizecesaretvermekiçindir.’

Bunun üzerine Kornelyus, talimatı mucibince, Ferdinand’ın Padişah’ıbabası ve İbrahim Paşa’yı kardeşi olarak selâmladığını söylemesi üzerine,Vezir-iazamşucevâbıverdi:

‘Ferdinand, benim Padişahım kadar büyük bir Şehinşahın dostluğunukazanmağa çalışmakla pekiyi yapar; çünkü bu dostluk olmasa, belki türlüfelâketlereuğrardı.’

OndansonraKornelyussözebaşlayıpmeramınışöyleifadeetti:

‘Kral Ferdinand, Macaristan’ın henüz kendi elinde bulunan kısmınatemellükedebilmeküzere,sizinnasihatlarmızamüracaatetmekiçin

bizigöndermiştir.’

Vezir-iazamKornelyus’unimasınacevapvermeksizin,ondanFerdinand’ınmektubunu aldığı sırada, Şarlken’de de bir mektup olup olmadığını sordu.Kornelyus, Şarlken’in biraderi lehinde tavassutu bildiren mektubu vermesiüzerine,İbrahimayağakalkarak:

‘O, saygı değer büyük bir hükümdardır.’ dedi ve mektubu öpüp göğsüüzerinekoyduktansonrabüyükbirhürmetleyanınakoydu.

Kornelyusdevametti:

‘Kral Ferdinand, kardeşi İmparator’u Padişah’ın dostluk hislerindenhaberdar etmiştir. İmparatorŞarl,Padişah’ıkendikardeşi addedervehususibir muahede yapılmağa hacet olmaksızın aşağıdaki şartlarla Ferdinand’ınsulhuna dâhil olmak ister: Macaristan Ferdinand’a ve Arcel adası ilksahiplerine iade olunduğu takdirde Koron geri verilecektir; Koron ahalisimallarıyla çekilebileceklerdir. Papa, Venedik, Fransa Kralı ile diğer bütünHıristiyan hükümetlerinin sulhun menfaatlerinden istifade etmelerinemüsaadeolunacaktır.’

İbrahimPaşacevabendediki:

‘EğerŞarl,halisanesulhistiyorsa,metbûumreddetmez;evvelâmektubunuokuyayım.’

Şarlken’inİmparatorlukmührünebakarakşusözlerisöyledi:

‘Metbûumun(Pâdişâh’ın)ikimührüvardırki,birikendisindedurur,diğeribendebulunur;zîrâkendisiylebenimaramdabirfarkolmasınıistemez.Eğerkendisi için elbise yapılmasını emrederse, benim için de örneğini ısmarlar;benim inşaat içinparasarfetmekliğimemüsaadeetmez;budivan-haneonuntarafındanyaptırılmıştır.

Koron’a gelince, orası bir kaledir ki onun bizde binlercesi vardır, onusahiplenmek bizce mühim bir şey değildir. Koron’u sulh yoluyla almaktanziyâde kuvvet yoluyla geri almayı arzu ederiz.Münasip gördüğümüz vakitonuyakabiliriz.Padişah’ımMacaristan’ıKralJan’avermiştir,dünyâdahiçbirkuvvetonuonunelindenalamaz.

Arcel, Barbaros’un sancağıdır. Kraliçe Mari’ye arazisini ve cihazını iadeettirmeğe çalışacağım; eğer Budin’de daha bir saat kalsaydı bizim elimizedüşecek ve Padişah’ım tarafından hemşire gibi muamele görecekti. Büyükhükümdarlarınşerefimağluplarıaffetmekledir!’

İbrahim Paşa elçilere ruhsat verirken, Macaristan meselesini müzakereetmek üzere kendilerini Alvazio Gritti’ye gönderdi. Bu mülakat altı saat

sürmüştü.KornelyusveJerom,Grittiileikidefamülakatetmişlerdirki,Grittibu iştehem taraflardanbiri, hemdehakemolmaküzere ikiyüzlübir vazifeyapmıştır.

Gritti,SultanSüleyman’ınZapolya’yaverilenvaadininyerinegetirileceğinive kendisine gelince, eğer isnat olunduğu gibi Macaristan tahtında arzusuolduğusahihise,köpekgibiölmeyitercihedeceğinisöylüyordu.OndansonraMacarlarhakkındabirçokküfürlerederek,bunlarıhainveidareolunmazbirmillet olmakla vasıflandırdı. Şunu da ilâve etti: Koron’un iadesi içinmüzakere etmektense, tekrar feth etmek, Türklerin gururuna daha muvafıkdüşecektir;bundandolayı60kadırgaKoronlimanınıdahaşimdidenmuhasaraetmekteve10gemiİstanbultersanesindeinşaedilmektedir.Tamamiyleteçhizedilmiş 10 kadırga Gelibolu’da yelken açmak üzere emir beklemektedir.Diğer 10 kadırga da Siragüsalı (Sarkostalı) korsan Baloumo’ya karşıgönderilmiştir.Korkut oğlununRodos’ta 36 gemisi, birçok yük gemileri vebombartaları vardır ki, ŞarlkenArcel adasını zapta teşebbüs edecek olursa,Poylasahilineaskerdökmeyehazırdır.

Nihayetşunudasöylediki:Padişah,Barbaros’unsancağınıİmparatorŞarl’aiadeetmek istemişolsa,bunagücüyetmeyeceğigibi,muktedirolsada iadeetmekistemeyecektir.Sulhunakdedilmesindensonraİspanyol’larKoron’danserbestçe çekilebileceklerdir. Zaten kendisi deRumlar’danVenedik tarafınadönmüşolanlarhakkındaPadişahnezdindetavassuttabulunacaktır.

Şarl’ın bahis konusu olan muahedenameye evvelce bu hususta reylerinisormaksızın diğerHıristiyan devletlerini ithal etmiş olması şaşılacak şeydir.Şu görüştüğü günün sabahı Venedik elçi ve balyosundan aldığı bir ifade,VenedikCumhuruuzunzamandanberiOsmanlıDevletiiletambiritilafüzerebulunduğundan, Şarlken’in Venedik’le ilgili şartlarının tamamiyle faydasızşeylerdenibaretolduğubilinmektedir.’

Kornelyuscevabendediki:

‘İmparator Rum’dan öte tarafa geçenlerin affını muahedenamede zikretmeyemecburolmuştur;ziradostlarınıfedaedereksulhyapmakmertçebirhareketdeğildir.Maahaza,buyoldahareketetmekbizzatGritti’ninherkesteniyi bildiği sebeplerin kaynaklarındandır ki, bu sebeplerin esası başka türlüolsaRum’larıistihkarediyor(horgörüyor)görünmektenibarettir.’

Ondansonra,Hıristiyanhükumetleriyleilgilifıkrayagelerek,Şarl’ınbütünAvrupa’nın asayişini istediğinden bu hususta Hıristiyanlık ve İmparatorlukvazifesineriayetetmişolduğunubeyanetti.

İyd-i Hamsin’in pazartesi günü, elçiler İbrahim ile ikinci bir mülakattabulundular ki birincisinden daha garip ve ihtirası, Sultan Süleyman’ınsaltanatındabüyükbirvazifegörenşahsınhüviyetinidahaziyadegöstermeye

müsaittir.Gritti, TercümanYunusBey,Nişancı veVakanüvisCelâl-zade bumülakatta hazır bulundular.Müzakerenin asılmaddelerine girilmeden önce,karşılıklısuallerarasındaİbrahimşunusordu:

İspanyaniçinFransakadariyiziraatolunmamıştır?’

Kornelyus cevap verdi ki, bunun sebebini, memleketin kuraklığına veEndülüsYahudi’leriyleMüslüman’larının çıkarılmasına ve sabandan ziyâdesilâhkullanmakarzusundabulunanİspanyol’larıngururunaatfetmekgerekir.

İbrahim,bununüzerinedediki:

‘Bugururukandaaramalıdır;kibirle,civan-mertlikledoluolanRum’lardaböyledir.’

Nihayet,müzakereyibirtemsilileaçtı:

‘Hayvanlarınenkorkuncuolanaslanzorladeğilhileilemuhafızınınverdiğiyiyecekle, itiyat kuvvetiyle ele geçirilir; muhafız onu korkutmak için birdeğnekseçmelidir;hiçbiryabancıonayemekvermemelidir.Aslanhükümdar,muhafızlaronunmüşavirlerivevükelâsıdır;asa,

hakikatvehakkaniyettirki,hükümdarlarınkılavuzlarıyalnızbunlarolmalıdır.Benefendimi,büyükşehenşâhıhakikatvehakkaniyetasasıyla

idareediyorum.HükümdarŞarldabirarslandır;şuhaldeicapederki,elçilerideonuböyleceteshiretsinler.’

Ondansonrakendisininiktidarındanbahisaçarakdediki:

“Benim yaptığım yaptıktır; bir seyis’i paşa yapabilirim. Efendiminmalûmatı olmadığı halde istediğim gibi memleketler, krallıklar verebilirim;onunverdiğişeybenimtensibimeyakınolmazsairadesitesirsizkalır;bilakisbenemrettiğimhaldeotensip(kabul)etmezse,benimemrimicraolunuronundeğil. Sulh ve harb benim elimdedir. Devletin hazinesi benim emrimaltındadır. Efendim benden ziyâde mükellef elbise içinde değildir, benimservetim daima el dokunulmamış olarak kalır, çünkü o benim bütünmasraflarımı verir. Krallıkları, memleketleri, hazineler bana emanetolunmuştur; bunları istediğim gibi idare ve sarf ederim. Gençliğimden beriPâdişâh ile birlikte yaşadım; onun doğduğu hafta doğmuşum, Tahta çıktığıvakit, Macar’larla iyi komşuluk münasebeti tesis etmek ve babasınınvefatından dolayı taziyet ve cülusundan dolayı tebrik almak maksadıylaMacaristan’a bir elçi gönderdi; lâkin onlar mektup götüren adamı tutuphapsettiler.İkincibirçavuşyine,omemuriyetetayinolunmuşken,ihtimalkibüyükbiradamzannedildiğiiçinodao

hâleuğradı.

Bütünbumuamelelerbüyükpadişahıoldukçamuğberediyordu.Birmüddetsonra Fransa Kralı Pavia’da mağlub olarak, validesi efendime şu sözleriyazdı:

- Oğlum Fransa Kralı, İspanya Kralı Şarl tarafından hapsedilmiştir;zannederdim ki, Şarl onu salıvermek civanmertliğinde bulunsun; lâkin öyleyapması şöyle dursun, hakkında hiç lâyık olmayacak surette muameleetmiştir.Büyükşehin-şâh,oğlumukurtarmaksuretiyleuluvv-işinâsınızıizhârbuyurmanızıistirhamederim.’

Padişah, Fransuva’nın uğradığı felâketten müteessir ve Şarlken’inmuamelesindenmünfailolarak,kadınınavâze-iistirhamınaenmüessirsurettehangi vasıtalarla yardımcı olabileceğini düşündü; o zaman kendi elçilerineMacaristan Kralı tarafından gösterilen kötü muamelenin intikamını almakistedi. Hususiyle ki, Kral Lui’nin zevcesi, Şarlken’in hemşiresi idi. Lui,Padişah’a mukabeleye çıktı; ikisi de ellerinde kılıç, Macaristan tahtıüzerindekimüddeiyâtlarmımüdafaaettiler.Kılıç,meseleyihalletti;hükümethakkını bize verdi. Macarları mağlup eden benim; çünkü Pâdişâh Mohaçmuharebesindebulunmadı;bize iltihakiçinatabinmeküzere ikenkendisinemuzafferiyet müjdesini gönderiyordum. Ondan sonra Budin’i zabt ettik vebizimhakkımızmazhar-ırüçhanoldu.’

İbrahim,Budin’infethindeesirlerinnekendisininemriyle,nedePadişah’ınemriyle değil, ancak kendi hatalarıyla katliama uğramalarından tafsilinbahsetti. Hobordanski’nin mübalâğalı tekliflerine tekrar sözü getirdiktensonra,Viyanamuhasarasınageçerek, tebdil-ikıyafetlevebeyazdeğil renklibirsarıkileekseriyabizzatkeşfeçıktığınıhatırlattıvedediki:

‘BusıradaŞarl, İtalya’daTürker’iharb ile tehditetmekveLutermezhebierbabını cebren eski itikatlarına getirmekle meşgul idi. Almanya’ya geldi,hiçbir şeye muvaffak olamadı. Bir imparator için bir şeye başlayıp dabitirmemekvesöyleyipdehiçbirşeyyapmamaklâyıkdeğildir.

Bir Rahipler Meclisi ilân etti, fakat toplamadı. Budin’i muhasara etti,alamadı; kardeşi Ferdinand ile Kral Jan arasında tekrar sulhu sağlamasıgerekirdi,bunadateşebbüsetmedi.EğerbugünbirRuhbanMeclisitoplamakistemişolsam,Luter’ibirtarafa,Papa’yıbirtarafakor,kiliseninbirliğiniiadeetmeğekendilerinimecburederim.

Ben ve Padişah bu suretle Şarlken’in yapması lâzım gelen şeyi yapmışoluruz. Macaristan Kralı yatağında can vermiş olsaydı, ihtimal kiFerdinand’ın bir dereceye kadar veraset hakkı olabilirdi; lâkin muharebe

meydanında öldüğü için krallığı bize aittir, çünkü kılıçlarımızla fetholunmuştur. Biz Macaristan’ı istilâ ettik. Kardeşine (Jerom’a hitap ederek)şatosunu iade ettik; bütün valiler arz-ı tazimat ettiler.Münasip gördüğümüzkadar Macaristan’da kaldık ve bize mukavemet edecek kimseye tesadüfetmedik.

İbrahim Paşa, ancak bumukaddimeden ve diğer bazı istitratlardan sonra,müzakereninmevzuuolanhususa,yaniŞarlken’inmektubunasözügetirerekvemektubuelinealarakdediki:

-Bumektup, ihtiyatlıvemutedilbirhükümdarmektubudeğildir.Şarlken,kendiunvanlarıylaberaber,kendisineaitolmayanbirçokunvanlarımağruranebir şekilde sayıyor.KendisineKudüsKralı demeğe nasıl cüret ediyor?Bumemleketin sahibinin büyük Şehenşah olduğunu bilmiyor mu? Padişah’tanmemleketlerini almakmı istiyor?Yoksa böyle yazmakla onuhafife aldığınımıgöstermekistiyor?

Ben işittim ki, Hıristiyan hükümdarları dilenci kıyafetindeKudüs ziyaretiyaparlarmış; Şarlken Kudüs’ü dilenci kıyafetinde görmekle, kendini orayakralmı olacak sanıyor?Bundan sonraKudüs’e girmeyi bütünHıristiyanlariçinmenedeceğim.’

Kornelyus,Şarl’ınmağruranebir şekildekendisine tahsisetmişolduğubuunvandan dolayı, mümkün olduğu kadar mazeret bulmağa çalışarak, böyleyazılmasının sadece yazılış usulünden olduğunu ve hiçbir mâna ifadeetmediğinisöyledi.

İbrahim,devametti:

- Bundan başka, Şarlken Ferdinand ile benim efendimi aynı derecedetutuyor (eşit görüyor); kardeşini sevmekte hakkı vardır, lâkin bunun içinbüyükpadişahıokardeşinekıyasederekkadrinitenziletmesilâzımgelmez.BenimefendiminaraziveinsanbakımındanFerdinand’dandahakuvvetlivedahazenginsancakbeylerivardır.’

OzamanJerom’ahitapederekdediki:

‘SeninkardeşinNikola’nınakrabasındanolanKaraÂmidsancakbeyiseninkralından daha çok arazi ve raiyyetemaliktir. 50.000 süvarimuharebelerdeonunmaiyetindebulunur;sipahileri,

timârlıları Ferdinand’ın sipahi ve timârlılanndan çoktur: Padişahımın dahaböyle çok sancakları vardır. İmparator Şarlken öyle bir mektup yazmaktanutanması lâzım gelirdi. Lâkin Fransa Kralı’nınMacaristan seferi esnasındabizegönderdiğivesadeceFransaKralıdiyeimzaettiğimektup,bundannekadarfarklıvehakikatenkralayakışırsurettedir!

Bunun içindir ki haşmetli padişah da Fransa Kralı’na şeref vermek venecâbette (asalette) ona rekabet etmek isteyerekunvanlarını hiçyazmadıveçok sevdiği bir kardeşine yazar gibi yazdı; yine bunun içindir ki, BarbarosFransaKralı’na, büyük Padişah’a itaat eder gibi itaat etmek için emir aldı.Eğer Şarlken bizimle anlaşmayı arzu ederse, yalnız o vakit imparatorolacaktır;zîrâFransa, İngiltereKralları’na,Papa’ya,Protestanlarabizonuosıfatla tanıttıracağız. Zannedermisin ki, Şarlken ile Papa’yı rapteden sevgi,Özellikle Papa Roma yağmasını ve esareti müddetinde uğradığı kötümuameleyihatırlarsa,pekhakikidir?Benonunresmîtacındangaspolunmuşbir elması 60.000 dukaya satın aldım. Bu elmas (parmağında bir yüzükgöstererek), hapsedildiği zaman Fransa Kralı’nın elinde idi; sonradan banageçmiştir. Fransa Kralı nasıl olur da Şarlken’i sever iddiasındabulunabilirsiniz?’

İbrahim, sözlerine son vermek üzere ilâve etti ki, İmparator’unmünasebetsiz mektubunu, onun infialine yol açmaktan çekindiği için,Padişah’atakdimetmeyecektir.EğerŞarlkenbirsulhahitnamesiakdiniarzuediyorsa, bir elçi göndermesi gerekirdi; onu beklemek için üç aylık birmütârekeimzaolunabilir.VenihayetBarbarosbumüddetzarfındadenizlerdeHıristiyanlaraleyhinehertürlümuhasamatıtatileder.

YineogününakşamıİbrahimveSüleyman,Gritti’ninhanesinegidereküçsaatonunlakonuştular.BöylebirziyaretMüslümanlar içinaz takbiheşayangörülmediğinden, Padişah’ı İbrahim ve Gritti tarafından büyülenmiş birmecnunaddettiler.

11Haziran’daGritti elçilerimüzakereye davet etti.Kullandığı tabirlerdensulhu evvelâ Pâdişâh istemiş gibi gösteren Şarl’ın mektubunu ayıpladı. Buayıplamaktan başka, özellikle Ferdinand’ı Süleyman’a muadil tutanmünasebetsizmukayesedendolayınefretlerinibildirmeyiunutmadı.İlâveettiki, PâdişâhMacaristan’ıZapolya’ya ve vârislerine ihsan etmiştir ve kendisi(Gritti)gelecekkış,Devlet’in tambirmezuniyetinihaizolarak,bukrallığınyenihudutlarınıntayininegidecektir.OndansonraSultanSüleyman’ınkudretihakkındagururdolumethiyelerdebulunarakdediki:

‘Son Macaristan muharebesinde Sultan Süleyman’ın hususi maiyetinde1.800 hassa askeri Vezir-i azamda 1.000 diğer paşalarda beşer yüz kişi

bulunuyordu.KullarınPadişah’aitaatioderecededirki,şudakikadabiraşçıyıoherşeyemuktedirolanİbrahimPaşa’nınidamınagöndermişolsa,buemirderhâl,hiçbirmüşkülatçıkmadanicraolunur.Dünyayayalnızosulhverebilir.Hıristiyanlıkhiçbirvakitbukadarparçalanmamıştır.’

Sözün neticesi şuna müncer oldu ki, Şarl, sulh müzakeresi için bir elçigöndermelidirveonubeklemeküzerebirmütarekeyemüsaadeolunabilir.

Lâkin Kornelyus ve Jerom cevaben beyan ettiler ki, eğer Padişah sulhureddediyorsa,Şarlmuhasamatın(hasımlığın)tatiledilmesinemuhtaçdeğildir.

İbrahim, elçilerle olan üçüncü görüşmesinde (22 Haziran 1533),seleflerinden bu kadar adamların nail olmadıkları bir şeye muvaffakolduklarından dolayı kendilerini tebrik etti: Sulh, adedi belirlenmiş seneleriçin değil, Ferdinand’ın muhafaza etmek istediği müddetçe devam etmeküzereakdedildi.

Bu muahedename mucibince Ferdinand, Macaristan’da henüz nereleremalik ise onlar elinde kalacaktı; Pâdişâh da Ferdinand ve Zapolya’nınaralarında akdedebilecekleri düzeltmeleri tasdik etmek hakkını muhafazaediyordu. Vesikada şunlarda eklenmişti: Padişah’ın kulu Gritti Devlettarafındankrallığınyenihududununtayininememurolacaktır.Şarl,kendisidehususi bir sulh akdetmek için sefir gönderecektir. Murahhasının gelmesinibeklemek üzere ona karşı muhasama (çarpışma) Şarl (Şarlken) tarafındanbaşlanılmamış olmak kaydıyla tatil edilecekse de, karşı taraftan husumetebaşlanılırsa,onavebütündünyayakarşımüdafaayahazırbulunulmuştur.

Ertesi gün, elçilerin Padişah’ın huzuruna kabulüne tahsis olunmuştu.Evvelce Vezir-i azam tarafından yemeğe davet olunarak yemek esnasındaİbrahim Paşa elçilerin zat-ı şahaneye hangi tabirlerle meramlarını arzedebileceklerinitayinetti.Verilentalimatşuyoldaidi:

‘Oğlun Kral Ferdinand senin malik olduğun şeyleri kendi malı gibi vekendisinin malik olduğu şeyleri senin malın gibi addeder, çünkü seninoğlundur.Macaristan’ı kendine alıkoymuşolduğunubilmiyordu; zîrâ bilmişolsabumemleketimuhafazaetmekiçinhiçbirvakitmuharebeetmezdi.Lâkinmademki sen, yani onun pederi, memleketlerinin hudutları dâhilindebulundurmakistiyorsun,sanamübarekolmasınıvesıhhat-ıtâmmenitemennieder.Çünkü senin -ki onun pederisin- bu krallığı ve daha diğerlerini tekrareldeetmesiiçinyardımcıolacağındandaşüpheetmez.’[90]

SihirliCümleler

İşte Pargalı İbrahim Paşa bu; aklı kendine yetiyor da artıyor, onunla dadüşmanlarına yardım ediyor! ‘Efendim’ dediği Kanuni Sultan Süleyman’ıdaima yüceltmekte, bu yüceliği karşısına gelenlerin beynine de

nakşetmektedir.

KrallığıtesciledilenFerdinand’labizimİbrahimPaşakardeşolmuş,SultanSüleyman ikisinin de babası makamında. Avusturyalı Ferdinand mecburkalmış aşağılara tenezzül etmeye, çünkü inmeden çıkması mümkün değil.İbrahim Paşa’yı kardeşi, Kanuni’yi babası saymaya mecbur edilmiş, bunuonunelçileribirimtiyazgibikullanacaklar.Bugündepekfarklıdeğil,fakatodevirler için tamamen onur-haysiyet meselesi ve güç göstergesiydi budavranışlar,hitapedişler.

Elçilerle Pargalı arasında tercümanlık eden Yunus Bey bu konuşmalarıdildendilenaklederkennelerhissediyorduacaba?SadrazamİbrahimPaşa’nınkendilerine bir lütufta bulunduğuna inanmış olan elçiKorneliuş, tercümanaricada bulunuyor minnet duygusuyla. Kardeşi İbrahim, Ferdinand’ın özelişlerine alaka göstermiş, Padişah’la görüşmelerinin kapısını açmıştır, bununiçinmüteşekkirdirelçiler.

ElçilerPadişahHuzurunda

İbrahim artık elçilerin nazarında bir kraldır, padişahtır, Süleyman krallarüstü bir mevkide. İmparator’dan yüce. Avusturya elçilerine göre, o hayatimeselelerinin halli sırasında, Pargalı İbrahim Paşa ile Sultan Süleyman’ınnasılalgılandıklarınıkestirmekzordeğil.Örfümüzizinvermediğiiçin,TürkPadişahı, muhtaç olan yabancılar tarafından ne yerine konulduğunukelimelere dökemeyeceğiz. Çavuş-başımarifetiyle huzur-ı padişahîye kabuledilen elçiler, Sultan Süleyman’ın elbisesinin eteğini öpmek şerefine nailoldular.Korneliuş,İbrahimPaşa’nınezberlettiğicümleleriPadişahhuzurundatekrarladı. Tercüman Yunus Bey sözleri çevirmede marifetini gösterdi,herhaldefikrinkaynağıdabelliolmuştur.

Kanuni Sultan Süleyman, neredeyse çocukluk arkadaşı sayılan İbrahim’inusulveüslubunufarketmezmihiç?

Kornelyus,Padişah’a takdimedecekhediyesi olmamasındandolayı üzgünolduğunu belirtip özür diledi. Kraliçe Mari’nin cihazının iadesini veFerdinand’ın kardeşi olan İbrahim’in bab-ı hümayunda Kral’ın vekilisıfatındagörünmesinemüsaadeedilmesininiyazeyledi.

Jerom Dö Zara, Kral Ferdinand’ın babasına, yani Kanuni SultanSüleyman’a itaatkâr bir evlat olacağını tekrarlayıp dururken, arada bir sözükesiliyor. Padişah, sanki kendisini toparlasın da konuşsun diye dinlenmefırsatı veriyordu.YunusBey’inTürkçeyeçevirmedekimahareti de, elçilerinSadrazamİbrahimPaşa’danöğrendiklerinidahaetkilihalegetirmekteydi.BirhaylidikkatledinleyenSultanSüleyman,elçilereşöylecevapverdi:

‘Size,evvelkielçilerinmuvaffakolamadıklarısulhuihsanediyorum.Yedi,

yirmibeş,yüzseneiçinveriyordeğilim;eğersizbozmazsanızikiasıriçin,üçasır için, ebedî olarak veriyorum. Padişah Ferdinand hakkında, bir oğluhakkındaolduğugibimuameleedecektir;Padişah’ınmemleketlerivetebaasıFerdinand’ın emri altındadır, nasıl Ferdinand’ın memleketleri ve tebaasıPadişah’ınemrialındaiseaynenöyle.PadişahKraliçeMari’yecihazını,diğeremvalvearazisinideiadeediyor.’

Sultan Süleyman’dan duydukları bu cömertlikle bezeli sözlerden sonra,Kornelyus Sultan Süleyman’ın elini, Jerom da elbisesinin eteğini öptü.İbrahim,efendisininhuzurundailâveettiki:

‘KralFerdinandveJanarasındaakdolunanmukavelelerSultan-ıMuazzamtarafından tasdik olunacaktır; kulum Gritti bu babda emir alacaktır. BüyükPadişah, oğlu Ferdinand’ın dostlarının dostu ve düşmanlarının düşmanıolacaktır.’

Şarlkenmektubundakardeşi,Ferdinand’ıKanuniSultanSüleyman’amuadilgösteriyor ve başka münasebetsiz cümleler kullanıyordu. Vezir-i azam,Şarlken’in mektubunun o suretle yazılmasının sebeplerinin izahınıKornelyus’tantekrartalepetti.Odabüsbütüngayr-imütecâvi-zânebirsurettetefsireçalışarakdediki:

-‘Şarlken,hiçbirkimseyitahkirniyetindebulunmamıştır.Bununlaberaberbumektubunmuhtevasıhakkındakimseninyanlışanlamaktanmenolunmasıkaabil değildir; lâkin Şarl, kardeşiyle Devlet arasında akdolunan sulhu hiçşüphesizkitensipedecektir.’

Bukonununnekadaruzuntutulduğununfarkındayız.Fakatelçilerleolanbukonuşmalar ve takınılan tavır, Pargalı’nın bütün içini gösteren bir aynagibidir,görülmesiçokfaydalıoldu.

Huzuru Hümayun’da Sadrazam’ın sergilediği rahat, amirane hareketlerayrıca elçiler üzerinde iyi bir tesir bırakmıştı. Artık söylenecek sözkalmamıştıki, İbrahimbunubirkerede sefirlerdensordu.Pekenderolarakbu kadar uzun görüşülebilirdi Padişah’la, tam üç saat sürmüştü karşılıklıkonuşmalar,iltifatteatisindebulunmalar.Tabiikielçilerbirazdaterletilmişti.Nihayet,Padişah’ınişaretiylemülakatasonverildi.

AnlaşmaŞartları

Muhteşem senelerin içinde cereyan eden böylemüstesna karşılaşmalarda,Pargalı’lığındaneserkalmamışbirSadrazamİbrahimPaşaseyretmeninzevkibambaşka. Daha ziyade Hammer tarihinde kayıtlı bulunan bilgilerdenistifadeyle naklettiğimiz bu bölüm için, İbrahimPaşa’dan pek hazzetmeyenİsmailHamiBey’insözlerinedekulakvereceğiz:

“Netice itibariyle imparatorla kralın mektuplarındaki taleplerin hepsi

reddedilerek, Kral Ferdinand için Sancak beyleri bile kendisinden zikudret(üstünKudretli)olanSultanSüleyman’ınmetbuiyetinikabuletmektenbaşkaçıkar yol olmadığı en kati ve en sarih ifadelerle anlatılmıştır. Bumüzakerelerin cereyan ettiği celselere gelen Avusturya murahhasları,muhteşem sedirinde, kendilerini oturduğu yerden hiç kımıldamayarakhuzuruna kabul eden Vezir-i azam’ın her zaman eteklerini öpüp ayaktadurmuşlardır. Elçiler ancak oturmalarına müsaade buyuruluğu zamanoturabilmişlerdir.

İmparatorluksıfatıkabuledilmeyenCharlesQuint(Şarlken)’invaziyetiayrıtutulmak ve o da sulh akdetmek istediği takdirde doğrudan doğruya kendinamına ayrıca murahhaslar gönderip başının çaresine bakmak şartıylaAvusturyameselesiAlmanyameselesindentamamiyleayrıldıktansonra,KralFerdinand’ıtemsiledenAvusturyamurahhaslarınakabulettirilensulhesaslarışöylesıralanabilir:

KralFerdinandOsmanlı İmparatoru’nubabavemetbûubilecekveancakarkadaşdiyehitapettiğiVezir-iazam’lamüsavisayılacaktır.

İşte bu vaziyetin neticesi olarak Kral Ferdinand Osmanlı ülkesinekendi arazisi gibi riayet edecek ve Padişah da Avusturya’yı kendiülkesivetebaasınıdakenditebaasıbilecektir.

Kral Ferdinand Macaristan üzerindeki veraset iddialarındanvazgeçmiş ve yalnızMacaristan’ın şimali garbisiyle (kuzeybatısıyla)garbındafiilenhâkimolduğuşeritgibiarazikendisinebırakılmıştır.

İşte bundan dolayı Osmanlı himayesindeki Macar Kralı Szapolya(Zapolya) ile Kral Ferdinand arasında Osmanlı mümessillerinin(temsilcilerinin) nezareti altında hudut hattı çekilecek. Bu hudutTürkiye tarafından ayrıca tasvip edildikten sonra muteberolabilecektir.

EskiMacar Kraliçesi ve Kral Ferdi-nand’ın kız kardeşiMaria’nınkocasından varis olduğu malikâne maişetine medar olarakmerhametenkendisineihsanedilecektir.

Busulhahkâmımuvakkatdeğildaimidir.

Son Alman seferinin en mühim semeresi olan bu muahedenin akdi(anlaşmanın imzalanması), Türkiye’nin Avrupa siyasetindeki nüfuzubakımından çok büyük bir muvaffakiyettir. Bu suretle Macaristan meselesihalledildiktenbaşkaAvusturyaüzerindengelenAlmantehlikesideönlenmişvebilhassaAvrupa’nıngarbında(batısında)TürkhimayesineilticaetmişolanFransa’dansonraAvusturya’nındaTürkhâkimiyetinikabuletmesiŞarlken’inAvrupa İmparatorluğu hülyasını altüst etmiştir. Kanuni’nin bu vaziyeti bile

ancakİranseferiprojesindendolayıkabulettiğirivayetedilir.”[91]

ElçilerTekrarİbrahimPaşaİle

Gritti seneler öncesinden İstanbul’da bulunan Venedik elçisi idi vebidayetten Zapolya’nın adamı olmakla Osmanlı’ya yaklaşmıştı. OsmanlıDevleti valisi gibi istihdam edilenGritti, SultanSüleyman tarafından takdirgörüp iltifata nail olan yabancılardan biri. Vezir-i azam İbrahim Paşa iledostluğu pekiştirmiş olan bu uyanık ve akıllı adam, pek sık olmamaklaberaberSadrazam’ınmakamınagelipgidiyordu.

Padişah’la,Vezir-iazamİbrahimPaşa’nındahazırbulunduğugörüşmedenmemnun ayrılan Kornelyus ve Jerom, ertesi gün İbrahim’in sarayına davetedilerekgeldiklerinde,Gritti’yideoradabuldular.DedikiİbrahimPaşa:

- ‘Dün bizimle birlikte ekmeğimizden, tuzumuzdan yediğinizden beridostlarımızdansınız.Ferdinandiçinsizeikimektupverilecektir:BiriPâdişâhtarafından, öteki benim tarafımdan, yani efendimin, kudretininyegâne tevdiedilmişolduğuveDevlet’in idaresininuhdesinebırakıldığı şahıs tarafından;çünkü mutadım bu suretle imza etmektir. İmparator Şarl için de size ikimektupvereceğiz.’

Elçiler, aralarında yapılan anlaşmanın aslının kendilerine tebliğ ve hiçolmazsa bir suretinin verilmesini istediler. Bütün incelikleriyle OsmanlıDevleti’ninhassasiyetlerinibilenvebunumümkünolduğuncacanlı tutmayaçalışan İbrahim Paşa, usûlün böyle olamadığını ve her milletin kendinemahsus âdetleri olup, bundan dolayı Os-manlılar’ın da kendi âdetleribulunduğunu söyledi. LâkinGritti, anlaşmametnini kendisinin okuyacağınıifadeetmesiüzerine,İbrahimPaşadevametti:

‘Gritti,musalehâya(sulhanlaşmasına)idhâl(işiniçinedâhil)veFerdinandtarafından hüsn-i muameleye mazhariyetlerini arzu ettiğimiz devletleri sizesayacaktır.

Kornelyus ile Gritti arasında, dün iadesi vaad olunan Kraliçe’nin cihazıhakkındaşiddetlibirbahisaçıldı;İbrahim,Jerom’a,İsklavonlisânıyleverilensözün dindarcamuhafaza olunacağını söyledi.Bunun üzerine elçilerVezir-iazam’dan ruhsat aldılar (14 Temmuz 1533). İbrahim Paşa da kardeşiFerdinand’amuhabbetini arz etmelerini beyan etti. Bununla beraber,YunusBeğ,FerdinandveŞarlken içinolanmektupları ancaküçhafta sonraverdi;bunlarıaldıktanüçgünsonrahareketettiler.’

İyibirAvusturyavatandaşısayılanHammer’in,gelinennoktada,ülkesivemilleti adına duyduğu üzüntüyü de kendi kitabından naklederek konuyakapatacağız:

“İştebusuretleSüleyman,Macaristan’ıgaspetmesinibabaileoğularasında

mevcut olması lâzım gelen mal müşterekliği bahanesi altında setretti.Ferdinand ve İbrahim arasında zum olunan (batıl ve şüpheli) kardeşlik deFerdinand’ınbirdevletinveziriyleaynıderecedeaddolunmasızilletinideğişikbir surette göstermekten başka bir şeye yaramadı. İşte Avusturya,Osmanlılarlailkanlaşmasını,butürlübirmenfaatveşereffedakârlığıylasatınalmıştır.”

İranSeferi(21Ekim1533)

PadişahSultanSüleyman,Macaristan veAvusturyameseleleriyle uğraşıp,oralarla ilgili işleri yoluna koymaya çalışırken, esasen kafası başka şeylerlemeşguldü.Doğumuzdankaynaklananhuzursuzlukvardıepeyzamandır;lâkinBatıhale-yolakonmadan,başkayönebakılamıyordu.Nihayet,günlercesürenŞarlken ve Ferdinand gaileleri bertaraf edilip, sulh anlaşması yapıldıktansonragözlerİranüzerineçevrilebildi.Burayıönemlikılansebeplerebakalımöncelikle, sonra da az önceki olağanüstü kıvrak zekâsını ve manevrakabiliyetinialkışladığımızSadrazamİbrahimPaşa’nınhayrınıveşerrinitakipederiz. Birkaç isim konumuz itibariyle sık anılacağı için, bunların biraztanıtılmalarıgerek:

ZülfikarHan;Muslu/MusulluaşiretindenSafevîİran’ınBağdadValisi.İranŞah’ı, Şah İsmail’in oğlu Birinci Tahmasb’a ihanet eden Zülfikar Han,Bağdad’da Kanuni Sultan Süleyman adına hutbe okutuyor, şehrinanahtarlarınıİstanbul’agönderip,askerîyardımistiyor.Buolayınduyulmasıüzerine harekete geçen Tahmasb, Zülfikar Han’ın yakınlarından birini eldeedip, ona efendisinin başını kestiriyor; dolayısıyla, Bağdad’ın Osmanlı’yaaitliğinin hükmü ortadan kalkıyor. Bu hâdiseler yaşanırken, Kanuni Viyanayolundaydı.Bunlarıseferhalindeikenöğrendi.(1529)

Bir diğer önemli şahıs da Ulama Paşa; bu Paşa Teke (Antalya)sipahilerindeniken,İkinciBâyeziddevrindemeydanagelenŞahkuluisyanınaiştirakinden sonra İran’a iltica edenlerden. Zaman içinde AzerbaycanValiliğine atanıyor, fakat huzursuzdur içi. Yaptığını nefsine şiringösteremediği için, Şah Tahmasb’la geçinemiyor, 1531‘de tekrar dönüyorAntalya’ya.

Konuyu genişletmemek için Ulama Paşa ve Şeref Hanmeselelerini fazladikkate almayacağız. Amacımız, kısaca İran seferinin niçin kaçınılmazolduğunu ve bu seferde İbrahim Paşa’nın ibretlik hallerini gözler önünesermek:

Ulama Paşa günahlarına tövbe etmiş, aslına rücu etmiş ve Kanuni’ninadamıdırartık.BirdeBitlisKürtEmiriDördüncüŞerefHanvar;budaSultanSüleyman’ınyaniOsmanlıDevletininhizmetindevetabiiyetindeikenİran’ailtica ederek Şah’ın hizmetine girmişti. Meselenin garipliği, daha ziyade

bundansonratecelliedenolaylardagörülecek.

Kime,NasılGüvenilir?

Günş muhasarasından (28 Ağustos 1532) birkaç gün evvel, Ulama,padişahın elini öpmek üzere huzura kabul edilerek, senelik 2 milyon akçetahsisat (400.000duka) ileHısn-ıKeyfâ (Hasankeyf)vebütünBitlisarazisiBeylerbeyi’liğine tayin edilmişti. Karaman, Amasya, Dülkadir, Suriye,Diyarbekir beğlerbeğilerine de Ulama’nın kendisine verilen memleketleri,özellikleBitlis’itasarrufedebilmesiiçin,onayardımcıolmalarıemredilmişti.UlamafilvakiBitlis’inmuhasarasınabaşlamışsada,ŞerefBeğbirİranfırkasıile yetişerek geri çekilmeğemecbur bıraktı. Bumağlûbiyetin haberi SultanSüleyman’a,MeyseriçindenGünşüzerinegiderkenulaştırıldı.

Tahmasb tarafından Bağdad valiliğine tayin olunan Zülfekaar Han ki,halîfetü’l-hulefâ unvanıyla maruftur, o da Ulama gibi hareket etmişti:Bağdad’ınanahtarlarınıSultanSüleyman’agöndermişvekendisineevveldenvaadolunanimdadıngelmesinekadarbuşehirdedurabileceğinizannetmişti.Lâkin Zülfekaar Han kısa bir müddet sonra Şah Tahmasb’ın adamlarıtarafındankatlolundu,bununüzerineBağdadİranhükümetitarafındantekrarsahiplenildi.

Kısazamaniçindeakılalmazdeğişikliklermeydanagelmiş,Bitlis,Osmanlıhükümetine karşı isyan etmiş ve Bağdad Osmanlı hükümetinin himayesinegirmiştir. Durum böyle sürprizlerle süslenince, sefer, Sultan Süleyman’ındevletşerefiiçinbirmecburiyethâlinegelmişti.

SeraskerİbrahimPaşa

Özetle, yukarıda anlatıldığı gibi gelişen olaylar sonucu hayli kaybauğranılmıştı. Kimi sağından kimi solundan çekiştirince devletin öncelikseçimiönemlidirvebu işiKanuni iyiyapıyor.BağdadveBitlismeselesininhalliiçin,ancaksırageldiveorduhazırlandı,21Ekim1533’teyoladüşüldü,yinePargalıSadrazamİbrahimPaşaSerasker.[92]

Buaradazamanınuygunolmadığıdikkatiçekiyor,EkimayıbitmeküzereveKasımayıkışdemek,kışisedinlenmemevsimidir.Normalşartlaraltındaalınmışbirseferkararıolmadığıiçinbunuhoşgörmeklazım.EğerSeraskerPaşa’nın işi rast gelir dekara ve soğukgünlere kalmadan zafere erişirse neala,amaumulangüzelliklernazederseherkesinişizor!

AciliyetBitlis’in.SeraskerPaşailkolarakoranınesenliğinisağlayacaktıkiodahaKonya’daikenmüjdelihaberulaştı:

“Paşa’nın yöredeki askerin başına geçerek yaptığı savaşta Şeref’in başıkesildi ve askeri de tam bir bozguna uğratıldı. Kesik başı Ulama Paşatarafından, Konya yakınlarındaki Çınarlı’da konaklamakta olan Sadrazam’a

gönderildi. Kürtler, bundan sonra bir daha fesatlıklara karışmayacaklarınayemin ve tövbe ettiler. Bitlis’in yönetimi bunun üzerine Şeref Han’ın oğluŞemseddin’e verildi ve kendisine buna ilişkin Padişah Buyruğu gönderildi.UlamaPaşa’nında,seçkinvedeğerlibirgörevilegönlühoşedildi.”[93]

Vezir-i azam kışlık ordugâhını Halep’te kurdu; mevsimin müsaadesizolmasındandolayıdurduğusırada,İran’lılarınelindebulunanbirçokkalelerinkumandanlarıyla müzakereye girişerek, bahar başlarında Osmanlı ordusuİran’ı istilâ etmek için hareket ettiği vakit bumüzakereler onların tesliminikolaylaştırdı.

Adilcevaz, Erciş, Ahlat şu suretle İbrahim’in eline düştü. Bu üç mevki,Avrupa coğrafyacıları tarafından Şark sahilindeki Van şehrine nisbetle VanGölüveAsyalılarcaErcişGölüdiyeadlandırılangölünkuzeytarafındadır.

Serdar Sadrazam İbrahim Paşa’nın plânı, Diyarbekir ve Musul yoluylaBağdad’a gitmekti; lâkin kethüda, yani muavin sıfatıyla Vezir-i azamınyanındabulunanİskenderÇelebibuplânınicrasınamânioldu.

İskender mâliye idaresinde maharetiyle Sultan Süleyman’ın emniyetinikazanmışvebüyükservetikendisinenüfuzvermişti.Büyükmemurlariçindezenginlikvedebdebebakımındanvezirlere,hattabizzatVezir-iazamarekabetedebilenyalnızİskenderÇelebiidi.

İskenderÇelebivePargalıİbrahimPaşa

İskenderÇelebiçokhoşbiradamdır;bugününMaliyeBakanıdemekolanBaş-defterdar mevkiinde, yaşı ileri, tecrübe ve bilgi kaynağı, devlet adamıolarak yüksek itibar sahibi. Padişah ona ziyadesiyle inanıp, güvenmektedir.Attığı havalarda gerçeklik payı yüksek ise de, bazı noksanları dagörülmekteydi İbrahim Paşa’nın. Sefer’e çıkılırken, Padişah onu İbrahimPaşa’yamüşavirvekethüdayapıpberabergöndermişvesıkıcatembihlemişti:

“İskender Çelebi tecrübeli ve becerikli bir adamdır, onun düşüncelerinekarşıçıkma!”[94]

İşlerbirsüretavsiyeyeuygunyürüdü;

Serasker Sadrazam İbrahim Paşa, İskender Çelebi’ye baba muamelesigösteriptavsiyelerindenistifadeetti.Sonragelişenolaylarlaberaberşartlarvehareketlerdeğişti.

PargalıİbrahimPaşa’nınneolduğundanziyâde,neolduğunusandığıyahutne olmak istediği, yabancı diplomatlarla konuştuklarından anlaşılıyordu.Sadrazam değil, âdeta ikinci padişah. Aklen herkesten üstün, kendisi böyleolduğunainanmakta.BuseferboyuncaİskenderÇelebi’nintavsiyelerinegörehareket ediliyor, lâkin kendi reyiyle hareket edememenin ıstırabıyla

kıvranıyor. Bütünmesele Padişah’ın incitilmemesi, yoksa İbrahim Paşa’nınonakatlanma,onunsözlerineönemvermeniyetikalmamıştı.

Birkurtgibibeyninikemirenkıskançlık illeti bulaşmıştı İbrahimPaşa’ya,içinde fitleyici ifritler cirit atıyor. Günden güne ipler geriliyor, Paşa’nınkafasındaşekillenenbirimhaplanıuygulanacağıanıbekliyor,fakatİskenderÇelebi’nin hiçbir şeyden haberi yok. Bu arada, nefretin değilse desevgisizliğintektaraflıolmadığıbelliydi.

İbrahim Paşa ile İskender Çelebi’nin birbirine karşı duyguları, tavırları,davranışlarıseferinbaşlamasındanyediaysonra(Mayıs1534)netlikkazandı.Çeşitli izahlar getirilir aralarında baş gösteren gerginliğe dair, kimindesuçlanan İskender Çelebi’dir, kiminde İbrahim Paşa. Eğer biraz tanıyabildiisek İbrahim Paşa’yı ki bunca zamandır, görülebilen her hareketini ve heranınıtakipetmekteyiz,birhaylitanımışolmalıyız:

Sadrazam ve dahi seferin Başkomutanı olan, yabancı devlet elçileriylegörüşmelerinde ikinci padişah gibi hareket eden İbrahim Paşa, İskenderÇelebi’ningölgesindeserinleyemez!

Krallardandahabüyükolduğunainanması,birTürkSadrazamıolduğundandolayı, devletimiz adına gururumuzu okşuyordu. Gelişmiş zekâsına, genişkültürlülüğüne rağmen bir hatası var İbrahim Paşa’nın, etrafa yayılan koyugölgeyikendisininsanıyor.Birde,KanuniSultanSüleyman’ınvazgeçilmeziolduğu inancına adam akıllı kapılmıştır. Başka birinde görülen üstünlüğühazmedemeyişine,bunlarıgözönünealmakşartıyla,onunkendizaviyesindenbakılınca haklı. Üstelik İskender Çelebi gösterişte, tantana’da zenginliktedahailerideki,bununkabulüİbrahimPaşaiçinhiçkolaydeğil.

Herolayınherkestarafındanfarklıdeğerlendirilişioluyor;Hammer’inbilgiveyorumlarınaçokdeğerverdikşimdiyekadar;bumeseleiçindebakacağıznelersöylediğine:

“OrdunungidişindeİbrahimPaşa’nınkethüdasıolanİskenderÇelebi,kendimaiyeti halkı olan müsellâh (silahlı) ve atları güzel 1.200 kişiye bir resmigeçit yaptırdı.Osmanlıların idare usûlü gereğince, devletin hermemuriyeti,her timârvezeametsahibisefer için,kendiönemlilikderecesiylemütenasipbirmiktaraskerçıkarırdı;ozamandefterdarlarseferaçıldıkçaorduyakendimasraflarıylateçhizolunmuş30adamgönderirlerdi.İskenderÇelebi,Vezir-iazam alışılageldiği şekilde bu adamları istemesi üzerine, ne ret, ne detamamiyle kabul etmeyerek, ordugâha 110 kişi getirdi ki,memuriyeti icabıgetirmeklemükellefolduğuaskerdebunlarınarasındaydı.

İbrahim, defterdarın bu pintiliğinden hâsıl olan hoşnutsuzluğunugöstermeyerek, o vakitten beri İskender Çelebi hakkında kin duymayabaşladı.Defterdar,Vezir-iazamınkendihakkındanefikirbeslediğinipekâlâ

bildiğinden, onun düşüşünü bekliyordu. İbrahim Paşa da ziyadesiyle buarzuda bulunduğundan, ikisi de gizlice kendi mahvlarına hizmet etmişoluyorlardı.”[95]

AzDeğişikYorum

Serasker Sadrazam’ın sırmalı üsküflerle süslü 400 kölesi olduğu halde,İskender Çelebi’nin 600’ü mükemmel görünüşlü, 600’ü normal atlı olmaküzere1.200kölesivar.İbrahimPaşa’daİskenderÇelebihasetliğininbaşlangıçnoktasınıMehmetHemdemiÇelebi’dendinleyelim:

“İbrahimPaşa ile İskenderÇelebiarasındaherhusustababalıkveoğullukilişkisigayetsağlamidi.Âlempenahhazretleridahibuhusustahervesilerazıveşükrederidi.ÖzellikleVezir-iazamınetarafaserdartayinolunsa,cömertPadişah kendisine tembih buyururlar ve her hususta İskender Çelebi ilemüşavereeylemesini,onunsevkeylediğidoğruyolagitmesinisıkıbirşekildeısmarlaridi.

NezamankiVezir-iazamveSerdarıEkremİbrahimPaşa’nınŞarkseferineçıkması ferman olundu,defterdar İskenderÇelebi’nin yarar ve namdar,silahşorluk ilminde mahir adamları vardır diye bazı müfsitler Paşa’yailkaatta bulundular. İbrahimPaşa da; defter üzere, yüz on nefer silahları vepürzoruziverdilirvenamdarseçkinadamlarınıbabambanabağışlasın’diyeİskender Çelebi’ye haber gönderdi. Bu teklif ise tam Sefer-i Hümayunaçıkılacağı sırada vaki oldu. Kendisine mahsus olan adamların ekserisiniistediğinde, İskender Çelebi, bir miktar elem çekti. Ancak çaresiz kalıp,defterdeyazılı adamlardanotuzneferdışarıdanseksenadetyarar,gerçektenyiğit kişileri ilave eyleyip, hemen defterde yazılı olduğu yüz on adet nefersilahlıadamirsaleyledi.

Vezir-iazamİbrahimPaşa,defterdeyazılıolanhesapüzere,gelenâdemleribirbirgözdengeçirdi.Yoklamasonunda,otuzununkendiistediğivegerisininise başka olduğunu bilince, ‘bu ne cüzi şeydir; babam bize göndermedetereddüt etmiştir’ diyerek hayli huzursuzluk suretini gösterdi. İskenderÇelebi’ye olan bütün muhabbetlerini tebdil eylemeye bu yara sebep oldu.Hemen İstanbul’dan göçülmek esnasında açılan bu yarayı genişletmeyebaşladı.Evvelkiizazveikramınınondabirinietmezoldu.”[96]

DüzenbazlarınOyunu

Kanuni Sultan Süleyman’ın öfkesine hedef olmak yahut onun gözündendüşmek,İbrahimPaşaiçinkuyuyadüşmektenkötü.PadişahınçokönemsediğiinsanlarıPargalı’nınkıskanıyorolması,karakteriveHakanınabağlılığı icabınormal karşılanabilir. Sefere çıkılırken tembihlenen her ne ise uygulanacak,İskender Çelebi’nin tavsiyesiyle hareket edilecek ve kısmen de ediliyordu.Fakat bu yol İskender Çelebi’nin bataklığa saplanmasına gidiyor İbrahim

Paşa’nın kazmasız küreksiz açtığı çığırdan. Tavsiyesi üzere adım atılır daisabet edilirse, Serdar olması hasebiyle sırtı okşanan Pargalı İbrahim Paşaolur.Olaylaristenmeyecekbirşeklebürünürse,sorumluluktavsiyesahibinin;neticeitibariylegörünenvaziyetbu:

Tarihi olayların çoğunda rivayetler muhtelif olur ve yazanlar birçokbakımdankendilerinedoğrugeleniyahutişlerinegelenialırlar.Öncelerinasılbaba-oğulgibiolmuşlarsa,İranseferindetamaksi,rakipoluverdiler.İbrahimPaşa’nın,seferdenazzamanönceFerdinand’lakardeşolduklarıhatırlanırsa,şöylebirsualsorulabilir;İskenderÇelebiileİbrahimPaşaarasındakimaneviyakınlık da siyasi miydi acaba? Halep Defterdarı Nakkaş Ali, Sadrazamİbrahim Paşa ile İskender Çelebi arasında açılan anlaşmazlık çukurunuderinleştirmeçabasında:

“Suriye defterdarı Nakkaş Ali, İskender Çelebi’yi düşürmekle onunmansıbına vâris olmak ümidinde bulunarak, vezir ve defterdar arasındakihusumeti şiddetlendirmeğe çalıştı. Her ihtimale nazaran Nakkaş Ali ileİbrahimarasındakararlaştırılanbirtertipgereğince,ordununhareketedeceğisıradahazinedeveleriyolaçıkmaküzereiken,hertaraftanHırsızvar sesleriişitildi.

Aslında, alçakça bir tuzak demeliydik bu konunun başlığında.Bir insana,hemdebirkaçayöncesinekadarbabayerinekonaninsanayapılankalleşlikutançvericidir.Pargalıİbrahim’inbütünhayırlıhareketlerininüstüneçökecekbir kir kütlesidir İskender Çelebi’ye kurdukları tuzak! Bir eski tarihçimizinanlatışıyla,olayınmeydanagelişbiçimiveneticesi:

“Serdar Hazretleri düşmanlığında ısrarlı oldu. Bir gece göç mahallinde,hademelerine;hazinetamamenyüklendiğisırada,hırsızgeldidiyeferyatedesiniz, hazine etrafında bulunan defterdar kullarını tutasınız,’tembihiniederekbugibisiparişlerdebulundu.Hemenogece,buuygunsuzişyerini buldu. Otuza yakın adamı, efendileri İskender Çelebi’yi bindirmeklemeşgul iken, hepsi kaydı bend olundu. Ertesi günü işkence ile hazineyağmasına gelenler biz idik dediler. Daha sonra biçareleri padişahınordusunda siyaset (yani idam) ettiler. Bütün ordu halkı, mutlak garazolduğunu ve kanın haksız yere döküldüğünü bildiler ve İbrahim Paşa’yaumumensövüpsayarak,lanetlerkıldılar.”[97]

HiçyakışmayanbirPargalıİbrahimadaletiböylecereyanetmiştir.Garibanotuz nefer, bir iftira ile karşı karşıya bırakılıp, işkence altında istenildiğişekildeifadelerialınıp,sonradaibretiâlemiçinkatledilmişler.

Bir Allah kulu çıkıp da, İskender Çelebi haksız İbrahim Paşa haklıdemediğine göre, bumeselede serdarlığı kötü emeline alet eden bir şahıstırPargalı İbrahim. Hammer, her nedense İbrahim Paşa’nın hatalarını fazla

görmekistemez,amaobilebuhusustatavrınıkoymuş:

“Fakat bu bir iftiradan ibaretti; askerin fikri selimi bu işte ser-askerinentrikasındanbaşkabirşeygörmedi.”[98]

İskenderÇelebi’nin,İbrahimPaşagibibiradamlahasımdurumunadüşmesibüyüktalihsizlik.ÇatallıyollardanbirinegelinmiştercihSeraskertarafındanyapılmış, İskenderÇelebibuna itirazdabulunmuştur.Oanakadarher şeyinyolunda gittiği bir sefer yaşanıyordu İbrahimPaşa için.O çatallı dediğimizyol burası; İlkbahar gelmiş, Serdar kararını vermiş, ordunun kışladığıHalep’tenBağdad’agitmeniyetinde.Peçevi’ninanlatışınagöre:

“Yolunu şaşırmış olanŞah’ın, o sıralarda avlanmabahanesiyleTebriz’denuzaklaşarak Horasan yönüne gittiğini duyan Paşa, Diyarbekir ve Musul’a,oradan da Bağdad’a gitmek kararında idi. Ama asker Kethüdası adı iletanınanünlüvenamusluDefterdarİskenderÇelebiTebriztaraflarınagitmeyidahauygunbuldu.Seraskerdebundafazlacadirenmeyipdefterdarınisteğiniuygulamak kararını verdi. Bu konuda Nişancı Celal zade ile rahmetli AliEfendişöyleyazmışlardır:

“OzamanlarŞamveDiyarbakırdefterdarlıklarıbirbirindenayrılmamışolupHalep defterdarlarına Arap ve Acem defterdarları denirdi. Zamanın HalepDefterdarı olan Nakkaş Ali Bey, hileciliği ile dillere düşmüş, düzenbaz veikiyüzlü bir adam idi. İskender Çelebi’ye karşı olduğundan, gerçek yahutuydurma bir sürü konularla Paşa’nın kulağını doldurarak onu defterdardaniyice soğutmuştu. Defterdarla ahbap olma imkânı bulunmadığını bilmeklebirlikteAliBey,Ulamagibisuretihaktangörünerek,bazıkötüdüşüncelilerindesteğiilebusonucueldeetti.Amacıda,zahmetveemekleriboşaçıkarmakvePadişahHazretleritarafındanonunazarlanmasınısağlamaktı.”[99]

Değişikbiçimlerdeanlatılıyorolsada,meseleninözüaynı.Makamınıeldeetmek için her türlü ahlaksız oyunu mübah sayan birileri ve gölgesindenrahatsız olan biri, Defterdar İskender Çelebi’nin defterini dürmeyeçalışmaktadır:

BuGerilmeyeİpDayanmaz

Halep Defterdarı, İskender Çelebi’yi İbrahim Paşa’ya kötüler; açıkçası,hırsızlık gibi çirkin bir iftira atar. Güya malını-mülkünü devlettençaldıklarıyla edinmiş. Bu önemli bir koz olur İbrahim Paşa’nın eline. Yolhayliazalmış,SeraskerİbrahimPaşabazıhususlarıorduyailânettiriyordu:

“Tellal bağırırken, ‘Serasker Sultan’ın emri budur’ diyordu. SeraskerKethüdasıolanİskenderÇelebibusuretlebağırantellalıgetirterek:

‘SeraskerSultandeme,SerdarHazret-leri’ninemribudur,diyenidaet’diyetellalımenetti.BudaİbrahimPaşa’yayetiştirilerek,gücenikliğininartmasına

sebepoldu.”[100]

Epeyce eleştirilen bir hadisedir İbrahim Paşa’nın, kendisini SeraskerSultan diye ilan ettirmesi. Fakat bu iki kelime aynen, Sultan Süleymanordusuyla geldiği zamanlar da devam etmiş ve onun itirazı duyulmamış.FairfaxDovnewkitabınınmütercimiEnisBehiçKoryürek,sayfanınaltınabirnotdüşmüşveİbrahimPaşa’yaisnatedilensuçugeçersizkılmayaçalışmıştır.

“Serasker-iSultanyaniSultan’ınSeraskerimanasınaFarisikaidelerinceizafet terkibi iken, İbrahim Paşa’nın aleyhtarları bu terkibi Serasker Sultanşeklinde Türkçe okuyarakmanasını tahrif suretiyle dedikodu yapmışlardır.”[101]

Akla yatkın, lakin padişahı vekili durumundaki bir Serasker Sadrazam,böylebirtöhmetaltınanasılalınır?Sonradanuydurulmuşbirhikâyedeğilbu,o günlerin şahitleri tarafından zamanımıza kadar taşınmış bir hakikat. Eğertellal kelimeyi bozuk haliyle telaffuz etti ise İbrahim Paşa mazurgösterilebilir,bununiçindesonradanaçıklamayapmasıgerekirdi.

AynıifadetarzınınSultanSüleyman’ınyanındadahitekrarlandığıveonunitirazda bulunmadığı doğru ise ne diyeceğiz? Padişah, Pargalı İbrahim’e neverirseversin,hakkınıödeyemezmişgibibirhalet-iruhiyeiçindegörülüyor;bununiçindeyakışırdemişolabilir:

Muallâkta kalanmeselelerde, iki yahut daha fazla görüş çıkıyor ortayavebunlar birbirini geçersiz kılma yarışına giriyorlar. Şimdi niyet okuyucudeyimiyle tarif edilen tipler, neticeye bakarak İskender Çelebi’yi mahkûmetmek isterken, karşısına çıkan da onu müdafaaya çalışıyor, ama ikisi dedelilsiz.

Hammer’e bakılırsa, İskender Çelebi kendisine kurulan tuzağı gördüktensonraSerdarSadrazamİbrahimPaşa’yıPadişah’ıngözündendüşürmek,hattatamamen mahvetmek için elinden gelen her şeyi yapacaktı. Yanlış yöngösterip, buna Serdarı ikna edebilirse amacına ulaşacak, İbrahim Paşa’nınkaybetmesiylekendisikazanmışolacak.Bunuşöyleanlatıyor:

“Tebriz’in alınmasınınBağdad’ın da düşmesine sebep olacağını ilâve etti.Ümit ediyordu ki, bu mıntıkada ordunun emniyetini yahut şerefinimuhataraya koyarak, rakibinin padişah nazarından düşmesini gerektirecekdurumlar olabilsin. Tebriz Fatih’i unvanıyla yâd olunmak hayaline kapılanVezir-i azamın gurur ve ihtirası, kendisini defterdarın kurduğu tuzağadüşürdü. Hakikaten İbrahim, Bağdad’ı bir tarafa bırakıp Tebriz üzerineyönelerek, Birecik yakınında Fırat’ı geçti ve 14 Mayıs 1534 tarihindeDiyârbekir’e vasıl oldu; askerinin hepsini toplamak için orada altı haftakaldı.”[102]

“İskender Çelebi’nin böyle bir teklifi ihanet maksadıyla yapmış olmakihtimali kati surette tevsik ve isbat etmek kabil değildir. Çünkü Şah’ın osıradahakikatenpayitahttanayrılmışolduğu,bununbir fırsat teşkilettiğiveTebriz’indeişteofırsattanistifadeedilerekkolaycaişgalmuhakkaktır.Böyleolduğugibi,ondansonrauğranılanzayiatdaherşeydenevvelVezir-iazam’ıntedbirsizliğindenmütevellittir.SultanSüleymanİran’agirdiğizamanİbrahimPaşa’nın mesuliyeti Çelebi’ye yükleyecek sözler söylediği de muhtelifmenbalarınittifakıylasabittir.

Her halde böyle bir vaziyette İskenderÇelebi’yi kati surette itham etmekdoğru olmayacağı gibi, Çelebi’nin telkinine kapılarak aldanmış olmak daİbrahim Paşa’nın Başkumandanlık mesuliyetini izale edecek bir sebepdeğildir.”[103]

İskender Çelebi ile Serdar İbrahim Paşa geçmişte birbirine duyduklarısevgiyedesaygıyıdasilivermişler.Hangisinindahaazhatalıyahuthiçhatasıolmadığını net olarak ortaya koymak zor. Böyle olmakla beraber, hırsı ileşahsiyetiyarışhalindeolanPargalı’nınsuçluolduğuzannıağırbasıyor. İranŞahı’nın Başkent Tebriz’de uzaklarda olduğu doğru olduğuna ve Tebriz’infethi gerçekleştiğinegöreÇelebi’nin İbrahimPaşa’yı kandırdığı sözkonusuolamaz. Daha sonra meydana gelen aksilikler sebebiyle uğranılan zayiatınceremesini Defterdar İskender Çelebi’nin sırtına yüklemenin manası yok.Bunlar daha sonra görülecek, biz şimdi İbrahim Paşa’nın bir iyi halinebakalım:

Tebriz’in fethi kolay olmuş, ordu şehre girmiş, bu durumlarda işgaleuğrayanbeldeahalisiperişanedilir.İşteİbrahimPaşa’nınbukötüsahnelerinyaşanmasına meydan vermediği övünçle anlatılır; hem de Hammertarafından:

“İbrahimPaşabirbirinimüteakipHarem,Bidkar,Rozni,Hol,Tenoz,Avnik,Bayezid,Vaytan, İhtimankalelerininde itaatini kabul etti. İbrahimPaşakışordugâhınıSadabad’akurarakşehringüneyindekiGazanTürbesiyanındabirkale inşaettirip,ahaliyi itaataltındatutmakiçin, içinebinokçukoydu.Katlveyağmagibi,istilafelaketininşiddetiniönlemekisteyerek,Tebriz’ebirkadıtayinettiveasayişinmuhafazası içinbirçokadambıraktı. İbrahimPaşa’nınbu tedbirleri her türlü karışıklığı önlemeye yetmiştir.Bilhassa bumuharebemünasebetiylefukahatarafındanverilenfetvaRafızîlerinidamvemallarınınyağmaedilmesiniemretmişolduğuiçin,Paşa’nınhatırayınamınabirşereftir.

Buseferinmuvaffakiyetinihaleldaredecekşey,ancak,ordununKızılcadağboğazında uğradığı mağlûbiyettir. Ulama ile İskender Çelebi İbrahimPaşa’dan10.000kişiyleorayagitmekiçinmüsaadealmışolduklarıhalde,buaskerin hemen hepsi telef oldu. O kısmîmağlûbiyet de Şirvan Şâhı’nın ve

Gîlan (Geylân) Hâkimi Muzaffer Han’ın itaatiyle dengelenmiş demektir.BunlarıntemsilcileriİbrahimPaşa’yakıymetlihediyelertakdimettiler.Vezir-iazam, Azerbaycan hükümetini Ulama’ya, Irak hükümetini Bayındır-oğluMurat Beğ’e verdikten sonra, seferin neticelerine ve bu husus için bütünOsmanlı memleketlerine şimdiden zafer-nâmeler gönderilmesinin münasipolacağına dair, Tebriz’den Sultan Süleyman’a mufassal bir arıza gönderdi”[104]

İran Seferi’nin anlatılabilecek olayları çok fazladır, fakat üzerindedurmuyoruz. İbrahim Paşa’nın yaşayıp, sonunda başına gelen felakete birsebep olarak karşımıza çıkacak olan hadiseye kilitlenmiş durumdayız.İskenderÇelebi’ningenişlemesinemevzu içinegirmeside İbrahimPaşa’nınkaderiyleilgilidir.

Kanuni’ninGelişi

Kanuni, Batı yakasından bir rahatsızlık gelmesin diye tedbir alıyordu, bucümleden olarak evvela Alvazio Gritti’yi üç bin kişiyle Macaristan’agönderdi. Serdar Sadrazam İbrahim Paşa, 23 Haziran 1534 tarihindeDiyârbekir’den Tebriz’e hareket etti, aynı gün Sultân Süleyman daÜsküdar’dan İran hududuna doğru yola çıktı. İstanbul’un muhafazası birsancakbeyine, Anadolu’nun muhafazası, çok yakın zamanda SaruhanSancakbeyliği’nebaşlayanŞehzadeMustafa’da.

Çok şehreuğrayıp, çok saygı duyulan rahmetlilerin kabirlerini, türbeleriniziyaretedenPadişah’ınSadrazamordusuylabuluşmasıbirazgeçoldu.Vezir-iazamı iltifat yağmuruna tutmayı alışkanlık haline getirmiş bulunan SultanSüleyman, 20 Eylül’de gönderdiği hediyelerle bu vazifesini yolculukdurumundadahiyerinegetirdi.

Tebriz’e elini kolunu sallayarak giren Serdar İbrahim Paşa ile Padişah’ınorduları29Eylül’debirleştiler,birdivantoplayanPadişahyinebirçokkişiyisevindirdi: Serasker İbrahim Paşa, Defterdar İskender Çelebi, Celal zadeMustafa Çelebi Nişancı Seydi Bey Padişah’tan aldıkları hilatler ile taltifedilmişoldular.Hassaaskerleri,yeniçerilervesipahileredeadambaşı1.000erakçearmağanedildi.

BağdadYoluGeniştir

Sanki zafermeyvesiolgunlaştırılmış,dalındandüşmeküzereolanbir cinsmeyvegibiydi,sadecebirinineliniuzatıpkoparmasılazım.Tebrizbuşekildealınmıştı.Bağdadiçindahiaynışeysöylenecek,lakinmevsiminzulmüvar!

EkimortalarındaBağdadüzerinehareketegeçildi.Savaşlarınençokşikâyetedilenzararlı süsüdürnormal zamanların rahmeti, yaniyağmur.Aşırıyağanyağmurlar yolları çamur deryasına çevirmiş, toplar saplandığı yerlerden

çıkarılamıyor,hayvanlartelefoluyor.

Bütün ordu meşakkat çekiyor, maddi manevi büyük kayıplar meydanageliyor,düşmanelinegeçmemesiiçintoparabalarıyakılıyor,çünküyürütmeimkânıkalmamıştır.NişancıSeyyidBeydeyoldacanverenlerdenbiridirvevasiyeti gereği İmamı Azam kabrine defin edilecekti, ama buna imkânbulunamadığındancenazesiŞahıkulesinebırakılıyor.

Tamamını saymadığımız zayiatlarla ilerleniyor, fakat neticedekoparılmayıbekleyen bir meyve haline geldiğini söylediğimiz Bağdad kendiliğindenfethediliyor. Sadrazam Serasker, uğranılan kayıpların bütün suçunu, ordunakliyatından sorumlu olan İskender Çelebi’nin üzerine yıkarak, ondanintikamalmayıbeceriyor.

Günahınıalmakistemeyiz,lakinİbrahimPaşasankibirgünahagirmekiçintabiatınazgınyüzündenyararlanmakistiyordu.

Belki on beş senedir belki daha fazla zamandır arkadaş Süleyman ileİbrahimveon iki senedirKanuniSultanSüleyman’ın sadrazamıdır İbrahimPaşa. Bu güne kadar birincinin azarını duymadık görmedik, ikincinin deitaatsizliği asla duyulmamıştır; Pargalı İbrahim de sonsuz saygı Kanuni desonsuzgüvenvar.

Sonsuz güvenini muhafaza eden Padişah, bu seferde gördüklerindenrahatsız olduğunu belli ediyor.Kelimelere hâkimiyeti bilinen İbrahim Paşa,huzura çıkıp konuşuyor ve yaşanan olumsuzluklardaki bütün mesuliyetin,ordu nakliyatından sorumlu İskender Çelebi’de olduğuna Padişah’ı iknaediyor.Asker telef edilmiş,malzeme ziyan edilmiş tedbirsizlikten,moralsizbozulmuş Sultan Süleyman’ın ve birden infiale kapılmıştır, bu ani öfkeninsonunda Baş-defterdar İskender Çelebi azl edilmiştir. Azl edilmek neyse,zenginliği dillere destan olan Çelebi’nin, üzerindeki büyük malikâneleri dePadişahHassıolmaküzerezaptedilerek,hiçdemünasipolmayanbir ikincicezaverilmiştir:

Bağdad’ı Şah adına koruyan Antalya’lı Mehmet Bey’den bir itaatnâmegeliyoraynıgünlerde.Aynışahıs,aynızamandabütünaskerlerideyanınaalıpkaçıyor. Şehir zaptı böyle kendiliğinden gerçekleşince, yağmayı önlemekisteyenİbrahimPaşakapılarıkapatıp,anahtarlarıPadişah’agönderir.Sevinçziyâdedir Padişah’ta,müjdeciler zengin hediyelerlememnun edilirler, başkapekçokkimsede ihsanlaragarkedilirBağdad fethinin sevinciyle (7Aralık1534).Kayıpta olan sadeceBaş-defterdar İskenderÇelebi’dir, hiçbir günahıolmadığızannedilenbutarihişahsiyet,birtaraftaboynubükükbeklemektedir.

Aslında,SerdarileDefterdar’ınarasınakarakedigirmeseydiveşutalihsizyolkayıplarıyaşanmasaydınealabirzafer idikazanılan!Bağdadbirdestanşehridir, değeri maddi olarak ölçülemeyeceği gibi manevi olarak da çok

büyüktür. Ve bu tarihi namı dünyayı saran şehre, o zamana kadar hiçbirOsmanlı Hükümdarı ayak basmamıştı. Kanuni Sultan Süleyman, asırlarcaHilafetmerkezliğiyapmışbulunanBağdad’ageldi.

“Daha kışın ortalarından, 1534 yılının Aralık ayında Hemedan’ı aldıktansonra,açlıktanvesoğuktanyorulmuşbirliklerineteslimolanBağdadönlerinegelmişti. Bu eski başkent, bir damla kan akıtılmadan alındı ve birkaç günsonra Aralık ayının 30’unda ‘selamet ve zaferin evinde’ artık SultanSüleymanyenihalifeolarakkutsaltahttaoturuyordu.”[105]

Bağdatfethisıradanbirkaleveyaşehiralınmasıdeğiladetabirmemleketinalınmasıydı, yabancı tarihçiler bu konuya yerlilerden daha fazla önemvermişler. Zaferin gerçek çehresi, İbrahim Paşa ile İskender Çelebi’ningölgesinde kaldığı için, tarafımızdan net biçimde seçilemedi. Lamartin,Tarihi’ninİranseferinianlatanbölümündeyolfaciasınıişlediktensonraşöyledevamediyordu:

“Bu başarısızlıkları İskender Çelebi’ye bağlayan İbrahim Paşa, onudefterdarlıktanazlettirdi.SonundaBağdadkapılarınıTürkSultanı’naaçtı.Buseferin hedefi Babil’i fetheden Makedonyalı İskender ile kendinikarşılaştırmak isteyen Kanuni Sultan Süleyman’ın bir zafer ve şan seferiolmasıydı. Düşüncesine göre Batı’da Belgrad ne ise Doğu’da Bağdad öyleolmalıydı. Halifelerin unutulmaz kutsallığı şehrin kudretini, ihtişamını vemevkiiniOsmanlılarıngözündebirkatdahaarttırıyordu.Efsaneler ise şehribüsbütün sihirli yapıyordu; Bağdad Peygamberin ruhani tahtına oturanhalifelerinKutsalŞehriidi.”[106]

Kanuni ile Bağdad yan yana fazla anılmaz, çünkü elimizde fazlakalmamıştır;İbrahimPaşaiçindebirzaferanıtıdeğilBağdad’ınfethi.Sankiİskender Çelebi’nin naşı kaplamış da fetih hadisesi onun altında görünmezolmuş: Gerçi Tebriz de sonradan uğraştıracak, gidecek gelecek, ama olsun;yine de İran Seferi bereketli geçmekteydi. Şu Pargalı İbrahim’in fesadıolmasaveİskenderÇelebi’yedokunulmasaydı!

İskenderÇelebi’ninİdamı

(13Mart1535)

Zaferler, onu hak edenler tarafından gönül huzuruyla kutlanır, çok gerisıralardabulunupda cüzi pay sahibi olanlar dahi bir hisse alır sevinçtenvedağıtılan bahşişten. Kanuni Sultan Süleyman, genel olarak başarılı geçenseferin en büyük mükâfatını Serasker Sadrazam İbrahim Paşa’ya verdi.Mevkilerine göre bütün paşalar, beyler ve bilumum asker memnun edildicömertSultantarafından,yaniölenleröldükalanherkesmutlu.

İbrahim Paşa, Bağdad’ın fethi sevincini paylaşmak için Padişah’ıkarşılamaya gitti. Sultan Süleyman, yine eskisi gibi cömert, Vezir-i azama20.000altınhediyeettivetahsisatınıMısırvaridatındanalmaküzerebirmisliartırdı. Müteakiben vukua gelen divanlarda beylerbeyleri, beyler, ağalarPadişah’ıneliniöpmekşerefinenailoldular.

O zamana kadar Reisül-küttab hizmetini ifa eden müverrih Celâl-zadeMustafa Çelebi nişancılık mansıbına terfi ettirildi. Sultân Süleyman, Celâl-zade Mustafa Efendi’ye hassı-hümayundan 180.000 akçelik yahut 3.600altınlık malikâne verdi. Kısacası Padişah, memnun etmedik kimseyibırakmadı,İskenderÇelebihariç.

Serasker Pargalı İbrahim Paşa, 24 Ekim 1534’te İskender Çelebi’yi azlettirmeklegenişbirnefesalmıştı.Bubirincimerhaleninverdiği içhuzurunudoyasıya yaşadı; fakat hâlâ cismi, zenginliğiyle beraber göz önündeydi veİbrahimPaşa’yaçok rahatsızlıkveriyordu.Padişah,Bağdad’dagüzelgünlergeçirdi; İmam-ı azam Ebu Hanife’nin kayıp mezarını gün yüzüne çıkartıp,ihyaetti.Muzafferdir,mutludur,etrafındakilerilütuflara,ihsanlaraboğmuştur.Sadrazam’agüvendevametmekte,iltifatlarherzamanolduğugibikesintisiz.

Ukde, insanın beyninde bir kurt gibi kımıldamaya başlarsa, onu oradanatmanınçaresinibulmak lazım.Ukde ileyaşanmaz;onubeyne sokan sebeportadan kaldırılmalı ki rahata erilsin yahut bunun bir evhamdan ibaretolduğuna inanılsın. İbrahim Paşa, şimdiye kadar yapılmamış olanı yapmış,Bağdad’ın anahtarlarını Sultan’ın avucuna koymuştur. Zaferin ne şekildegerçekleştiğimühimdeğil,kazanılmışolmasıkâfi.

Bulutlarda dolaşması gereken İbrahim Paşa’nın başı, İskender Çelebidüşüncesiyleokadarağırlaşmışkihiçyukarılarakalkamıyor.Aldığıdünyalık,Sultan’dangördüğü iltifat fazla işe yaramamış, Pargalı, herkesin şen şakrakolduğu günlerde o kadar memnun değil hayatından. Sonsuz sevinçlerinigölgeleyen İskender Çelebi’nin vücudu varlığını muhafaza ettikçe derahatlamasımümkünolmayacak.

Kin, insanlığın düşmanı, insan zaaflarının en korkunçlarından biri ve

Pargalıİbrahimböylebirmaluliyeteduçar!Padişah’ınonunederecemutemetbir adam olarak gördüğünü bildiği halde, uydurma sebeplerle azlinisağlamıştı.Bukadarkısazamaniçinde,dahakuvvetlibirsebepicatedilmeliki,SultanSüleymanİskenderÇelebi’ninkatlifermanınıimzalasın.

Askervecanlıcansızsavaşaraçgereçkaybınınolması,gerekendenfazlalığınasılsinirlendirmiştiPadişah’ı.OzamanşöylehitapetmiştiSerdara:

“İbrahim, bunun gibi kalabalık asker ve dağlar gibi bir ordu ile kışmevsimine kadar düşman vilayetinde kalmanın, büyük bir hata olduğunubilmedinmi?”

SerdarİbrahimPaşadaşucevabıvermişti:

“Meğerbizadammı idikki,emirvenehiy ilehallüakd İskenderÇelebikullarına vazife olarak verilmiştir. Atabe-i Ulya’dan ayrıldığımızdan beri,zaman görmüş, başından iş geçmiş diye bu kulunuzu, onlara siparişbuyurmuştur.Şüphesizonlarıntedbiriböyleiktizaeyledi.”[107]

Bukitabınyazımınabaşlarkendemiştikki:

Cinsbirtaygibiçıkıpsahneye,devamlışampiyonluğakoşan,engellerigözükapalıaşan,lâkinnefesleneceğiyeridahibilmeyenbirKüheylandırPargalıİbrahim.

Yaşı kırk civarında, tecrübesi ziyade fakat hırsı her şeyinin üstündedirmaalesef! Padişah, büyülenmişçesine inanıyor ondan duyduğu her şeye.İskenderÇelebi’ninkatlinihangiiftirailevenasılbirtavırlatalepettiğipekbilinmez.Lakinonun iknaetmesine,Bağdad’ınkendiliğinden teslimolmasıkadarhazırbulunuyormuşKanuni.Birmülakatesnasındaolupbittiherşeyvenihayet,PargalıİbrahimPaşabuemelinindegerçekleştiğinigördü.

Zannedilir ki, Padişah Kanuni sonradan acısı yüreğine taş gibi oturacakkararını verirken hiç zorlanmadı, çünkü kendisine idamı makul göstereceksebeplersunulmuştu.DefterdarlıktanazledilmişbulunanİskenderÇelebi13Mart1535’te,BağdadzaferinevePargalıİbrahimPaşaşerefinekurbanedildi.NebiçimbirsuçlaithamedilmişiseyaşlıvesaltanatlıÇelebi,Bağdad’ın,Atpazarı denen meydan yerinde, ahalinin gözleri önünde ibreti âlem içinasılmıştır.

Şehzadelerin katlinde görülen bir usul var, çok acı fakat bu hep yapılır.Yetişkinbirşehzadetahtiddiasındabulunsunveyabulunmasındevletiçinenbüyüktehlikesayılır.Herhangibirbiçimdeşehzadebertarafedilirken,onunerkek çocukları da kurban edilir. İskender Çelebi hanedan üyesi değil,çevresinin hiç bir şeyde iddiası olamaz, bu gayet açık. Fakat nedense,PadişahınveSadrazam’ınhırsıdinmemişİskenderÇelebi’ningiderilmesiyle.HüseyinÇelebi İskenderÇelebi’ninkayın-biraderioluyor,anlatıldığınagöre

odadahigünahsızbirâdemdirveeniştesinden15günsonraonundakellesigitmiştir:

İskenderÇelebi’ninİnsanMirası

Sadrazam İbrahim Paşa’nın birçok hareketini methederek anlatıyor,İskender Çelebi’yi biraz hainliğe yakın suçlamada bulunuyordu Hammer.Sonra özür dilemişti müteveffadan. Şimdi bakalım neler demektedir:Defterdar’ın maiyetinde o kadar adam bulundurulması yalnız bir nümayişarzusundan ibaret değildi; muhtelif devlet hizmetlerini liyakatle idareyekabiliyetli bir gençler fidanlığı teşkil etmek istiyordu. Binaenaleyh fikir veşecaatleriyle temayüz edenleri seçer ve mülkî idarenin muhtelif şubelerineyahut orduya sokardı. İskender Çelebi’nin yedi kölesi vezarete vesadrazamlığayükselmişlerdir.

Âli, Rüstem Paşa’nın damadı Ahmet Paşa’nın lisanından naklen bunlarınisimlerinizikreder:

“SokulluMehmetPaşa,Pertevpaşa,PiyâlePaşa,AhmetPaşa,ZalMahmutPaşa, Lala Mustafa Paşa, Hüseyin Paşa; Beylerbeyilerden Güllabi PaşaBehrâmPaşaRusHasanPaşa.”[108]

İskender Çelebi’nin yetiştirmeleri padişahın da malûmuydu. Onun içindirki,adıgeçendelikanlılarıntoplanıphuzurunagetirilmelerinifermanbuyurdu.Bu “fermanmucibince izzetli Padişah’ın huzuruna getirildiler.” [109] Sarayaalınanbukölegençlerinkimlerolduklarıgörüldü. İçlerindeyükselip takdireşayan işlerde bulunanlar ve anılmaya bile değmeyenler var, böyle olmaklaberaberortalamadaiyidemektir.

Rüyadanİlham

“GaripBirHikâye“

Rüyalar kimine göre hiçbir şey, kimine göre çok şey, ama genel olarakinsanlar tarafından pek önemsendiği de bir gerçek. İnananlar kadarinanmayanlar da görülen rüyayı merak eder. Büyük adamların rüyası iseküçük adamların gerçeğinden bile kıymetli. Kanuni Sultan Süleymantarafından görüldüğü var sayılan bir rüyadan bahsedeceğiz. Bizimbaşvurduğumuz eserde, bu konu ile ilgili başlık, “GaripBirHikâye” olarakseçilmiş,sonrada,“rivayetolunurki”diyedevamediyor.Hikâyeşöyle:

Genelkanaategöre,Serdar İbrahimPaşa’nınkandırdığıPadişah,bir anlıkbirgafletle,Çelebi’ninidamıkararınıvermişti.İdamhükmününicraedildiğigece; merhum İskender Çelebi pür nur içinde Padişah’ın rüyasına girer vesitemkârsözlerlehitapederPadişah’a:

“Brezalim!Biçareyi,birmüfsidinsözüneuyupastın.Haylizamandanberigeçmişhizmetleriminiçinasıverdin”

Bu şekilde konuşan İskender Çelebi abanmış üzerine ve elindeki sarıklaPadişah’ı boğmaya çalışmış. Kanuni uyanınca, açmış ellerini beddua etmişSadrazamiçin.

“İlâhi İbrahim!Senbanaogünahsızı astırdın ise,Allah’tandilerimki sendahiyılınavarmayıp,katlesezâvâr(layık)olasın.”

AlmaMazlumunAhını

Kanuni’ningördüğüiddiaedilenrüya,görülmüşdeğiluydurulmuştur;tarihigelişmelerden çıkan sonuç bu. En iyimser tahminlere göre, halkın vicdanıböylebirrüyayıSultanSüleyman’ayakıştırmıştır.RüyanınpiyasayaçıkışıdaİbrahimPaşa’nınakıbetigörüldüktensonrayadenkgelmişolmalı:

Milletin bir tek ferdi dahi Padişah için kötü dilekte bulunmaz, içleri deharapolaninsanlarİbrahimPaşa’nıngözününyaşınabakmaz.

İskenderÇelebi’ninsevenleri,insanitarafınıtakdiredenleriçoktu;onunanibir kararla,muhakemesiz idamı derin üzüntülere sebep olmuş, ona duyulansevgi İbrahim Paşa’ya nefret olarak yansımış. Daha sonra meydana gelenolaylardan,idamişininPadişah’ındahiiçinesinmediğianlaşılmıştır.Adapvealışkanlık gereği, idama karar verene bir şey diyemeyen kimseler,gönüllerinde İbrahim Paşa’yı mahkûm etmişler, rüyanın ve başka birçokrivayetinmeydanaçıkışıdabunabağlanmaktadır.

Seferdenİstanbul’aDönüş

Henüz sefer ikmal edilmemişti. Teslim alınan şehirlerde lüzumlu görülenişler yapılıyor, İran Şah’ı Birinci Tahmasb’ın Tebriz’deki sarayına yerleşen

Padişah, arada birBağdad’a gidip geliyor. İbrahimPaşaPadişah’la beraber,diğerpaşalarSadabadordugâhındaordubaşındalar.[110]

Şah Tahmasb’ın elçileri gelip sulh şartlarını görüşmek istiyorlar, İbrahimPaşa kabul etmiyor. Görünüş itibariyle, Padişah’la Paşa arasında hiçbiraykırılıkyok,yakınlıklarıeskisigibi.Ancak,tahminolunanokiöfkekılıcınaelatılmış,lâkinçekilmesiİstanbul’aertelenmişgibi.

Sadrazam İbrahim Paşa, orduya Serdar yapılmış, İstanbul’dan 21 Ekim1533’te ayrılmıştı. Sultan Süleyman’ın İstanbul’dan çıkış tarihi 11 Haziran1534’te;ikisinindedönüştarihi8Ocak1536.

Bozulmamı,AslınaDönüşmü?

Artık İbrahim Paşa ile son durağa yaklaşılmıştır ve kendisi fazlagörünmüyor.Sonagelinirken,Paşa’yıiçindegörebildiğimizsadecebirmeselevar; o da Fransa’ya Kapitülasyon verilmesi (18 Şubat 1536). Zaten fazlazamankalmadı ışığınsönmesine.Malûmneticedengeriyebirşeybırakılmışolmasındiyegereklibütünsözleriburadasıralamakistiyoruz:

Celal-zade Mustafa Çelebi, Sultan Selim’in iltifatlarına nail olup, ondanKanuni’ye kalan değerli devlet adamlarından biriydi. İbrahim Paşa’nınyetişmesine, bilgisi, tecrübesi ve emeği geçmiştir. Mısır’da, Bağdad’ta hepyanında bulunmuş, meşhur Osmanlı Nişancı’larından olan Celal-zadeMustafa Çelebi, İbrahim Paşa’yı en iyi tanıyanlardan sayılmakta. Yazdığıkitapta onu daha iyi görmemize yardımcı olmuş. İşte bu muhterem olaraktanıdığımızCelal-zadeMustafaÇelebi’ninanlattığıPargalıİbrahimPaşa:

İbrahimPaşa,ikbalininilkyıllarında,herveçhileŞer-iŞerifeboyuneğenveher işindeakıllıkimseler ilemeşveretimutadolmuştu.Bundanbaşka,Din-iMübin’erağbetveitibarıdasondereceileriidi.BirkimsebirMushaf-ıŞerifgetirse, çeşitli iltifatlar ile ayağa kalkıp, öpüp başı üzerine koyarak, elbettesinesi mesabesinde tutup, bir parmak aşağı konulmasına rıza göstermezdi.Ancak, serdarlık ile Bağdad seferine teveccühünde, halkın rezilleri ile odereceahlâkınıdeğiştirdiki,nicegünahsızınvücudunuhebakılmakgözündedeğildi.Bazımenzillerdehediye içinMushaf-ıŞerifveyahutHüsn-iHat ilebir güzel kitap getirseler, uzaktan gördüğü gibi, kendisini gazab istilâ eder,tambirreddilegeriiterve:

“Nicebirkitapgetirirsiniz,bendegüzelkitaplarınnihayetiyoktur”

Diye sövüp sayması defaatle vaki olmuştur. Yollarda nicelerini sebepsizyere azlederek, hesaba gelmez mallarını, hazelenin (alçak kimselerin)kalplerini celp için harc kılardı. Defterlerindeki ihracatını PadişahHazretlerinin manzûr-ı şerifi olduğunda (Padişah gördüğünde), seksen binaltın israf ettiğigerçekolarakanlaşılmıştır.Hattabirinde (İbrahimPaşa’dan

sonra) sadrazam olan Ayas (Mehmet) Paşa’ya buyurmuşlar ki, İbrahim’inbuncabinaltınırezillereveşahıslarainamı,kasd-ısaltanatacüretveikdâmınakatidelilolduğubizeyakinenhâsılolmuşturvetahkikensübutbulmuştur…”[111]

Ciddi bir devlet adamının, Pargalı İbrahim Paşa hakkında yazdıklarına-söylediklerinehattadüşündüklerineitibaretmeklazım.Normalbirmantıkla,normal bir insan için, böyle bir yakıştırmayımuhtemel olarak kabul etmekdahiabestir.

İnanılmayan nice olaylara şahitlik etmiştir insanlık tarihi, bir de böylesaçma fikirlerle İbrahim Paşa kaydedilmişse zamanın hafızasına, dünya mıbatar? İlk baştan, İbrahim Paşa’nın zekâsı hareketlerine çeki-düzen verir,kendisini bedavadan harcatmaz, bu derece abesle iştigaline sebep de yokdiyesimiz geliyor, ama Celal-zade’ye, sen yalan söylüyorsun diyesimizgelmiyor!

SultanSüleymanİnanmışOlabilirmi?

Her sözün iki yüzü olduğunu farz edip, şimdilik işi oluruna bırakalım veİbrahimPaşa’nınsaltanatla ilgili söylediğivarsayılankonuşmasınıunutalım.Padişah’ın,İbrahimPaşaiçinböyleşüphedeolması,onungerçektensaltanatagöz diktiğini zannetmesi de fazla abartılı sayılabilir. Ama bunu sitemlesöylemişolmasıbilevaziyetinvahametinebirişaretdeğilmi?

AslındaSultanSüleymanPargalıİbrahim’ikaralisteyealmıştırda,buhalegetiren sebepleri bir araya toplayıp, hesabını ona göre kesecek. KimsePadişah’a hesap soramaz ise de, o kendi içini rahatlatacak, vicdanına hesapverecekdurumdaolmakistiyor.BirçokhusustaPaşa’nınölçüyükaçırdığınınfarkındadırPadişah.Eskiden,onunyetkikullanmadaaşırıyakaçmasıhoşunagidiyordubelki,fakatsonzamanlardagururunadokunmayabaşladı.

Muhtemeldir ki, Kanuni, Pargalı’da görülen olumsuzluklardan dolayıkendini de eleştiriyordur, ona bu yolu kendisi açtığı için. İnsana,kaldıramayacağı ağırlığı yüklemenin sakıncası başlangıçta belli olmasa da,zamaniçindeböyleortayaçıkmaktaveçaresiacıolmaktadır.

Alttarafıbirköleidi.Onualıp,devletinenyüksekmakamına,hemdesıravezamangözetmedençıkaracak,birçokaşırılığınagözyumacaksın,sonundafrensiz araç misali bir yere toslayacak. Almanya İmparatoru Şarlken’e“Sevgili dostum”diyecekkadarbüyümüştü.Şarlken “amca-oğlum”diyordukendisine.Ferdinand,“muhterembiraderim-sayınkardeşim,”derken,“DoğuTürk (Türkistan) Hakanı Abdullah Han “Sultan İbrahim” hitabındabulunuyordu.”[112]

Kanuni Sultan Süleyman samimiyetle sevmiş, kardeşi yerine koymuştu

Pargalı İbrahim’i. Padişah’ın omuzlarında yükselen İbrahim, kendisini pekyukarılardagördü,sandıkibuboykendisinin.İşteondansonrahatalarzinciribirbirine ulandı ve kendisini taşıyan omuz, Pargalı’nın altından çekilmeyebaşladı.

Diplomaside başarılı olan zekâsını, diğer hususlarda kullanmasınıengelleyen kıskançlığı, kindarlığı olmasaydı, belki ateşe düşmezdi. HürremSultan’ın Padişah için ifade ettiği mânayı umursamayacak kadar kendinegüveniyor, onun, Kanuni’den sonra tahta oturacak Şehzadeyi hazırlamasınakarşıçıkıyor.

İbrahimPaşa,HürremSultankendidoğurduğuoğullarındanbirinikurtarmaçabasında iken, buna rıza göstermemekle kuvvetli bir hasım kazandı. Kısazamanda o kadar hızlı değişimler meydana geldi ki adeta bir merkezdenyönetilengelişmelerde,herşeyİbrahimPaşa’nınaleyhinedöndü.

Pargalı İbrahim Paşa, başlangıçta, “Rüşt ve sadakat üzere hizmet etti.Padişahınhatırını fazlasıylacelbeyledi.Padişah’ın tırnaklarınıkestiğizamanayaklarını yıkadığı suyu içerdi.” “Hanende ve sazendelerle vaktini hoşçageçirirdi.”[113]

Kaderinhazırladığıkutlubir tesadüfünaçtığıkapıdanbir ışıkgibigirmiştisaadetbahçesine.Giderekartanbirhayranlıklasevildiefendisitarafındanvekendine gösterilen sınırsız sevgi ve güvenin böylesine azalacağı aklınınucundan geçmezdi.Hayatta akla hayale gelmedik şeyler oluyor, bir köleninsadrazamolması,sonradasultanlığaheveslenmesigibi!

Tali bir sebep olabilir, ikinci bir eşi olduğunun zikredilmesini lüzumlusaymaktayız. İbrahim Paşa Sultan Selim’in kızı Hatice Sultan’la evliydi,Muhsine isimli bir kadını daha var imiş ve bundan, ömrü uzun olmayan,Mehmet adını taşıyan bir oğlu olmuş. Kendileri birçok kadınla evlenebilenpadişahlar,kızlarınınvekız-kardeşlerininkumalıolmasınısevimlibulmazlar!Bir ihtimal,HaticeSultan kumasından dolayı huzursuzdu, SultanSüleymandabunuhazmedemiyordu.

Avusturya elçileriyle görüştüğü zaman nasıl bir poza büründüğühatırlanırsa, şımarıklığının hududu biraz anlaşılır. İbrahim Paşa, 1533’ünsonunadoğrudemiştikielçilere:

‘Bubüyükdevletiidareedenbenim;herneyaparsam,yapılmışolarakkalır,zîrâbütünkudretbenimelimdedir;memuriyetleribenveririm,eyâletleribentevzi ederim; verdiğim verilmiş, reddettiğim reddedilmiştir. Büyük Padişahbir şey ihsan etmek istediği yahut ihsan ettiği zaman bile eğer ben onunkararını tasdik etmeyecek olursam, gayr-i vaki’ gibi kalır; çünkü her şey;harb,sulh,servetkuvvetbenimelimdedir.’

Nekadaryanılmıştı bu zekivebilgili adam;Padişahınverdiği salahiyetinödünçolduğunu,yerindekullanılmazsaelindenalınacağınınasılunutmuştu?

HükümVerilmiştir!

Verilmiş bir hüküm var, açıklaması yok, biz de buna makul sebepleraramaktayız. Özetleyecek olursak: Pargalı Damat İbrahim Paşa, bir haylicihetten hududu aşmıştı. Aslı vardır-yoktur, fısıltı halinde yayılan sözlerPadişah’ın kulağına kadar geliyor. Saltanat aleyhine faaliyetleri oluyormuş.Kendisine verilenler yetmemiş gibi, “Sultan” sanı kullanmaya kalkışıyor.Padişah’ın önemsediği şahsiyetlerin hayatlarıyla oynuyor. Aslında bu türhareketleri,Padişah’ınsınırınatecavüzdürvebununaffıdaolmamalıdır:

Islahatçılığı iyi idi Mısır’da, sonra Ana-dolu‘da baş gösteren isyanlarınbastırılmasında başarılı oldu, fakat hiçbir savaşta Başkumandanlık başarısıtakdiredilecekseviyededeğil.Dinyaniİslamiyethususundanasılbozulduğuçeşitlivesilelerleduyulupgörülmekteydi.Yazılıpsöylenenlereinanmakkolayolmayacak,amaherkesdeİbrahimPaşa’yaiftiraatıyorolamazki:

“Onun ölümünden 16-17 sene sonra İstanbul’a gelen seyyah HansDernschwamm,halkarasındaArnavutasıllıolarakbilinen İbrahimPaşa’nın‘gâvur’kaldığı,Hıristiyanlığınıgizlediği,resimveheykelleresaygıduyduğuyolundakirivayetlerinhâlâsöylendiğiniifadeetmektedir…”[114]

İbrahimPaşa’nın

PadişahıÖfkelendirmesi

Nicesevgiçiçeklerisolmuşgönülsaksılarında,nicehüsranlar tahtkurmuşen ümitli beklentilerin göğsünde. Sultan Süleyman da değişmiş Pargalıİbrahim’ekarşı.Peçevi’nintesbitinegöre:

“İbrahim Paşa’nın birçok davranışlarından Padişah hazretlerinin gönlüincinmişti. Ama görünürde ilgisinden hiçbir şey esirgemiş değildi. Padişahıkızdıran davranışlarından biri, sefer sırasında askerin kışa yakalanmasınameydan vermiş olması idi.” İskenderÇelebi hadisesini de anlatıyor Peçevi,başkaşeylersöylüyorvebizonlarıgeçiyoruz:

“Yine,UlamavedahabaşkakimiŞiadönmeleri tarafından ‘Şah’ın sultansanını taşıyan bu kadar hâkimleri var iken, saadetli Padişah’ın devletindeondankatkatfazlaolmakgerekir.Özelliklehalifelerzamanındadasultanlıksanı sadrazam makamında olan büyüklere verildiği halde size de Sultandenmesiniçinesirgensin?’gibipohpohlayıcısözlerinkulağınakonulmasıileberaber, büsbütün aşırı hareketlerde bulunmaya başlamıştı. (…)Bunun gibidahabirçokdavranışlarısaadetliPadişah’ınnefretinesebepolmaklabirlikte,görünürdeitibarveiltifatlarınıhiçbirsuretteesirgememişti.”[115]

AşağıyukarısıralanansebeplervebenzerleriileİbrahimPaşa’nınitibardandüştüğüsanılır.Hepsinindoğruolduğunainanmakşartdeğil,birkısmısadecezan da olabilir lakin bu da önemli. İbrahim Paşa’nın Gâvur kalıp,Hıristiyanlığınıgizlediğimeselesi,inanılmasıenzorolanisnatlardanbiridir.Konuşmalarında, davranışlarında Türklüğü veMüslümanlığımükemmel birsurettesavunuyorveyüceltiyordu.

Birinsanınbütünhayatınınroldenibaretolduğunuiddiaetmekinsaf,akılvemantık ile de bağdaşmaz. Bir de, İbrahim Paşa’nın Gâvur veya HıristiyankalıpdabunuKanuni’ninfarketmemesininizahınasılyapılır?

İbrahimPaşa’nınİdamı

14/15Mart1536

İlk karşılaşmalarının gününü, ayını, yılını bilmiyoruz, fakat 1520 öncesiolduğu kesin. Son buluşma ve ebedi ayrılığın tarihi 14 Mart 1536 gecesi,Ramazan ayının 22’si. Sultan Süleyman’la İbrahim Paşa beraber iftaryemeğiniyemişler,oradanburadansohbetediyorlar.Olağanüstühiçbirtarafıolmayananlaryaşanmaktadır.DamatİbrahimPaşahanehalkındansayılıyor,devamlı gelip, bazı geceleri sarayda geçiriyordu. Ne yedikleri, nekonuştukları bilinmiyor ve zaten bunun hiçbir hükmü yok, önemli olanPargalıİbrahimiçinogeceninsabahıolmayacağı!

Çoktanberibeyninikemirendedikodular,sankigerçeklerinifadesiymişgibiidrakedilmeyebaşlamıştıSultanSüleymantarafından.İçlerindeyalanolanlarvardır, abartılmışlar vardır, ama bir de bizzat kendisinin de bildiği mutlakdoğrularvar.Bunlarınhepsiyukarısayfalardageçti,tekrarıgerekmez.

KanuniSultanSüleyman’ın,azsonraicraettireceğihadise,anibirrefleksinmahsulü değil, hesaplanmış, planlanmış bir iş olması lazım. İbrahim Paşa,belki de her zamanki gibi yeni lütuflar görmeyi umuyordu kayın biraderiPadişah’tan,çünküakıbetiyleilgiliprogramdanhaberiyok.

Osmanlı tarihinde bir hayli vezir katli olayı var, hiç birisi Pargalıİbrahim’inkinebenzemez.Bazıvezirlerbaşkadevletbüyükleriyleberaberbiryemekdavetineçağırılır,bugünKanuniileİbrahim’inhaligibihalleryaşarlar.Yemekyenir,konuşulacaklarkonuşulur,Padişah’ındağılmaişaretiyleberaberherkes ayağa kalkar, kapıcılar adam başı birer adet olmak üzere kaftanlarıgetirir.Misafirlerinonurlandırılmasıdırbu,lakiniçlerindebirsiyahkaftanvarise, bir de idam var demektir. Yani kaftan giydirilen kişinin idam hükmükesinleşmiştir,yalvarıpyakarmasınafile.

İbrahim Paşa, dünya tarihini ve bilhassa Osmanlı tarihini bilir. SultanSüleyman’ı en iyi tanıyanlardan biri ve her şey bir önceki günlerde olduğugibi,sohbetkonusundavebaşkahiçbirşeydefevkaladelikyok.

Vakit akıp gitmiş, uyku, bütün vücudu istila etmiş, gözlere hâkimiyetkaybolmuşvenihayetyatmakiçindestursadırolurPadişah’tan.Paşa,yatmakiçinyakınbirodayageçer,tatlıvederinuykusunadalar.

Pargalı uyuyadursun, Sultan Süleyman’ın herhangi bir gecesi için birparagrafaçalım;görelimİbrahim’inyatmasına,uyumasınabenziyormu?

“Kanuni, gündüzleri her ikisi de mücevherlerle süslenmiş, biri gümüşişlemeli,diğerialtınişlemelibrokarkaplıikisedirüzerinde,bunauygundörtyastığadayanarakdinlenirdi.Geceleriyattığıyeriseikisipamukla,enalttakikuş tüyü ile doldurulmuş, kırmızı kadife kaplı üç döşekte yatardı. Yazın

kırmızıtaftadanbirçarşaf;kışınsiyahkurtpostuileörtünürdü.”[116]

SultanSüleyman’ın,yineböylebiryatağauzandığınıvarsayalım.Padişahınyattığı odaya yakındı İbrahim Paşa’nın odası. Bu odada öksürülse öbürodadan duyulur, ama Sultan Süleyman, Pargalı İbrahim’in, Cellât KaraAli’nin kemendin boynuna dolanırken uyanıp nasıl mücadele ettiğini veboğulmaanındaçıkardığıhırıltıyıduyamayacak.(14/15Mart1536)

İbrahim Paşa devri böylece ve bir gece yarısı kapanır Kara Ali’ninkemendiyle.OşanlıSeraskerSultan’ın(!)mezarıbilemeçhûlkalır.Muhtelifrivayetleryayılıryattığıyerleilgili,söylentiolarakkalırherkimnedese,işinhakikati esaslı biçimde öğrenilemez. İdam edilişine sebep neydi? Bu dahisırdır; ancak yorumlar yapılır şundan bundan dolayı idama çarptırıldı, diye.SebebimerakedenlerarasındaKazaskerlerdevar.1537,EylülayındaKorfuseferinden dönülüyordu. Anadolu Kazaskeri Muhyiddin Efendi ile RumeliKazaskeriKadriEfendi,idamınniçinyapıldığınısorarlar,PadişahKanuni’yeveakabindeazledilirler.[117]

İbrahim Paşa’nın sağlığında pek çok malı ve mülkü olduğu ve bunlarınçoğuna ölümünden sonra el konulduğu bilinmektedir. “Bugün SultanahmetMeydanı’ndaki adını taşıyan muhteşem sarayı yanında, hanımı tarafındankendi namına yaptırılanKumkapıCamii ve yakınındaki tekke ileGalata’daPerşembe pazarı içinde Haliç kıyısında bulunan Eski Yağ kapanıMescidi’nden başka Mekke, Selanik, Hezargrad (Razgrad) ve Kavala’dacami.Mektep,medrese, hamam, çeşme ve yine bazı kasabalardamescit vezaviyeleribulunmaktaolupbunlaraçeşitlivakıflartahsisetmiştir.Kanuni’ninkızkardeşiHaticeSultan ileevliliğindenMehmedŞahadlıbiroğluolduğu,babasının İslâmiyet’i kabul ederek Yunus adını aldığı, ayrıca iki erkekkardeşininçeşitlimemuriyetlerdebulunduğubelirtilmektedir.”[118]

Maktul İbrahim Paşa denmesi tabii ki öldürüldüğü içindir. Hayıreserlerininhaylifazlaolduğugörülüştür;hanikendisininAvusturyaelçilerinesöylediği bir söz vardı ya: “Benim servetim daima el dokunulmadan kalır“diyordu, öyle olmuş ve onlar ölümüyle beraber devlet hazinesinekaydolunmuştur. İbrahim Paşa adına yaptırılmış bulunan, yukarıdasıraladığımızeserler,MuhsineHatunadlıeşitarafındanyaptırılmış.[119]

Uzun bir yolculuk oldu ve her safhası birbirinden heyecanlı maceralarladoluydu. Bir Pargalı balıkçı oğlunun, bir Padişah oğlu Padişah elinde nasılyüceldiğini hayretler içinde seyrettik.Yıldızlara değecekkadar yükselenbirfaninin,nasılsessizsedasızufuktankayıverdiğinidegördük.Böylemuazzambirşaşaailegeçenhayatın,bircellâteliylesonaerdirilmesihazindir!

Son sözümüz; Osmanlı da şahıslar değil, devlet ve tebaanın bütünüönemlidir. Şehzadeleri dahi devlet yoluna kurban eden padişahlar için bir

Pargalı’nınfedaedilmesihiçbirşeydeğil:

İSTİFADEEDİLENESERLER

PadişahlarınKadınlarıveKızları,M.ÇağatayUluçay,TürkTarihKurumuYay.

KadınlarSaltanatı,A.RefikAltınay.

İzahlıOsmanlıTarihiKronolojisi,İsmailHamiDanişmend,TürkiyeYay.

OsmanlıHanedanı’nınYapısı.,A.D.Alderson,İzYay.

DiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi.

KanuniSultanSüleyman.FairfaxDowneyKültürBakanlığıYay.

TürkiyeTarihi:A.deLamartin,Tercüman1001TemelEser.

YeniRehberAnsiklopedi.

OsmanlıSarayındaÜçHasekiSultan,YılmazÖztuna,ÖtükenNeş.

Sadrazamlar,NâzımTektaş,ÇatıYay.

OsmanlıTarihi,İsmailHakkıUzunçarşılı,TürkTarihKurumuYay.

Büyük Osmanlı Tarihi, Hammer, Terc. Atâ Bey, Sad. Erol Kılınç, ÜçdalNeş.

Sicilll-iOsmani,MehmetSüreyya,KültürBakanlığıveTarihVakfıYay.

TarihDeyimleriveTerimleriSözlüğü,MehmetZekiPakalın,MilliEğitimBakanlığıYay.

OsmanlıTarihi,ZiyaNurAksun,ÖtükenNeş.

HaremdenMektuplar,M.ÇağatayUluçay.TürkTarihKurumuYay.

Harem,M.ÇağatayUluçay,TürkTarihKurumuYay.

SarayTeşkilatı,İsmailHakkıUzunçarşılı,TürkTarihKurumuYay.

BüyükOsmanlıTarihi:YılmazÖztuna,ÖtükenNeş.

İslamAnsiklopedisi,MilliEğitimBakanlığıYay.

Kanuniİle46Yıl,

NazımTektaş’ınYayınlanmışTarihKitapları

ÇadırdanSaraya-Osmanlı,1.cilt:600sf

SaraydanSürgüne-Osmanlı,2.cilt:600sf

GünGörmeyenŞehzadeler,202sf

Sadrazamlar-Osmanlı’daİkinciAdamSaltanatı,760sf

HaremdenTaşanlar-PadişahlarınBütünKadınları,530sf

CengizHan-CehennemdenGelenAdam,312sf

Vahdeddin’inSonGünler,288sf

TanrınınAskerleri,1.Hunlar–Tabgaçlar-Siyenpiler470sf

TanrınınAskerleri,2.

Göktürkler-Uygurlar-Kırgızlar-Türgişler506sf

TanrınınAskerleri,3.

Karluklar–Sabarlar–Avarlar-Hazarlar-Bulgarlar–

Peçenekler-Kıpçaklar416sf

TanrınınAskerleri,4.

Tolunoğulları–İkşidiler-Gazneliler-Harizmşahlar–

Altınordu-Timurİmparatorluğu440sf

CepBoyKitaplar

HürremSultan,272sf.

Kanuni,416sf.

NurbanuSultan,256sf.

İkiYüzlüVezirler,448sf.

Notlar[1]İslâmAns.5/2.c.İbrahimPaşaMd.(M.TayyibGökbilgin)[2]YorgaTarihi,2.c.293.s.[3]İslâmAns.11.c.Süleyman1.Md.M.T.Gökbilgin[4]Görüpİşittiklerim,A.F.Türkgeldi[5]KanuniSultanSüleyman,FairfaxDowney,72.s.[6]PeçeviTarihi,1.c62.s.[7]Yorga,Osmanlıİmp.Tarihi,2.c293.s.[8]PadişahlarınKadınlarıveKızları[9]Kronoloji,2.c103.s.[10]Solak-zade,2.130-131.s.[11]Peçevi,1.c.64.s.[12]Hammer,3.c.30.s.[13]Solakzade,2.c.131.s.[14]Peçevi,1.c.65.s.[15]SolakzadeTarihi,2.c.133.s.[16]Hammer,3.c.32.s.[17]Kronoloji,2.c.106.s.[18]Hammer,3.c33.s.[19]Uzunçarşılı,2.c.320.s.[20]Kronoloji,2.c.107.c.s.[21]Kronoloji,2.c107.s.[22]Lamartin,3.c.744.s.[23]Uzunçarşılı,2.c.321.s.[24]Hammer,3.c.34.s.[25]İslâmAns.5/2.İbrahimPaşaMd.[26]Hammer,3.c.42-43.s

[27]Uzunçarşılı,2.c.223.s.[28]Yorga,2.c.334.s.[29]Solak-zade,2.c.140.s.[30]Hammer,3.c.45-46.s.[31]Solakzade,2.c.140.s.[32]Peçevi,1.c.70.s.[33]AynıEser,73.s.[34]KanuniSultanSüleyman,F.Downey,91.s.[35]Kronoloji,2.c.116.s.[36]Hammer,3.c.51.c.s.[37]Yorga,2.c.338-339.s.[38]Solakzade,2.c.147.s.[39]Peçevi,1.c.77.s.[40]Hammer,3.c.54.s.[41]İslâmAns.5/2.İbrahimPaşaMd.[42]Osmanlıİmp.Tarihi,2.c.293.s.[43]YorgaTarihi,2.c.292-293.s.[44]Peçevi,1.c.90.s.[45]Kronoloji,2.c.124.s[46]Peçevi,1.c.s.93.[47]İslâmAns.5/2.İbrahimPaşaMd.[48]Uzunçarşılı,2.c.346.s.[49]Peçevi,1.c94.s.[50]Lamartin,3.c.756.s[51]Peçevi,1.c.95.s.[52]İslâmAns.6.c.KâbızMd.[53]Solak-zade,2.c.158..s.[54]Peçevi,1.c.96.s.

[55]Hammer,3.c.61-62.s.[56]Aynıyer[57]AynıEser[58]Lamartin,3.c.760.s.[59]AynıEser,67.s.[60]Kronoloji,2.c.129.s.[61]Peçevi,1.c.98-99-s.[62]Peçevi,1.c.99.s.[63]BüyükOsmanlıTarihi,2.c.171.s(Y.Öztuna)[64]Kronoloji,2.c.131.s.[65]Hammer,3.c.69.s.[66]AynıYer[67]Solak-zade,2.c.165.s.[68]Hammer,3.c.71-72.s.[69]Kronoloji,2.c.137-139.s.s.[70]Peçevi,1.c.104-105.s.[71]İslâmAns.5/2.c[72]FairfaxDowney,148.s.[73]Peçevi,1.c.115.s.[74]Solak-zade,2.c.171-172.s.[75]Uzunçarşılı,2.c.330.s.[76]Hammer,3.86.s.[77]Kronoloji,2.c.142.s.[78]Hammer,3.c86.s.[79]Hammer,3.c.87.s.[80]İslâmAns.5/2.c[81]Hammer,3.c.[82]AynıYer

[83]Hammer,3.c.95.s.[84]Peçevi,1.c.142.s.[85]3.c.96-97.s.[86]Hammer,3.c101.s.[87]1.c.126.s.[88]Kronoloji,2.c.154.s.[89]Hammer,3.c.[90]Hammer,3.c.102-117.s.[91]Kronoloji,2.c.157-158.s.[92]Uzunçarşılı,2.c.394.s[93]Peçevi,1.c.129.s.[94]Peçevi,1.c.139.s.[95]3.c.123.s.[96]Solak-zade,2.c.185.s.[97]Solakzade,2.186.s.[98]Hammer,3.c.123.s.[99]Peçevi,1.c.131.s.[100]OsmanlıTarihi,2.c.353.s.[101]KanuniSultanSüleyman,170.c.s.[102]3.c.124.s.[103]Kronoloji,2.c.164.s.[104]Hammer,3.c.125.s.[105]NicolaeJorga,2.c.306.s.[106]Lamartin,3.c.780.s.[107]Solakzade,2.c.186.s.[108]Hammer,3..c.133.ve298.s.[109]Solak-zade,2.c.187.s.[110]Kronoloji,2.c.176.s.

[111]Solak-zade,2.c.189-190.s.[112]BüyükOsmanlıTarihi,3.c.13.s.(Y.Öztuna)[113]Sicil-iOsmanî,3.c.777-778.s.[114]D.V.İ.Ans.21.c.İbrahimPaşaMd.(FeridunEmecen)[115]Peçevi,1.c.130.s.[116]NicolaeJorga,2.c.373.s.[117]OsmanlıTarihi,2.c359.s[118]DiyanetVakfıİsl.Ans.21.c.FeridunEmecen[119]İslâmAns.5/2.c.