9 Dandy WE, Reichert FL. Studies on experimental hypophysectomy.I. Effect on the maintenance of life. Bulletin of the Johns HopkinsHospital 1925;37:1-13.

10 Keller AD, Lawrence WE, Blair CB. Effects of varying degrees ofhypophysectomy in the dog. Arch Pathol 1945;40:289-308.

11 Ganong WF, Hume DM. The effect of graded hypophysectomy onthyroid, gonadal, and adrenocortical function in the dog. Endo-crinology 1956;59:293-301.

12 Essex HE, Astarabadi TM. Transbuccal hypophysectomy in the dog.Ann Surg 1953;138;143-4.

13 Tiscornia OM, Dreiling DA. Microsurgical ablation of the caninepituitary gland. Surgery 1966;60:1077-82.

14 Hirsch O. Über Methoden der operativen Behandlung von Hypo-physistumoren auf endonasalem Wege. Archiv für Laryngologie1910;24:129-77.

15 Cushing H. The Weir Mitchell lecture. Surgical experiences withpituitary disorders. JAMA 1914;63:1515-25.

16 Hirsch O. Pituitary tumors. A borderland between cranial and trans-sphenoidal surgery. N Engl J Med 1956;254:937-9.

17 Landolt AM. History of pituitary surgery. In: Greenblatt SH, editor.A history of neurosurgery. Park Ridge: American Association ofNeurological Surgeons; 1997. p. 373-400.

18 Guiot G, Arfel G, Brion S, Cheguillaume J. Adénomes hypophysai-res. Parijs: Masson; 1958. p. 276.

19 Hardy J. Transsphenoidal hypophysectomy. J Neurosurg 1971;34:582-94.

20 Melby JC. Therapy of Cushing disease: a consensus for pituitarymicrosurgery. Ann Intern Med 1988;109:445-6.

21 Markowitz J, Archibald J, Downie HG. Hypophysectomy in dogs.In: Markowitz J, Archibald J, Downie HG, editors. Experimentalsurgery. 5th ed. Baltimore: Williams & Wilkins; 1964. p. 630-43.

22 Rijnberk A. Pituitary-dependent hyperadrenocorticism. In: Rijn-berk A, editor. Clinical endocrinology of dogs and cats. Dordrecht:Kluwer; 1996. p. 74-83.

23 Rijnberk A, Kinderen PJ der, Thijssen JHH. Spontaneous hyper-adrenocorticism in the dog. J Endocrinol 1968;41:397-406.

24 Schechter RD, Stabenfeldt GH, Gribble DH, Ling GV. Treatmentof Cushing’s syndrome in the dog with an adrenocorticolytic agent(o,p′DDD). J Am Vet Med Assoc 1973;162:629-39.

25 Kintzer PP, Peterson ME. Mitotane (o,p′-DDD) treatment of 200dogs with pituitary-dependent hyperadrenocorticism. J Vet InternMed 1991;5:182-90.

26 Hertog E den, Braakman JCA, Teske E, Kooistra HS, Rijnberk A.Results of non-selective adrenocorticolysis by o,p′-DDD in 129 dogswith pituitary-dependent hyperadrenocorticism. Vet Rec 1999;144:12-7.

27 Sarfaty D, Carrillo JM, Peterson ME. Neurologic, endocrinologic,and pathologic findings associated with large pituitary tumors indogs: eight cases (1976-1984). J Am Vet Med Assoc 1988;193:854-6.

28 Nichols R. Problems associated with medical therapy of caninehyperadrenocorticism. Probl Vet Med 1990;2:551-6.

29 Lubberink AAME. Diagnosis and treatment of canine Cushing’ssyndrome [proefschrift]. Utrecht: Universiteit Utrecht; 1977. p. 44-85.

30 Lubberink AAME, Rijnberk A. Hypophysectomy. In: Kirk RW,editor. Current veterinary therapy V – small animal practice.Philadelphia: Saunders; 1974. p. 787-9.

31 Niebauer GW. Hypophysectomy. In: Slatter D, editor. Textbook ofsmall animal surgery. 2nd ed. Philadelphia: Saunders; 1993. p. 1496-510.

32 Lantz GC, Ihle SL, Nelson RW, Carlton WW, Feldman EC, LothropCD, et al. Transsphenoidal hypophysectomy in the clinically normaldog. Am J Vet Res 1988;49:1134-42.

33 Niebauer GW, Evans SM. Transsphenoidal hypophysectomy in thedog. A new technique. Vet Surg 1988;17:296-303.

34 Niebauer GW, Eigenmann JE, Van Winkle TJ. Study of long-termsurvival after transsphenoidal hypophysectomy in clinically normaldogs. Am J Vet Res 1990;51:677-81.

35 Meij BP, Voorhout G, Ingh TSGAM van den, Hazewinkel HAW,Verlaat JW van ’t. Transsphenoidal hypophysectomy in beagle dogs:evaluation of a microsurgical technique. Vet Surg 1997;26:295-309.

36 Meij BP, Mol JA, Bevers MM, Rijnberk A. Residual pituitary func-tion after transsphenoidal hypophysectomy in dogs with pituitary-dependent hyperadrenocorticism. J Endocrinol 1997;155:531-9.

37 Meij BP, Voorhout G, Ingh TSGAM van den, Hazewinkel HAW,Teske E, Rijnberk AD. Results of transsphenoidal hypophysectomyin 52 dogs with pituitary-dependent hyperadrenocorticism. Vet Surg1998;27:246-61.

38 Meij BP, Voorhout G, Ingh TSGAM van den, Rijnberk A. Trans-sphenoidal hypophysectomy for treatment of pituitary-dependenthyperadrenocorticism in 7 cats. Vet Surg 2001;30:72-86.

Aanvaard op 23 april 2001

2482 Ned Tijdschr Geneeskd 2001 22 december;145(51)

Noma is een orofaciaal gangreen dat meestal ontstaat bijondervoede en door ziekten verzwakte kinderen meteen necrotiserende gingivitis.1 2 Het betreft een oppor-tunistische infectie. De verwekkers ervan, zoals Fuso-bacterium nucleatum en een spirocheet die vroeger werdgeïdentificeerd als Borrelia vincenti, behoren tot de nor-male mondflora.3 De sterfte is hoog: zonder behandeling(en dat is bijna altijd het geval) overlijdt circa 90% vande patiënten binnen een week tot een maand.1 De pa-tiënten die de aandoening overleven, hebben doorgaansernstige misvormingen van het gelaat.

Geschiedenis der GeneeskundeNoma: de Nederlandse geschiedenis van een inmiddels bijna vergetenaandoening

k.w.marck

samenvattingNoma is een orofaciaal gangreen dat kan ontstaan bij onder-voede en door ziekten verzwakte kinderen. De aandoeningkwam in vroeger eeuwen veel in Nederland voor. De medischehistorie van noma kent enige belangrijke Nederlandse bijdra-gen. Carel Baten beschreef de aandoening in 1595 voor heteerst als klinische entiteit, terwijl Cornelis van de Voorde in1680 de aandoening de benaming ‘noma’ meegaf, in plaats vanhet toen gebruikelijke ‘waterkanker’. Ook werd een van deeerste gelaatsreconstructies bij noma in Nederland verricht,door Leendert Stelwagen in 1779. Noma verdween in Neder-land in de tweede helft van de 19e eeuw als gevolg van een ver-beterde voedingstoestand van de armen. Elders in de wereldoverlijden heden ten dage jaarlijks circa 110.000 kinderen aandeze in ons land inmiddels vrijwel vergeten aandoening.

Nederlandse Noma Stichting, De Pôlle 24, 9084 BT Goutum.Dr.K.W.Marck, plastisch chirurg en voorzitter van de NederlandseNoma Stichting (kwmarck@knmg.nl).

Noma kwam vroeger in Nederland, en ook elders inEuropa, betrekkelijk veel voor, maar is hier in de twee-de helft van de 19e eeuw geleidelijk aan verdwenen.Slechts zeer incidenteel wordt noma nog gezien in onzewesterse samenleving, bijvoorbeeld bij patiënten metleukemie of aids, of in een bijzondere vorm als nomaneonatorum.4-6 In die delen van de wereld waar nog veelextreme armoede bestaat, komt noma tot op de dag vanvandaag veel voor. Naar schatting van de WHO overlij-den jaarlijks circa 110.000 kinderen als gevolg van ditsnel om zich heen grijpende gelaatsgangreen (figuur 1).7

In dit artikel geef ik een overzicht van de medischegeschiedenis van noma in Nederland.

waterkankerDe Nederlandse benaming voor noma luidt ‘waterkan-ker’. Het woord stamt uit de tijd dat er nog geen duide-lijk onderscheid werd gemaakt tussen maligniteiten enernstige verzweringen. Wij vinden het terug in Cyrurgie,het manuscript waarin de Vlaamse chirurgijn Jan Yper-man in de 14e eeuw zijn ervaringen op schrift stelde.8 Inhet 4e boek ‘Van den monde’ beschrijft Yperman zieke-lijk tandvlees en maakt hij onderscheid tussen ‘wittencanker’, ‘roden canker’ en ‘water canker’. Dit onder-scheid werkt hij niet verder uit en hij geeft ook geen spe-cifieke therapie aan voor waterkanker. Voor zweren inhet algemeen adviseert hij wel het gebruik van eenbrandijzer, een therapie die heden ten dage nog veel-vuldig wordt toegepast bij patiënten met noma in diegebieden in West-Afrika waar basale medische voorzie-ningen ontbreken.

Een verklaring voor de benaming ‘waterkanker’ vin-den wij pas veel later (1828) bij Richter, die stelt dat debenaming voortkomt uit het feit dat patiënten in het be-ginstadium van de aandoening bijzonder veel speeksel(water) verliezen.9

carel batenDe eerste auteur die noma als klinische entiteit heeft be-schreven is Carel Baten (Carolus Battus; 1540?-1617).Baten was tot 1585 chirurgijn in Antwerpen. In dat jaarwerd het capitulatieverdrag van kracht, dat inhield datde niet-katholieken de stad dienden te verlaten. Batenvestigde zich in Dordrecht en publiceerde daar enige ja-ren later het Handboeck der chirurgijen.10 In het deel‘Vande ulceratien’ wijdt hij een hoofdstuk aan water-kanker onder de titel ‘Van de corrosiuige ulceratien,inetinge, en verrottinge der kinder monden, die den ge-meyne man den cancker noemt’. Baten verbaast zicherover dat zo weinig auteurs aandacht besteden aan dezetoch zo algemeen voorkomende verzwering, die als eenklein vonkje beginnend ‘met harer verrottinghe alsovoorts gaen, datse de gantsche lippen, de gantschecaken, ja oock de gantsche tonghe der jonge kinderendoen uutvallen, waerdoor de cleyne kinderkens (so sy telijve blijven) niet alleene haer leven lanck mismaekt enzijn, maer oock hare ouders so lange als sy deselve sien,tot een onvergetelicke droevich specktakel leven’. Hijbeschrijft uitgebreid hoe de aandoening als een klein witof zwart ulcus bij het tandvlees of aan de binnenzijde van

de lip begint, en soms zich zo snel uitbreidt dat de voort-gang van het gangreen dagelijks is vast te stellen.

noma benoemdDe opmerkelijkste auteur over noma uit de 17e eeuwis wellicht Arnoldus Boot (1606-1653). Boot studeerdeklassieke en oosterse talen, en daarnaast geneeskunde.Na zijn promotie reisde hij zijn broer Gerard achterna,die in Londen lijfarts was van Karel I. Later verbleef hijin Dublin, als lijfarts van de onderkoning van Ierland, degraaf van Leicester. In zijn Observationes medicae de af-fectibus omissis [‘medische waarnemingen van vergetenziekten’] uit 1649 wijdt hij een kort hoofdstuk aan wa-terkanker, dat hij met een Latijns en een Grieks neolo-gisme ‘De labrosulcio seu cheilocace’ betitelt.11 Hierinbeschrijft hij de ziekte in het kort en vermeldt bovendiendat de aandoening veelvuldig in zowel Engeland enIerland wordt gezien, waar het volk de ziekte ‘Mouth-canker, id est cancrum oris’ [‘mondkanker’] noemt.De hier door Boot terecht gebruikte accusativus (‘can-crum’) is de Britten altijd bijgebleven, want tot op hedenpersisteren zij in het vreemde gebruik om de aandoeningin de vierde naamval als ‘cancrum oris’ te benoemen.

Aan het einde van de 17e eeuw zijn er verschillendeauteurs, zoals Cornelis van de Voorde, Cornelis Stalpartvan der Wielen en Joan Muis, die aandacht besteden aannoma.12-14 De belangrijkste bijdrage komt van Van de

Ned Tijdschr Geneeskd 2001 22 december;145(51) 2483

figuur 1. Afrikaans kind met noma.

Voorde (1628-1678/1686?) (figuur 2), die in zijn boekNieuw lichtende fakkel der chirurgie, of hedendaagzeheel-konst, 1680) uitgebreid en zeer systematisch nomabeschrijft.12 Bij de beschrijving van de symptomen geefthij haarscherp aan waar het om gaat, want als bijnapathognomonisch voor de aandoening stelt hij dat dezeontstaat als ulceratie in vochtige weke delen, bijna altijdde mond van kinderen. Om die reden wordt naar zijnmening de aandoening ten onrechte ‘kanker’ genoemd.Dit onderscheid tussen ‘kanker’ en ‘ulceratie’ komtdan ook duidelijk naar voren in de titel van zijn hoofd-stuk, waar hij het woord ‘waterkanker’ vermijdt: ‘Van denoma, of verrottende ulceratie’. Hiermee kreeg het oro-faciale gangreen de benaming waarmee het heden tendage het meest wordt aangeduid. Het woord ‘noma’ iseen latinisering van het Griekse ‘νοµη’, dat letterlijk‘weidegrond’ of ‘het grazen’ betekent, maar in klassieketijd ook al in overdrachtelijke zin gebruikt werd voor‘het-al-voortgaande-grazen’ van vuur en van zweren.Van de Voorde is, voorzover bekend, de eerste auteurdie het woord ‘noma’ gebruikt als specifieke aanduidingvan het gelaatsgangreen bij kinderen.

achttiende eeuw: de eerstegelaatsreconstructie in dokkum

De 18e eeuw leert weinig nieuws over noma. Wel zijn erde eerste epidemiologische beschrijvingen.15 16 Hieruitkomt naar voren dat in die tijd waterkanker geen zeld-zaamheid was in ons land. Niet ongenoemd mag blijvendat Leendert Stelwagen, chirurgijn te Dokkum, in 1779de eerste succesvolle gelaatsreconstructie bij noma uit-voerde.17 Hij sloot bij een jong meisje een weefseldefectvan de bovenlip, door ‘naar de manier van haazemondent’ zaamen te hegten’.

negentiende eeuw: eerst veel, dan steedsminder noma

De belangstelling van het ziektekundig onderzoek gingin de eerste helft van de 19e eeuw uit naar de samenhangdie er bestond tussen de gesteldheid van het land en deleefwijze van de bewoners. Het was de tijd dat men ver-onderstelde dat ziekten konden worden veroorzaaktdoor miasma’s, verontreinigingen die het lichaam be-reikten via de grond, het water en de lucht. Stank en eenbedompte atmosfeer kwamen ‘in een kwade reuk testaan’. Uit de verslagen van deze onderzoekingen blijktdat noma in de eerste helft van de 19e eeuw, evenals inde eeuw daarvóór, frequent voorkomt.18

Mazelen. Het is in deze tijd dat men oog krijgt voor desamenhang die er bestaat tussen het ontstaan van noma,een slechte voedingstoestand en voorafgaande ziekten.Zo zegt Numan, genees- en heelmeester in het Gro-ningse Winsum, over kinderen met noma het volgende:‘Deze immers worden gewoonlijk bijna geheel en aldoor aardappelen of slecht toebereide meelspijzen ge-voed . . .’19 Ook wordt in Leeuwarden door de Plaatse-lijke Geneeskundige Commissie voor Toevoorzigt op-gemerkt dat noma in 1829 in deze stad veelvuldig werdgezien na een mazelenepidemie,20 een samenhang dieook tegenwoordig in Afrika bijzonder vaak aanwezig is.1

Halverwege de 19e eeuw lijkt noma in het middelpuntvan de academische belangstelling te staan. In de perio-de 1838-1860 verschijnen er 6 proefschriften over no-ma.21 Veel wetenschappelijk nieuws brengen ze niet,maar sommige zijn wel fraai geïllustreerd met een litho-grafie (figuur 3). Wel is opvallend dat 2 proefschriftenaandacht besteden aan het genitale gangreen, noma vul-vae. Het is opmerkelijk dat in de moderne medischeliteratuur noma vulvae niet wordt aangetroffen. Dit kanbetekenen dat de aandoening niet meer voorkomt in dewereld of een zodanig taboe is dat medische hulp nietwordt gezocht.

Epidemiologie. Uit dezelfde tijd stammen de eerstestatistische onderzoeken naar sterfte.22 Ulcus noma staatexpliciet vermeld onder de doodsoorzaken. Jaarlijksstierven er in de jaren 1854-1865 in Amsterdam 17 kin-deren aan noma. Hiermee was noma in kwantitatief op-zicht overigens een onbeduidende doodsoorzaak bij eenjaarlijkse kindersterfte van ruim 3000. Dat noma gelei-delijk aan in Nederland aan het verdwijnen was, komtnaar voren in de eerste landelijke sterftestatistieken. Inde periode 1869-1874 stierven er jaarlijks in Nederland35 mensen als gevolg van noma, en in Amsterdam

2484 Ned Tijdschr Geneeskd 2001 22 december;145(51)

figuur 2. Cornelis van de Voorde gebruikte in zijn boekNieuw lichtende fakkel der chirurgie, of hedendaagze heel-konst(1680) als eerste het woord ‘noma’ om hiermee het orofacialegangreen bij kinderen te benoemen (afbeelding afkomstig uithet Rijksarchief in Middelburg: ‘Zelandia illustrata’, deel IV,bl. 906).12

gemiddeld 5, duidelijk minder dan een decenniumdaarvóór. Dat weer een decennium later noma inNederland langzamerhand een zeldzaamheid was ge-worden, is op te maken uit 2 bijdragen in dit tijdschriftuit 1885 en 1890, waarin noma wordt beschreven als eenzeldzame aandoening, die alleen de oudere collega’szich nog goed kunnen herinneren.23 24 Uit deze gegevenskomt naar voren dat noma in de periode 1860-1880 minof meer is verdwenen uit de Nederlandse klinieken. Dewaarschijnlijkste verklaring hiervoor is, dat in deze pe-riode de economische positie van de allerarmsten in onsland zodanig is verbeterd, dat echte hongersnood onderhen geleidelijk aan niet meer voorkwam.

twintigste eeuw: penicilline en plastischechirurgie

Nederlandse bijdragen aan de medische literatuur overnoma zijn er in de 20e eeuw nauwelijks. De talrijke pu-blicaties vanuit de medische microbiologie (aan het be-gin van de eeuw een nieuwe en snelgroeiende weten-schap) die waren gericht op het ontdekken van ‘bacillusnomae’ kwamen van elders. Hetzelfde geldt voor detwee ontwikkelingen in de geneeskunde die wezenlijkhebben bijgedragen tot verbetering van de behande-lingsmogelijkheden van noma: de ontdekking van sulfa-

preparaten en penicilline, en de ontwikkeling van deplastische chirurgie.

Met een antibioticum zoals penicilline, mits op tijd ge-geven, kan de hoge sterfte aan noma (zoals gezegd circa90%) worden teruggebracht naar circa 20%.1

Plastische chirurgie, een chirurgisch subspecialismedat deels ontwikkeld werd als bijzondere vorm van oor-logschirurgie tijdens beide wereldoorlogen, biedt goedemogelijkheden om de veelal ernstige gelaatsmisvormin-gen en functiestoornissen (incontinentia oris, trismus,spraakproblemen) operatief te corrigeren. De om zijndidactische gaven befaamde Utrechtse hoogleraar Heel-kunde Hiddo Jan Laméris had een grote affiniteit metreconstructieve chirurgie. In zijn archief bevindt zicheen fraaie serie foto’s, aangevuld met tekeningen vaneen geslaagde gelaatsreconstructie bij een meisje metnoma. Waarschijnlijk vond deze behandeling rond 1930plaats (figuur 4).

Noma in het concentratiekamp. Een bijzondere publi-catie uit 1946, die deels over noma handelt, is geschre-ven in Amsterdam.25 In deze stad had Lucie Adels-berger, een joodse arts die oorspronkelijk afkomstig wasuit Berlijn, haar domicilie gekozen na een langdurig ver-blijf in meerdere concentratiekampen. In 1943 werd erin Auschwitz door haar op grote schaal noma waarge-

Ned Tijdschr Geneeskd 2001 22 december;145(51) 2485

figuur 3. Illustraties uit (a) het proefschrift De ulcere noma van Nicolaas Pel (Groningen, 1846); (b) het proefschrift Over ulcusnoma van A.J.van Zadelhoff (Utrecht, 1860).21

a b

nomen, met name bij kinderen. Een combinatie van eensulfonamide met nicotinezuur, tezamen met een hoog-calorisch dieet, gaf goede behandelresultaten. Overigensis ook om andere redenen deze publicatie buitengewoonmemorabel. Na de Tweede Wereldoorlog kwam de re-constructieve chirurgie voor patiënten die noma haddenoverleefd echt tot ontwikkeling. Michael Tempest, eenBritse plastisch chirurg die van 1962-1964 in Nigeriawerkte, dient beschouwd te worden als de grondleggerhiervan.1 In de postkoloniale tijd is de belangstelling inAfrika voor deze ingewikkelde reconstructieve chirurgieafgenomen. De laatste decennia hebben meerdere hu-manitaire hulporganisaties, voortbordurend op het werkvan Tempest, de draad weer opgepakt. Ook Nederland-se plastisch chirurgen hebben hieraan bijgedragen.26 27

epiloogDeze medische historie maakt duidelijk dat, in tegen-stelling tot wat velen heden ten dage menen, noma geentropische ziekte is. De enige samenhang met de tropenis dat tussen de keerkringen veel meer armoede bestaatdan daarbuiten. Ook is, zoals vaak wordt verondersteld,noma geen specifieke infectie, maar een opportunisti-sche, veroorzaakt door de normale mondflora. Uit deNederlandse geschiedenis van noma komt treffend naar

voren dat de aandoening verdwijnt wanneer de bevol-king zich voldoende kan voeden. De belangrijkste vormvan preventie is dan ook niet medisch, maar economischvan aard: economische vooruitgang van de allerarmsten.Medische preventie is wel mogelijk, in de vorm van vac-cinatie, in het bijzonder tegen mazelen.

K.Koster, medisch fotograaf in het Medisch Centrum Leeu-warden, leverde de illustraties.

abstractNoma: the Dutch history of an almost forgotten disorder. –Noma is an orofacial gangrene that may develop in malnour-ished and debilitated children. It was once a common disorderin the Netherlands. The medical history of noma has some im-portant Dutch contributions. In 1595, Carel Baten was the firstto describe noma as a clinical entity and in 1680, Cornelis vande Voorde coined the name ‘noma’ for this orofacial gangrene,thereby replacing the term ‘water cancer’ which was then incommon usage. One of the first facial reconstruction opera-tions on a noma patient was performed by Leendert Stelwagenin 1779. Noma gradually disappeared in the Netherlands duringthe second half of the nineteenth century due to an improvednutritional status amongst the poorest in society. Yet in otherparts of the world approximately 110,000 children a year still

2486 Ned Tijdschr Geneeskd 2001 22 december;145(51)

figuur 4. Twee foto’s uit het archief van de Utrechtse hoogleraar H.J.Laméris, gemaakt omstreeks 1930; (a) een meisje met noma,en (b) het uiteindelijke operatieresultaat.

a b

die from this disorder, which has been largely forgotten in theWestern world.

literatuur1 Tempest MN. Cancrum oris. Br J Surg 1966;53:949-69.2 Enwonwu CO, Falkler jr WA, Idigbe EO, Afolabi BM, Ibrahim M,

Onwujekwe D, et al. Pathogenesis of cancrum oris (noma): con-founding interactions of malnutrition with infection. Am J TropMed Hyg 1999;60:223-32.

3 Falkler WA, Enwonwu CO, Idigbe EO. Microbiological understand-ings and mysteries of noma (cancrum oris). Oral Dis 1999;5:150-5.

4 Limongelli WA, Clark MS, Williams AC. Nomalike lesion in a pa-tient with chronic lymphocytic leukemia. Review of the literatureand report of a case. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1976;41:40-51.

5 Chidzonga MM. Noma (cancrum oris) in human immunodeficiencyvirus/acquired immune deficiency syndrome patients; report of eightcases. J Oral Maxillofac Surg 1996;54:1056-60.

6 Juster-Reicher A, Mogilner BM, Levi G, Flidel O, Amitai M. Neo-natal noma. Am J Perinatol 1993;10:409-11.

7 Bourgeois DM, Leclercq MH. The World Health Organization ini-tiative on noma. Oral Dis 1999;5:172-4.

8 Leersum EC van. De ‘cyrurgie’ van Meester Jan Yperman. Leiden:AW Sijthoff; 1912.

9 Richter AL. Der Wasserkrebs der Kinder. Berlin: TCF Enslin; 1828.10 Battus C. Handboeck der chirurgijen. Dordrecht: Abraham en Isaak

Canin; 1595.11 Boot A. Observationes medicae de affectibus omissis. Londen:

Thomas Newcomb; 1649.12 Voorde C van de. Nieuw lichtende fakkel der chirurgie, of heden-

daagze heel-konst. Middelburg: Wilhelmus Goeree; 1680.13 Stalpart van der Wiel C. Zeldzame aanmerkingen, soo in de genees-

als heel- en snykonst meest by eigen ondervinding van tijt tot tijt,vergadert en opgestelt. ’s-Gravenhage: Daniel Geselle; 1686.

14 Muis J. Heelkonstige aanmerkingen. Amsterdam: Nicolaas tenHoorn; 1699.

15 Bosch IJ van den. Natuur- en geneeskundige verhandeling van deoorzaken, voorbehoeding, en geneezing der ziekten, uit de natuur-lijke gesteldheid van het vaderland voortvloeijende. Verhandelin-gen, uitgegeven door de Hollandsche Maatschappye der Weten-schappen te Haarlem. Deel XVIII. Haarlem: J.Bosch; 1778.

16 Pui MS du. Verhandelingen van de Natuur- en Geneeskundige Cor-respondentie-sociëteit in de Vereenigde Nederlanden, 1786; deelIH, stuk 1: 228-40.

17 Stelwagen L. Waarnemingen door Leendert Stelwagen. Hande-lingen van het geneeskundig genootschap onder de zinspreuk Ser-vandis Civibus, 1778; Deel VI: 199-204.

18 Thijssen HF. Geschiedkundige beschouwing der ziekten in denNederlanden, in verband met de gesteldheid des lands en de leef-wijze der inwoneren. Amsterdam: Johannes van der Hey; 1824.

19 Numan SH. Waarnemingen omtrent den waterkanker, ulcus noma.Geneeskundig Magazijn 1815, deel V, stuk 3: 74-104.

20 Woude EJ van der. Armoede en stadsarmenzorg in Leeuwarden,1820-1870. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam; 1983.

21 Marck KW. Noma, het ware gezicht van echte armoede. Deel 2. ZesNederlandse proefschriften. Alphen aan den Rijn: Belvédère/Medi-dact; 2001.

22 Scheltema Beduin L. De sterfte in Amsterdam gedurende 1854-1865.Ned Tijdschr Geneeskd 1868;12:399-435.

23 Hers JF Ph. Exantheem bij diphteritis en een geval van noma. NedTijdschr Geneeskd 1885;29:863-6.

24 Korteweg JA. Meloplastiek. Ned Tijdschr Geneeskd 1890;34:657-68.25 Adelsberger L. Medical observations in Auschwitz concentration

camp. Lancet 1946;i:317-9.26 Dijkstra R, Abate-Green C, Yoo MC. Noma. Eur J Plast Surg 1986;

9:46-51.27 Marck KW, Bruijn HP de, Schmid F, Meixner J, Wijhe M van, Pop-

pelen RHM van. Noma: the Sokoto approach. Eur J Plast Surg 1998;21:277-81.

Aanvaard op 31 mei 2001

Ned Tijdschr Geneeskd 2001 22 december;145(51) 2487

Een van de grondbeginselen van het geneeskundig han-delen is het zoeken en aantonen van een oorzakelijk ver-band tussen de klachten en ziekteverschijnselen van eenpatiënt en de aanwijsbare afwijkingen die na diens over-lijden in de organen van het lichaam worden gevon-den. Dit grondbeginsel kreeg pas zijn beslag in het boekDe sedibus, et causis morborum per anatomen indagatis[over de zetel en oorzaak van ziekten, anatomisch opge-spoord] van de bijna 80-jarige hoogleraar Anatomie aande universiteit van Padua, Giovanni Battista Morgagni(1682-1771) (figuur 1 en 2).1 Wel zijn er in de geschie-denis van de geneeskunde eerdere uitspraken die in derichting van dit grondbeginsel wijzen; hierbij moet ge-dacht worden aan Marcello Malpighi (1628-1694) en

aan twee van diens leerlingen, de bescheiden Hippo-lito Francesco Albertini (1662-1746) en de beroemdeAntonio Maria Valsalva (1666-1723), beiden leermees-ter van Morgagni. Met de publicatie van Morgagni’s

Dr.J.C.Molenaar, emeritus hoogleraar Kinderchirurgie, curator van debibliotheek van de Vereniging Nederlands Tijdschrift voor Genees-kunde, Postbus 75.971, 1070 AZ Amsterdam (molenaar@ntvg.nl).

samenvattingDe bibliotheek van de Vereniging Nederlands Tijdschrift voorGeneeskunde is een schatkamer voor hen die de oorsprongvan de identiteit van de dokter van vandaag willen bestuderen.Onlangs werd een boek aangekocht uit 1761: De sedibus, etcausis morborum per anatomen indagatis, van de hand van detoen bijna 80-jarige Giovanni Battista Morgagni (1682-1771).Met dit boek, waarin Morgagni de bevindingen bij 700 obduc-ties vastlegde in nauw verband met de klachten van de betrok-ken patiënten en de symptomen van hun ziekte, werd de pa-thologische anatomie als afzonderlijk vakgebied in de genees-kunde gegrondvest.

Geschiedenis der geneeskundeUit de bibliotheek van het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde.Giovanni Battista Morgagni: De sedibus, et causis morborum per anatomenindagatis, 1761

j.c.molenaar