Öğrenme Öğrenme BozukluklarıBozuklukları

Öğrenme Öğrenme BozukluklarıBozuklukları

Dr. Tümer TürkbayDr. Tümer Türkbay

Gösterilen herhangi bir fiziksel ya da nörolojik

bozukluğa, yaygın gelişimsel bozukluğa,

mental retardasyona ya da eğitim

olanaklarının yetersizliğine bağlı olmayan

okul becerilerindeki uygunsuzluklar öğrenme

bozuklukları olarak tanımlanmaktadır.

Öğrenme BozukluğuÖğrenme Bozukluğu

Dikkat/Niyet Simultane /Ardışık İşleme Bellek Dil Yüksek-Sıralı Düşünme Motor UygulamaSosyal Yeterlilik

Yedi Gelişimsel İşlevYedi Gelişimsel İşlev

Gelişimsel modelde; öğrenmeyi sağlayan; bilgi işleme ve üretimine hizmet eden yedi gelişimsel işlevin etkilenmesi söz konusudur.

Gelişimsel ModelGelişimsel Model

Yedi gelişimsel beyin işlevinin bir veya birden fazlasında defisite dayalı çeşitli öğrenme bozuklukları vardır. Yaygın öğrenme bozukluklar aşağıdadır:

• Dikkat bozuklukları

• Yürütücü işlevlerdeki defisitler (lack of Organizasyon becerilerinde ve impuls kontrolünde eksiklikler)

• Meta-kognisyonda eksiklik (birinin kendi öğrenmesi ve öğrenmede sahip olduğu stratejiler hakkında düşünmesi)

• Motor/konumsal güçlükler (mekanda yerleştirme, yol bulma)

• Grafomotor işlev bozukluğu (zayıf göz/el koordinasyonu, el yazısı becerisinde eksiklik, şekilleri kopyalama beceriksizlik)

Öğrenme Bozukluğu Tipleri

Öğrenme Bozukluğu Tipleri

• Görsel algılama sorunları

• Bellek defisitleri

• Otomasite eksikliği (harfleri, sözcükleri, sayıları ve matematik terimleri çabucak adlandıramama)

• Sözel dil sorunları (telafuz bozukluğu, sözcükleri akla getirememe, zayıf sentak ve semantik)

• Fonolojik farkındalığın eksikliği (harflerin seslerini ayırt edememe)

• Disleksi

• Diskalkuli

• Sosyal defisitler (sosyal ipuçlarını okumada eksiklik, pragmatik dil eksikliği)

Öğrenme Bozukluğu Tipleri (devam)

Öğrenme Bozukluğu Tipleri (devam)

Normal Zeka, Fakat Bilgiyi İşlemede Bozukluk

Söz Konusudur.

OkumaOkumaOkumaOkuma

Farklı Yazma Sistemleri

– Logografik (Çince, Mısır hiyeroglifleri)– Hece (Syllabic) (Japonca, Afrika dilleri)– Alfabetik (İngilizce, Rusça,…)

Metotlar• Göz takibi (Eye tracking)

• Tachistoscope (kelimenin çok kısa süreligösterilmesi): tachistoscopic deneylerde görsel olarak benzeyen harflerin sıklıkla karıştırılması olur.

• Sözcüğe Karar Verme (Lexical decision tasks) (gerçek sözcüksaçma sözcük)

• Naming tasks (sesli okuma)

Okumanın Farklı Düzeyleri• Göze çarpan nitelik düzeyi (somut):

tachistoscopic çalışma sonucu • Harf düzeyi • Sözcük düzeyi (word superiority effect-kelime

üstünlüğü etkisi): – Sözcükler harflere göre, anlamlı sözcükler anlamsız

sözcüklere göre daha iyi tanınır.– Harfler, gerçek sözcüklerde saçma sözcüklere göre

daha sıklıkla atlanır (ıskalanır)

Okuma Sırasında Göz Hareketleri

• Okuma sırasında hızlı göz hareketleri (sakkadlar, regresyonlar-10 ms)

• Kelimeler üzerinde gözlerin kaldığı yerler: fiksasyonlar (takıldığı yerler) , 250 ms (75%) – Metinin güçlüğünün ölçülmesi

• Fovea: keskin görme alanı (cones-ayrıntıları, rods-ışık)

• Periferal görme: okunulan yerin çevresindeki asimetrik alan

Okuma Stratejisi

• Sözcüklerin başlarına ve sonlarına orta kısımlarından daha çok dikkat ederiz. Bu strateji, alfabetik yazı stillerinde diğer stillere göre daha iyi işler. Yeni bir yazı stili öğrendiğimizde bu stratejileri hemen değiştirmek güçtür.

Okumayı Etkileyen Etmenler

• Uyaran degredasyonu (maskeleme)

• Sözcük sıklığı

• Sözcük uzunluğu

• Komşuluk etkileri

• Saçma sözcük farklılıkları

Phonological Skill Rhyme

Discrimination

Speed of processing Rapid Naming

Temporal processing

Working Memory Digit span

Cerebellar tests Balance

Motor Skill Beads

Shape copying

Early literacy letter names

Early Indicators of

Dyslexia

Print

Pronunciation

Route BRoute B

Print-to-sound translation rules

Semantic System

Orthographic Lexicon

Phonological Lexicon

Route A Route C

İç Sözlük

Word-form Level

Grammatical Level

Kavramsal Düzey

İsimlendirme

• İnsan İsimlendirme– Temporal lob kutbu

• Hayvan isimlendirme– Inferior Temporal Lob

• Gereç isimlendirme (Tool naming)

– PTO bileşkesi

Okuma ve Yazma Bozukluklarının Sınıflandırılması

Disleksi/Disgrafi

Gelişimsel (özgül)

Akkiz

Periferal Santral

Fonolojik Disleksi/Disgrafi

Derin Disleksi/Disgrafi

YüzeyelDisleksi/Disgrafi

Kazanılmış Periferal Disleksi• Bazıları “düşük düzey” görsel işleme sorunu

yaşarlar

• Dikkatle İlgili Disleksi (Harfleri tek tek tanıyamazlar fakat

okuyabilirler)

• İhmal Disleksisi (Sözcüğün yarısını ihmal ederler)

• Agrafi olmaksızın aleksi (Harf harf okuyucular)

Yüzeyel Disleksi/ Disgrafi

• Birçok dilde irregüler (düzensiz) sözcükler vardır

(Örn. Tren, gangren)

• İrregüler sözcükleri regülarize ederek okuyan

çocuklar (tiren, gangıren)

• Benzer sözcükleri okurken - LINT, MINT, GLINT, HINT – Benzerlikler nedeniyle biribirlerinin yerine

okurlar. Bu aşırı genelleme söz konusudur.

Fonolojik Disleksi/ Disgrafi

• Tanıdık kelimelerin normal okunması ve telafuzu

• Tanıdık olmayan veya sahte kelimelerin okunması ve hecelenmesinde aşırı bozukluk

Öğrenme bozukluğu yaklaşık okul çocuklarının %5’inde gözlenir ve %50’ye yakını özel eğitime ihtiyaç duyarlar.

YaygınlıkYaygınlıkYaygınlıkYaygınlık

Minimal Beyin Hasarı (1940 öncesi) Minimal Beyin Disfonksiyonu Disleksi, Disgrafi, Diskalkuli Gelişimsel Öğrenme Bozukluğu Özgül Gelişimsel Bozukluklar başlığı

altında (DSM-III, 1980) DSM-III-R-Okul Becerileri Bozuklukları:

gelişimsel aritmetik bozukluğu,gelişimsel okuma bozukluğu, gelişimsel yazılı anlatım bozukluğu

TarihçeTarihçeTarihçeTarihçe

• Öğrenme Bozuklukları– Okuma bozukluğu– Matematik Bozukluğu– Yazılı Anlatım Bozukluğu

DSM-IV

• Okul Becerilerine Özgü Gelişimsel Bozukluklar– Özgül Okuma bozukluğu– Özgül Aritmetik Bozukluğu– Özgül Heceleme Bozukluğu– Karışık tip

ICD-10

SınıflandırmalarSınıflandırmalarSınıflandırmalarSınıflandırmalar

‘Dis' - ‘güçlük, 'leksia ‘- “sözcükler” anlamına gelir.

Çocuğun yaşına, eğitimine ve zekasına göre okuma başarısının beklenenin altında olması şeklinde tanımlanır.

Okuma Bozukluğu Okuma Bozukluğu ((DisleksiDisleksi))

Okuma Bozukluğu Okuma Bozukluğu ((DisleksiDisleksi))

Zayıf kısa dikkat ve çalışma belleği

• Düşünce sürecinin veya konuşurken cümlenin ortasındayken kopukluklar ve ne diyordum?...

• Yönergeleri takip edememe

• İnsanların söylediklerini hatırlama ve anlamlandırmada güçlük-işittiklerini fakat anlam bağlantısı kuramadıkları için karşı taraftan söylediklerini tekrar etmesini isteme

Belirtiler-IBelirtiler-IBelirtiler-IBelirtiler-I

• Rutin işlemleri tamamlamak için daha fazla zaman gereksinimi duyma

• Görsel, motor veya işitsel işlemede zayıflık

• Sıklıkla görsel ve sözel ipuçları arasında bağlantı kuramaması

• Düşük benlik saygısı

• Sıklıkla ya girişken değil ya da aşırı girişken

Belirtiler-IIBelirtiler-IIBelirtiler-IIBelirtiler-II

• Okuma:– Sözcük tanıma ve anımsamada güçlük

– Taramada güçlük

– Anlam çıkarmak veya akılda tutmak için tekrara tekrar okuma gereksinimi

– Sözcüklerin yanlış okunması

– Satır atlama, okurken kaldığı yer bulamama, aynı satırı tekrar okuma

– İlişkili bölümleri çıkarabilme

– Okuma hızı düşük

Belirtiler-IIIBelirtiler-IIIBelirtiler-IIIBelirtiler-III

• Yazılı Ödevler:

– Gramer sorunları

– Düzeltmeleri anlayamama

– Sözcük hatırlayamama

– Bildiğinden ve anladığından daha az yazma

Belirtiler-IVBelirtiler-IVBelirtiler-IVBelirtiler-IV

• El Yazısı:

– Farklı yönlere eğik harfler

– Yazıda yavaşlık ve yetiştirememe

– Yazarken çabuk yorulma

– Dikte ettirilerek yazmada eksiklikler

Belirtiler-VBelirtiler-VBelirtiler-VBelirtiler-V

Okulöncesi belirtiler

– konuşmada gecikme– Tekerlemeleri ve şarkıları öğrenmede güçlük– ezber bilgileri (telefon numarası, isimler)

hatırlamada güçlük– yönergeleri hatırlamada ve takip etmede

güçlük

İlkokulda belirtiler– harfleri, sembolleri ve bunlara ait sesleri

öğrenmede güçlük– Olağandışı okuma ve yazma yanlışları– zamanla sözcükleri hatırlama güçlükleri– yokuduğu metinden anlam çıkarmada

güçlük– okuduklarını bütünleştirmede güçlük

Gelişimsel Disleksi

İki ana kuram

•Fonolojik Kuram

•Magnosellüler kuram

Fonolojik Kuram• Baskın kuram• Bu kuram disleksili bireylerin ses

haritalarında sorun olduğunu ileri sürer.

• Lisandan bağımsız olarak dilin otomazisyonunda sorun var bu nedenle zayıf okuma becerileri vardır.

• Grafemin foneme çevrilmesinde defisitin ana rol oynadığına işaret eder.

Magnosellüler Kuram• Fonolojik kuramı destekler, ancak işitsel ve

görsel defisitleri vurgular.

• Bu kurama göre, lateral genikulat çekirdeğinin hücre tabakaları anormaldir.

• Görsel magnosellüler sistem okurken görsel olayların zamanlamasından, dolayısıyla ortografik becerilerin belirlenmesinden sorumludur.

Görsel Yolak

LGN (lateral geniculat nukleus)

• Görsel bekletme istasyonu

• 6 tabakadan oluşuyor

– Tabaka 1, 2• Hareket

• Nöronlar, büyük hücreler

-Tabaka 3,4,5,6• Renk, doku, şekil,

derinlik• Küçük hücreler

LGN hücre tabakaları

Bulgular

• 5 dislektik hastanın postmortem beyin incelemesinde (1991) LGN hücre boyutu bakılmış, LGN’nin tabakalarında eşleştirilmiş kontrollerden %27 daha küçük bulunmuştur.

DİSLEKSİK VE NORMAL OKUYANLARDA KELİME VE SAHTE KELİMENİN ÜSTÜNLÜK ETKİSİ

- Sahte kelime, gerçekte kelime olmayan, ortografik olarak

düzenli ve telaffuz edilebilir harf dizileridir. Örneğin TOBLE,

kelimesi TABLE kelimesinin ikinci harfinin değiştirilmesiyle

üretilmiştir.

-Disleksik çocuklar sözcüksel karar verme ve kelimeleri sesli

okuma testlerinde de okuma yaşına göre eşleştirilmiş kontrol

grubuyla benzer performans göstermişlerdir. Bununla birlikte

disleksik çocuklar sahte kelimeleri sesli okuma testinde

önemli ölçüde daha kötü performans sergilemişlerdir.

Dislekside serebellumun rolü olduğu düşüncesi

• Öğrenme bozukluğunda okuma ve yazma becerilerinin kazanılması ve otomatikleştirilmesi önce gelen semptomlardır. Ancak tek semptom bunlar değildir.

• Serebellum linguistik ve prosedürel belleğe hizmet eden nonlimbik nöral ağdır ve yüksek kognitif işlemlerde önemlidir.• Disleksideki otomatizasyon bozukluğu ve

zaman-değerlendirme kusurları, hatta el yazısı ve telaffuzla ilgili beceriler serebellar disfonksiyon ile ilişkilendirilmiştir.

Nöronal migrasyon ve maturasyon

• Postmortem anatomik çalışmalarda perisilvian bölgede kortikal ektopiler ve displazilerin bulunması, genikülat nükleustaki magnoselüler nükleusta hacim azalması

disleksidenöronal migrasyon ve maturasyon fikrini doğurmaktadır.

• MRI voxel tabanlı morfometri aracılığıyla sol temporal korteksin çoğunda gri cevher hipointensitesi veya beyaz cevherde anizotropi gösterilmiştir.

Disleksik Beyin• Beyinin ön kısımları arka kısımlarına göre daha

aktiftir. • Dahada ötesi, araştırıcılar dislektik beyinler

normallere göre 5 kat daha çok çalıştığını ileri sürmektedirler.

Okuma Bozukluğu İçin Risk Grupları

•Normal zekalı serebral palsi

•Epilepsiler

•Prematurite

•Korpus kallosumdaki splenium lezyonları

•Sol oksipital lob beyin lezyonları

Okuma Bozukluğu Belirtileri-I

• Sözel okumalarında birçok hatalar yaparlar. Hatalar atlamalar, eklemeler ve kelimelerin çarpıtılması ile karakterizedir.

• Çocuğun okuma hızı yavaş ve sıklıkla az anlamayla birliktedir.

• Ses ayırım bozuklukları ve kelimeleri arka arkaya söyleme güçlükleri

Okuma Bozukluğu Belirtileri-II

• Sağ-sol ayırımını iyi yapamadıklarından harflerin yerlerini de değiştirirler.

• Hem bellek çağrımında hem de devamlılığı sağlamadaki başarısızlıklar harflerin isimlerini ve seslerini hatırlama güçlüğü meydana getirir.

• Okuma bozukluğu olan birçok çocuk okumaktan ve yazmaktan hoşlanmaz ve kaçınır.

Matematik BozukluğuDört yetenek grubunda bozuklukların

olduğu belirlenmiştir:- Dil yetenekleri (matematik terimlerini

anlama ve yazılı problemleri matematik sembollerine çevirme)

- Algısal yetenek (sembolleri tanıma ve anlama ve sayıları kümeleştirme yeteneği)

- Matematik yetenekleri (toplama, çıkarma, çarpma, bölme ve temel işlemlerin sırasını izleme)

- Dikkat yetenekleri (rakamları doğru yazma ve işlem sembollerini doğru gözleme).

Yazılı Anlatım Bozukluğu-Dikte ettirilerek yazmada sorun vardır. -Konuştukları ve yazdıkları cümlelerde

çok sayıda dil bilgisi yanlışları ve fena paragraf düzeni bulunur.

-İkinci sınıfta ve daha sonra çocuklar kısa bir cümleyi yazarken basit dil bilgisi hataları yaparlar. Örneğin, devamlı olarak hatırlatılmasına karşın büyük harfle başlamazlar ve cümlenin sonuna nokta işareti koymazlar.

-Yazılı ifade bozukluğunun ortak özellikleri heceleme, dil bilgisi ve işaretleme hataları, fena paragraf düzeni ve fena el yazısıdır.