PANEVROPSKI UNIVERZITETapeironsrbija.edu.rs/.../skripta.doc · Web viewOstvarivanjem prava glasa na skupštini akcionar učestvuje u stvaranju volje društva donošenjem odluka. Glas

PANEVROPSKI UNIVERZITET ''APERION'' FAKULTET ZDRASTVENIH NAUKA

RADNA VERZIJA

Predmet: MENADŽMENT KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA

S k r i p t a

Doc. dr OSTOJA TRAVAR

Banja Luka, maj 2012. godine

UVOD U KORPORATIVNO UPRAVLJANJEPojam korporacije/privrednog društva

Menadžment korporativnog upravljanja – skripta 1 |

Korporacija je specifična forma organizovanja preduzeća. Pod korporacijom se podrazumjeva preduzeće organizovano kao akcionarsko društvo ili javna kompanija (engl. Public company), kako se ona označava na anglosaksonskom govornom području. Ovako shvaćena korporacija je u stvari kompanija ili preduzeće koje je svoj akcijiski kapital inicijalno i/ili kroz kasnije dokapitalizacije pribavilo putem tzv. instituta javne ponude ili prodaje. Na taj način se akcije takvih kompanija nalaze u vlasništvu velikog broja akcionara ili investitora (tzv. investicione javnosti) tj. one imaju široko distribuiranu vlasničku strukturu. Pored toga, odnosno kao posljedica navedenog, akcijama takvih korporacija se trguje na berzama po pravilima tzv. javnog prometa koja znače tržišno formiranje njihovih cijena na bazi javne dostupnosti svih relevantnih informacija, uz odgovarajući nadzor Komisije za hartije od vrijednosti kao regulatora tržišta kapitala. Osnovna karakteristika i istovremeno korporativna prednost korporacije u odnosu na druge organizacione forme preduzeća (društva lica, društva s ograničenom odgovornosšću i akcionarska društva sa malim brojem akcionara – tzv. zatvorena akcionarska društva), je da korporacija praktično ima neograničene mogućnosti pribavljanja dodatnog kapitala potrebnog za rast i razvoj posredstvom finansijskog tržišta.Standard korporativnog upravljanja ne može biti isti za sve kompanije i u osnovi ne treba da zavisi od njihove pravne norme (akcionarsko društvo, društvo sa ograničenom odgovornošću), već kumulativno od veličine kompanije (u smislu ekonomsko-računovodstvenih kriterijuma: male, srednje i velike) i izvora kapitala (da li se prikuplja javnim putem – javna emisija akcija, obveznica ili drugih serijskih hartija od vrijednosti - otvorena kompanija, ili se prikuplja nejavnim putem – zatvorena kompanija). Za male i u dobroj mjeri srednje kompanije koje su zatvorenog tipa mora važiti standard fleksibilnosti, minimum imperativnosti, sloboda ugovaranja, dok bi velike kompanije zatvorenog tipa morale da budu regulisane u pogledu korporativnog upravljanja djelimično kao male i srednje zatvorenog tipa, a djelimično kao velike otvorenog tipa.

Osnovne prednost korporativne forme preduzeća se, u osnovi, svode na sljedeće: Gotovo neograničene mogućnosti pribavljanja dodatnog kapitala potrebnog za finansiranje rasta i

razvoja posredstvom finansijskog tržišta (jedina ograničenja su ukupno raspoloživa finansijska sredstva koja može „prikupiti“ finansijsko tržište, s jedne strane, i kreditna sposobnost ili bonitet korporacije, s druge strane;

Javnost i transparentnost poslovanja i dostupnost finansijskih i nefinansijskih informacija (propisana specifičnom regulativom), koja kreira povjerenje i dodatni rast imidža i boniteta, te privlači investitore, bilo kroz nove emisije akcije i obveznica, bilo kroz rast tražnje za tim hartijama na sekundarnom tržištu kapitala, ali omogućava povoljnije finansiranje i iz drugih izvora;

Pozitivna slika o korporaciji formirana na predhodni način doprinosi jačanju njene tržišne pozicije, privlačenju kadrova i, u krajnjem, rastu tržišne kapitalizacije, što povećava „bogastvo“ njenih vlasnika kroz isplatu dividendi i/ili rast tržišne cijene prilikom prodaje akcija;

Javnost i transparentnost informacija kao rezultat regulatorne „prisile“ pruža investitorima, postojećim i potencijalnim, mogućnost da svoje odluke zasnivaju na informacijama do kojih bi inače teško došli ukoliko kompanija/emitent nema takvu propisanu obavezu;

Mehanizmi zaštite interesa vlasnika/akcionara, pogotovo manjinskih, kroz regulativu zasnovanu na principima i standardima korporativnog upravljanja.

Osnovni nedostaci korporativne forme preduzeća se, u osnovi, svodi na sljedeće:

Status „javne kompanije/korporacije“ ima i svoju „cijenu“, koja se ogleda prije svega, u:- troškovima kotiranja na organizovanim javnim tržištima, uključujući i zahtjeve za

objaljivanjem propisanih finansijskih i nefinansijskih informacija, naknade regulatorima i sl.,


- posebnoj regulatornoj „prismotri“ i obavezi poštovanja i promjene strožih zahtjeva za finansijsko izvještavanje i reviziju standarda korporativnog upravljanja,

- posebnoj „društvenoj osjetljivost“ u pogledu poštovanja prava zaposlenih, manjinskih akcionara, ekoloških standarda i sl.,

- većim troškovima funkcionisanja i rada organa upravljanja (neizvrši i nezavisni članovi upravnog odbora, održavanje redovnih i vanrednih skupština akcionara) i organa nadzora (interna i nazavisna revizija, odbor za reviziju).

Uspješnost poslovanja preduzeća organizovanih kao korporacija (kompanije ili akcionarskog društva), pored opštih faktora, koji determinišu uspješnost poslovanja bilo kog preduzeća, kao što su, na primjer, tržišna pozicioniranost, tehničko-tehnološka efikasnost i konkurentnost, produktivnost, ekonomičnost i dr., u velikoj mjeri zavisi i od načina na koji je institucionalno uspostavljen i kako se u praksi realizuje koncept korporativnog upravljanja.

Spečifičnost korporacije se ogleda u razdvajanju vlasništva i upravljanja, te postojanju „prirodnog“ konflikta interesa među zainteresovanim učesnicima u procesu korporativnog upravljanja: akcionara-malih ili sa mogućnošću kontrole ili značajnog uticaja, institucionalnih investitora, povjerilaca, uprave, zaposlenih. Da bi se stvorili preduslovi za „mirenje“ tog koflikta interesa i vođenje korporacije u najboljem interesu svih, a prije svega vlasnika/akcionara, potrebno je što preciznije ragulisati međusobne odnose pomenutih interesnih grupa i obezbjediti dosljedno poštovanje i primjenu uspostavljenih „pravila igre“. Od uspjeha na tom planu, odnosno u tom domenu, zavisi od nekoliko preporuka, ali četiri, su jedne od značajnih, kao što su1:

1. ukupne uspješnost poslovanja kompanije;2. povjerenja u korporaciju kao osnovu razvoja realnog ekonomskog sektora, odnosno nosioca

održivog ekonomskog razvoja, zaposlenosti i životnog standarda;3. povjerenja investitora u najširem smislu riječi (domaćih i inostranih akcionara, strateških i

institucionalnih investitora), kreditora i drugih povjerilaca, bazirano na očekivanju da su njihovi materijalni i drugi interesi zaštićeni;

4. uključivanja korporacije u međunarodne ekonomske i finansijske tokove, s obzirom da visokomobilni kapital u svjetskim okvirima zahtjeva unaprijed poznate, jasne, harmonizovane, stabilne i pouzdane principe korporativnog upravljanja.

Pojam i razvoj korporativnog upravljanja

Korporativno upravljanje (engl. Corporate governance) je sistem putem kojeg se organizacijama upravlja i nad njim vrši kontrola. Struktura korporativnog upravljanja određuje raspodjelu prava i obaveza među različitim učesnicima u korporaciji, poput odbora, menadžera, akcionara i drugih interesnih strana i propisuje pravila i procedure odlučivanja o korporativnim pitanjima. Ovim se takođe obezbjeđuje struktura pomoću koje se uspostavljaju poslovni ciljevi kompanije, kao i sredstva za postizanja tih ciljeva i kontrola efikasnosti. Takođe, korporativno upravljanje definišemo kao skup mehanizama kroz koje kompanija funkcioniše, kada je svojina odvojena od upravljanja. Uobičajena definicija korporativnog upravljanja je ona data u izvještaju lorda Kadberija: „Korporativno upravljanje je sistem kojim se kompanije upravljane i nadzirane“. Jednostavno rečeno, korporativno upravljanje predstavlja ono što dobijete kada se „oprostite“ od vašeg novca i kupite akcije neke kompanije2.

Danas se gotovo ne može govoriti o uspješnoj i efikasnoj kompaniji koja ne primjenjuje i ne unapređuje standarde korporativnog upravljanja. Empirijska istraživanja, koja analiziraju povezanost između

1 Prof. dr Radomir Božić, Korporativno upravljanje – motor ili olovne noge razvoja, Finrar, Banja Vrućica, 16. i 17. juni 2011.2 Dr Milan Lakićević i dr Miloš Vulanović, Korporativno upravljanje-motor ili olovne noge razvoja, Finrar, Banja Vrućica, 16. i 17. jun 2011.


korporativnog upravljanja i efikasnosti poslovanja, pokazuju da kompanije koje imaju i primjenjuju standarde korporativnog upravljanja ostvaruju bolje rezultate od kompanija koje to ne čine.Implementacija standarda korporativnog upravljanja i razvijanje adekvatnih i primjenjivih mehanizama kontrole i upravljanja, omogućava prevazilaženje agencijskih problema, poboljšanje organizacione strukture i bolje funkcionisanje cjelokupnog procesa odlučivanja. Korporativno upravljanje ima direktan uticaj na finansijsko tržište i mogućnosti finansiranja preduzeća, prvenstveno posredstvom tržišta kapitala. Bez adekvatnih mehanizama korporativnog upravljanja smanjuju se mogućnosti privlačenja investitira, čime se značajno ograničavaju razvojne mogućnosti korporacije.Sa inteziviranjem finansjske i ekonomske krize, korporativno upravljanje sve više dobija na značaju, pri čemu se kao imperativ nameće zahtjev da privredna društva poboljšaju svoje standarde i na ovom polju kako bi preživjela.

Dobro korporativno upravljanje zavisi od usklađenosti između različitih mahanizama koji omogućućavaju efikasno upravljanje i rešavanje konflikta koji nastaju u korporativnim strukturama. U zadnje vrijeme u Bosni i Hercegovini - Republici Srpskoj vodi se, pod uticajem živih investicionih aktivnosti, rasprava o tome šta je to korporativno upravljanje, te u vezi s tim, koji su djelotvorni mehanizmi da se omogući nadzor nad radom uprava akcionarskih društava. To sve u kontekstu činjenice da kod društava kapitala, čiji je tipični predstavnik otvoreno akcionarsko društvo, postoji odvojenost akcionara kao vlasnika vlasničkih udjela izraženih u akcijama, i uprave akcionarskog društva koja u odnosu na akcionare postaje sve samostalnija i oslobođena nadzora nad svojim radom.

O pojmu i prirodi korporativnog upravljanja vodile su se i vode mnoge rasprave sve sa ciljem da se objasni i unaprijedi korporativno upravljanje kojem je svrha zaštita investitora u akcionarska društva.

Integracija tržišta kapitala, naročito u Evropskoj uniji, te pribavljanje kapitala na različitim tržištima od strane velikih privrednih društava i njihovih grupacija pospješuju analizu efikasnosti različitih modela korporativnog upravljanja. I u poslovnoj praksi Republike Srpske postavlja se pitanje efikasnosti postojećeg modela korporativnog upravljanja, pa se u tom smislu čine napori da se taj model, koji u osnovi pripada kontinentalnom modelu, unaprijedi o čemu svjedoče i nedavno doneseni Standardi upravljanja akcionarskim društvima. Sama definicija korporativnog upravljanja najčešće zavisi od toga koji se aspekt te pojave analizira. Najmnogobrojnije definicije date su u ekonomskoj literaturi, međutim ova nova oblast predmet je interesovanja i analize sa sociološkog i pravnog aspekta. Dakle, upravljanje i odlučivanje u kompanijama se sagledava sa aspekta pravne doktrine u zadanom društvenom kontekstu u kojem dejstvuje formalno pozitivno pravo, te je, po pojedinim autorima, korporativno upravljanje predmet proučavanja posebne pravne grane koja je proizašla iz opšteg trgovinskog prava, i posebno, statusnog trgovinskog prava.3

I pored mnogobrojnih definicija korporativnog upravljanja,4 treba smatrati da je korporativno upravljanje, u najširem smislu, sistem upravljanja i nadzora nad upravljanjem u akcionarskom društvu.

Osnovno pitanje koje se postavlja kod korporativnog upravljanja je raspodjela moći unutar akcionarskog društva, odnosno pitanje ko donosi odluke u privrednom društvu i čiji se interesi pri tom uzimaju u obzir. Subjekti čiji interes je u tome involviran su brojni: od akcionara koji su vlasnici akcija iz kojih proizilaze određena upravljačka, imovinska i druga prava, uprave koja je ovlašćena da vodi svakodnevno poslovanje društva, zaposlenih koji svojim radom omogućavaju obavljanje djelatnosti, kreditora koji osiguravaju društvu novčana sredstva, te poslovnih partnera koji stupaju u poslovne odnose sa društvom.

Ključna pitanja korporativnog upravljanja u bilo kojoj nacionalnoj ekonomiji regulišu zakonski propisi, ali, u duhu opšteg trenda internacionalizacije i globalizacije biznisa u najširem smislu riječi i harmonizacije propisa koja ih neminovno prati, posljednjih godina na značaju dobijaju međunarodno prihvaćeni principi. Mislimo, prije svega, na OECD principe korporativnog upravljanja,5 ali i na reginalne

3 G. Koeski, Komparativno korporativno upravljanje, Skoplje, 2005, str. 77. 4 Vidjeti, isto. 5 Suštinu ovih principa čine preporuke vezano za adekvatno regulisanje aspekata korporativnog upravljanja: (1) prava i ravnopravan tretman akcionara, (2) uloga nosioca materijalnih interesa, (3) preglednost i otvorenost, (4) odgovornost odbora. Vidjeti šire u: OECD Principi korporativnog upravljanja, prvi ovlašteni prevod u Bosni I


inicijative koje te principe pokušavaju prilagoditi i učiniti provodljivim u pojedinim zemljama i regionima, imajući u vidu dostignuti stepen ukupnog i u tom kontekstu i razvoja korporativnog upravljanja. Tako su, na primjer, za područje Bosne i Hercegovine - Republike Srpske, kao i za druge zemlje jugoistočne Evrope (SEE), veoma važne Preporuke o korporativnom upravljanju u jugoistočnoj Evropi, tzv. White Paper.6 Jedno od najočiglednijih „prilagođavanja“ ovih principa ja da se oni, pored kompanija čijim se akcijama javno trguje, na ovim prostorima odnose i na kompanije sa široko distribuiranim vlasništvom, iako (još) nisu kao javne kompanije listirane na berzi. To je bilo neiminovno jer su upravo takve kompanije koje su proizašle iz procesa masovne privatizacije, a koje još uvijek ne ispunjavaju uslove za uvrštavanje na berzansku listu, ključne za uspostavljanje ili kršenje principa korporativnog upravljanja u zemljama jugoistočne Evrope.

Principi korporativnog upravljanja, operacionalizovani kroz propise, efikasnu institucionalnu, ali i stvarnu regulaciju, između ostalog, doprinose: (1)“disciplinovanju „ uprave i odbora da upravljaju kompanijom u najboljem interesu akcionara, ali i svih drugih stejkholdera, (2) zaštiti prava akcionara i (3) ravnopravnom tretmanu svih akcionara, odnosno sprečavanju majorizacije. Da je ovo posljednje zaista jedan od neuralgičnih problema korporativnog upravljanja u zemljama SEE potvrđuje i činjenica da je „zaštita manjinskih akcionara od zloupotreba insajdera i kontrolnih akcionara“ uvrštena u ključne prioritete preporuka o korporativnom upravljanju u SEE.7

Osvrt na stanje i probleme u funkcionisanju korporativnog upravljanja u akcionarskim društvima i javnim preduzećima

S obzirom na činjenicu da je praksa korporativnog upravljanja kod nas, kao i u ostalim zemljama u tranziciji, još uvijek u „ranoj“ razvojnoj fazi, te da se ne vrše kontinuirana i sistemska istraživanja, teško je odgovoriti na pitanje kakvo je stanje u ovom domenu u akcionarskim društvima i javnim preduzećima u Republici Srpskoj. Ono što je opšte poznato je činjenica da problema ima, da je javnost sa njima upoznata uglavnom kroz pojedine ekscese kojim se po prirodi stvari bave mediji, te da oni uglavnom ukazuju na kršenje prava naslabijih karika ili učesnika u procesu korporativnog upravljanja, a prije svih manjinskih akcionara i zaposlenih.

Stoga ćemo u nastavku pokušati da damo kratak osvrt na stanje u pogledu uspostavljanja i funkcionisanja korporativne forme preduzeća i korporativnog upravljanja u zemljama u tranziciji i kod nas. Uspostavljanje adekvatnog koncepta korporativnog upravljanja, harmonizovanog sa pricipima koji važe u Evropi i svijetu, te njegova stalna dogradnja, naročito u domenu nadzora, posebno je značajno u zemljama u tranziciji iz tri sljedeća razloga:

1. Relativno niskog nivoa znanja i iskustva učesnika u procesima korporativnog upravljanja,2. Specifičnosti koje se ogledaju u nižem stepenu povjerenja u institucionalni i realni ambijent u

cjelini, pa prema tome i u domenu ostvarivanja prava akcionara,3. Specifičnost koje su posljedica postprivatizacionih procesa nakon masovne privatizacije, a koje

se sastoje u vlasničkoj konsolidaciji koja se najčešće sprovodi na štetu brojnih malih akcionara.8

Korporativna forma preduzeća u Republici Srpskoj je u najvećoj mjeri rezultat okončanja procesa masovne (vaučerske) privatizacije. Pored toga, korporativna forma je zastupljena u finansijskom sektoru (banke, osiguravajuća društva, investicioni fondovi, a uskoro, nadamo se, i penzijski fondovi) kao rezultat

Hercegovini, časopis Prizma, Revikon, Sarajevo, jul-avgust 2002.6 White Paper – Preporuke o korporativnom upravljanju u jugoistočnoj Evropi, Pakt stabilnosti, Sporazum jugoistočne Evrope za reforme, investicije, integritet i rast, Prevod objavljen u časopisu Prizma, Revikon, Sarajevo, septembar, 2003.7 Vidjeti prepuruke br. 30-40, White Paper.8 O svim specifičnostima, dilemama i otvorenim pitanjima postprivatizacione regulacije finansijskog tržišta u zemljama u tranziciji vidjeti šire u: Simoneti, M., Issues in Regulating Post-Privatization Securities Markets in Transitional Economies, EDI Working Papers, Economic Development Institute of The World Bank, 1997.


zakonske regulative. Nedavno su realizovane i prve javne emisije akcija novoformiranih privatnih preduzeća, koja su postala prve „izvorne“ domaće kompanije korporativnog tipa.Analiza stanja i dosadašnja sporadična istraživanja u ovom domenu kod nas upućuju na zaključak da „pravih“ korporacija, adekvatnih znanja i iskustava u primjeni principa korporativnog upravljanja, u elaboriranom smislu kod nas još uvijek nema dovoljno.

Međutim, pri tome ne bi trebalo prenabregnuti ozbiljne ograničavajuće faktore koji će bar u početku limitirati ostvarenje elaboriranih prednosti, a koje se, prije svega, ogledaju u:

Još uvijek nedovoljno razvijenom finansijskom tržištu, što, uz nedovoljno povjerenje u ukupni finansijski sektor u cjelini, ograničava izdašnost finansijskih izvora na koje naše korporacije mogu računati,

Uglavnom u niskoj kreditnoj sposobnosti i ukupnom bonitetu naših preduzeća, što će za posljedicu imati njihov teži pristup finansijskim tržištima i višu cijenu kapitala.

Prema informacijama sa kojima raspolažemo, iako relativno skromna, dosadašnja iskustva u vezi sa uspostavljanjem u funkcionisanjem odbora za reviziju u našoj praksi ukazuju na sljedće stanje, karakteristike i probleme:

Nedovoljna i neusaglašena institucionalana osnova (relevantni zakon, Standardi korporativnog upravljanja, koji imaju snagu preporuka);

Uglavnom adekvatno postavljene odgovornosti i nadležnosti odbora za reviziju (izuzev kontradiktornosti u pogledu nadzora nad radom nadzorog odbora u bankama, i činjenice da nadzorni odbor imenuje odbor za reviziju, te da je odbor za reviziju za svoj rad odgovoran nadzornom odboru), prije svega u pogledu:- izbora članova odbora za reviziju;- odnosa odbora za reviziju prema:

- skupštini akcionara (ili drugom predstavniku vlasnika);- „odboru“ (upravnom ili nadzornom);- internoj reviziji;- eksternoj reviziji;

nadzora nad poslovanjem preduzeća (pravnog lica) u kome je uspostavljen odbor za reviziju u domenu:

- nadzora rada „odbora“ (upravnog ili nadzornog);- praćenja zakonitosti rada i sprečavanja nezakonitih aktivnosti u poslovanju na štetu resursa

preduzeća (pravnog lica);- nadzora rada odjeljenja interne revizije (izbor rukovodilaca, razmatranje analize ili studije

rizika, usvajanje plana rada i izvještaja o radu odjeljenja interne revizije, obezbjeđuje uslove za rad odjeljenja sa Međunarodnim standardima interne revizije, obezbjeđuje provođenje prepuruka interne revizije...);

- učešća u izboru (ili izbora) eksternog revizora, uključujući i visinu naknade za njihov rad;- komunikacije u ime akcionara sa eksternim revizorom o svim relevantnim pitanjima

finansijskog izvještavanja i revizije;- razmatranja nacrta i konačnog izvještaja eksterne revizije finansijskih izvještaja;- analize i ocjene rada eksternog revizora, posebno u pogledu njegove nezavisnosti, kao

pretpostavke nepristrasnosti i zaštite interesa akcionara; i- predlaganja skupštini akcionara odgovarajućih mjera u vezi sa unapređenjem procesa

finansijskog izvještavanja, sistema internih kontrola i dr. u funkciji zaštite interesa akcionara.


Ekonomski aspekti korporativnog upravljanja

Korporativno upravljanje je definisano, pored ostalog što je već naprijed rečeno, kao skup mehanizama kroz koje firma funkcioniše kada je svojina odvojena od upravljanja. Društva kojima se dobro upravlja rentabilnija su i daju bolji doprinos nacionalnoj privredi i društvu.

Dva su centralna pitanja korporativnog upravljanja, a njihovo i postojanje i rješavanje zavisi od strukture vlasništva u preduzeću.

Prvo pitanje je kako obezbijediti da profesionalni menadžment u preduzećima sa disperziranim vlasništvom radi u interesu vlasnika, a ne u svom sopstvenom (principal-agent problem)? Jer, vlasnici obično nisu u stanju (nisu profesionalci, nemaju dovoljno informacija) ili nemaju dovoljno interesa (posjeduju malo akcija preduzeća) da valjano nadziru rad menadžmenta. Kako u takvim okolnostima - odvojenost vlasništva od profesionalnog upravljanja, disperziranost vlasništva nad modernim korporacijama - obezbijediti da vlasnik ne samo ne izgubi glavnicu investicije, već i da ostvari prinos? Radi se, dakle, o pitanju povjerenja investitora u korporacijski sektor.

Drugo pitanje je kako u preduzećima sa koncentrisanim vlasništvom obezbijediti da kontrolni vlasnik ne zloupotrebljava svoju kontrolu nad firmom kako bi iz nje izvukao više nego što mu pripada (principal-principal problem)? Ovdje, naime, imamo konflikt između jednog, možda većinskog vlasnika koji u potpunosti kontroliše firmu (uključujući i menadžment) i većeg broja malih akcionara koji nisu u stanju i nemaju ni interesa da se bave pokušajem suprotstavljanja akcijama većinskog vlasnika i od njega postavljenog menadžmenta.

Budući da za dobrovoljno informaciono otvaranje nemaju odgovarajuću motivaciju, regulativna praznina se zatvara imperativnom zakonskom intervencijom. To što ne čine po logici vlastitog interes, tržišni akteri će činiti po diktatu zakonske prinude. Kao što je ilustrovano na grafikonu 1. predstavljeni su glavni zakoni i propisi koji utiču na korporativno upravljanje u Republici Srpskoj.

Grafikon 1. Glavni zakoni i propisi koji utiču na korporativno upravljanje u Republici Srpskoj

Zakon / Propis Primjenjivost KomentariZakon o privrednim društvimaSlužbeni glasnik Republike Srpske, br. 127/08 od 25.11.2008. godine

Svi privredni subjektiReguliše osnivanje, poslovanje, reorganizaciju i likvidaciju privrednih subjekata

Zakon o tržištu hartija od vrijednostiSlužbeni glasnik Republike Srpske, br. 92/06 od 06.09.2006. godine

Sva pravna lica koja izdaju hartije od vrijednosti javnom ponudom

Ovim zakonom uređuje se: emisija hartija od vrijednosti; poslovi sa hartijama od vrijednosti i osnivanje i poslovanje ovlašćenih učesnika na tržištu hartija od vrijednosti; osnivanje i poslovanje berze i drugih uređenih javnih tržišta; osnivanje i poslovanje Centralnog registra hartija od vrijednosti; zaštita interesa titulara prava iz hartija od vrijednosti i investitora na tržištu hartija od vrijednosti; javnost rada u trgovanju hartijama od vrijednosti; organizacija i nadležnost Komisije za hartije od vrijednosti Republike Srpske (u daljem tekstu: Komisija); druga pitanja od značaja za uspješno funkcionisanje tržišta hartija od vrijednosti.


Zakon o preuzimanju akcionarskih društavaSlužbeni glasnik Republike Srpske, br. 65/08 od 15.07.2008. godine

Otvorena akcionarska društva čijim se akcijama trguje na organizovanom tržištu u Republici Srpskoj

Ovim zakonom uređuje se postupak preuzimanja akcionarskih društava, uslovi za davanje ponude za preuzimanje, prava i obaveze učesnika u postupku, kao i nadzor nad sprovođenjem postupka preuzimanja akcionarskih društava.

Ostali zakoni (o porezima, stečaju, itd.)

Svi privredni subjekti Reguliše posebna pitanja za privredne subjekte

Unapređenje instituta korporativnog upravljanja

Rasprava o korporativnom upravljanju u osnovi vezana je za šire pitanje karaktera kapitalizma (menadžerski ili akcionarski američkog tipa, porodični skandinavsko-italijanskog tipa, bankarski ili model socijalne demokratije njemačkog ili japanskog tipa, državni švajcarskog ili kineskog tipa, ili politički indijskog tipa).9 Iako se karakteri kapitalizma u klasičnom smislu dosta razlikuju, činjenica je da danas ima sve više približavanja ovih formi (iako osnovne razlike ostaju), što utiče i na sam pojam i koncept korporativnog upravljanja.

Slom postojećeg sistema kontrole uprave. O potrebi unapređivanja sistema i instituta korporativnog upravljanja organizovano i globalno raspravlja se nakon kraha „trougla” na kome je ovaj sistem počivao: nezavisni (spoljni) revizori – akcionari – uprava. Ovakav ishod doživio je svoj vrhunac u berzanskim krahovima, a vrhunac tog ledenog brijega bio je slučaj „Enron” u SAD, za kojim mnogo ne zaostaju i drugi berzanski krahovi vodećih kotiranih društava u SAD i Evropi. Kao kula od karata srušila se institucija nezavisnog spoljnog revizora koji verifikuje finansijske izveštaje i izveštaje o poslovanju uprave za godišnju skupštinu akcionara, kao osnovu za odluke o raspodeli dobiti i dividende. „Čarobni štapić” korporatiovnog upravljanja koji se sastojao u nezavisnom (spoljnom) revizoru pokazao se nedovoljnim za rješavanje tzv. prvog agencijskog problema (upravljanje tuđim kapitalom u tuđe ime i za tuđ račun – račun akcionara, a ne u svoje ime i za svoj račun), prisutnog uglavnom u uslovima odvojenosti svojine i upravljanja u akcionarskim društvima, posebno kotiranim (osim u porodičnim društvima koja uglavnom nisu kotirana). Od tada nastaje grozničavo traganje i za drugim institutima koji bi, po pretpostavci, mogli da unaprijede korporativno upravljanje i omoguće prevazilaženje tzv. zastupničkog problema upravljanja kotiranim društvima.

Nove potrebe i novi odgovori. Povodi za unapređivanje korporativnog upravljanja, bez sumnje, jesu snažni. Odgovori koji se daju u formiranju novih instituta u dobroj mjeri proizlaze iz sagledanih uzroka tih povoda („berzanski krahovi vodećih kompanija”) i na toj osnovi kreiranih potreba:

potreba unapređivanja transparentnosti; potreba jačanja nadzora regulatornih tijela; potreba unapređivanja nadzora, i to efektivnog i dovoljno nezavisnog, posebno u nekoliko

sfera: nad izvršnim direktorima (menadžmentom), nad imenovanjem novih članova uprave i opozivom, nad naknadom članovima uprave i nad procesom revizije;

potreba eliminisanja izvora sukoba interesa; potreba unapređivanja računovodstvenih standarda; potreba unapređivanja standarda revizije (jačanje uloge odbora za reviziju, unapređivanje

interne revizije i interne kontrole, rotacija revizora, uvođenje profesionalnih savjetnika u odbor za reviziju) i znanja revizora i slično;

potreba jačanja prava akcionara (posebno manjinskih); potreba zaštite interesa trećih lica (nosilaca drugih interesa, pored akcionara); potreba preispitivanja raspodjele ovlašćenja između skupštine i uprave;

9 M. Albert, Capitalisme contre capitalisme, èd. du Seuil, 1991.


potreba prispitivanja karaktera kompanijske regulative, posebno regulative korporativnog upravljanja sa stanovišta fleksibilnosti rješenja.

Mogući pravci unapređenja korporativnog upravljanja u akcionarskim društvima i javnim preduzećima u Republici Srpskoj.

Konstatacije i ocjene dostignutog stanja i nivoa razvijenosti korporativnog upravljanja u akcionarskim društvima i javnim preduzećima u Republici Srpskoj imperativno nameću potrebu da se u Republici Srpskoj mora posvetiti posebna pažnja uspostavljanju adekvatnog sistema korporativnog upravljanja, kao i osposobljavanju svih učesnika u tom pravcu da koriste mogućnosti koje postoje, te da ih dodatno dograđuju i unapređuju u skladu sa najboljim praksama u ovoj oblasti. Tu posebnu pažnju bi, po našem mišljenju, trebalo, prije svega, usmjeriti na:

stalnu edukaciju, profesionalnu, ali i najšire javnosti, sa ciljem upoznavanja osnovnih postulata tržišne privrede i korporativnog upravljanja, aposebno akcionarstva u najširem smislu riječi;10

kontinuiran nadzor nad primjenom uspostavljenih instituta korporativnog upravljanja kojim se afirmiše pozitivna, a sankcioniše negativna praksa, vezana prije svega za: zaštitu prava akcionara, ravnopravnost svih, a posebno manjinskih akcionara, objelodanjivanje značajnih informacija i odgovornosti odbora i uprave korporacije;

stalnu dogradnju koncepta korporativnog upravljanja, baziranu na vlastitim iskustvima i najboljoj praksi i principima korporativnog upravljanja, koji su opredmećeni u OECD principima korporativnog upravljanja, zatim IOSCO, EASD i „Euroshareholder“ principima i preporukama.

Da bi se spriječile potencijalno moguće zloupotrebe i kompromitacije, koje su pratile procese vlasničke konsolidacije u drugim zemljama, i omogućila efikasnost korporativnog upravljanja, nužno je što brže i što kvalitetnije uspostavljanje adekvatnog modela korporativnog upravljanja. Iako su u tom pogledu, čini se, najvažnija sljedeća pitanja:

1. Kako primijeniti institucionalizovani model korporativnog upravljanja?2. Kako povećati nivo znanja i svijesti „armije“ sitnih akcionara?3. Kako sprovesti odgovoran i efikasan nadzor?

I sama regulativa, odnosno njeno kontinuirano unapređenje i poboljšanje, takođe, mora biti permanentan zadatak.11 Zato smatramo da su ukupni dosadašnji napori na tom planu (prevod i objavljivanje OECD principa korporativnog upravljanja, prevod i objavljivanje White Paper – Preporuke o korporativnom upravljanju u jugoistočnoj Evropi, iniciranje stručnih rasprava usmjerenih na unapređenje i izvršeno poboljšanje regulative, poput donošenja novog Zakona o privrednim društvima, kontinuitet simpozijuma i brojnih inicijativa fokusiranih na korporativno upravljanje) zaista dobro došli i da ih treba nastaviti i svesrdno podržati.

DRUŠTVO KAPITALA

Upravljanje društvom kapitala

10 Da je to zaista potrebno može se dokazati brojnim primjerima iz prakse. Jedan od aktuelnih je nedavno objavljeni podatak da se na računima proftabilnih preduzeća u Republici Srpskoj nagomilao iznos od oko 27 milona KM po osnovu dividende akcionara koji je nisu povukli, iako su na to imali pravo i mogućnosti u skladu sa donesenim odlukama o raspodjeli profita. Dividende nisu isplaćene jer se veliki broj malih akcionara nije „legitimisao“ ili su nepotpuni podaci o njima. Štete su obostrane, mali akcionari nisu primili novac koji im pripada, a sa druge strane pomenute kompanije ne mogu trajno raspolagati tim novcem „uspavanih akcionara“ odnosno „mrtvim dividendama“. Navdeno prema: Poslovene novosti, elektronsko izdanje, 16. mart 2011. 11 Potrebu kontuiranog preispitivanja i dogradnje regulatornog okvira, u najširem smislu riječi, najbolje potvrđuju nedavne finansijske afere u USA, koje su uslovile temeljito preispitivanje i dogradnju regulative usmjerenu na prevenciju i zašđtitu investitora i akcionara od uprave kompanije.


Zakonom o privrednim društvima suštinski je, u pogledu upravljanja društvima kapitala, prihvaćen jednodomni model.

Skupštine društava sa ograničenom odgovornošću i zatvorenih akcionarskih društava imaju mogućnosti izbora, koji se definitivno razrešava osnivačkim aktom, između direktora, kao inokosnog, ili upravnog odbora, kao kolektivnog organa ovlašćenog za obavljanje poslovodstvenih i zastupničkih poslova. Takvog izbora, međutim, nema ako se radi o otvorenom akcionarskom društvu jer to može da bude samo upravni odbor, a uz to, obavezno je postojanje izvršnog odbora. Upravni odbor bira i razrešava članove izvršnog odbora koji mogu biti ujedno i njegovi članovi, s tim da ih mora biti manje od polovine ukupnog broja članova upravnog odbora. Kotirana akcionarska društva moraju u upravnom odboru imati većinu neizvršnih članova, od kojih su najmanje dva nezavisna člana.12 Broj članova upravnog odbora otvorenog akcionarskog društva utvrđuje se osnivačkim aktom, s tim da ima najmanje tri, a najviše petnaest članova.13 Presjednik upravnog odbora je ujedno i generalni direktor društva, ako osnivačkim aktom ili statutom društva nije drugačije određeno.14

Upravni odbor kotiranog akcionarskog društva mora imati komisiju za imenovanje i komisiju za naknade koje mu pomažu u radu vršenjem priprema za odlučivanje o pitanjima iz njegove nadležnosti.15

Zakon o privrednim društvima određuje da kotirano akcionarsko društvo ima internog revizora, odbora za reviziju i nezavisnog revizora, a otvoreno akcionarsko društvo ima nezavisnog revizora, a može imati internog revizora i odbor za reviziju ako je tako određeno osnivačkim aktom ili statutom.16

Zatvoreno akcionarsko društvo može imati, ako se to odredi osnivačkim aktom ili statutom, internog revizora ili odbora za reviziju.17

Treba konstatovati da se odrebama Zakona o privrednim društvima koje se odnose na organe revizije ne narušava jednodomna struktura organa otvorenog akcinarskog društva, s obzirom na to da je njihova uloga isključivo konsultativna, a mogućnost uticaja na rad upravnog odbora nije direktna, već se svodi na „raspravljanje“ o određenim pitanjima.18

Djelokrug rada skupštine akcionara uobičajan je i detaljno određen Zakonom o privrednim društvima.19 Upravni odbor akcionarskog društva ima svoje nadležnosti koje su određene zakonom i skupštinski se radi o objedinjavanju kako upravnih tako i nadzornih ovlašćenja.20 Tako upravni odbor upravlja razvojem društva i strategijom i nadziranjem izvršnih direktora i administracije društva. Ovlašćenja upravnog odbora mogu se prenijeti u djelokrug skupštine akcionara samo odlukom upravnog odbora, ako osnivačkim aktom ili statutom nije drugačije određeno.21

Društvo kapitala u Evropskoj uniji

12 Član 301. stav 1. Zakon o privrednim društvima13 Član 299. Zakona o privrednim društvima14 Član 303. stav 4. Zakona o privrednim ddruštvima15 Član 308. Zakona o privrednim društvima16 Član 320. Stav 1. Zakona o privrednim društvima17 Isto, stav 2.18 Dijana Marković Bajalović, Upravna i nadzorna funkcija u otvorenom akcinarskom društvu, Pravo i privreda, br. 5-8/2005, str. 195.19 Vidjeti član 281. Zakona o privrednim društvima20Član 304. stav 1. Zakona o privrednim društvima 21 Isto, stav 2.


U državama članicama Evropske unije razvila su se različita shvatanja o samom pojmu privrednih društava kao pravnog lica, a zasnivaju se na principima organizovanja, upravljanja i odlučivanja od strane osnivača, ovlašćenjima u pravnom prometu, zastupanja i sl.

Prema ugovornoj koncepciji, pravno lice nastaje na osnovu volje osnivača, pa osnivač odredjuje obim ovlašćenja lica koja će zastupati i predstavljati to pravno lice. Obim ovih ovlašćenja može biti smanjen, odnosno ograničen, tako da zastupnik nema pravo da zaključuje svaku vrstu pravnog posla, ili da to radi bez predhodne zaglasnosti osnivača.

Institucionalna koncepcija smatra da je pravno lice samo institucija koja se uspostavlja propisima, tako da ima sopstvene organe koji izražavaju njenu volju po prpopisanom postupku. Prema ovoj koncepciji, odlučujuća je uloga zakonodavca koji uspostavlja određene oblike institucija, predviđajući norme po kojima takve institucije funkcionišu, njihov pravni položaj u poslovnim odnosima, kao i organe odlučivanja i zastupanja.

Funkcionalna koncepcija formu koja se predviđa propisima posmatra kao okvir za utvrđivanje moguće opcije izbora, dok je na osnivačima sloboda da ovaj izbor izvrše u granicama predviđenih i uređenih mogućnosti. U tom smislu, kompanija je samo tehnika organizacije poslovanja. Na ovaj način objašnjava se uloga i značaj zakonodavaca koji utvrđuje ovaj institucionalni okvir, ali se ne zanemaruje ni volja osnivača da ugovorom urede svoje odnose koji su od značaja za osnivanje i funkcionisanje privrednog subjekta kojeg osnivaju. Volja ugovarača značajno dolazi do izražaja u slučajevima osnivanja društva sa dva ili više osnivača.

a) Evropska ekonomska integraciona grupa. Ovaj posebni oblik povezivanja evropskih privrednih društava je regulisan posebnim pravilom savjeta ministara22, i to prije usvajanja propisa kojima bi bio uveden neki od oblika društva, bilo društva kapitala, bilo društvo lica, jedinstveno uređen za teritoriju Evropske unije. Ovim je stvoren i ponuđen organizacioni oblik koji omugućava udruživanje lica koja se bave privrednom djelatnošću. Grupacija se osniva ugovorom o osnivanju, koji mora da sadrži: naziv grupacije, sjedište, predmet poslovanja, mjesto registracije, imena osnivača i vrijeme na koje je ugovor zaključen. Ugovor se upisuje u registar one države u kojoj grupacija ima svoju zvaničnu adresu, odnosno sjedište, i u svakoj drugoj državi članici u kojo ima svojstvo prirednog društva. Upisom u registar, grupacija stiče svojstvo pravnog lica. Ova ggrupacija može biti osnovana i bez početnog kapitala, i u tom slučaju će biti finansirano doprinosom ili akcijama po tekućem računu, zajmovima ili na drugi dogovoreni način. Pravila propisuju da u Evropsku ekonomsku integraciju može biti zaposleno najviše 500 radnika.

b) Evropsko akcionarsko društvo je jedan od najvažnih oblika evropskog privrednog društva. Kao ideja potiče još iz 1948. godine, kada je Udruženje za međunarodno pravo predložilo donošenje Konvencije o regulisanju pravnih i javnih međunarodnih kompanija.Ideja je bila da se stvori pravni okvir za formiranje posebnog tipa tzv. „ transnacionalne i nacionalne kompanije“.

Društvo sa ograničenom odgovornošću

Društvo sa ograničenom odgovornošću je privredno društvo koje osniva jedno ili više pravnih i/ili fizičkih lica, u svojstvu članova društva, radi obavljanja određene djelatnosti. Za stvorene obaveze društva, član društva nema odgovornost, osim do iznosa upisanog a neunesenog uloga u imovinu društva. Naime, novčana sredstva, stvari i prava, a u nekim slučajevima i vrijednost usluge, koje osnivač unese u društvo kod njegovog osnivanja ili dokapitalizacije, nisu više novčana sredstva, stvari ili prava na koja pravo vlasništva polaže osnivač, već je to imovina društva.Akcionarsko društvo je privredno društvo koje osniva jedno ili više, ali ne više od 100 pravnih i/ili fizičkih lica u svojstvu akcionara radi obavljanja određene djelatnosti, čiji je osnovni kapital utvrđen i podijeljen na akcije. Vlasnici u društvima sa ograničenom odgovornošću i akcionari u akcionarskom društvu upravljačku funkciju vrše neposredno, kao vlasnik/akcionar - pojedinac u jednočlanim društvima 22Pravilo Savjeta broj 2137/85 od 25. jula 1985. godine, koje je stupilo na snagu 01. jula 1989. godine do kog datuma su države članice bile obavezne da u svojim pravnim sistemima izvrše potrebna prilagođavanja kako bi se omogućilo registrovanje ovih novih privrednih subjekata


ili u skupštini društva i posredno, izborom upravnog odbora ili direktora, kao pojedinca koji obavlja poslovodnu funkciju u društvu.

a) Otvoreno aksionarsko društvo. Akcionarsko društvo smatra se otvorenim ako osnivači objave javni poziv za upis i uplatu akcija u vrijeme osnivanja društva, odnosno ako takav poziv učini društvo nakon osnivanja. Ako se broj akcionara zatvorenog akcionarskog društva ili društva sa ograničenom odgovornošću poveća iznad sto i održi se iznad ovog broja u periodu dužem od godinu dana, to društvo postaje otvoreno društvo. Otvoreno akcionarsko društvo se uvrštava na berzu ili druga uređena javna tržišta, u skladu sa zakonom kojim se uređuje tržište hartija od vrijednosti.

b) Društvo sa ograničenom odgovornošću. Za vlasnike kapitala u društvima sa ograničenom odgovornošću i akcionare u zatvorenim akcionarskim društvima data je mogućnost da se skupština opredijeli za direktora ili kolegijalno upravljačko tijelo. S ciljem zaštite interesa svih akcionara, pa i drugih zainteresovanih lica, kod otvorenih akcionarskih društava opcione mogućnosti se ne propisuju. Akcionarima otvorenih akcionarskih društava određena su stroga pravila na koji način vrše izbor upravljačkih i rukovodnih tijela (upravni odbor i izvršni odbor) te obaveznost uspostavljanja interne revizije i odbora za reviziju.

Rješenja za društva:U narednoj tabeli se daje pregled navedenih rješenja:

MOGUĆE OPCIJEOBAVEZUJUĆE (NE POSTOJI MOGUĆNOST IZBORA)

Ortačko društo

Ortak ortačkog društva ovlašćen za vođenje poslova može prenijeti pravo na vođenje poslova na treće lice, ako su s tim saglasni svi ortaci društva

Ortak ortačkog društva ima pravo i obavezu da vodi poslove društva Ovlašćenje za zastupanje ortačkog društva ima svaki ortak, ako osnivačkim aktom društva nije drugačije određeno.

Komanditno društva

Komplementar komanditnog društva ovlašćen za vođenje poslova može prenijeti pravo na vođenje poslova na treće lice, ako su s tim saglasni svi komplementari

Jedan ili više komlementara vode poslove komanditnog društva.Komanditor ne može vršiti vođenje poslova društva

Društvo sa ograničenom odgovornošću (do 50 članova - suvlasnika)

Bira se direktor ili upravni odbor

Može imati internu reviziju i odbor za reviziju

Može imati nezavisnog revizora

Zatvoreno akcionarsko društvo (do 50 akcionara i čije akcije nisu emitovane javnim pozivom)

Bira se direkor ili upravni odbor

Može imati izvršni odbor

Može imati generalnog direktora, koji je ujedno i predsjednik UO

Može imati internu reviziju i odbor za reviziju

Može imati nezavisnog revizora

Otvoreno akcionarsko društvo Upravni odbor


(ako je osnovano javnim pozivom za upis i uplatu akcija, odnosno ako takav poziv učini društvo nakon osnivanja. Otvoreno je i akcionarsko društvo čije su akcije na berzi i na drugim uređenim javnnim tržištima HOV)

Izvršni odbor

Generalni direktor koji je ujedno i predsjednik UO

Organizuje se interna revizija i odbor za reviziju

Ima nezavisnog revizora

Odnos modela upravljanja javnim preduzećima i društvima kapitala

U javnim preduzećima primjenjuje se dvodomni model upravljanja koji karakteriše razdvajanje izvršne od nadzornr funkcije. Ovo razgraničenje nije tako čisto kao što je to slučaj u njemačkom, austrijskom ili hrvatskom pravu, koji koriste ovaj model, jer npr. nadzorni odbor, ima, pored nadzornih i neke nadležnosti koje se uobičajeno u djelokrugu rada uprave društva kapitala. Međutim, takva okolnosti suštinski ne mijenja karakteristiku dvodomnosti ovog modela, naročito kada se ima u vidu da nadzorni odbor nadzire rad uprave te imenuje i razrešava njihove članove, što ima za posljedicu inkompatibilnost istovremenog članstva u ovim organima.

Kada se uzme u obzir činjenica da je osnovni motiv donošenja Zakona o javnim preduzećima bio da se uspostavi adekvatna unutrašnja kontrola rada i poslovanja javnih preduzeća, onda je logično što je izabran ovaj model upravljanja javnim preduzećima. Ovaj model prikladan je po svojim karakteristikama za ona akcionarska društva u kojima, između ostalog, postoji koncentrisano akcionarstvo.23 Po definiciji javnog preduzeća u našem pravu, i po karakteristikama koje nesumljivo ukazuju na to da se u ogromnombroju slučajeva radi o akcionarskom društvu, koncentrisani akcionar je javna vlast, tj. Republika Srpska ili jedinica lokalne samouprave iako postoje i manjinski akcionari oličeni u, najčešće, investicionim fondovima.

U komercijalnim društvima kapitala regulisanim Zakonom o privrednim društvima jednodomni model izražen je kroz postojanje upravnog odbora, odnosno alternativno, direktora, ako su u pitanju zatvoreno akcionarsko i društvo sa ograničenom odgovornošću koji su osnivačkim aktom izabrali takvo rješenje. Ovakav model korporativnog upravljanja razvio se u uslovima tzv. akcionarskog kapitalizma i ranije je označavan kao menadžerski (profitno) orijentisan model, a danas sve više kao akcionarski orijentisan.

Kako je već navedeno, u otvorenim i kopiranim akcionarskim društvima mora postojati upravni odbor, a uz to i izvršni odbor, čijim se postojanjem omogućava distinkcija između neizvršnih članova upravnog odbora koji kontrolišu izvršne članove (direktore) koji su članovi izvršnog odbora. Izvršni direktori imaju najveću faktičku (operativnu) vlast pa ih stoga treba kontrolisati, a jedan od metoda da se to postigne je potenciranje uloge neizvršnih članova, tj. lica koja nemaju nikakvu izvršnu ulogu u akcinarskom društvu.

U Republici Srpskoj u pogledu upravljanja javnim preduzećima i društvima kapitala, prihvaćeni su različiti modeli uprave. Ta činjenica može da ima uticaj na supsidijarnu primjenu odredbi Zakona o privrednim društvima na javna preduzeća u pogledu njihove praktične primjene. Zbog toga bi u budućim izmjenama i dopunama Zakona o javnim preduzećima, koje su neophodne zbog usklađivanja sa odredbama Zakona o privrednim društvima, ili čak u novom propisu, trebalo osigurati što jasniju i jednostavniju primjenu tih propisa na status javnih preduzeća kako bi se izbjegle sada evidentne teškoće u svakodnevnoj praksi poslovanja ovih subjekata. Ujedno treba iskoristiti tu priliku i za eventualnu redefiniciju pojma javnog preduzeća i uvođenje novih mehanizama osiguranja uticaja javnih vlasti na načinobavljanja djelatnosti od opšteg interesa, bez obzira na njihov eventualno i manjinski vlasnički udio

23 Više u karakteristikama modela u: Mirko Vasiljević, Približavanje sistema uprave akcionarskih društava u uporednom pravu i praksi, Pravna riječ, br. 24/2010, str. 499.


u takvim subjektima. Pri tome bi trebalo uzeti u obzir i obavezujuće propise Evropske unije kojima se reguliše njihov status.

PRISTUPI KORPORACIJI

Kritike vlasničkog pristupa

Polazna pretpostavka ja da struktura vlasništva kompanije određuje pitanja i načine rešavanja problema korporativnog upravljanja.

U vezi sa ovim pitanjem menadžeri će nastojati da steknu i očuvaju reputaciju.24 U tom smislu pokazuje se potreba i za usklađivanjem interesa između menadžera, korporacije i vlasnika, adekvatnom motivacijom i nagrađivanjem.

Upravljački problemi mogu nastati i u uslovima koncentrisanog vlasništva. Većinski vlasnik koji ima i vlasničku i upravljačku dominaciju može zloupotrebiti svoju poziciju. Tada imamo sukob na relaciji većinski vlasnik, koji drži kontrolu paket s malim akcionarima, koji u suštini nemaju nikakve upravljačke mogućnosti da se suprostave većinskoj dominaciji.

Efikasnim korporativnim upravljanjem treba nastojati da ne dođe do ugrožavanja prava i zaštite ni malih akcionara ni većinskog vlasnika, jer se može pokazati kao suprotno dejstvo da sa jačanjem prava malih akcionara bivaju ugrožena upravljačka prava većinskog vlasnika. Cilj je da se uspostavi upravljačka ravnoteža.25 Razvojem svojine i vlasništva, stvaraju se objektivni uslovi i za razvoj korporativnog upravljanja, naročito kroz afirmaciju većih aktivnih vlasnika. Međutim, moguće je tada, na bazi dogovora nekih akcionara s menadžmentom, ugroziti prava i interese i većinskog vlasnika i malih akcionara.

Kontraverze u vezi sa korporativnim upravljanjem

Organizovanje i funkcionisanje korporacije prate određene kontraverze, prije svega, u vezi sa posebnom regulatornom «prismotrom» u funkciji obezbjeđenja odgovarajaućih standradra korporativnog upravljanja, kvaliteta i transparentnosti finansijskog izvještavanja i strožijeg nadzora, ali i implikacijama varijacija tržišne kapitalizacije na ukupno poslovanje korporacija. Osnovna karakteristika i istovremeno komparativna prednost korporacije u odnosu na druge organizacione forme preduzeća (društva lica, društva sa ograničenom odgovornošću i akcionarska društva sa malim brojem akcionara - tzv. zatvorena akcionarska društva), je da korporacija praktično ima neograničene mogućnosti pribavljanja dodatnog kapitala potrebnog za rast i razvoj posredstvom finansijskog tržišta. Jedina ograničenja su ukupni potencijali tržišta i kreditna sposobnost ili bonitet korporacije, koji se u osnovi svodi na povjerenje koje investitori imaju i njihovu procjenu očekivanih prinosa na ulaganja, a koji su upravo determinisani tekućim i očekivanim budućim bonitetom korporacije. Pri tome korporativni oblik organizovanja preduzeća ima, kao i sve drugo, svoje dobre i loše strane. Na osnovu njihove spoznaje vlasnici preduzeća procjenjuju potrebu i donose odluku o tome da li je za date okolnosti korporacija optimalan izbor organizacionog oblika preduzeća. Iskustva i praksa razvijenih tržišnih privreda ukazuju da relativno mali broj preduzeća inicijalno nastaje kao javna korporacija. To znači da postoji logičan razvojni put organizaciono-pravne forme preduzeća tokom njegovog «životnog» i razvojnog vijeka. U početku i na nižim razvojnim fazama razvoja adekvatnijim su se pokazali drugi i jednostavniji oblici, a korporativni oblik se javlja kao potreba i nužnost tokom kasnijih faza rasta i razvoja preduzeća, jer mu omogućava izdašnije finansiranje koje se javlja kao jedna od pretpostavki planiranog rasta i razvoja.

24 Dr Radmilo Todosijević, Korporativno upravljanje-motor ili olovne noge razvoja, Šesti međunarodni simpozijum o korporativnom upravljanju, Teslić, 2011.25 Lynch, R, Corporate Strategy, Third Edition, Prentice Hall, London 2003, str. 690.


Sintagma «korporativno upravljanje» može imati različito značenje. Ne potcjenjujući, naprotiv naglašavajući potrebu profesionalnog upravljanja korporacijom u skladu sa teorijom i principima menadžmenta, odnosno strategijskog menadžmenta na nivou korporacije kao cjeline, ali i osnovnih funkcionalnih područja (marketinga, finansija, kadrova, ...), u teoriji i praksi se pod sintagmom korporativno upravljanje češće podrazumijevaju sljedeća dva značenja pojma korporativnog upravljanja: 1. Finansijski mehanizmi kontrole preduzeća u smislu da li ključnu ulogu u tržišnoj kontroli preduzeća, odnosno održavanju i povećanju njegovih performansi, imaju banke (tzv. Njemačko-Japanski model) ili finansijska tržišta (tzv. Američko-Britanski model)26. U prvom slučaju banke preko učešća u kapitalu preduzeća vrše pretežnu kontrolu nad preduzećima iz realnog sektora, tako što već na prve znake slabljenja njihovih performansi, koriste svoju poziciju (su)vlasnika i nastoje kroz adekvatne mjere saniranja da zaštite svoje i vlasničke i povjerilačke/kreditorske interese. U drugom slučaju “disciplino-vanje” preduzeća, odnosno njegovog menadžmenta, koji u interakciji sa vlasnicima, ili pak zloupotrebom svoje pozicije i/ili nesposobnošću, generiše lošije rezultate, se vrši putem finansijskog tržišta tj. putem neprijateljskog preuzimanja kontrolnog paketa akcija od strane spoljnih investicionih grupa27. 2. Ukupnost odnosa koji se uspostavljaju između uprave kompanije, njenog odbora, njenih akcionara i drugih nosilaca materijalnih interesa28. U kontekstu naših razmatranja fokusiraćemo se na drugo pomenuto značenje. Uspješnost poslovanja preduzeća organizovanih kao korporacije (kompanije ili akcionarska društva), pored opštih faktora koji determinišu uspješnost poslovanja bilo kog preduzeća, kao što su, na primjer, tržišna pozicioniranost, tehničko-tehnološka efikasnost i konkurentnost, produktivnost, ekonomičnost i dr., u velikoj mjeri zavisi i od načina na koji je institucionalno uspostavljen i kako se u praksi realizuje koncept korporativnog upravljanja u smislu prethodnog određenja. Aktuelna svjetska ekonomska i finansijska kriza nas je i praktično podsjetila i na takav nepovoljni «scenario». Opšti berzanski pad tokom 2008. godine je do apsurda doveo cijene akcija i vrijednosti berzanskih indeksa širom svijeta29. To je ne samo drastično smanjilo tržišnu kapitalizaciju kotiranih kompanija širom svijeta, nego i ozbiljno uzdrmalo finansijska tršišta i institucionalne investitore. Tako se, na primjer, u dokumentu OECD objavljenom u februaru 2009. godine procjenjuje da su gubici penzijskih fondova u državama OECD (koji čine 90% vrijednosti imovine svih penzijskih fondova u svijetu) za prvih jedanaest mjeseci 2008. godine iznosili oko 5,4 hiljade milijardi US dolara30. Činjenica je da su u uslovima aktuelne krize zbog opšteg pesimizma, neizvjesnosti i straha investitora, odnosno dominacije psiholoških faktora, a ne finansijskih i ukupnih performansi kompanija, cijene njihovih akcija i time i tržišna kapitalizacija značajno potcijenjeni. Negativne implikacije koje kotirane kompanije u takvim okolnostima trpe, nameću potrebu preispitivanja prednosti kotiranja ili listiranja na berzi. Stoga su neke kompanije u prethodnom periodu najavljivale mogućnost povlačenja sa prestižnih berzanskih segmenata31. Prema informacijama kojima smo raspolagali u vrijeme okončanja pisanja ove knjige, to ipak nije imalo značajnije razmjere u svijetu, a na BiH berzama takođe nije bilo povlačenja kompanija sa zvaničih kotacija. Smatra se da je jedan od razloga koji je tome doprinio i relativno niska cijena ili trošak kotacije, koji je niži nego na drugim berzama u okruženju.

26 Vidjeti šire u, Ćirović M, Neki aspekti reforme finansijskog sistema, Zbornik radova Miločersko savjetovanje – Finansijsko tržište u periodu tranzicije, Savez ekonomista Srbije, 1994, str. 37.27 Pomenute nazive i suštinu modela treba shvatiti uslovno. Oni proizilaze iz opredjeljujućeg karaktera finansijskog sistema, odnosno dominacije banaka ili finansijskih tržišta u procesima finansiranja realnog sektora, pa u skladu sa tim i mehanizama finansijske kontrole preduzeća. Naravno, to ne znači da u svakom od njih ne postoje i nisu razvijena i finansijska tržišta i banke, a distinkcija i nazivi modela su izvedeni na osnovu toga koji od ova dva alternativna mehanizma finansiranja preduzeća je dominantniji.28 Prema, OECD Principi korporativnog upravljanja, prvi ovlašteni prevod u BiH, Časopis Prizma, Revikon, Sarajevo, juli-avgust 2002. str. 129. 29 Pad vrijednosti indeksa u 2008. godini se kreće od 30-45% na najrazvijenim tržištima kapitala (SAD, Japan, Evropska Unija) i+, do 60-75% u zemljama u regiji (države bivše Jugoslavije). Izvor: internet stranice pojedinih berzi.30 Izvor: http://www.oecd.org/document/55/0,3343,en_2649_34853_42161847_1_1_1_1,00.html31 Mediji su tokom marta mjeseca 2009. godine prenijeli da su se takvim analizama bavili u hrvatskoj kompaniji Agrokor.


http://www.oecd.org/document/55/0,3343,en_2649_34853_42161847_1_1_1_1,00.html

Prema našem mišljenju, u aktuelnim kriznim uslovima je veoma važno kroz cjelinu finansijskog izvještavanja, a posebno kroz napomene uz finansijske izvještaje, ali i u saradnji sa medijima, investicionoj javnosti i svim korisnicima finansijskih izvještaja javnih kompanija korektno prenijeti informacije i poruke o stvarnim performansama kompanija i u mjeri u kojoj je to moguće relativizovati uticaj opšteg berzanskog pada na tržišnu kapitalizaciju. Na sličan način bi u izvještajima institucionalnih investitora trebalo iskazati uticaj pada tržišnih cijena finansijskih instrumenta uključenih u njihove portfelje na vrijednost njihove imovine u odnosu na periode kada je finansijsko tržište bilo stabilno. Uostalom, aktuelna kriza je „otvorila“ i aktuelizovala i pitanje suštine i primjene koncepta fer vrijednosti uopšte, a posebno finansijskih instrumenata32.

Ambijentalni uslovi za funkcionisanje korporativnog upravljanja

Tržišna ekonomija je postavila zahtjeve za reformisanjem, a rezultat je da se domaće kompanije i preduzeća u toj „trci“ sa privatizacijom i iznuđenim zakonodavstvom, dolazi do izmjena i dopuna, a samim tim i do otežanog prilagođavanja kompanija uslovima zakonodavstva. Obim i kvalitet zakona ne otežavaju samo ponašanje kompanija, već i izvršne i sudske vlasti.

U analizama tranzicije, kod nekih autora nailazimo na konstatacije o pozitivnom okolnostima koje se svode ne dvije:

1. iskustvo zemalja koje su ranije prošle tranzitorne periode, i2. povoljan odnos nekih finansijskih institucija (MMF i Svjetska banka) u smislu pružanja tehničke

i finansijske pomoći.U odnosu na ovo drugo, pokazaće se da je uslov efikasnog razvijanja sistema korporativnog

upravljanja institucionalizacija domaćeg ambijenta i kulture rada. Neslavni načini i metodi privatizacije koji su se primjenjivali u zemljama regiona i, samim tim, uticali na strukturu korporativnog vlasništva, doveli su do činjenice da je ta vlasnička struktura u osnovi uticala na definisanje i problematiku korporativnog ušpravljanja. Razvojem zakonodavne aktivnosti, stvorene su osnovne prepostavke za početak fukcionisanja korporativnog upravljanja.

ORGANI UPRAVLJANJA

Skupština

Skupština akcionara je organ vlasnika, akcionara društva, ona je obavezni organ društva, koji se hijerarhijski postavlja kao najviši organ društva. Kao najviši organ društva, skupština je nadređena upravnim i nadzornim organima društva, ona ih redovno postavlja i smjenjuje te na taj način ostvaruje i kontrolu nad njihovim radom. Djelokrug njenog djelovanja proističe iz njezinih statusnih i imovinskih ovlašćenja. Ona utvrđuje poslovnu politiku, donosi najvažnije odluke koje se tiču raspolaganja imovinom i dobiti društva, odlučuje o statusnim pitanjima i promjenama. Međutim, iako je to tako, to ne znači da je skupština i najvažniji i vodeći organ društva. Ona ne obavlja tekuće, stručne poslove društva i rijetko se sastaje. Budući da je obavezno održavanje skupštine najmanje jedanput godišnje (godišnja skupština- redovna skupština), najčešće se i sastaje samo jedanput godišnje. S obzirom na periodičnost vršenja tih ovlašćenja, skupština u praksi ima položaj „pasivnog suverena“. U praksi se vrlo često izigrava položaj skupštine kao najvišeg organa vlasti u društvu u korist izvršnih organa društva.

Pravo akcionara da učestvuje u radu i odlučivanju skupšine akcionara je osnovno pravo koje, pored prava na sigurnu registraciju vlasništva nad akcijom, prava prenosa, prava na pravovremeno i redovno obavještavanje, prava da bira članove odbora i da učestvuje u raspodjeli dobiti društva, akcionar crpi iz akcije(pravo iz akcije). U kojoj mjeri i na koji način akcionari i stvarno ostvaruju ova svoja prava,

32 Vidjeti šire o aktivnostima IASB i US FASB, kao odgovor na finansijsku krizu. http: ///www.iasb.org.../response+to+the+credit+crisic


kriterijum je za procjenu da li je neko društvo usvojilo dobre prakse korporativnog upravljanja. Dobre prakse korporativnog upravljanja u društvu doprinose jačanju povjerenja svih zainteresovanih strana u nekom društvu (postojećih akcionara, povjerilaca, zaposlenih), a takođe doprinosi privlačenju novih investitora. Na izgradnji bitnih elemenata dobrih praksi korporativnog upravljanja veliki doprinos dat je donošenjem OECD principa korporativnog upravljanja33 koji su doneseni sa ciljem da pomognu vladama da predlože kvalitetan pravni okvir kao osnov za uvođenje dobrih praksi korporativnog upravljanja. U Republici Srpskoj, Komisija za hartije od vrijednosti je donijela Standarde korporativnog upravljanja 34

kojim su detaljnije uređeni mehanizmi funkcionisanja i zaštite interesa u međusobnim odnosima različitih interesnih strana u akcionarskom društvu.

Pretpostavke za uspješan rad skupštine. Da bi propisno sazvana skupština akcionara mogla da donosi pravno valjane i za društvo korisne odluke, potrebno je da budu ispunjeni propisani uslovi za njeno održavanje. Kako je učešće u radu i odlučivanju skupštine akcionara pravo, a ne i obaveza akcionara, vrlo često akcionari i nisu zainteresovani da to svoje pravo koriste.

Jedan od preduslova da akcionari učestvuju u radu skupštine akcionara, je da budu pravovremeno informisani o svim pitanjima koja su bitna za poslovanje društva.

Kvorum za održavanje sjednice skupštine akcionara. Skupštinu akcionarskog društva čine akcionari. Svaki akcionar ima pravo da, u skladu sa statutom, lično ili preko punomoćnika, prisustvuje skupštini akcionara i učestvuje u njenom radu (postavlja pitanja, podnosi prijedloge, učestvuje u raspravi) i pravo da glasa (ako posjeduje akcije sa pravom glasa). Skupštini akcionara po pravilu prisustvuju članovi upravnog odbora i revizor, radi davanja odgovora na pitanja akcionara. Da bi propisano sazvana skupština, mogla da donosi pravno valjane odluke, mora ispunjavati određeni uslov, a to je da mora biti utvrđen kvorum za njen rad. Utvrđivanje kvoruma za rad svodi se na utvrđivanje najmanjeg potrebnog broja glasova, odnosno broja akcionara koji mora biti prisutan da bi njen rad bio punovažan. Kvorum može biti različit, zavisno od toga o kojoj se vrsti skupštine radi, ili koja su pitanja premet njenog odlučivanja. Na ovaj način omogućava se efikasniji rad skupštine (koja ponekad može da bude vrlo glomazna), i obezbjeđuje dovoljno reprezentativan broj akcionara, koji će obezbijediti legitimnost odluka i zaštitu manjinskih akcionara.

U nekim pravnim sistemima (Velika Britanija) održavanje skupštine moguće je i ako su prisutna svega dva akcionara, bez obzira na broj glasova koji imaju, ako statutom nije drukčije određeno. U SAD je to polovina od ukupnog broja glasova (pri čemu kasnije oscilacije prisutnih akcionara u toku sjednice nisu bitne), ako statutom nije određen veći ili manji kvorum. U Francuskoj je kvorum za redovnu sjednicu u prvom sazivu ¼ akcija sa pravom glasa, dok se za ponovljenu skupštinu ne traži kvorum, a kada se radi o vanrednoj skupštini propisani kvorum je ½ akcija sa pravom glasa, a ponovljena ¼ akcija sa pravom glasa. U francuskom pravu koje poznaje i treći saziv kod kotiranih društava za redovnu skupštinu ne traži kvorum, dok se za vanrednu traži kvorum od ¼ glasova. Češko pravo traži kvorum od 30% u prvom sazivu, a za ponovljenu skupštinu ne traži se kvorum. Slovenačko pravo za prvi saziv traži kvorum od 15%, dok za ponovljenu skupštinu ne traži kvorum. Hrvatsko pravo ovo pitanje ostavlja da se uredi statutom35.

Kvorum za sjednicu skupštine akcionara čine akcionari koji posjeduju većinu od ukupnog broja akcija sa pravom glasa o predmetnom pitanju (obična većina)36. U ovu većinu računaju se i glasovi akcionara koji su glasali pisanim putem. Osnivačkim aktom ili statutom može se odrediti veći, ali ne i manji od zakonom propisanog kvoruma za održavanje sjednice skupštine akcionara. Ako je sjednica skupštine akcionarskog društva odgođena zbog nedostatka kvoruma, predviđa se mogućnost njenog ponovnog sazivanja, sa istim dnevnim redom, najkasnije 15 dana od dana odgađanja (ponovljena sjednica skupštine). Kvorum za ponovljenu sjednicu čini 1/3 od ukupnog broja glasova akcija sa pravom glasa, ako osnivačkim aktom nije određen veći broj glasova. Ako se ponovljena skupština ne održi u propisanom

33 OECD Principles of Corporate Govenance, usvojeni na sastanku Vijeća OECD-a na ministarskom nivou 26.-27.05.1999. godine, 34 „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj: 3/06.35 Mirko Vasiljević, Vodič za čitanje Zakona o privrednim društvima, Beograd, 2004. str. 434.36 Član 283. Zakona o privrednim društvima


roku ili nije imala potrebni kvorum, saziva se i održava nova sjednica skupštine u skladu sa ovim zakonom.

Sjednicom skupštine akcionara predsjedava predsjednik skupštine koji se bira u skladu sa osnivačkim aktom ili statutom, na početku sjednice, ako je prijedlog uvršten u dnevni red. Kvorum na sjednici skupštine akcionara utvrđuje se prije otvaranja rasprave o tačkama dnevnog reda, na osnovu spiska komisije za glasanje koju imenuje predsjednik skupštine. Imajući u vidu da se, pogotovo kod otvorenih akcionarskih društava, čijim se akcijama trguje na berzi, akcionari i broj akcija pojedinih akcionara mijenjaju nakon svakog trgovanja, veoma važno pitanje je koji akcionari imaju pravo učešća u radu i odlučivanju skupštine akcionara. Pravo učešća i pravo glasa na skupštini akcionara imaju oni akcionari koji su imali akcije društva na dan donošenja odluke o sazivanju skupštine društva 37. Ove podatke daje Centralni registar hartija od vrijednosti. Izvještaj koji Centralni registar hartija od vrijednosti dostavlja društvu sadrži oznaku akcije, podatke o vlasnicima, broju i nominalnoj vrijednosti akcija sa stanjem na dan donošenja odluke o sazivanju skupštine. Ovaj izvještaj mora biti dostupan u sjedištu društva svim akcionarima koji imaju pravo glasa na skupštini, radi ostvarivanja prava uvida i kopiranja, kao i mogućnosti stavljanja prigovora na bilo koje neispravnosti na listi. Na osnovu navedenog izvještaja Centralnog registra hartija od vrijednosti, komisija za glasanje utvrđuje spisak prisutnih i zastupanih akcionara i njihovih punomoćnika i verifikuje identitet punomoćnika., utvrđuje ukupan broj glasova i broj glasova svakog akcionara i svakog punomoćnika, utvrđuje valjanost svake punomoći, na osnovu čega se utvrđuje kvorum za održavanje skupštine akcionara društva i time konstatuje ispunjenost uslova za njen rad.

Većina za odlučivanje. S obzirom na različita pitanja iz djelokruga skupštine akcionara to i većina potrebna za donošenje nekih odluka može biti različita, zavisno od značaja pitanja o kojem se odlučuje. Na sjednici skupštine na kojoj postoji kvorum, odluke donose većinom glasova akcionara prisutnih lično ili preko punomoćnika, koji imaju pravo glasa o određenom pitanju, osim ako ovim zakonom ili osnivačkim aktom nije propisano da se o pojedinim pitanjima odlučuje kvalifikovanom većinom glasova38. Ako je ovim zakonom propisana kvalifikovana većina za donošenje odluke po nekom pitanju, Zakon propisuje da je to najmanje 2/3 glasova akcionara koji posjeduju akcije sa pravom glasa o tom pitanju (promjena osnivačkog akta, reorganizacija društva, sticanje i raspolaganje imovinom velike vrijednosti, povećanje i smanjenje osnovnog kapitala). Osnivačkim aktom ili statutom društva može se odrediti da se odluke za koje je propisana kvalifikovana većina donose većinom glasova svih akcija sa pravom glasa o određenom pitanju, ali ne manjom većinom od obične većine ukupnog broja akcija sa pravom glasa i ne manjom od obične većine svih akcija svake klase akcija sa pravom glasa o tom pitanju.

Pravo glasa. Pravo glasa je osnovno člansko upravljačko pravo akcionara koje se iskazuje na skupštini akcionara glasanjem o prijedlogu koji je stavljen na glasanje. Akcionar ima mogućnost da glasa za prijedlog odluke, protiv prijedloga odluke ili da se uzdrži od glasanja. Ostvarivanjem prava glasa na skupštini akcionar učestvuje u stvaranju volje društva donošenjem odluka. Glas akcionara koji se uzdržao od glasanja ne broji se kada se utvrđuje da li je postignuta većina od datih glasova. Akcionar se ne može odreći prava glasa, ali ima pravo da ga i ne koristi.

Sve obične akcije daju pravo glasa. Povlašćene akcije u pravilu ne daju pravo glasa, osim o pitanjima koja zahtijevaju grupno glasanje date klase povlašćenih akcija u skladu sa zakonom. Akcionari bilo koje klase akcija imaju pravo glasa o pitanjima koja se odnose na39:

povećavanje ili smanjenje ukupnog broja odobrenih akcija te klase; izmjenu bilo kog prava ili privilegije akcija te klase; utvrđivanje prava imalaca bilo kojih drugih akcija na zamjenu ili konverziju njihovih akcija u

akcije klase koju drži ta klasa; izmjenu akcija akcionara te klase u različit broj akcija ili u akcije druge klase;

37 Član 277. Zakona o privrednim društvima38 Član 284. Zakona o privrednim društvima39 Član 332. Zakona o privrednim društvima


izdavanje nove klase akcija koje imaju prava ili preferencije nadređene ili u suštini jednake pravima te klase, ili na povećanje prava ili preferencije bilo koje klase akcija koje imaju prava ili preferencije u suštini iste ili nadređene pravima te klase, ili na povećanje prava i preferencije ispod ovih te klase, ako ih to povećanje čini istim ili iznad ovih te klase;

limitiranje ili negiranje postojećeg prava prečeg upisa akcija te klase; poništavanje ili se odnose na druge načine koji pogađaju kumulativne dividende akcija te klase, limitiranje ili negiranje prava glasa akcija te klase i druge načine kojima se mijenjaju prava ili preferencije akcija akcionara te klase tako da ih

pogađaju.

Takođe, zakonskom regulativom daje se mogućnost da se osnivačkim aktom akcionarskog društva može odrediti da akcionari povlašćenih akcija imaju pravo glasa sa akcionarima koji imaju obične akcije na skupštini akcionara ako se:

takva povlašćena akcija pretvara u običnu akciju i ako dividende na povlašćene akcije koje su stečene i čija je isplata zahtijevana nisu isplaćene, sve

dok se isplata ne izvrši. Akcije koje drži akcionarsko društvo kao sopstvene akcije ne daju pravo glasa. Pravo glasa ne daju ni akcije akcionarskog društva ako je njihov akcionar, direktno ili indirektno, drugo društvo u kome ovo akcionarsko društvo ima, direktno ili indirektno, akcije ili udjele po osnovu kojih kontroliše glasanje tog drugog društva (zavisno, podređeno društvo).

Način glasanja. U pogledu načina donošenja odluka Zakon o privrednim društvima propisuje da je glasanje na skupštini akcionara u načelu javno, dizanjem ruke ili drugim javnim postupkom. Tajno glasanje, putem glasačkih listića koji mogu biti prilagođeni potrebi kompjuterske obrade, ako akcionarsko društvo ima više od 100 akcionara ili ako to zahtijevaju akcionari sa najmanje 10% prisutnih ili zastupanih akcija sa pravom glasa o određenom pitanju, kada se odlučuje o:

izboru i razrješenju direktora ili članova upravnog odbora, nezavisnog revizora ili likvidacionog upravnika i

finansijskim izvještajima, izvještajima o poslovanju i usvajanju sistema nagrađivanja direktora ili članova upravnog odbora društva.

Glasački listić sadrži40: poslovno ime društva, datum i vrijeme održavanja sjednice skupštine, pitanja o kojima se glasa po redosljedu iz dnevnog reda; odredbu o glasanju „za“, „protiv“ ili „uzdržan od glasanja“ o svakom pitanju; i u slučaju glasanja za direktora ili članove upravnog odbora društva ime svakog kandidata i naziv

organa u koji se bira.

U slučaju glasanja putem glasačkih listića: glas o drugim pitanjima, osim izbora organa društva računa se samo ako akcionar naznači jednu

od moguće tri opcije izjašnjavanja; glas o izboru ili razrješenju direktora ili članova upravnog odbora društva bez kumulativnog

glasanja, u skladu sa ovim zakonom, računa se samo ako akcionar glasa za broj kandidata koji ne prelazi ukupan broj članova koji se bira i

glas o izboru ili razrješenju direktora ili članova upravnog odbora društva sa kumulativnim glasanjem računa se samo ako akcionarov ukupan broj glasova za sve kandidate ne pređe ukupan broj glasova koje ima taj akcionar. Ako glasački listić sadrži više pitanja o kojima se glasa, nepunovažnost glasanja o jednom pitanju ne utiče na punovažnost glasanja o drugom pitanju. Brojanje glasova, utvrđivanje i objavljivanje rezultata glasanja vrši komisija za glasanje, a po

završetku skupštine akcionara, komisija za glasanje predaje glasačke listiće arhivi društva na čuvanje. 40 Član 288. Zakona o privrednim društvima


Njena je dužnost da postupa nepristrasno i savjesno prema svim akcionarima i o svom radu podnosi potpisani pisani izvještaj koji je dokaz o rezultatima glasanja skupštine akcionara, ali koji može da ospori bilo koji akcionar ako postupa u dobroj vjeri. Kod akcionarskog društva koje ima više od 50 akcionara, članovi komisije za glasanje ne mogu biti direktor ili članovi upravnog odbora, članovi izvršnog odbora, kandidati za članove ovih organa, kao i povezana lica u smislu ovog zakona.

Akcionarska društva koja nemaju više od deset akcionara, sjednice skupštine akcionara mogu održavati korišćenjem konferencijske veze ili korišćenjem druge audio i vizuelne komunikacijske opreme, tako da sva lica koja učestvuju na sjednici mogu da se čuju i razgovaraju jedno s drugim pri čemu se smatra da su prisutna na sjednici.

Isključenje prava glasa. Zakon o privrednim društvima propisuje slučajeve u kojima se pravo glasa akcionaru može isključiti, tako da ne može ostvarivati pravo glasa ni za sebe niti za bilo koga drugog akcionara. Treba napomenuti da se ne radi o gubitku prava glasa, već o tome da se ono u određenim slučajevima ne može ostvariti i odnosi se samo na one akcionare kod kojih su ispunjene određene zakonske pretpostavke.

Akcionar ne može glasati na skupštini akcionara, ni lično ni preko punomoćnika, kada se odlučuje:

oslobađanju ili smanjenju njegovih obaveza i obaveza sa njim povezanih lica prema društvu; pokretanju ili odustajanju od spora protiv njega ili sa njim povezanih lica; odobravanju poslova u kojima postoji sukob interesa između njega i/ili sa njim povezanih lica i

društva u skladu sa ovim zakonom; isključenju prava preče kupovine u postupku emisije akcija u privatnoj ponudi u kojoj je on i/ili sa

njim povezano lice određeno kao unaprijed poznati kupac; osnivanju i povezivanju sa drugim pravnim licem u kojem on i/ili sa njim povezano lice ima

vlasnički udio veći od 5% u osnovnom kapitalu; i isplati dividende za zaposlene i članove upravnog odbora u slučaju da to lice i/ili sa njim

povezano lice imaju taj status u društvu. Glasovi akcionara čije je pravo glasa isključeno ne uzimaju se u obzir ni prilikom utvrđivanja kvoruma za odlučivanje u konkretnom slučaju.

U slučaju kada je njegovo pravo glasa isključeno, a akcionar na skupštini akcionara ipak glasa, ti glasovi su ništavi, jer se radi o pravnom poslu koji je suprotan prinudnom propisu. Odluka skupštine donesena na skupštini akcionara, kada je pri brojanju glasova uzet u obzir i glas koji je trebao biti isključen (ništav glas), je ništava, a tužba za utvrđivanje ništavosti može se podnijeti nadležnom sudu.

Zapisnik. Na skupštini akcionara obavezno se vodi zapisnik o njenom radu u koji se unosi svaka odluka skupštine. Zapisnik sa skupštine akcionara je zvanična isprava sa podacima o učesnicima na skupštini, toku rada i donesenim odlukama. Njegova svrha i jeste da u bilo koje vrijeme omogući uvid u podatke o svim detaljima vezanim za njeno održavanje i donesene odluke. Značaj pravilnog vođenja zapisnika sa sjednice akcionara posebno dolazi do izražaja kada se pokreću postupci za utvrđivanja ništavosti i pobijanje donesenih odluka kod nadležnog suda. Tako se, primjera radi, zapisnikom dokazuje prisutnost akcionara na sjednici skupštine i način na koji je taj akcionar glasao, a što je odlučno kod utvrđivanja aktivne legitimacije akcionara za pobijanje odluke kod nadležnog suda, jer akcionar koji je učestvovao u radu skupštine može pobijati donesenu odluku samo ako je na sjednici skupštine glasao protiv predmetne odluke.

Prema odredbi Zakona o notarima41, ako je notar pozvan da potvrdi zaključke skupštine ili sjednice nekog drugog organa pravnog lica, u zapisnik će unijeti dan i vrijeme sjednice, zatim će opisati sve što se u njegovom prisustvu predlagalo i izjavilo, ukoliko je to važno za prosuđivanje pravilnosti postupka, a posebno zaključke donesene na sjednici. On će potvrditi i sve drugo što je zakonom propisano. U zapisnik se, upisuje mjesto i dan održavanja sjednice skupštine, dnevni red, ime i prezime zapisničara, predsjedavajućeg i članova komisije za glasanje, kvorum, rezultat glasanja „za“, „protiv“ i „uzdržan od glasanja“ za svaku odluku, način glasanja, sažeti prikaz diskusije, kao i listu donesenih odluka na 41 Član 95. Zakona o notarima „Službeni glasnik Republike Srpske“ broj:86/04.


skupštini akcionara42. Sastavni dio zapisnika sa sjednice skupštine akcionara je spisak učesnika i dokaz o propisnom sazivanju. Zapisnik potpisuju predsjednik skupštine akcionara, dva ovjerivača i zapisničar. Neunošenje odluka skupštine u zapisnik i nepoštovanje drugih propisanih pravila koja se odnose na zapisnik skupštine akcionara ne utiče na valjanost odluka skupštine akcionara i drugih radnji društva, ukoliko se na drugi način može utvrditi njihova autentičnost. Zapisnik sa sjednice skupštine akcionara sačinjava se najkasnije 15 dana od dana njenog održavanja. Odluke donesene na sjednici skupštine akcionara unose se bez odlaganja u knjigu odluka. Zapisnik i odluke skupštine akcionara obavezno se čuvaju u sjedištu društva.

Stupanje na snagu odluka skupštine akcionara. Odluke skupštine akcionara stupaju na snagu danom donošenja, osim ako u odluci nije određen drugi datum ili kada zakon izričito određuje da odluka stupa na snagu kad se registruje i objavi. U tom slučaju, dan registrovanja, odnosno njenog objavljivanja je dan stupanja na snagu.

Investicione odluke u uslovima korporativnog upravljanjaDa bi razmatrali investicione odluke, prvo potrebno je razmatrati pojam racioniranja kapitala,

odnosno situaciju kada korporacije imaju na raspolaganju veći broj rentabilnih investicinih projekata, ali ograničena kapitalna sredstva za njihovu realizaciju. Zatim se razmatraju razlozi koji uslovljavaju racioniranje kapitala, kao što su: nedovoljan obim interno generisanog kapitala, zadržavanje kontrolnog uticaja u kompaniji , averzija prema dodatnom zaduživanju, potcienjenost hartija od vrijednosti kompanije na finansijskom tržištu, očuvanje stabilne dividendne politike, i dr. Na kraju se, na hipotetičkim primjerima, pokazuje kako se korišćenje pojedinih metoda ocjene rentabilnosti investicija može da izvrši izbor grupe projekata, između većeg broja projekata, koja će biti u skladu sa ograničenim kapitalnim sredstvima.

Finansijski aspekti planiranja kapitalnih ulaganja predpostavljaju da su za svaki projekat unaprijed utvrđeni:

kapitalni izdatak; ekonomske koristi od projekta ( najčešće neto novčani tok od njegove eksploatacije ili neki od

oblika finansijskog rezultata; koristan ekonomski vijek trajanja projekta; kriterijum rentabilnosti (prosječna cijena kapitala ili neka druga zahtjevana stopa prinosa); i rezidualna, odnosno likvidacina vrijednost projekta.

U toku ocjene rentabilnosti projekta mogu se javiti različiti problemi:1. Mora se izvršiti izbor jednog projekta iz grupe međuzavisnih projekata.2. Mogu se dobiti dvije ili više internih stopa prinosa za isti projekat.3. Može se javiti konflikt između interne stope prinosa i neto sadašnje vrijednosti kod međusobno

zavisnih projekata.4. U uslovima inflacije mora se voditi računa o nominalnim i realnim novčanim tokovima.5. Često se razmatra problem izbora između više projekata koji imaju različit ekonomski vijek

trajanja, i sl.

Racionisanje kapitala najčešće se razmatra za jednu poslovnu godinu, mada bi se ono moglo odnositi na veći broj godina. U ocjeni investicionih projekata uglavnom se koriste dinamičke metode: neto sadašnja vrijednost, interna stopa prinosa i indeks rentabilnosti. Ove metode izražavaju troškove i koristi od investicionih projekata putem novčanih tokova i one respektuju vremensku vrijednost novca. Prema metodu neto sadašnje vrijednosti, nezavnisni projekat se smatra rentabilnim kada je njigova neto sadašnja vrijednost pozitivna, odnosno veća od nule. Kada se projekti vrednuju korišćenjem metode interne stope prinosa, tada će biti prihvaćen svaki projekat čija je interna stopa prinosa više od utvrđenog kriterijuma, odnosno zahtjevane stope prinosa. Indeks rentabilnosti investicije je relativna mjera rentabilnosti i on je izveden iz matode neto sadašnje vrijednosti kao apsolutne mjere rentabilnosti. Svaki nezavnisni projekat 42 Član 292. Zakona o privrednim društvima


sa indeksom rentabilnosti većim od jedan smatraće se rentabilnim projektom. Prihvatanje projekata prema prethodno navedenim kriterijumima povećaće vrijednost za vlasnike, odnosno akcionare korporacije. To u suštini znači povećanje tržišnih cijena akcija i porast tržišne vrijednosti korporacije. Prema tome, mogli bismo reći da je osnovni cilj korporacije maksimiziranje vrijednosti za akcionare i da bi trebalo prihvatiti i implementirati sve projekte kojii doprinose ostvarivanju tog cilja. To bi se moglo ostvariti samo ako korporacija raspolaže sa dovoljno kapitala za realizaciju tih projekata. Međutim, korporacije se suočavaju sa nedostatkom kapitala, odnosno moraju donositi odluke u uslovima racioniranja kapitala.

Razlozi za racionisanje kapitala

Racionisanje kapitala se često javlja kod korporacija koje vode politiku finansiranja kapitalnih ulaganja interno generisanim kapitalom. Osnovni interni izvor finansiranja je akumulirani, odnosno neraspoređeni dobitak. Kao interni izvor finansiranja može se, u finansijskom smislu, posmatrati i amortizacija s obzirom da to da ona u trenutku nastanka troškova ne predstavlja izdavanje gotovine, ali se naplatom potraživanja dobija gotovina odnosno priliv gotovine u kome je sadržan i iznos amortizacije. Ovakva politika finansiranja kapitalnih ulaganja pretpostavlja da korporacije, u najvećoj mjeri vode politiku rezidualne dividende.Naime, prilikom odlučivanja o raspodjeli neto dobitka na akumulirani dobitak i dividende, prioritet se daje akumuliranju dobitka, kod u tom slučaju dividenda predstavlja rezidual, odnosno ostatak. Ova politika podrazumjeva prethodno razmatranje svih rentabilnih investicionih mogućnosti kao i izvora za njihovo finansiranje, pri čemu se posebno vodi računa da se očuva uobičajena, odnosno zadovoljavajuća struktura kapitala korporacije. Poslije izdvajanja neto dobitka neophodnog za ta ulaganja, u skladu sa nevedenom strukturom kapitala, ostatak neto dobitka može se isplatiti običnim akcionarima u vidu dividende na obične akcije ili se eventualno može koristiti za otkup sopstvenih akcija.U akcionarskom društvu uspostavljena je odgovarajuća struktura vlasništva tako da svaki akcionar ima određeno procentualno učešće u kapitalu. U skladu sa tim procentualnim učešćem je i njihov uticaj na donošenje bitnih odluka na skupštini akicionara. Akcionari se većinskim učešćem u ukupnom kapitalu, koji u suštini drže kontrolni paket akcija, neće željeti da izgube kontrolu na korporacijom, što bi se moglo desiti ako se emituje i proda novo kolo običnih akcija. U tom slučaju, oni daju prioritet kontrolnom uticaju na rad korporacija i sigurnosti njegovog poslovanja u odnosu na eventualni porast neto dobitka, odnosno rentabilnosti. Međutim, ako bi akcionari ipak htjeli da se kapital korporacije poveća emisijom običnih akcija uz uslov da se očuva njihov kontrolni uticaj, tada bi se sigurno odlučili na emisiju skcija putem ''prava'', odnosno prečeg prava kupovine običnih akcija. Tako bi se održala proporcija vlasništva, odnosno sprečilo bi se njegovo razvodnjavanje, kao i razvodnjavanje vrijednosti.

Teško je zamisliti korporaciju koja se u cjelini finansira sopstvenim kapitalom. U strukturi izvora finansiranja su uglavnom prisutni i dugovi sa različitim rokovima dospjeća, kao i sa različitim cijenama tog kapitala. Međutim, kada se vrši racionisanje kapitala, mora se voditi računa o procentualnom učešću duga u ukupnim izvorima finansiranja. Sa preteranim finansiranjem iz dugova, pod neopvoljnim uslovima, može takođe biti ugrožena kontrola nad korporacijom, kao i sigurnost njenog poslovanja. Naime, značajnije povećanje učešća duga u strukturi izvora finansiranja može usloviti nastavak troškova finansijskih neprilika i agencijskih troškova duga. Korporacija će u tom slučaju imati: veće troškove sudskih, advokatskih i administrativnih taksi; kupci će zahtjevati mnogo povoljnije kreditne uslove; dobavljači će postavljati strože kreditne uslove; biće manje sredstava za tekuće i investiciono održavanje fiksnih sredstava i sl. Kreditori će se, takođe, drugačije ponašati. Oni će u ugovore o kreditu unositi klauzule koj će znatno ograničiti mogućnosti odlučivanja menadžmenta, kao što su npr: zahtjev za održavanjem određenog nivoa obrtnih sredstava, zabrana emitovanja pojedinih hartija od vrijednosti, zabrana smjene određenih menadžera i sl.

U velikim korporacijama, sa složenom organizacionom strukturom i velikim brojem raspoloživih investicionih projekata sa različitim stepenom izloženosti riziku i sa ograničenjima kapitalnog budžeta za više godina, problemi optimalnog izbora grupe projekata su mnogo složeniji. Za rješavanje ovakvih problema koriste se metode linearnog programiranja. Postupak planiranja kapitalnih ulaganja i donošenja


odluka o investicionim projektima je veoma složen i odgovoran posao. On obuhvata nekoliko faza, kao što su:

Prikupljanje podataka, razmatranje i analiza projekata; Donošenju odluka o prihvatanju ili odbacivanju projekata; Implemntacija, odnosno sprovođenje projekata i njihova kontrola, odnosno monitoring izvođenja

projekata.

Nadzorni odbor

Nadzorni odbor ima kontrolnu funkciju jer nadzire rad uprave, donosi smjernice o nabavci i vrši nadzor nad njihovim sprovođenjem, odobrava preporuke odbora za reviziju o raspodijeli dobiti i drugim pitanjima, daje ovlašćenje za ograničene aktivnosti u skladu s Zakonom, daje upustva direktoru za sprovođenje istrage u vezi sa učinjenim nepravilnostima, a pored te funkcije ima nadležnosti i u pogledu donošenja poslovnih odluka vezanih za saradnju i povezivanje sa drugim preduzećima, investiranju, davanje prijedloga za osnivanje novi preduzeća, čime ostupa od onih nadležnosti koje su nadzorni odbor uobičajene u dvodomnom modelu uprave. Nadzorni odbor ima i nadležnost da imenuje i razrješava članove uprave, ali i da predlaže akte koja skupština javnog preduzeća usvaja. Nadzorni odbor ima posebnu dužnost i odgovornost da, kako Zakon kaze, u dogovoru sa odborom za reviziju, sačini prijedlog etičkog kodeksa, a ova dužnost ne može da se prenese na drugi organ.

Uprava

Uprava preduzeća, direktor i izvršni direktori, imaju nadležnosti koje su za njih specifične, kao što su: sprovođenje etičkog kodeksa i davanje prijedloga nadzornom odboru o poslovnoj saradnji i povezivanju sa drugim preduzećima o investicionim odlukama, o osnivanju novi preduzeća. Uprava je dužna da izvještava nadzorni odbor na njegov zahtjev, da predlaže i sprovodi smjernice o nabavci, da sprovodi propise, da izrađuje i realizuje planove poslovanja, te da utvrđuje prijedloge o raspodijeli dobiti i pokriću gubitaka. Zakon na odgovarajućim mjestima navodi i druge dužnosti i poslove uprave, naročito one vezane za javne nabavke, ali naročito ne navodi poslove uprave vezane za poslovođenje i zastupanje, pa se ti poslovi podrazumjevaju jer su imanentni upravi, sto se odražava zakonskom formulacijom da uprava „obavlja i druge poslove utvrđene zakonskom regulativom, statutima i aktima preduzeća“. Stim u vezi je i posebna odgovornost članova uprave prema preduzeću.

Kontrolne nadležnosti u javnom preduzeću obavlja kako nadzorni odbor tako i posebni oragani revizije. Jedan od osnovnih prioriteta je poseban nadzor nad radom javnog preduzeća, kako interni tako i eksterni, ne samo u sprovođenju zakonskih odredbi već i drugih koji su značajni za poslovanje javnih preduzeća. U tom smislu svi postupci nabavke koji se obavljaju u preduzeću provode se uz strogo poštovanje odredbi koji reguliše tu oblast, za šta su nadležni uprava i nadzorni odbor javnog preduzeća.

Uprava društva. Uprava društva je nadležna za nezavisno rukovođenje društvom i treba da osigura poštovanje svih zakona i drugih propisa, kao i da uzme u obzir sve interese zainteresovanih strana za rad društva, u skladu sa poslovnim rizikom kojem je društvo izloženo. Ni jedan član uprave ne smije pridonošenu odluke pretpostaviti lične interese interesima društva, niti svojim odlukama smije za sebe iskoristiti poslovne prilike namjenjene društvu. Članovi uprave ne smiju, pri obavljanjuu svoji djelatnosti, zahtjevati niti prihvatiti od trećih lica plaćanja, niti bilo koje druge vrste pogodnosti za sebe niti za bilo koje drugo lice, niti davati trećim licima nezakonite prednosti na osnovu kojih ta lica mogu steći korist. Uprava društva izrađuje strategiju poslovanja društva, koordinira njenu izradu sa nadzornim odborom, te osigurava njeno sprovođenje, treba uspostaviti unutar društva odgovarajući sistem interne kontrole i upravljanja rizicima. Pored redovnog dostavljanja godišnjih finansijskih izvještaja, konsolidovanih finansijskih izvještaja i izvještaja revizora, uprava bi trebala u razumnom roku, obezbjeđivati nadzornom odboru redovne, blagovremene, pouzdane i detaljne informacije o događajima koji mogu značajno uticati na buduću uspješnost poslovanja društva i/ili finansijsku situaciju društva. U slučaju nepotpunosti takvih


informacija, članovi nadzornog odbora mogu zahtjevati dodatne informacije. Uprava ne smije sankcionisati ili prijetiti zaposlenom koji je ujedno i akcionar, gubitkom radnog mjesta, zbog njrgovog djelovanja pri ostvarivanju akcionarskih prava.

MENAHIZMI KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA

Mehanizmi korporativnog upravljanja mogu biti različiti. U zavisnosti od konteksta u kom se upotrebljavaju, moguće ih svrstati u dvije osnovne grupe – interne i eksterne mehanizme korporativnog upravljanja. Interne mehanizme čine upravni (odbor direktora), naknade menadžmentu, koncetracija vlasništva, stejkholderski odnosi i korporativno izvještavanje. Eksterni mehanizmi korporativnog upravljanja st tržište korporativne kontrole, zaskonska i normativna regulativa, zaštita prava maninskih akcionara i razvoj konkurentskih uslova poslovanja.

Mehanizmi korporativnog upravljanja treba da obezbijede odgovore na sljedeća pitanja: Koga menadžeri zastupaju i na koji način? Kako se menadžment nadzire i kontroliše? Kakvi su odnosi između većinskih i manjinskih akcionara? Kako se štite prava manjinskih akcionara? Kakav je odnos kompanije prema sadašnjim i potencilnim investitorima? Koliko su istinite i objektivne informacije o finansijskoj poziciji i uspješnosti poslovanja? Koliko su zaštićena prava radnika? Kako se iskazuje društvena odgovornost korporacije?

Korporativno izvještavanje

Korporativno izvještavanje čine aktivnosti vezane za objavljivanje svih važnijih informacija o poslovanju akcionarskih društava, čijim akcijama se trguje na organizovanom tržištu kapitala.

Korporativno izvještavanje je širi pojam od finansijskog izvještavanja, jer obuhvata sve informacije relevantne za poslovanje korporacije, koje ne moraju biti isključivo finansijske prirode.

Osnovni elementi korporativnog izvještavanja su finansijski izvještaji. Pored obaveznog finansijskog izvještavanja, mnoge korporacije dobrovoljno objavljuju i dodatne informacije o svom poslovanju u cilju lakšeg prikupljanja dodatnog kapitala, smanjivanja troškova finansiranja ili povećanja svojih akcija.

Većina berzi u svijetu zahtijeva od kompanija čijim akcijama se trguje na berzi objavljivanje dodatnih informacija o poslovanju, koje nisu sadržane u oficijelnim finansijskim izvještajima. Na taj način se povećava transparentnost trgovine, a potencijalnim investitorima daju potpune i objektivne informacije za donošenje kvalitetnih investicionih odluka.

Finansijsko izvještavanje je najvažniji proces cjelokupnog korporativnog upravljanja.Finansijski izvještaji predstavljaju podlogu za komunikaciju poslovne organizacije sa javnošću,

odnosno sa svim postojećim i potencijalnim investitorima i drugim interesno-uticajnim grupama.Informisati korisnike znači prezentovati im sve relevantne i, istovremeno, pouzdane

računovodstvene informacije u obliku i sadržaju koji je njima prepoznatljiv i razumljiv.Finansijsko izvještavanje u većini zemalja se uglavnom zasniva na primjeni harmonizovane

zakonske regulative, kao i MSFI/MRS i uglavnom je namjenjeno eksternim korisnicima. Kvalitet finansijskog izvještavanja u mnogome zavisi i od stepena razvijenosti finansijskog tržišta. Različiti modeli finansijskog izvještavanja posljedica su djelovanja ekonomskih, kulturnih i društvenih specifičnosti pojedinih zemalja. Proces globalizacije nametnuo je potrebu harmonizacije i standardizacije finansijskog izvještavanja, kako bi investitori sa različitih geografskih prostora mogli donositi racionalne investicione odluke.


Finansijski izvještaji su značajan izvor informacija za akcionare, ali i povjerioce, investitore, zaposlene, državu i širu javnost. Pouzdanost i istinitost finansijskih izvještaja obezbjeđuje se, prije svega, putem mehanizma spoljne kontrole od strane nezavisnih trećih lica: revizora. Revizija povećava kredibilitet finansijskih izvještaja. Analizom finansijskih izvještaja od strane njihovih korisnika prezentovane informacije se pretvaraju u sažetu i prihvatljivu formu za donošenje određenih odluka.

Finansijski izvještaji kompanija namjenjeni su različitim korisnicima. Oficijelni finansijski izvještaji koji proizlaze iz aktivnosti finansijskog računovodstva uglavnom su namjenjeni vlasnicima, investitorima, kreditorima i državi, odnosno eksternim korisnicima. Interni korisnici – menadžment kompanije primarnu pažnju usmjeravaju ka internom računovodstvenom izvještavanju.

Glavni korisnici finansijskih izvještaja su ulagači – investitori. MSFI takođe određuju investitore kao glavne korisnike finansijskih izvještaja. Finansijsko izvještavanje svakao je jedan od najznačajnih i najintrigantnijih područja standardizacije finansija. Za finansijsku analizu to je osnovni analitički okvir temeljem kojeg je moguće izolirati i utvrđivati temeljne, fudimentalne činioce vrijednosti javnih dioničkih društava i njihovi dionica kao i drugih instrumenata finansiranja. Važan dio finansijskog izvještavanja je računovodstvo javnih dioničkih društava iako se finansijsko izvještavanje ne iscrpljuje isključivo u računovodstvu. Na sadržaj i obim finansijskog izvještavanja veliki utjecaj ima finansijska supervizija, ali i razni strukovni lobiji.

Sadržaj finansijskog izvještavanja. Finansijsko izvještavanje izvorno predstavlja standardnu praksu komunikacije javnog dioničarskog društva s njegovom investitorskom javnošću. Investitori jesu postojeći i potencijalni ulagači u dionice, obveznice i druge istrumente finansiranja javnog dioničarskog društva koje ono nudi na kupovinu cjelokupnoj javnosti. Ti instrumenti finansiranja imaju svojstva tržišne finansijske imovine i strukturirani su, u pravilu, kao vrijednosni papir s aktivnim tržištem, dakle kao roba široke potršnje, odnosno finansijska imovina namijenjena širokom krugu invstitore. Na taj način se finansijsko izvještavanje pojavljuje kao standardizovano sredstvo komunikacije o vrijednosti javnog dioničkog društva i vrijednosti njegovih pojedinačnih istrumenata finansiranja, čime je ujedno i određen sadržaj finansijskog izvještavanja.

Sadržaj finansijskog izvještavanja svodi se na komuniciranje s investitorima informacija o očekivanoj snazi zarađivanja dioničarskog društva i očekivanim prinosima na njegove dionice te o rizicima ostvarivanja očekivanih rezultata. Kako se očekivanja ne bi gradila isključivo na obećanjima finansijski izvještaji moraju sadržavati podatke i informacije na osnovu kojih će se moći objektivno očekivati snagu zarađivanja i očekivane prinose dionica javnog društva. Zbog toga finansijsko izvještavanje mora sadržavati podatke o ostvarenim poslovnim rezultatima javnog dioničarskog društva i rizicima s kojima je suočeno poslovanje društva u budućnosti. Na osnovu ostvarenih poslovnih rezultata investitori će formirati očekivanja radi sposobnosti zarađivanja, a spoznajom rizika utemeljiti će odgovarajući trošak kapitala i diskontirati očekivane rezultate i vrednovati dionice i druge istrumente javnog dioničarskog društva.43

Finansijsko izvještavanje je pod uticajem regulacije finansijskih tržišta i supervizije finansijskih institucija svakim danom sve zahtjevnije. Tranzicijske zemlje paralelno s razvojem tržišta kapitala, ili bi trebale pokazivati, sve veći broj javnih diničarskih društava. To znači i potreba za sve brojinim finansiskim ekspertima i računovođama koji će, između ostalog, zadovoljiti praksu finansijskog izvještavanja

Imajući sve ovo u vidu, moglo bi se zaključiti da je jedan od osnovnih ciljeva finansijskog izvještavanja obezbjeđivanje adekvatne informacione osnove za potrebe sadašnjih i budućih investitora.

Problem objavljivanja informacija o ostvarenom i očekivanom poslovanju i rezultatima poslovanja javnog dioničarskog društva nije isključivo povezan sa njegovom poslovnom konkurencijom. On je sadržan i u dvojnosti uloge investitora. S jedne strane, investitori su stvarni ili potencijalni sudionici interesnih skupina iz internog okruženja javnog dioničarskog društva kojima je nužno davati što više i što objektivnije informacije. S druge strane, investitori su dobavljači kapitala javnih dioničarskih društava pa 43 Detaljnije o tome u: s. Orsag, Vrednovanje dionica, u zborniku s II međunarodnog simpozija, Financije i računovodstvo u funkciji gospodarskog rasta BiH, Mostar, rujan 2007.


ih treba stimulisati za ulaganje u društvo kroz raspoloživa sredstva komunikacije. Na taj način komunikacija s investitorskom javnošću postaje ciljana, na način da se privuku potencijalni dobavljači kapitala, na način da se investitorska javnost zainteresuje i motiviše za ulaganje u to javno dioničarsko društvo. Zato praksu izvještavanja prati kreativno računovodsto i knjigovodstvo.44

Stalna i povremena komunikacija. Komunikacija javnog dioničarskog društva s investitorskom javnošću odvija se kroz različite najave, objave ali i same aktivnosti društva na područjima posebno osjetljivim za buduću profitabilnost i rizike držanja istrumenata finansiranja društva. Ta komunikacija može biti stalna ili pak povremena. Stalna, kontinuirana komunikacija javnog dioničarskog društva s njegovom investitorskom javnošću odvija se kroz njegove aktivnosti vezane na provođenje donesenih odluka na područjima finansiranja, investiranja i politike dividendi. Zbog potrebe čuvanja informacija od konkurencije ta se komunikacija najčešće provodi kroz signale koje investitorska javnost prima od tako provedenih postupaka javnog društva. Tako se signaliziranje javlja kao stalna komunikacija javnog društva koja osigurava stlanu pažnju na to kako će pojedinačne odluke društva protumačiti investitorska javnost.

Informacije koje se mogu javno objaviti bez obzira na konkurenciju mogu predstavljati povremenu ili stalnu komunikaciju javnog društva s investitorima.

Poseban, izuzetno značajan dio stalne komunikacije javnog dioničarskog društva s investicijskom javnošću predstavlja finansijsko izvještavanje. Danas je to, u pravilu, povezano s kvartalnom objavom izvještaja, pri čemu godišnji set finasijskih izvještaja mora proći javnu verifikaciju od strane nezavisne revizije. Finansijsko izvještavanje danas je standaridizovani oblik komunikacije s investitorskom javnošću koji su standarizovani set finansijskih izvještaja. Zbog stalnosti i značaja ovog oblika komunikacije ne može se izbjeći određeni stepen uljepšavanja informacija u izvještajima kako bi se javno društvo prikazalo što privlačnijim za investitore.

Na širinu i učestalost komunikacije javnog društva s investitorima značajnu utiču i periodične krize finansijskih izvještaja za vrijeme kojih se otkrivaju značajne manipulacije , prevare i druge kriminalne radnje. Tako je i samo značajnije zanimanje za probleme korporativnog upravljanja započelo nakon velike krize, tako da i danas monografija Bearle-a i Means-a45 utječe na akademske rasprave o korporativnom upravljanju. Slično se dogodilo i nakon sloma tržišta kapitala, skandala vezanih oko prevara kod velikih svjetskih poznatih društava koa što je, na primjer bio Enron koji je 1999. godine bio rangiran na sedom mjestu Fortune 500 liste najboljih američkih društava.46 To je dovelo do izglasavanja Sarbanes-Oxley Act (SOX).47 Reformu na području korporativnog upravljanja nastavila je inicirati globalna svjetska ekonomska kriza započeta slomom američkog hipotekarnog tržišta48 koja je između mnogih zakonskih akata i planova za spas privrede rezultirala „Reformom finansijske regulative“49. Zakonom se nastoji vratitit povjerenje u integritet američkog finansijskog sastava i stvoriti osnove za finansijsku regulativu i superviziju koja je jednostavija i djelotvornija, koja štiti potrošače i investitore. Reforma finansijske regulative (Financial Regulatory Reform) nastoji postići pet ciljeva:

1. uvesti strožiju superviziju i regulativu finansijskih društava,2. uspostaviti obuhvatnu superviziju finansijskih tržišta,3. zaštititi potrošače i investitore od finansijskih zloupotreba,

44 Vidjeti detaljnije u Silvije Orsag, Antonija Kožul, Finansijska analiza i finansijski standardi, u zborniku s IV međunarodnog simpozija Međunarodni standardi u sektoru financija i računovodstva vs. nacionalna praksa, Fircon, Međugorje, 2009.45 Bearle and Means, The Modern Corporation and Private Property, McMillan, 1932.46 Benjamin Graham, Inteligentni investitor, citirano djelo.47 Zakon je izglasan 30.07.2002. godine, predlagači su senator Paul Sarbanes i zastupnik Michael G. Oxley, po kojima je Zakon i nazvan. http://www.soxlaw.com/48 Silvije Orsag, Dugoročne i kratkoročne posljedice svjetske ekonomske krize, u zborniku radova s osmog međunarodnog seminara u Dubrovniku 04. I 05. 12. 2008. Korporativno upravljanje, Revico, Sarajevo 2009.49Financial Regulatory Refor: A New Foundation, www.financialstability.gov/dosc/regs/FinalReport_web.pdf (13.08.2010).


4. osigurati vladi potrebne alate za upravljanje finansijskim krizama, i 5. povisiti međunarodne standarde regulative i poboljšati međunarodnu kooperaciju.

Radi komunikacije javnog društva s investitorima, ova reforma naglašava važnost izvještavanja o rizicima i samom načinu upravljanja u društvu. Nužno je naglasiti potrebu da se komunikacija društva s javnosti intezivnije usmjeri na dugoročno poslovanje javnog društva.

Računovodstvo. Računovodstvo je moguće definisati na različite načine. Često su te definicije opterećene određenjem knjigovodstva kao bitan sastav računovodstva, pri čemu je računovodstvo najobuhvatnija i najbolja evidencija o poslovima i poslovanju privrednog društva. Za potrebe ovog rada uzet će se definicija računovodstva kao umujeće komuniciranja finansijskih informacija o poslovnim entitetima korisnicima tih informacija.50 Ta se komunikacija odvija u formi izvještaja. Zahvaljujući matematičkoj osnovici knjigovodstva i sastavljanja računovodstvenih izvještaja, računovodstvo se može smatrati dijelom matematičke nauke.51 U kontekstu definisanja računovodstva svakako da je ono važan dio korporativnog upravljanja jer pruža temelje za komunikaciju društva s investitorskom javnošću. Na taj se način ono može podijeliti u tri dijela:

1. knjigovodstvo,2. računovodstveno izvještavanje (ili računovodstvo u užem smislu), i3. revizija.

Knjigovodstvo. Knjigovodstvo se može označiti osnovom cjelokupnog računovodstva.52 Ono je najobuhvatnija i najiscrpljivija evidencija u privrednom društvu u kojoj ne bi smjela izostati bilo koja poslovna promjena ( događaj) koje je predmet te evidencije. Iako se knjigovodstvo, kao najobuhvatnija evidencija u privrednim društvima mijenjalo tokom istorije, u današnjim uslovima o njemu razmišljaju na osnovi dvojnog, odnosno dvostranog knjigovodstva. Dvostranom bilježenju poslovnog događaja, koji je ujedno i predmetom knjigovodstvene evidencije, divio se i veliki književnik Goethe, proglasivši ga jednim od najljepših izuma čovječanstva.53 Dokumentovanje knjigovedstvenih evidencija, kao osnovna pretpostavka unosa podatataka, smanjuje mogućnost legalno dozvoljenih manipulacija u stvorenim slikama tehnikom dvojnog knjigovodstva, kao što i omogućava lakše otkrivanje načinjenih nepravilnosti, naravno za one koji su upoznati s matematikom omeđenim knjigovodstvenim prepostavkama.

Dokumentovanje i na njoj temeljena provjerljivost podataka u svojoj osnovi ima prepostavku da se dvostrano unose vrijednosti koje su procjenjne na bazi nastanka poslobnog događaja. U tom smislu knjigovodstvo je stvarna pisana istorija poslova i poslovanja. Kada je u pitanju javno dioničarsko društvo kao najzahtjevniji oblik organizovanja poslova i poslovanja knjigovodstvo se nameće i kao osnova za ostvarivanje komunikacije toga društva s investitorskom javnošću. Na taj način knjigovostvo je analitički okvir kumunikacije s investitorskom javnošću javnog dioničarskog društva, ali i s drugim interesnim skupinama u tome društvu, tako da se nameće kao jedan od najznačajnih analitičkih okvira korporativnog upravljanja.

Finansijski izvještaji. Da bi se knjigovodstvenim podacima moglo komunicirati s različitim korisnicima informacija o poslovima i poslovanju društva potrebno ih je predstaviti u određenoj formi koja je oblikovana kao standardna informacija. Na matematičkoj osnovi knjigovodstva te su standardne informacije sadržane u formi finansijskih izvještaja. Najveći broj takvih finansijskih izvještaja treba sastavljati za stalno vođenje poslova i poslovanja, pa su njihovi osnovni korisnici menadžeri javnog društva na svim izvršnim nivoima, ali i sami izvršioci, na nivoima pojedinačnih poslova koje je potrebno

50 Barry Elliot & Jamie Elliot, Financial accounting and reporting, Prentice Hall, London 2004.51Goodyear, Lloyd Earnest: Principles of Accountancy, Goodyear-Marshall Publishing Co., Cedar rapids, Iowa, 1913. 52 O tome svjedoči, na našim prostorima čuvena knjiga Šimuna Babića, Teorija i tehnika računovodstva, Informator, Zagreb, 1972., koja se u novije vrijeme, pod poplavom američkih izdanja, neopravdano zanemaruje.53 Johann Wolfgang von Goethe, Wilhelm Meister Lehrejahre (Naukovanje Wilhelma Meistera), 1796.


obaviti. Korisnici računovodstvenih informacija jesu i vlasnici kao i pojedinci ili kao određena skupina pojedinaca. U uslovima, naprimjer, kada preduzeće postaje javno dioničarsko društvo, knjigovodstvo i na njemu zasnovani finansijski izvještaji postaju i temelji komuniciranja javnog društva sa širokim krugom postojećih i potencijalnih vlasnika. Na taj način knjigovodstvo i finansijski izvještaji postalo je sastavnim dijelom korporativnog upravljanja. Ono je podložno standardizaciji i javnu odgovornost pa se u određenom smislu može govoriti o javnom računovodstvu i javnim računovođama. Samo sastavljanje finansijskih izvještaja pretpostavlja i umijeće klasifikacije i sumiranja knjigovodstvenih podataka kako bi oni bili dostupni i relevantno informirajući za njihove korisnike, te kako bi se mogli rastumačiti opšte prihvaćenim poslovnim jezikom.54

Računovodstvo i finansijsko izvještavanje. Računovodstvo je svojstveno i malom i velikom preduzeću, privatnom ili državnom preduzeću, javno ili privatno državnom preduzeću, te drugim institucijam. Ono je, iako ima određene nedostatke, jednostavno najbolji, a stoga i potpuno nezaobilazni dio ukupne poslovne statistike. Druga je situacija s finansijskim izvještavanjem.

Revizija. Zbog postojanja nepovjerenja prema javno objavljenim informacijama i podacima koje javno društvo komunicira s investitorskom javnošću o samom sebi, treći sastav računovodstva javnih dioničkih društava je revizija. Ona se, naravno, odnosi samo na onaj dio kumunikacije koji se zasniva na knjigovodstvenoj evidenciji i sastavljenim finansijskim izvještajima. Revizija treba dati legitimitet finansijskim izvještajima koji će se objaviti. Ona pomaže pravilnijem informisanju investitorske javnosti, ali je i ograničena dozvoljenim slobodama kreiranja finansijskih izvještaja i logikom poslovne uspješnosti društava koja obavljaju reviziju. Što je osnovica za vrednovanje pozicija u finansijskim izvještajima šira i što je moguća intenzivnija primjena „kreativnog računovodstva“ podaci će biti intezivniji uljepšani, odnosno, ako je potrebno, ocrnjeni. Uspješnost društava koja obavljaju reviziju zavisi o naknadama koje se naplaćuju od društva čiji se izvještaji revidiraju.

Eksterni mehanizmi korporativnog upravljanja

Eksterne mehanizme korporativnog upravljanja čine: preuzimanje kompanija i tržište za korporativnu kontrolu; zaštita prava manjinskih akcionara; zakonska i normativna regulativa; i konkurencija i kompetitivnost.

Eksterni mehanizmi korporativnog upravljanja su još uvijek nedovoljno razvijeni u Bosni i Hercegovini odnosno u Republici Srpskoj. Iz tog razloga posvetićemo im manju pažnju.

Tržište za korporativnu kontrolu

Akcionarska društva u Bosni i Hercegovini – Republici Srpskoj karakteriše koncentrovano vlasništvo koje onemogućava lako i jednostavno preuzimanje korporativne kontrole. Koncentracija kapitala u rukama jednog kontrolnog vlasnika čini neprijateljsko preuzimanje gotovo nemogućim.

Pitanja vezana za preuzimanje akcionarskih društava regulisana su Zakonom o preuzimanju akcionarskih društava koji još uvijek nije obezbjedio zadovoljavajuću primjenu.

Zaštita prava manjinskih akcionara

54 Prema kontekstu definicije računovodstva Američkog instituta javnih računovođa (AICIPA). Singh Wahla, Ramnik. AICPA committee on Terminology. Accounting Terminology Bulletin No. 1 Review and Resume.


Zaštita prava manjinskih akcionara je važan mehanizam korporativnog upravljanja koji je u poslednje vrijeme značajno unapređen u Republici Srpskoj.

Zakonodavni i normativni okvir obezbjeđuje relativno dobru zaštitu interesa manjinskih akcionara primjerenu praksi razvijenih zemalja Evropske unije. Zaštita interesa manjinskih akcionara ogleda se u mogućnosti:

da iznesu neslaganje sa odlukama većinskog vlasnika i podnesu tužbu nadležnoj instituciji radi zaštite svojih prava;

dobijanja svih relevantnih informacija vezanih za poslovanje društva, prije svega, finansijskih izvještaja, izvještaja revizora i izvještaja o poslovanju;

prava da predlože člana odbora direktora ako posjeduju određen postotak akcijskog kapitala; pravo da traže dodatnu reviziju pod određenim uslovima; i kumulativnog glasanja za članove odbora direktora

Zakonodavni i regulatorni okvir

Zakonodavni okvir korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj utemeljen je sa nekoliko sistemskih važnih zakona. To su, prije svega:

- Zakon o privrednim društvima;- Zakon o javnim preduzećima;- Zakon o računovodstvu i reviziji;- Zakon o hartijama od vrijednosti;- Zakon o preuzimanju akcionarskih društava; i - Zakon o privatizaciji.

Zakon o privrednim društvima u Republici Srpskoj formalno je započeo proces samostalnog stvaranja i razvoja kompanijskog prava. A samim tim i pravnog okvira korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj. Naime, ovim zakonom u potpunosti je prihvaćen anglosaksonski (jednodomni, one-tier) sistem korporativnog upravljanja sa jednim odborom, koji bira skupština akcionarskog društva, a kontrolu nad radom menadžmenta vrše nezavisni revizor, kojeg imenuje skupština društva, interni revizor i odbor za reviziju (u velikim korporacijama i bankama).

Interni i eksterni mehanizmi korporativnog upravljanja doprinose direktnom ili indirektnom ostvarivanju ciljeva povećanjem efikasnosti upravljanja te kontrole i rješavanjem potencijalnih agencijskih problema koji postoje na relacijama: menadžeri – akcionari, većinski akcionari – manjinski akcionari, menadžeri – povjerioci, kupci, dobavljači, investitori itd.

Interni mehanizmi korporativnog upravljanja znatno su razvijeni u odnosu na eksterne mehanizme korporativnog upravljanja.

SISTEMI KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA

Otvoreni (anglosaksonski)

U praksi korporativnog upravljanja, u skladu sa tradicijom i strukturom vlasništva, dominiraju sljedeća dva pristupa ili modela korporativnog upravljanja:

1. Akcionarski model ili anglosaksonski pristup i2. Model stejkholdera ili kontinentalni pristup.

Navedeni modeli i jursidikcija pojedinih zemalja na različit način definišu strukturu u nadležnosti „odbora“, prema jednostepenom ili jedinstvenom ili dvostepenom sistemu, a od toga zavisi i mjesto i


uloga odbora za reviziju. Pri tome, termin „odbor“ u jednostepenom sistemu predstavlja odbor direktora, koga čine izvršni i neizvršni direktori, dok u dvostepenom sistemu, postoje dva odbora:

1. Upravni odbor, čiji članovi imaju izvršnu odgovornost; i 2. Nadzorni odbor, čiji članovi imaju odgovornost za nadzor i kontrolu nad upravljanjem u komapaniji (u pojedinim zakonodavstvima i za strateški razvoj preduzeća/kompanije).Jedinstveni sistem odbora je karakteristika akcionarskog ili anglosaksonskog pristupa, a

institucionalizovan je u SAD i Velikoj Britaniji, te u nekim drugim zemljama, dok je dvostepeni sistem karakteristika modela stejkholdera ili kontinentalnog pristupa, a primijenjen je Njemačkoj, Austriji i još nekim zemljama.

Zatvoreni (kontinentalni)

Evropskokontinentalni model korporativnog upravljanja karakteriše postojanje jednog ili više većinskih akcionara koji ostvaruju kontrolu nad akcionarskim društvima. Značajna je i pojava uzajamnih učešća u osnovnim kapitalima akcionarskih društava. I ovdje se prepušta vođenje poslova i planiranje budućih poteza upravi, ali su većinski akcionari stalno prisutni te ostvaruju nadzor nad radom uprave. Oni brže i lakše intervenišu u slučaju kriza u vođenju poslova akcionarskog društva te se ne pojavljuje problem asimetrije u dostupnosti informacija o poslovanju društva. Akcionari su dobro informisani o poslovnim tokovima što omogućava upravi da se upušta u dugoročne investicije, pri čemu imaju podršku akcionara. No i ovaj sistem pati od neefikasnosti nadzora u praksi. Uprava često kroz dugoročne investicije želi ostvariti rast akcija na berzi, zapostavljajući rast dividendi koje se isplaćuju akcionarima. Tržišta kapitala su u ovom sistemu slabije razvijena i manje transparentna te se kao primarni izvor potrebnog kapitala pojavljuju bankarski krediti. Akcionari se na taj način odriču prednosti diversifikacije udjela i njihove likvidnosti. Stepen zaštite manjinskih akcionara i uređenosti tržišta hartija od vrijednosti je manji nego u angloameričkom sistemu korporativnog upravljanja.

Dvostepeni sistem odbora u kontinenatalnom modelu korporativnog upravljanja podrazumijeva da je funkcija nadzora i kontrole, uključujući i pregled i odobrenje finansijskih izvještaja koje sačinjava upravni odbor, a u nekim zemljama i odgovornost za strateške odluke, u nadležnosti posebnog odbora – nadzornog odbora. Nadzorni odbor biraju vlasnici i stejkholderi, uključujući u nekim jurisdikcijama i zaposlene, a nadzorni odbor imenuje i kontroliše članove upravnog odbora.

Međutim, ne treba zaboraviti da u ovakvim modelima korporativnog upravljanja postoje dominantni institucionalni vlasnici (banke, osiguravajuće ili druge kompanije) koje odlučujuće utiču na izbor članova nadzornog, a preko njega i upravnog odbora, s ciljem da, štiteći svoje interese, kontrolišu aktivnosti menadžmenta, ali i štite ga (kao svog eksponenta) od negativnih uticaja i pritisaka finansijskih tržišta. U ovakvim okolnostima su očigledno mehanizmi zaštite interesa manjinskih akcionara manje transparentni i efikasni, uprkos eventualnom formalnom uključivanju njihovih predstavnika u nadzorne odbore, jer se najvažnije odluke donose u okviru uskih, uglavnom neformalnih struktura (viši menadžeri i dominantni vlasnici).

Zbog toga, prema našem mišljenju, i u ovom modelu korporativnog upravljanja, uprkos postojanja nadzornog odbora, se postavlja pitanje poboljšanja korporativnog upravljanja u smislu:

sprečavanja dominacije većinskih vlasnika na štetu interesa manjinskih akcionara kroz odgovarajuća zakonska rješenja koja će omogućiti svakom od stejkholdera da bira predstavnike koji će na najbolji način štititi njihove interese;

davanja pominjanih nadležnosti odbora za reviziju postojećem nadzornom odboru (jačanje njegovih nadležnosti i odgovornosti); ili

zamjene nadzornog sa odborom za reviziju (suštinski, a ne samo formalno); ili eventualnog inkorporisanja i odbora za reviziju u ovaj model korporativnog upravljanja (što bi

bilo najlošije rješenje).


Korporativno upravljanje u zemljama tranzicijeKao moćno sredstvo razvoja privrede korporativni, profesionalni sistem menandžmenta ima

poseban značaj za zemlje u tranziciji. Ovo iz dva razloga:1. Što ga one nemaju u svojoj privredi; i2. Što jako zaostaju u razvoju privrede u odnosu na razvijene zemlje.Stoga, da bi ubrzale razvoj svoje privrede i smanjili njeno zaostajanje za razvijenim privredama

svijeta, ove zemlje moraju da u procesu tranzicije svojih preduzeća u prvi plan stave, pored njihove privatizacije i uvođenja u njima modernog, profesionalnog sistema menandžmenta.

Ovo pogotovo moraju da urade one zemlje u tranziciji čija preduzeća nisu atraktivna za strane investitore i čija će privatizacija potrajati dugi niz godina a u koje , u prvom redu, spadaju zemlje nastale na prostoru ex Jugoslavije, a time i Bosne i Hercegovine. Uspostavljanje adekvatnog koncepta korporativnog upravljanja, harmonizovanog sa principima koji važe u Evropi i svijetu i njegova stalna dogradnja, naročito u domenu nadzora, je posebno značajno u zemljama u tranziciji iz sljedećih razloga:

1. relativno niskog nivoa znanja i iskustava učesnika u procesima korporativnog upravljanja,2. specifičnosti koje se ogledaju u nižem stepenu povjerenja u institucionalni i realni ambijent u

cjelini, pa prema tome i u domenu ostvarivanja prava akcionara,3. specifičnosti koje su posljedica post-privatizacionih procesa nakon masovne privatizacije a

koje se sastoje u vlasničkoj konsolidaciji koja se najčešće sprovodi na štetu brojnih malih akcionara55.

Pomenute specifičnosti, posmatrane pojedinačno, a naročito u interakciji i sinergiji, imperativno nameću potrebu da se i u Republici Srpskoj mora posvetiti posebna pažnja uspostavljanju adekvatnog sistema korporativnog upravljanja. Ta posebna pažnja bi se, po našem mišljenju, trebala prije svega usmjeriti na:

Stalnu edukaciju, profesionalnu, ali i najšire javnosti, sa ciljem upoznavanja osnovnih postulata tržišne privrede i korporativnog upravljanja, a posebno akcionarstva u najširem smislu riječi.

Kontinuiran nadzor nad primjenom uspostavljenih instituta korporativnog upravljanja kojim se afirmiše pozitivna, a sankcioniše negativna praksa, vezana prije svega za: zaštitu prava akcionara, ravnopravnost svih, a posebno manjinskih akcionara, objelodanjivanje značajnih informacija i odgovornost odbora, odnosno uprave korporacije.

ULOGA NADZORA I NADZORNOG ODBORA U KORPORATIVNOM UPRAVLJANJU

Nadzor u privrednim društvimaNadzor je novim zakonom o Privrednim društvima snažnije postavljen nego što je to bilo u

zakonima koji su se primjenjivali prije ovog Zakona. Zakonom se posebno naglašavaju uloge nadzora u vezi sa kontrolom i jačanjem konkurentne sposobnosti društava. U društvima sa ograničenom odogovornošću uspostava nadzora je fakultativna a efektuira se kroz internu reviziju, odbor za reviziju, nezavisnu reviziju i stručnog povjerenika. Kod akcionarskih društava fakultativna ili obavezna forma uspostave nadzora zavisi od toga da li je društvo otvoreno ili zatvoreno odnosno ako je društvo otvoreno da li su akcije tog društva uvrštene na službeno berzansko tržište. Ako su akcije otvorenog društva uvrštene na službeno berzansko tržište onda je uspostava interne revizije i odbora za reviziju obavezna. Sem toga otvorena akcionarska društva, po novom Zakonu, imaju nezavisnog revizora a na prijedlog 55 O ovim specifičnostima, dilemama i otvorenim pitanjima post-privatizacione regulacije finansijskog tržišta u zemljama u tranziciji vidjeti šire u, Simoneti M, Issues in Regulating Post-Privatization Securities Markets in Transitional Economies, EDI Working Papers, /Economic Development Institute of The World Bank/, 1997.


manjinskih akcionara društva koji raspolažu sa najmanje 20% osnovnog kapitala društva, skupština akcionara može da izabere stručnog povjerenika radi pregleda finansijskih izvještaja i poslovnih knjiga u poslednje tri godine.

Pozicija nadzora u privrednim društvima pomaže pronalaženju optimalnog nivoa kontrole i transfera rizika od vlasnika prema menadžmentu. Zbog takve specifične pozicije nadzor ima više jakih uloga u svom djelovanju, među kojima je kontrolna uloga dominantna56. Snažnija pozicija nadzora omogućava bolje upravljanje i jaču konkurentsku sposobnost privrednih društava. Otuda je i novim Zakon o privrednim društvima57 snažnije inaugurisan nadzor u odnosu na ranija zakonska rješenja.

Struktura nadzora58

Nadzor u svijetlu zakonske regulative

Zakonom o privrednim društvima59 (Zakon) razlikuje četiri pravne forme privrednih društava i to : ortačko društvo, komanditno društvo, društvo sa ograničenom odgovornošću i akcionarsko društvo. Ovo poslednje može biti otvoreno i zatvoreno. Pitanja nadzora obrađena su kod društva sa ograničenom odgovornošću i akcionarskog društva. Slijedi interpretcija članova Zakona kojima se obrađuju pitanja nadzora.

Članom 163. Zakona precizirano je da :1. Društvo sa ograničenom odgovornošću može imati internu reviziju, ako je tako određeno osnivačkim

aktom ili ugovorom članova društva. Pored interne revizije društvo sa ograničenom odgovornošću može imati i odbor za reviziju.

2. Poslove interne revizije vrši interni revizor kao fizičko lice.56 Opširnije : Darko Tipurić, Nadzorni odbor i korporativno upravljanje, Sinergija, Zagreb, 2007.57 Službeni glasnik Republike Srpske br. 127 od 31. decembra 2008. godine.58 Prilagođeno, Dr Vladislav Đurasović, Interna kontrola i interna revizija, Banja Luka, 2007, str. 22.59 Službeni glasnik Republike Srpske br. 127 od 31. decembra 2008. godine.


Nadzor

Kontrola Revizija

Interna Eksterna Prema tijelu koje provodi ispitivanje

Prema objektu ispitivanja

Tehničko - tehnološka

Prema području ispitivanja

Interna revizija

Eksterna revizija

Revizija poslovanja

Revizija fin. izvještaja

Komercijalna revizija

Revizija javnog sektora

Računovodstvena

....

Narednim članom (164.) navodi se:1. Internog revizora i članove odbora za reviziju bira skupština članova društva sa ograničenom

odgovornošću iz reda nezavisnih lica u smislu ovog zakona. Prvi interni revizor i članovi odbora za reviziju određuju se osnivačkim aktom ili posebnim aktom osnivača.

2. Interni revizor i članovi odbora za reviziju društva sa ograničenom odgovornošću mogu se razriješiti odlukom skupštine članova društva, sa navođenjem razloga za razrješenje ili bez njega.

3. Razrješenjem internog revizora i članova odbora za reviziju društva s ograničenom odgovornošću ne utiče na njihova prava nakon razrješenja koja imaju na osnovu posebnog ugovora sa društvom, s tim da taj ugovor ne može isključiti pravo društva iz stava 2. ovog člana.

Ključni zadaci odnosno djelokurug rada odbora za reviziju kod društva sa ograničenom odogovornošću svode se na sledeće:

a) donosi plan o radu interne revizije;b) razmatra izvještaje interne revizije i daje preporuke po izvještajima o reviziji;c) izvještava direktora, odnosno upravni odbor, ako društvo ima upravni odbor, o realizaciji prepuoruka po izvještajima o reviziji;d) izvještava skupštinu članova društva o računovodstvu, izvještajima i finansijskom

poslovanju društva i njegovih povezanih društava;e) izjašnjava se o prijedlogu odluke o raspodjeli dobiti koju usvaja skupština;f) izvještava o usklađenosti poslovanja društva sa zakonskim i drugim regulatornim

zahtjevima, ii) predlaže skupštini izbor nezavisnog revizora, ako društvo ima obavezu revizije finansijskih izvještaja.

U izvršenju svojih dužnosti interni revizor :a) kontroliše i izvještava odbor za reviziju o vjerodostojnosti i kompletnosti finansijskih

izvještaja društva;b) kontroliše i izvještava odbor za reviziju o vjerodostojnosti i kompletnosti izvještavanja

članova društva o finansijskim i drugim informacijama;c) kontroliše usklađenost poslovanja društva sa odredbama ovog zakona o finansijskim pitanjima i poslovima iz sukoba interesa; d) kontrliše postupak rješavanja prigovora članova društva, članova organa društva ili drugih lica.

Kod akcionarskih društava pitanja nadzora u ovom Zakonu obrađena su od člana 320. do člana 327.Članom 320. Zakona precizira se da se osnivačkim aktom ili statutom otvorenog akcionarskog društva može se odrediti, a kod otvorenog akcionarskog društva čije su akcije uvrštene na službeno berzansko tržište, mora se odrediti da društvo ima internu reviziju i odbor za reviziju.Takođe, osnivačkim aktom ili statutom zatvorenog akcionarskog društva može se odrediti da društvo ima internog revizora ili odbor za reviziju.Narednim članom 321. Zakona propisano je da odbor za reviziju ima najmanje tri člana. Broj članova odbora za reviziju mora biti neparan, kao i da poslovne interne revizije vrši interni revizor kao fizičko lice.Pitanja izbora i razrješenje internog revizora i članova odbora za reviziju obrađena su u članu 322. Zakona i to na sledeći način :

1. Internog revizora i članove odbora za reviziju bira skupština akcionarskog društva iz reda nezavisnih lica u smislu ovog Zakona.2. Prvi interni revizor i članovi odbora za reviziju određuju se osnivačkim aktom ili posebnom odlukom osnivača.3. Interni revizor i članovi odbora za reviziju akcionarskog društva mogu se razriješiti odlukom skupštine članova društva, sa navođenjem razloga za razrješenje ili bez njega.


4. Interni revizor i članovi odbora za reviziju akcionarskog društva razrješavaju se na isti način na koji su i birani.5. Razrješenje internog revizora i članova odbora za reviziju akcionarskog društva ne utiče na njihova prava nakon razrješenja koja imaju na osnovu posebnog ugovora sa društvom, s tim da taj ugovor ne može isključiti pravo društva iz stava 3. ovog člana.

Djelokrug i način rada odbora za reviziju odnosno internog revizora svodi se na (Član 323.):a) donosi plan rada interne revizije;b) razmatra izvještaje i interne revizije i daje preporuke po izvještajima o reviziji; c) izvještava upravni odbor o realizaciji preporuka po izvještajima o reviziji;d) izvještava skupštinu akcionara društva o računovodstvu, izvještajima finansijskom

poslovanju društva i njegovih povezanih društava;e) izjašnjava se o prijedlogu odluke o raspodjeli dobiti koju usvaja skupština;f) izvještava o usklađenosti poslovanja društva sa zakonskim i drugim regulatornim

zahtjevima; ii) predlaže skupštini izbor nezavisnog revizora, ako društvo ima obavezu revizije

finansijskih izvještaja.

Pobrojano predstavlja djelokrug i način rada odbora za reviziju dok interni revizor :a) kontroliše i izvještava odbor za reviziju o vjerodostojnosti i kompletnosti finansijskih izvještaja društva;b) kontroliše i izvještava odbor za reviziju o vjerodostojnosti i kompletnosti izvještavanja akcionara društva o finansijskim i drugim informacijama;c) kontroliše i izvještava odbor za reviziju o ugovorima sklopljenim između društva i članova upravnog odbora društva, kao i sa povezanim licima u smislu ovog zakona;d) kontroliše usklađenost organizacije i djelovanja društva sa kodeksom ponašanja; ie) kontroliše postupak rješavanja prigovora akcionara društva, članova organa društva ili drugih lica.

Sem navedenog, odbor za reviziju podnosi izvještaj akcionarima akcionarskog društva na svakoj godišnjoj skupštini, a na vanrednoj sjednici skupštine kada smatraju da je izvještavanje prikladno i nužno ili kada to traži upravni odbor.

U izvršavanju svojih dužnosti interni revizor može pregledati sva dokumenta društva, provjeravati njihovu vjerodostojnost i podatke koji se u njima nalaze, zahtijevati izvještaje i objašnjenja od upravnog odbora i zaposlenih i pregledati stanje imovine društva.

Odbor za reviziju dostavlja poseban izvještaj skupštini o ugovorima zaključenim između društva i povezanih lica u smislu ovog zakona.

U izvršenju svojih dužnosti interni revizor i odbor za reviziju akcionarskog društva mogu angažovati druga lica stručna za odgovarajuću oblast i odrediti im plaćanje razumne naknade.Interni revizor, odnosno odbor za reviziju pobrojane kao i druge poslove obavlja u skladu sa zakonom, osnivačkim aktom i statutom društva.

Ako zatvoreno akcionarsko društvo ima internu reviziju, a nema odbor za reviziju, pobrojane poslove odbora za reviziju obavlja interni revizor a izvještaje dostavlja skupštini akcionara.

Osnovne uloge nadzornog odbora

Članovi uprave i nadzornog odbora vrše svoje funkcije u najboljem interesu akcionarskog društva i u vođenju poslova postupaju s pažnjom dobrog privrednika, te poštujući obaveze povjerljivosti. Odbori treba da osiguraju odgovarajuće sisteme kontrole, praćenje rizika, finansijsku kontrolu i poštivanje


zakona. Dužnosti, nadležnosti i ovlašćenja različitih nivoa odbora i uprave trebalo bi se jasno definisati i razdvojiti.

Osnovne uloge nadzornog obora su, d a : kontroliše da li društvo posluje u skladu sa zakonom i drugim propisima, dobrim i poslovnim

običajima poslovnim moralom; objektivno i nezavisno od uprave društva da kontroliše obavljanje poslova društva; bi ispunili svoje odgovornosti, članovi nadzornog odbora moraju imati pristup tačnim i

pravovremenim informacijama; učestvuje u izradi i procjenjuje poslovnu strategiju društva i poslovnih planova, godišnjeg

budžeta, te definiše generalnu politiku upravljanja rizicima; prati sprovođenje planova i uspješnost poslovanja društva, te ukazuje na odstupanja od planiranih

vrijednosti; odobrava i nadzire veće kapitalne izdatke, nabavke i prodaje; osigurava poštovanje procedure i javnost procesa imenovanja i izbora odbora; prati i preduzima odgovarajuće aktivnosti u situacijama sukoba interesa uprave, članova drugih

odbora i akcionara, uključujući zloupotrebu sredstava preduzeća i zloupotrebu u transakcijama sa trećim licima;

osigurava integritet računovodstvenih i sistema finansijskog izvještavnja društva, uključujući vanjsku, nezavisnu reviziju postojanje adekvatnih sistema kontrole, posebno sistema za upravljanje rizikom, finansijske i poslovne kontrole, te poštovanje zakona i relevantnih standarda;

nadzire procese objavljivanja i distribucije finansijskih i nefinansiskih infoprmacija o poslovanju društva;

daje mišljenje o datoj ponudi za preuzimanje društva pred skupštinom akcionara i ponudi za preuzimanje kako bi akcionari mogli donijeti odluku o toj ponudi;

odobrava davanja zajma društva članovima upravnog i nadzornog odbora ili s njima povezanim licima;

ne smije tolerisati neopravdano korištenje imovine društva niti zloupotrebu ovlašćenja, uključujući i izdavanje ili otkup hartija od vrijednosti društva po neadekvatnim cijenama

Organizacija rada nadzornog odbora Nadzorni odbor se sastoji od članova koji adekvatno razumiju poslovanje privrednog društva, koji

imaju neophodne sposobnosti, znanje i stručnost potrebnu za obavljanje njihovih dužnosti; Predsjednik nadzornog odbora treba da kordinira rad nadzornog odbora, te da podstiče druge

članove na aktivan i efikasan rad. U slučaju da neki od članova ne prisustvuju sjednicama ili su neaktivni na sjednicama odbora ova informacija treba biti objavljena na skupštini akcionara;

Predsjednik nadzornog odbora treba da osigura da su svi članovi nadzornog odbora, prije održavanja sastanka nadzornog odbora, informisani na odgovarajući način o pitanjima o kojima će se raspravljati tokom sastanka nadzornog odbora;

Nijedan član nadzornog odbora ne smije pri donošenju odluka pretpostaviti lične interese interesima društva, niti svojim odlukama smije za sebe iskoristiti poslovne prilike namjenjene društvu;

Nijedan član nadzornog odbora ne smije tajnim djelovanjem ostvarivati ličnu korist na osnovu svoje pozicije u društvu;

Nadzorni odbor, treba definisati i usvojiti interne principe i standarde upravljanja akcinarskim društvom, uključujući principe izuzeća, objavljivanja sukoba interesa i javnosti informacija o naknadama, te ih primjenjivati na osnovu sopstvenih procedura;

Svaki član nadzornog odbora mora osigurati i posvjetiti dovoljno vremena dužnostima i aktivnostima u nadzornom odboru;


Ako je neki od članova nadzornog odbora učestovao na manje od pola sastanaka nadzornog odbora u toku godine, informacija o tome mora biti objavljna u izvještaju o radu nadzornog odbora;

Predsjednik nadzornog odbora koordinira rad nadzornog odbora i predsjedava njegovim sastancima;

Predsjednik nadzornog odbora redovno održava kontakt sa upravom i kosultuje se sa upravom po pitanjima poslovne strategije, poslovnog razvoja i upravljanja rizicima u društvu;

Nadzorni odbor se sastaje redovno, najmanje jednom u dva mjeseca. Sve odluke nadzornog odbora donose se na sastancima nadzornog odbora;

Svi članovi nadzornog odbora se pozivaju na sastanke nadzornog odbora na isti način koji osigurava istovremenost, jednaku infarmisanost i jednak pristup svim relevantnim informacijama svim članovima nadzornog odbora. U slučaju velikog broja članova nadzornog odbora ili njihove geografske udaljenosti, nadzorni odbor može održati sastanak uz mogućnost glasanja uz korišćenje savremene tehnologije;

Sastanci nadzornog odbora treba da se održavaju bez prisustva članova upravnog odbora; Nadzorni odbor mora dostaviti izvještaj o svom radu, te tačno i sveobuhvatno izvještavati

skupštinu akcionara o svom radu, najmanje jednom godišnje. Izvještaj sadrži detaljne informacije o radu upravnog odbora i društva u cjelini, opis i ocjenu saradnje s upravnim odborom i sa revizorom, kao i stav i ocjenu mišljenja revizora;

U godišnjem izvještaju nadzornog odbora detaljno se prikazuje uspješnost uprave i poslovanja društva u poštovanju ovih standarda, saradnja nadzornog odbora s upravom i vanjskim revizorom, te mišljenje nadzornog odbora o izvještaju revizije. Nadzorni odbor mora dostaviti detaljnu analizu godišnjeg izvještaja društva i dostaviti godišnji izvještaj akcionarima, bez obzira da li ga odobrava ili ima određene komentare na njega;

Svaki član nadzornog odbora je obavezan da izvjesti društvo o promjeni u vlasništvu nad akcijama društva, ne kasnije od 24 časa od dana kada je transakcija zaključena. Društvo mora javno objaviti ovu informaciju;

Nadzorni odbor bi trebao ustanoviti posebne odbore koji su u stanju donositi kvalifikovane, stručne, nezavisne i profesinalne analize konkretnih problema, čime povećava efikasnost sopstvenog rada;

Između upravnog i nadzornog odbora treba da postoji kontinuiran kontakt, pri čemu je od izuzetne važnosti da postoji poštovanje povjerljivosti razmijenjnih informacija između njih.

KORPORATIVNO UPRAVLJANJE U FUNKCIJI UNAPREĐENJA STABILNOG POSLOVNOG ABIJENTA

Privredna društva u Bosni i Hercegovini u funkciji korporativnog upravljanja

U zadnje vrijeme u Bosni i Hercegovini - Republici Srpskoj vodi se, pod uticajem živih investicionih aktivnosti, rasprava o tome šta je to korporativno upravljanje, te u vezi s tim, koji su djelotvorni mehanizmi da se omogući nadzor nad radom uprava akcionarskih društava.

U takvoj situaciji mogući su i sukobi interesa različitih učesnika u akcionarskim društvima – akcionara, zaposlenih, povjerilaca i kreditora. S druge strane, potencijalni investitori žele da imaju potpuni uvid u poslovanje akcionarskih društava kako bi mogli donijeti odluku da li da investiraju u konkretno akcionarsko društvo.

I u poslovnoj praksi Republike Srpske postavlja se pitanje efikasnosti postojećeg modela korporativnog upravljanja, pa se u tom smislu čine napori da se taj model, koji u osnovi pripada kontinentalnom modelu, unaprijedi o čemu svjedoče i nedavno doneseni Standardi upravljanja akcionarskim društvima. Dakle, upravljanje i odlučivanje u kompanijama se sagledava sa aspekta pravne


doktrine u zadanom društvenom kontekstu u kojem dejstvuje formalno pozitivno pravo, te je, po pojedinim autorima, korporativno upravljanje predmet proučavanja posebne pravne grane koja je proizašla iz opšteg trgovinskog prava, i posebno, statusnog trgovinskog prava.60 I pored mnogobrojnih definicija korporativnog upravljanja, treba smatrati da je korporativno upravljanje, u najširem smislu, sistem upravljanja i nadzora nad upravljanjem u akcionarskom društvu.

Faktori korporativnog upravljanja. Kada se govori o korporativnom upravljanju u akcionarskim društvima, treba imati na umu uticaj različitih elemenata na sistem upravljanja i nadzora nad akcionarskim društvima. S jedne strane se analizira efikasnost i struktura unutrašnjeg uređenja akcionarskog društva, a naročito odnosa upravnih i nadzornih tijela unutar akcionarskog društva, tada se govori o unutrašnjem korporativnom upravljanju. S druge strane, na akcionarsko društvo i sistem korporativnog upravljanja utiču i spoljni faktori, naročito tržišta kapitala, te se dolazi do pojma spoljnjeg korporativnog upravljanja. Osim toga, između unutrašnjeg i spoljnjeg korporativnog upravljanja pojavljuju se pravne obaveze izrade finansijskih izvještaja i transparentnosti poslovanja akcionarskih društava te revizije finansijskih izvještaja. Izrada finansijskih izvještaja i njihova revizija odvijaju se unutar akcionarskog društva, ali imaju svoje reperkusije na tržište kapitala. Zato se govori o mješovitom korporativnom upravljanju.61

Kodeksi korporativnog upravljanja. Problematika korporativnog upravljanja inicirala je izradu nacionalnih kodeksa korporativnog upravljanja početkom devedesetih godina dvadesetog vijeka u evropskim državama. Prvi nacionalni kodeks donijet je u Australiji 1991. godine pod nazivom Bosch Report u čijoj izradi su učestvovala različita australijska strukovna tijela članova upravnih odbora, revizora, računovođa, pravnika i ekonomista. Prvi evropski nacionalni kodeks donijet je u Velikoj Britaniji 1992. godine pod nazivom Cadbury Report i uticao je na izradu nacionalnih kodeksa ostalih evropskih država, njih je oko pedesetak donijeto u razdoblju do 2004. godine. U Sjedinjenim Američkim Državama prvi kodeks je donijet od strane upravnog odbora General Motors-a. Na međunarodnom nivou treba spomenuti Principe korporativnog upravljanja Organizacije za privrednu saradnju i razvoj (OECD Principles of Corporate Governance) iz 1999. godine, a objavljen je i Nacrt izmijenjenog teksta Principa korporativnog upravljanja 2004. godine. Ovaj akt je doprineo nastanku nacionalnih kodeksa korporativnog upravljanja u brojnim istočnoevropskim, azijskim i latinskoameričkim državama. Održani su brojni regionalni okrugli stolovi u saradnji sa Svjetskom bankom na kojima su se analizirali prijedlozi za reforme nacionalnih zakonodavstava pojedinih država, usvajale su se tzv. Bjele knjige kao planovi za buduće radnje na reformama nacionalnih zakonodavstava, te podsticalo na izučavanje problematike korporativnog upravljanja i njegovog značaja.

Komisija za hartije od vrijednosti donijela je Standarde upravljanja akcionarskim društvima62

čime se Republika Srpska priključila onim zemljama koje na ovaj način značajno unapređuju regulativu korporativnog upravljanja. Standardi su sadržajno gledano pravila koja su u drugim zemljama obuhvaćena terminom kodeks, pa u tom smislu nema dileme o tome da li se radi o nečem što se razlikuje od kodeksa korporativnog upravljanja.63 Postavlja se pitanje pravne prirode kodeksa korporativnog upravljanja, odnosno kako bi se on mogao pravno okvalifikovati. Generalno posmatrano kodeksi predstavljaju sistemske zbirke načela, standarda, dobrih običaja i preporuka o unutrašnjem korporacijskom upravljanju (tretman akcionara, uređenje i praksa tijela u akcionarskim društvima, transparentnost poslovanja akcionarskih društava).

U prvom redu treba se složiti oko toga da kodeks korporativnog upravljanja nije zakon jer nije donešen od strane zakonodavnog organa, niti u proceduri predviđenoj za donošenje zakona (npr. Standarde je donijela Komisija za hartije od vrijednosti Republike Srpske). Isto tako kodeksi nisu ugovori,

60 G. Koeski, Komparativno korporativno upravljanje, Skoplje, 2005, str. 77. 61 J.K. Hopt, Common Principles of Corporate Governance in Europe?- Some Toughts on the Impact on the Security Markets of Companies and their Regulation, Conference on the impact of the security markets on companies and their regulation, Siena, 2000, стр. 2.62 ‘'Službeni glasnik Republike Srpske'' broj 3/06.63 M. Rajčević, Standardi upravljanja akcionarskim društvima Republike Srpske, ''Privreda i pravo'', br. 5-8/2006.


s obzirom da nema ugovornih strana, a nisu ni poslovni običaji jer bi bilo suviše rano da bi se smatralo da je kodeks postao običaj. Stav o nepravnom karakteru kodeksa korporativnog upravljanja važi neovisno od činjenice što kodeks može da sadrži pravila koja po svojoj sadržini predstavljaju zakonske norme, a tada se ta rješenja primjenjuju na osnovu zakona, a ne na osnovu kodeksa. Takav stav eksplicitno proizilazi iz Uvoda Standarda korporativnog upravljanja Republike Srpske gdje se navodi da ''Standardi sadrže preporuke i sugestije, kao i odredbe koje su obavezujuće, jer proizilaze iz pozitivnih propisa za određenu oblast.''64

Analiza faktora koji mogu stabilizovati poslovno okruženje

Poslovno okruženje u Bosni i Hercegovini je u tranziciji koje još nije stiglo do faze poštivanja zakonskih propisa, premda je određeni napredak postignut. Postavlja se pitanje koji su to faktori koji doprinose ponašanju u skladu sa zakonskim propisima.

U nekim akademskim krugovima regulatorni režim u državi se naziva „Unutrašnja sigurnosna arhitektura„ ili ukratko USA. Kada bi arhitektura funkcionisala pravilno, svi građani i preduzeća bi se pridržavali zakonskih propisa. Tamo gdje se oni ne pridržavaju zakonskih propisa, postoje greške u unutrašnjoj sigurnosnoj arhitekturi. Unutrašnja sigurnosna arhitektura nije potpuna ukoliko se ne stavi u kontekst dvije sjene.

S J E N A

POVOLJNE ŠTETNE

Revizori; - Organizovani kriminal; Agencija za državnu službu; - Izbjegavanje plaćanja poreza; Grupe građevinskog društva; - Neodgovarajući politički uticaj; Demokratska kontrola; - Korumpirana državna služba; Podjela ovlašćenja; - Nekompetentni službenici; Odgovornost zajednice; - Štetni socijalni etnos; Ombudsman; i - Štetna ustavna ovlašćenja; i Slobodno novinarstvo. - Pristrasno novinarstvo/mediji.

Za zemlje u tranziciji kao što je Bosna i Hercegovina karakterističan je nerazvijen formalni institucionalni okvir, pa stoga neformalna pravila postaju značajnija.

Formalne i neformalne institucije djeluju interaktivno, tako da u nedostatku formalnih institucija neformalne institucije koje su bazirane na personalnim relacijama dolaze do izražaja.

Formalne institucije podrazumjevaju zakone i regulativu kojima se definišu tri apstekta korporativnog upravljanja:

1. prvi, odnosi se na zakone kojima se regulišu obaveze pravilnog izvještavanja o poslovanju. 2. drugi, obuhvata zakonsku regulativu kojom se precizira postupak stečaja te se sankcionišu

propusti u poslovanju. 3. treći, obuhvata upravni odbor čija je uloga da obezbjedi neophodan protok informacija

između vlasnika i menadžera.

Neformalne institucije korporativnog upravljanja sadrže tri vrste privatnih institucija:1. vlasnička struktura;2. poslovne grupacije; i3. udruženja.

64 Standardi korporativnog upravljanja akcionarskih društava, Komisija za hartije od vrijednosri Republike Srpske, Banja Luka, 2005.


Modeli upravljanja kompanijama. Što se tiče modela korporativnog upravljanja možemo reći da su oni različiti u pojedinim djelovima svijeta. Rezultat su kako političko-ekonomskih, tako i tradicionalnih i kulturoloških premisa. Tako da danas možemo razlikovati četiri modela upravljanja kompanijama:

1. Model indirektnog (i direktnog) upravljanja firmama, a što je u principu karakteristika zemalja jugoistočne Evrope.

2. Model upravljanja kompanijama sa važnom ulogom države i njenih organa, posebno u zaštiti domaćeg tržišta, s tim da se ograničava tržišna konkurencija koja eliminiše neefikasne i nerentabilne privredne subjekte. Primjer ovog modela nalazimo u Japanu.

3. Model preduzetničke ekonomije koja je zasnovana na kapacitetima i mogučnostima preduzetništva, pokretljivosti kapitala, mobilnosti radne snage te ciljanoj državnoj ulozi u pravcu zaštite slobode izbora i vrijednosti za kupce. Ovaj model karakteriše SAD.

4. Model upravljanja firmama u kome značajnu ulogu imaju programi socijalne zaštite zaposlenih te raspodjela koja je zasnovana na društvenoj saglasnosti o primarnim ciljevima nacionalne ekonomije. Ovakav slučaj tipičan je za Njemačku.

Struktura funkcije upravljanja. Uspostavljenje strukture upravljanja započinje formiranjem skupštine i izbor upravnog odbora. Nakon toga slijedi izgradnja menadžerske strukture koja treba da efikasno razvija raspoloživi kapital i u tome bude racionalna.

Upravni odbor je glavni oslonac upravljanja kompanije koji ima zadatak da: zapošljava; motiviše, otpušta top menadžment komapnije; i kreira dugoročnu strategiju komapnije.

Što znači da se upravni odbor ne bavi svakodnevnim pitanjima, već se mora brinuti o dugoročnim interesima kompanije, a samim tim i dioničara. Da bi upravni odbor bio motivisan da radi u najboljem interesu dioničara, treba obezbjediti neophodnu kompenzaciju u obliku dionica te novčane isplate. Istraživanja su pokazala da postoji direktna veza između uspješnosti poslovanja firme i dioničarske kompenzacije direktora upravnih odbora.

Korporativna strategija. Osiguravanje strateškog vođenja kompanije podrazumijeva osmisljavanje vizije i usmjerenja, čime se odreduju dugorocni i kratkoročni ciljevi kompanije. To zahtijeva konkretno razrađivanje i usaglašavanje strategije kompanije sa upravom. U tom smislu, treba smatrati da je za upravljački tim odboru bitan resurs, koji mu pruža široko znanje i iskustvo. Korporativna strategija je strategija utvrđivanja misije kompanije ( preduzeća ) kao skupa organizacijskih ciljeva kojima se detaljno opisuje svrha postojanja i željeni pravac kretanja preduzeća. Vezana je uz izbor poslovne orijentacije preduzeća, odnosno uz izbor načina "ulaska" preduzeća u poslovnu djelatnost, kao i načina poslovanja preduzeća u izabranoj poslovnoj djelatnosti. Ova strategija vezana je za vrh preduzeća, na nivou je cjelokupnog preduzeća, te mora biti u skladu sa prioritetima preduzeća. Dijeli se na tri (3) područja:

1. strategija rasta (razvoja) 2. strategija stabilizacije ( normalizacije )3. strategija redukcije ( dezinvestiranja ).

Poslovna strategija. Poslovna strategija je specifična vrsta strategije kojom se utvrđuju metode i postupci preduzeća sa svrhom postizanja ciljeva u području izabrane poslovne aktivnosti.Usmjerena je na postizanje strategijske konkurentske prednosti.Poslovne strategije imaju tri smjera razvoja:

poslovne strategije zasnovane na portfolio matrici, generičke poslovne strategije, strategije zasnovane na modelu životnog ciklusa proizvoda.


Bez obzira o kojoj se poslovnoj strategiji radi, kompanija će nastojati da maksimiizira profit i ostvari što bolju konkurentsku poziciju na tržištu. Naravno, od konkretnog menadžmenta te njegove povezanosti sa odborom, opšteg stanja u kompaniji zavisiće i izbor date strategije. Dakle, poslovna strategija obuhvaća ciljeve s obzirom na proizvode i tržišta za određenu stratešku poslovnu jedinicu (SPJ). Usmjerena je na nivo poslovnih jedinica.

Razvoj korporativnog upravljanja u BiH. U BiH vrlo malo je učinjeno na reformi korporativnog upravljanja kompanija u drzavnom vlasništvu kao dio pretprivatizacijskog restrukturiranja. Štaviše, na osnovu iskustva drugih tranzicijskih zemalja uočavamo da privatizacija može dovesti do velikih problema u korporativnom upravljanju. Stoga, sveobuhvatne i efikasne strategije privatizacije treba da razmatraju dobro korporativno upravljanje i kao sredstvo i kao cilj, pocevši već od pretprivatizacijskog restrukturisanja.

Proces privatizacije treba težiti unapredivanju praksi korporativnog upravljanja kompanija koje se privatizuju, jer će to tim firmama olakšati plasman i obezbjediti veću vrijednost i lakši pristup kapitalu.

Implementacija najbolje prakse kako u korporativnom, tako i finansijskom upravljanju sadrži odgovarajuću kombinaciju državne i samoregulative. Nastojanja su usmjerena ka poboljšanju takve regulative kako bi se povećala transparentnost i odgovornost, te samim tim učvrstilo povjerenje ulagača, kao i stabilnsot i funkcionalnost finsnsijskih tržišta. U tom smislu, od esencijalnog značaja je da se nametne primjena pravila o korporativnom upravljanju. Kada je riječ o ekonomijama u tranziciji kakva je i naša, postoje određene prednosti, jer su se sve one prilikom izgradnje tržišta kapitala gotovo isključivo oslanjale na regulativu.

U ovim ekonomijama je prihvaćen relativno sofisticiran regulatorni okvir, inspirisan zapadnim modelima. Iako se može reći da su standardi generalno adekvatni, u brojnim je tranzicijskim ekonomijama prisutan nedostatak efikasnog pridržavanja tih standarda. Odgovorne institucije nemaju dovoljan kvantum znanja, a prisutna je i velika doza političke upletenosti te izvjesni konflikti interesa. U tom smislu unapređenje korporativnog upravljanja za nas ostaje otvoren proces sa tendencijom daljeg usavršavanja i naobrazbe.

Javnost i informacije u kontekstu finansiskog tržištaEfikasno upravljanje korporativnim sektorom ključno je za održavanje povjerenja javnosti u

cjelokupni finansijski sektor. Postojanje kvalitetnog korporativnog upravljanja unutar svakog preduzeća pa tako i cjelokupne ekonomije pomaže da se osigura veći stepen povjerenja potreban za razvoj i pravilno funkcionisanje tržišne ekonomije. Informacija, u formi kakvu je srećemo danas, nastala je istovremeno sa pojavom upravljanja, pa možemo reći da su informacija i upravljanje dvije neodvojive kategorije.

Za korporativno upravljanje od posebnog značaja su sve informacije koje su vezane i/ili proističu iz svakodnevnog poslovanja preduzeća uključujući i informacije iz užeg i šireg okruženja preduzeća. Ove informacije mogu dolaziti iz sektora računovodstva i finansija, sektora marketinga, sektora nabavke, proizvodnje i prodaje ili iz sektora upravljanja poslovanjem preduzeća. Sa vremenskog aspekta informacije možemo podijeliti na informacije koje krajnji zainteresovani korisnik prima sa određenim vremenskim zakašnjenjem i tzv. informacije u realnom vremenu. Informisanje u realnom vremenu podrazumijeva mogućnost njenog prijema od strane krajnjeg korisnika u toku sa dešavanjem nekog ciljnog događaja za koji je taj korisnik zainteresovan. Informacija u realnom vremenu je instrument pomoću kojeg svi zainteresovani mogu da preduzmu određene aktivnosti koje će uticati na dalji slijed događaja tako da konačan rezultat bude u skladu sa njihovim interesima. Zainteresovani korisnici informacija koje su vezane za korporativno upravljanje su: akcionari, povjerioci, dužnici, radnici, država i njeni organi itd.

Otklanjanje problema informacione asimetrije sa osvrtom na finansisko tržište Republike Srpske.. Problem efikasnosti finansijskog tržišta i informacione asimetrije možemo posmatrati analizom dešavanja na Banjalučkoj berzi nakon objavljivanja Odluke Savjeta ministara BiH o izmjenama i dopunama odluke o kvalitetu tečnih naftnih goriva koja se prodaju na čitavoj teritoriji BiH. Ova odluka omogućava finalizaciju Ugovora potpisanog 2.2.2007. godine između Vlade Republike Srpske i ruskog


http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Strate%C5%A1ka_poslovna_jedinica&action=edit&redlink=1

investitora, kompanije „Zarubežnjeft“ Rusija, o privatizaciji naftnog sektora u Republici Srpskoj, uključujući Rafineriju nafte u Brodu, Rafineriju ulja u Modriči te distributivnog preduzeća „Petrol“ Banja Luka koje raspolaže sa oko 90 benziskih pumpi na najatraktivnijim lokacijama širom Republike Srpske.

Već istog dana kad je vijest objavljena u sredstvima javnog informisanja, investitori su reagovali i cijene akcija Rafinerije nafte Brod i Rafinerije ulja Modriča su dostigle tada rekordne vrijednosti. Cijena akcija Rafinerije nafte Brod je dostigla 1,44 KM uz promet od 1.307.971 KM, što je predstavljalo porast cijene od 9,92% u odnosu na prethodni dan trgovanja dok je cijena akcija Rafinerije ulja Modriča porasla za 5,82% i dostigla nivo od 1,41 KM. Akcije Petrola su porasle za 6,29% i dostigle nivo od 1,86 KM po akciji.

Analizom ovih pokazatelja vrlo lako je zaključiti da su investitori na Banjalučkoj berzi veoma pozitivno ocjenili dešavanja vezana za naftni sektor Republike Srpske te da tržište hartija od vrijednosti vrlo brzo reaguje na sve nove informacije.

Međutim, sasvim je sigurno da su se dešavanja oko rudnika i termoelektrane Gacko, u kratkom roku, negativno reflektovala na tržište akcija preduzeća iz sistema Elektroprivrede Republike Srpske ali i na druge segmente tržišta, prvenstveno zbog neinformisanosti i straha investitora od gubitaka na zauzetim investicionim pozicijama.

Indeks BIRS Banja Luka je 21.05.2007. godine za jedan dan trgovanja izgubio na vrijednosti 3,13%, indeks ERS10 je izgubio na vrijednosti 3,55% dok je indeks fondova izgubio na vrijednosti 7,22%. Ukupan promet na tržištu toga dana je bio oko 4,2 miliona konvertibilnih maraka. Ova dešavanja na tržištu možemo tumačiti u kontekstu informacije da je povod za veliki broj prodajnih naloga na berzi potpisivanje ugovora između JMDP «Elektroprivrede» Trebinje i stranog investitora iz Češke republike - kompanije ČEZ, o zajedničkom ulaganju u JP «Rudnik i termoelektrani» Gacko od 1,5 milijardi evra o čijim detaljima je u tom trenutku bilo malo zvaničnih informacija.

Ukoliko ova dva slučaja posmatramo u kontekstu Hipoteze o efikasnosti finansijskog tržišta možemo zaključiti da je tržište, kroz korekciju tržišne cijene akcija navedenih preduzeća, reagovalo na objavljivanje ali i na neobjavljivanje svih informacija za koje su učesnici na finansijskom tržištu bili trenutno zainteresovani.

Izmjenama računovodstvenih direktiva Evropske unije iz juna 2006. godine uvedena je obaveza za preduzeća čije su akcije uvrštene na berzu da najmanje jednom godišnje izrade i učine dostupnim akcionarima i široj javnosti izvještaje o korporativnom upravljanju koje će sadržavati ključne informacije o praksi korporativnog upravljanja, te informacije vezane uz sam proces pripreme i objavljivanja finansijskih izvještaja.

Obavezno finansijsko izvještavanje je definisano zakonskim i podzakonskim aktima što podrazumijeva pravovremeno dostavljanje finansijskih izvještaja od strane upravljačke strukture preduzeća po sili zakona svim zainteresovanim korisnicima u zakonom definisanim rokovima. Dobrovoljno finansijsko izvještavanje podrazumijeva inicijativu upravljačke strukture preduzeća u pogledu načina i vremena dostavljanja informacija o bitnim poslovnim događajima svim zainteresovanim korisnicima.

Zakonska obaveza objavljivanja finansijskih izvještaja sadržana je u odredbama Zakona o tržištu hartija od vrijednosti gdje je precizirano da su emitenti čije su hartije od vrijednosti emitovane javnom ponudom dužni da objavljuju:

godišnje i polugodišnje finansijske izvještaje; revizorske izvještaje ako su dužni da vrše reviziju u skladu sa propisima; i izvještaj o značajnim događajima i radnjama koje utiču na poslovanje emitenta.

Berza i drugo uređeno javno tržište su ovlašćeni da godišnje i polugodišnje finansijske izvještaje preuzimaju iz institucije koja je zakonom određena za prikupljanje i obradu finansijskih izvještaja i dužni su da ih javno objavljuju.

Svaki emitent hartija od vrijednosti je obavezan da redovno objavljuje: godišnje finansijske izvještaje;


polugodišnje finansijske izvještaje; i kvartalne finansijske izvještaje.

Svaki emitent je, takođe, obavezan da dostavi Berzi godišnje finansijske izvještaje u elektronskom i pisanom obliku, najkasnije sljedećeg radnog dana od dana usvajanja od strane nadležnog organa. Ako finansijski izvještaji emitenta nisu usvojeni do dana predaje instituciji koja je zakonom određena za prikupljanje i obradu finansijskih izvještaja, emitent je dužan dostaviti Berzi prijedlog finansijskih izvještaja koji je uprava usvojila, najkasnije do dana njihove predaje. Konsolidovane finansijske izvještaje emitent je obavezan da dostavi Berzi u slučajevima kada je sačinjavanje takvih izvještaja za emitenta propisano zakonom.65 Bez obzira na učinjene napore i određene pozitivne efekte možemo reći da određeni slučajevi koji su poznati široj javnosti ukazuju neophodnost dodatnog stručnog rada i sticanja novih znanja kako bi sistem dostavljanja informacija profunkcionisao u cjelosti.

Imlikacije svjetske finansijske i ekonomske krize na mikro-korporativno i makro-privredno upravljanje

Iako je prošao značajan period vremena od pojave prvih najava i simptoma svjetske krize, još uvjek se malo zna o njenim uzrocima, pa i konačnim posljedicama. Postalo je moderno da se o krizi priča, a naročito na najvišim svjetskim forumima i licitira se enormno velikim novčanim sumama državne pomoći ili, kako ističu neki zvaničnici „dominacija vrtoglavice milijardi odnosno biliona dolara“.

U cilju jasnijeg isticanja, navodimo neka saznanja u formi posebnih stavova: velika konfuzija i lutanje kada je riječ o pravcu i upravljanju promjenama; olako odricanje i gaženje svetinja tržišnog, korporativnog, kapitalističkog privređivanja kao što

su: tržišni darvinizam, rizik, privatna svojina, privatizacija i dobiti i gubitaka; umišljaj da je sve dozvoljeno (iako nije proglašeno vanredno stanje). “otvorena je Pandorina

kutija, jer vlada umišlja da zna bolje od preduzetnika da upravlja privatnim kompanijama” kako ističu neki komentatori i analitičari trenutnog ponašanja predsjednika SAD-a kao “nacionalnog direktora”, pa i nekih drugih čelnika i umišljenih sveznalica.

umesto nevidljive, objektivne i neopazive ruke tržišta, zavladalo je vidljivo rukovanje preduzeća i države, odnosno partija, te bonusna lojalnost.

uprkos monopolističkom položaju i patronatu države, enormno velike plate čelnih ljudi u javnim preduzećima, odnosno državnim agencijama se pravdaju navodnim tržišnim uspehom i njihovom menadžerskom sposobnošću.

stečajevi (stečajni upravnici i procedure) koji su tu da disciplinuju menadžment i zaštite poverioce, ustuknuli su pred dušebrižništvom sveznajućih političara.

da je bilo transparentne i blagovremene kontrole, korektivnih akcija i sankcija, imali bi manje krize, a ravnomerniju raspodelu bogatstva i zdravije privređivanje, odnosno “razumniju ekonomiju”.

prevođenje socijalizma u kapitalizam kao i sadašnja kriza u sistemu kapitalizma trebalo bi da budu snažan podsticaj za inoviranje obrazovanja makroekonomista i političara kao i za prevaspitavanje bankara, kontrolora i inspektora.

sidro uspešnosti je zamagljeno, odnosno relativizirano tako da se procesi restruktuiranja (ozdravljenja) izvode uz puno improvizacija savetnika i dušebrižnika.

ispostavilo se da je insistiranje na “održivom razvoju” i “životnom standardu koji treba zaraditi” bilo parola kojom se pametovalo javnosti zemalja u razvoju i glorifikovalo blagostanje razvijenih.

“Neplansko trošenje koje za cilj ima samo povećanje potrošnje je pogrešno. To je kao da iz aviona nasumično bacate novčanice, nadajući se da će ih oni koji ih pronađu iskoristiti na neki konstruktivan način”, ( Pol Samjuelson, dobitnik Nobelove nagrade za ekononomiju 1970. godine).

65 Član 38.- 42. Pravila Banjalučke berze.


Menadžment preduzeća mora da blagovremeno identifikuje prave šanse, te da za njihovu kapitalizaciju pronađe pravu strategijsku opciju. Makro, u smislu da se blagovrmeno osiguraju fer i podsticajni, uslovi privređivanja, a mikro u smislu da se u preduzećima kao osnovnim nosiocima privredne aktivnosti, stvore uslovi da se kroz znajuću analizu, podobnu organizacionu strukturu i motivisani menadžment i zaposlene efikasno implementira dobitna strategijska kombinacija.

ZNAČAJ KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U PROCESU PRIBLIŽAVALJA BOSNE I HERCEGOVINE EVROPSKIM INTEGRACIJAMA

Primjena OECD-ovih principa i procesa približavanja Evropskim integracijama u funkciji korporativnog upravljanja

Ekonomska transformacija i stabilizacija u pravcu izgradnje efikasnije tržišne privrede je osnovno opredjeljenje zemalja u tranziciji. Takvo opredjeljenje nije imalo alternative ni u slučaju izbora Bosne i Hercegovine sa ekonomskim posljedicama proizizašli iz ratnih događaja, niskog nacionalnog dohotka, tehnološke zastarjelosti, izgubljenih tržišta i drugih teškoća. Ekonomske reforme, koje treba da dovedu do efikasnije, samoodržive privrede su složeni procesi koji se neminovano odražava na rezultate tekućeg poslovanja. Prva faza provođenja reformi, u pravilu je obilježena tranzicionom recesijom čiji intezitet i dužina trajanja zavise od izabranih rješenja i efikasnog provođenja reformi. U drugoj, odnosno završnoj fazi provođenja tranzicije dolazi do postepene konsolidacije privredne aktivnosti. To se potvrđuje i na primjeru Republike Srpske odnosno Bosne i Hercegovine. Dužina i intezitet trajanja tranzicione recesije zavisi od kvaliteta izabranih rješenja kao i efikasnosti provođenja procesa. Ekonomskim opredjeljenjem za izgradnju tržišne ekonomije u Bosni i Hercegovini ušlo se u proces ekonomskih reformi, odnosno proces tranzicije.

Transparntnost i objelodanjivanje u kontekstu OECD-ovih principaUprkos talasima pivatizacije, državna preduzeća su i dalje istaknuta karakteristika širom svijeta. U

BiH, preduzća u državnom vlasništvu još uvijek čine veći dio BDP-a, zapošljavanja i kapitalizacije tržišta, nego privatna preduzeća. Ona su zastupljena u strateškim industrijskim granama, velikim javnim


OKRUŽENJE

PREDUZEĆE- VIZIJA- POSLOVNA STRATEGIJA

- ŠANSE- KRITIČNI FAKTORI USPJEHA

EFIKASNAIMPLEMENTACIJAMISIJE

SATISFAKCIJA I VRIJEDNOSTIZA STEJKHOLDERE

državnim preduzećima kao što su: električna enrgija, gas, telekomunikacije, transport i upravljanje šumama, čiji je rad od velikog značaja za veliki broj segmenata populacije i za druge dijelove ekonomije.

Tipični izazovi sa kojima se suočavaju državna preduzeća na različitim nivoima su :1. Vlada:

višestruke vladine akcije sa konfliktnim ciljevima; ostale vladine agencije koje takođe pokušavaju vršiti uticaj na državna preduzeća; i problemi agencija za nivoima akcionara i menadžmenta.

2. Odbor: odbori sa malo ili nikako ovlašćenja, uključujući mogućnost da zaposle / otpuste direktora; odbori u kojima dominiraju politički bazirani članovi, koji ne posvjećuju dovoljno vremena

pitanjima koja Odbor razmatra; odbori koje akcionari i menadžment zaobilaze.

3. Menadžment: nedovoljno sredstava za motivisanje i disciplinovanje menadžmenta kroz kompenzaciju i/ili

okončavanje.

Ključni elementi za prevazilaženje ovih izazova su: postavljanje jasnih ciljeva za državna preduzeća; jasan mandat; jasna mjerila učinka i smjernice vezano za razmjene (trgovanje); i troškovi nematerijalnih ciljeva.

Pružanje motivacije i uvođenje discipline: plaćanje i unapređivanjena bazi tržišta i učinka; i stvarne posljedice lošeg učinka.

Izolovanje državnih preduzeća od političkog uticaja: konsolidovano vlasništvo i nadzor; nezavisan odnos sa drugim organcima vlade; i profesionalni članovi odbora.

Transparentnost i objelodanjivnje: detaljena objelodanjivanja od strane državnih preduzeća i vlade; konstruktivan dijalog između vlade, državnih preduzeća i javnosti.

A) Javna preduzeća treba da razviju kozistentno i zajedničko izvještavanje o javnim preduzećima i jednom godišnje objavljuje zajednički izvještaj o javnim preduzećima.

Javna preduzeća trebaju da razviju zajedničko izvještavanje koje pokriva sva javna peduzeća i da ga učini ključnim sredstvom za objelodanjivanje usmjereno ka javnosti, parlamentu i medijima. Ovo izvještavanje treba da bude razvijeno na način koji omogućava svim korisnicima da ostvari jasan uvid u ukupni učinak javnih preduzeća. Pored toga, zajedničko izvještavanje je takođe instrument koji pomaže vlasniku da probudi svoje razumjevanje učinka javnih preduzeća i pojasni svoju vlastitu politiku. Izvještaj treba primarno da se fokusira na finansijski učinak i vrijednost javnih preduzeća.

On treba da obuhvata: pokazatelj ukupne vrijednosti državnog portfolija; generalni izvještaj o državnoj vlasničkoj politici, i informaciju o tome kako je država tu politiku

provela; informaciju o organizaciji vlasničke funkcije, kao i pregled evolucije javnih preduzeća, finansijske

informacije i izvještavanje o promjenama u odborima javnih preduzeća; glavni finansijski pokazatelji, uključujući obrt, profit, gotovinske tokove, bruto investicije, prinos

na vlastiti kapital, odnos vlastiti kapital/sredstva i dividende; i


informacije o metodama koje se koriste za skupljanje podataka. U nekim zemljama se pokazalo korisnim za javna preduzeća da izrade web sajt, koji javnosti omogućava lak pristup informacijama.

B) Državna preduzeća treba da razviju efikasne procedure interne revizije, pod kontrolom i sa obavezom izvještavanja prema komisiji za reviziju, ukoliko postoji, ili samom odboru.

Kao i u velikim javnim preduzećima, za velika državna preduzeća je neophodno da uspostave sistem interne kontrole koji će donijeti sistematski i disciplinovan pristup poboljšanju upravljanja rizikom, finansijske kontrole i procesa upravljanja. Interni revizori su važni za osiguravanje efikasnog i čvrstog procesa objelodanjivanja. Oni treba da definišu procedure prikupljanja, sastavljanja predstavljanja dovoljno detaljnih informacija. Interni revizori, takođe, treba da izvještavaju menadžment, s obzirom na to da su oni važni direktorima da ocjene koliko su poslovanje i učinak kompanije efikasni. Da bi povećali svoju nezavisnost i autoritet, interni revizori treba da budu pod kontrolom i izvještavanjem odbora i njegove komisije za reviziju u jednostepenom sistemu, nadzornog odbora u dvostepenom sistemu, ili odbora za reviziju u slučajevima gdje oni postoje. Interni revizori treba da imaju neograničeni pristup predsjedavajućem i članovima cijelog odbora i njegove komisije za reviziju. Kako je to sada postalo veoma uobičajeno, konsultacije između eksternih i internih revizora treba ohrabiti.

C) Državna preduzeća preba da budu podvrgnuta godišnjoj nezavisnoj eksternoj reviziji zasnovanoj na međunarodnim standardima. Postojanje konkretnih procedura državne kontrole nije zamjena za nezavisnu eksternu reviziju.

Od državnih preduzeća se ne zahtjeva baš uvijek da budu podvrgnuta reviziji od strane eksternog, nezavisnog revizora. Često je to zbog specifične državne revizije i sistema kontrole koji se smatraju dovoljnim da garantuju kvalitet i sveobuhvatnost računovodstvenih informacija. Ove finansijske kontrole vrše specijalizovane državne revizorske službe, koje mogu izvršiti inspekciju i u državnom preduzeću i u tijelu vlasnika. U mnogim slučajevima, oni, takođe, pisustvuju sastancima odbora, i često su zaduženi da direktno izvještavaju parlament. Da bi se ojačalo povjerenje u informacije koje daju državna preduzeća, država treba da zatraži od državnih preduzeća da dostave, pored specijalnih državnih revizija, takođe, i eksterne revizije u skladu sa međunarodnim standardima. Ovo posebno vrijedi za velika državna preduzeća. Najvažnije je da eksterni revizori budu nezavisni od menadžmenta, kao i od države. Oni stoga treba da budu podvrgnuti istim kriterijumima nezavisnosti, kao i kompanije u privatnom sektoru. Ovo obuhvata ograničenja na pružanje konsultantskih ili drugih ne-revizorskih usluga državnim preduzećima o kojima je riječ, kao i rotaciju revizorskih partnera ili revizorskih firmi.

D) Državna preduzeća treba da budu podvrgnuta istim visokim standardima kvaliteta računovodstvenih i revizorskih usluga, kao i preduzeća koja kotiraju na berzi. Velika državna preduzeća ili ona koja kotiraju na berzi treba da objelodane finansijske i nefinansijske informacije u skladu sa najboljim međunarodnim praksama, kao i državna preduzeća koja imaju važnu javnu političku ulogu ili ciljeve.

Kako je javnost krajnji korisnik, državna preduzeća treba da budu bar onoliko transparentna koliko su to preduzeća kojima se javno trguje. Bez obzira na njihov pravni status, pa čak i to da li kotiraju na berzi ili ne, sva državna preduzeća treba da izvještavaju u skladu sa najvišim računovodsvenim i revizorskim standardima. U mjeri u kojoj je moguće, potrebno je izvršiti poređenje prihoda i troškova, kako bi se utvrdilo koje državno preduzeće treba podvrgnuti višim standardima objelodanjivanja. Ova analiza treba uzeti u obzir da zahtjevno objelodanjivanje predstavlja i motivaciju i sredstvo za odbor i menadžment, da profesionalno izvrše svoje obaveze. Takođe, treba uzeti u obzir da je visok kvalitet objelodanjivanja od suštinske važnosti za izgradnju povjerenja javnosti u način na koji država upravlja državnim preduzećima. Državna preduzeća ispod određenog praga, u smislu veličine mogu biti izuzeta,


pod uslovom da nemaju važnu javnu političku ulogu. Odluka o tome koliki je prag u smislu veličine, može se donijeti samo na pragmatičnoj osnovi, i razlikovaće se po zemljama, industrijskim sektorima i veličini ukupnog državnog sektora. Za državna preduzeća koja imaju važnu političku ulogu ili ciljeve, visok nivo objelodanjivanja sa njihove strane je ipak važan. Takođe, neophodno je uvijek kada bi mogli imati više globalan društveni uticaj, u Evropskoj Uniji, na primjer, od državnih preduzeća koja imaju pravo na državne subvencije za izvršenje usluga od opšteg interesa, zahtjeva se da vode odvojene račune.

E) Državna preduzeća treba da objelodane materijalne informacije o svim pitanjima koja su opisana u OECD–ovim Principima korporativnog upravljanja, i, pored toga, fokusirati se na oblasti od značaja za državu kao vlasnika i za javnost.

Državna preduzeća treba da ispune bar ove zahtjeve, uključujući finansijske i operativne rezultate, politike nadoknada za rad članova odbora i ključnog osoblja, transakcije povezanih strana i strukture upravljanja i politike. U tom pogledu, državna preduzeća treba da objelodane da li prate kodeks korporativnog upravljanja. Štaviše, državna preduzeća bi trebala biti opreznija, posebno pri rješavanju pitanja koja imaju tendenciju da budu problematična ili da im nedostaje transparentnosti. Jasna izjava o ciljevima kompanije treba da bude predstavljena generalnoj javnosti, kao i izvještaj o ispunjavanju ovih ciljeva. Državna preduzeća treba da izvještavaju o tome kako su ispunila svoje ciljeve, kroz objelodanjivanje pokazatelja učinka. Vlasnička i struktura glasanja državnih preduzeća treba da bude transparentna.Treba da bude jasno koje različite javne agencije ili uprave koje zadržavaju zakonsko pravo i prava glasa, kao i državna tijela koja su zadužena za vršenje (korišćenje) ovih vlasničkih i glasačkih prava.

Specifična pažnja treba da se posveti adekvatnom objelodanjivanju faktora materijalnog rizika. Objelodanjivanje rizika je važno jer su brojna velika državna preduzeća u novoliberalizovanim sektorima i sve više se internacionalizuju. Shodno tome, suočavaju se sa brojnim novim rizicima, kao što su politički, operativni ili kursni rizici. Bez ovog, državna preduzeća bi mogla pogrešno predstaviti svoju finansijsku situaciju icjelokupan učinak.

Izvještavanje treba da sadrži detanje svih fiansijskih pomoći, uključujući garancije dobijene od države i obaveze koje je preuzela država u ime državnog preduzeća. Da bi se dala kompletna i fer slika finansijske situacije u državnom preduzeću, takođe je potrebno objelodaniti uzajamne obaveze, finansijsku pomoć ili mehanizme podjele rizika između države i državnog preduzeća.

Objelodanjivanje treba da obuhvati sve garancije koje država dala državnom preduzeću, a u svrhu njegovog poslovanja, kao i sve obaveze koje država preduzima u ime preduzeća ili vlada. Smatra se da je dobra praksa da parlament prati garancije vlade, kako bi se poduprle budžetske procedure.

Šta je potrebno u BiH da bi se promovisali transparentnost i objelodanjivanje državnih preduzeća. BiH treba efikasan zakonski i regulatorni okvir koji promoviše transparentnost i objelodanjivanje državnih preduzeća. Ovo bi trebalo pokriti najmanje zahtjeve finansijskog i nefinansijskog izvještavanja, adekvatne funkcije i procedure interne revizije, godišnje nazavisne revizije, računovodstveni i revizorski standardi kojih se treba pridržavati, i objelodanjivanje materijalnih inforamcija.

Pored toga, vlade moraju imati sposobnost da definiše i izmjeri učinak državnih preduzeća. Osiguravanje veće pouzdanosti kroz bolje mjerenje učinka, pomoću međunarodnih odrednica / pokazatelja učinka / zabilješki i ponovnog razmatranja učinka / motivaocionih ugovora zasnovanih na novijim iskustvima, koji će takoće povećati transparentrnost.

Struktura standarda korporativnog upravljanja u Republici SrpskojStrukturu važećih standarda korporativnog upravljanja u Republici Srpskoj čine standardi koji se

odnose na:1. prava akcionara, i to:

pravo na upravljanje akcionarskim društvom;


pravo na pravovremeno i redovno dobijanje relevantnih informacija o društvu; pravo na dio dobiti akcionarskog društva; pravo na prenos akcija; pravo na sigurnu i brzu registraciju vlasništva; pravo akcionara da biraju i da budu birani u upravni odbor; i pravo na dio likvidacione mase.

1. ravnopravan tretman svih akcionara,2. ulogu drugih zainteresovanih strana, nosilaca interesa u akcionarskim društvima,3. objavljivanje i javnost informacija, i

ulogu i odgovornosti odbora.

Objavljivanje informacija u skladu s Zakonom o privrednim društvimaObaveza informisanja akcionara o poslovanju i finansijskom položaju kompanije primarno je

uređena Zakonom o privrednim društvima66. Akcionarima je neophodno učiniti dostupnim sve informacije i dokumenta za koja je zakonom, osnivačkim aktom ili statutom društva utvrđeno da se moraju učiniti dostupnim.

Privredno društvo koje izdaje hartije od vrijednosti putem javne ponude dužno je da objavi odgovarajuće informacije u dokumentima utvrđenim zakonom kojim se uređuje tržište hartija od vrijednosti i propisima Komisije za hartije od vrijednosti. Ako društvo stiče sopstvene akcije, upravni odbor društva je u izvještaju o finansijskom stanju društva dužan da navede razloge sticanja, broj i nominalnu vrijednost stečenih akcija, označenje da li ih je društvo steklo sa naknadom ili bez nje i uz navođenje iznosa i broja sopstvenih akcija koje društvo već drži i broja tih akcija koje je ponovo izdalo. Upravni odbor akcionarskog društva dužan je, takođe, da skupštini akcionara na godišnjoj sjednici usvajanje podnese finansijske izvještaje i izvještaje o poslovanju, izvještaj nezavisnog revizora, kao i druge izvještaje u skladu sa zakonom.

U izvještaju o poslovanju otvorenog akcionarskog društva moraju se objektivno prikazati razvoj, rezultat poslovanja društva i finansijsko stanje u kome se ono nalazi, uz opis glavnih rizika kojima je izloženo. Ovaj izvještaj treba da sadrži analizu rezultata poslovanja i finansijskog položaja društva, a ako je to potrebno, i druge pokazatelje koji se odnose na pojedinačne poslove, uključujući i obavještenje o zaštiti okoline i obavještenje radnicima. Kada je to potrebno, u analizi se moraju obrazložiti iznosi navedeni u godišnjim finansijskim izvještajima.

Objavljivanje informacija prema Zakonu o tržištu hartije od vrijednostiPrema ovom zakonu, emitent koji hartije od vrijednosti namjerava da emituje kroz javnu ponudu

dužan je da objavi prospect, da ga dostavi unaprijed poznatim kupcima. Prospect obavezno sadrži cjelovitu, tačnu i objektivnu informaciju o imovini i obavezama, gubitku ili dobitku, finansijskom položaju i perspektivama emitenta, svrsi prikupljanja sredstava, faktorima rizika, pravima povezanim sa hartijama od vrijednosti na koje se prospect odnose i dr. Na osnovu finansijskih i nefinansijskih informacija prikazanih u prospektu, potecijalni investitori bi trebali da budu u mogućnosti da objektivno procjene investicioni rizik i da donesu investicione odluke.

Podaci o poslovanju emitenta, pored ostalog, obuhvataju kratak opis djelatnosti i istorije poslovanja emitenta, kratak opis tržišne pozicije emitenta, obim proizvodnje ili usluga za posljednje tri godine, zavisnost od licenci ili drugih prava na intelektualnu svojinu ili posebnih ugovora značajnih za poslovanje emitenta, posjedovanje vlastitih patenata ili drugih prava na intelektualnu svojinu, pregled važnijih investicija u toku (tehnička struktura, vrijednost, dinamika), sa posebnim osvrtom na ulaganja u istraživanje i razvoj, strukturu vlastitog portfelja hartija od vrijednosti, osnovne informacije o pokrenutim ili očekivanim pravnim sporovima koji mogu značajnije da utiču na poslovanje emitenta, uporedni prikaz osnovnih agregatnih pozicija iz bilansa stanja, bilansa uspjeha i bilansa tokova gotovine po godišnjem 66 „Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 127/08, 58/09 i provjeriti


obračunu za posljednje tri poslove godine, isplaćene dividende po vrstama akcija za predhodnu poslovnu godinu, iznos dospijelih obaveza i njihovo učešće u ukupnim obavezama na dan donošenja odluke o emisiji, broj dana blokade poslovnih računa u predhodnoj godini i u tekućoj godini do datuma objavljivanja prospekta, hipoteke, zaloge i druga ograničenja na imovinu emitenta, naziv i sjedište angažovanog društva za reviziju, ime i prezime ovlašćenog revizora koji je izvršio reviziju finansijskih izvještaja i revizorsko mišljenje, itd.

Ako je emitent banka ili druga finansijska organizacija, prospekt, pored ostalih podataka, treba da sadrži i podatke o politici osiguranja kredita, vrijednosti i strukturi rezervisanja za gubitke po kreditima, vrijednostima deviznih pozicija, adekvatnosti kapitala i sl. Ako se u ulozi emitenta pojavljuje organizacija za osiguranje u prospektu se navode i podaci o fondovima sigurnosti, vrijednosti rezervi, fondu preventive, reosiguranju i drugim pokazateljima koji se zahtjevaju propisima kojim se uređuje tržište osiguranja.

Objavljivanje informacija u skladu s odredbama Zakona o računovodsvu i revizije Republike Srpske

Odredbama ovog zakona uređena je obaveza za sva pravna lica da sastave i javnosti prezentuju svoje finansijske izvještaje. Finansijske izvještaje čine:

Bilans stanja-Izvještaj o finansijskom položaju na kraju perioda; Bilans uspjeha-Izvještaj o ukupnom rezultatu za period; Bilans tokova gotovine-Izvještaj o tokovima gotovine; Izvještaj o promjenama na kapitalu; i Napomene uz finansijske izvještaje.

Konsolidovane finansijske izvještaje pripremaju i prezentuju pravna lica koja, direktno ili indirektno, ostvaruju kontrolu nad jednim ili više povezanih pravnih lica, koja sa drugim pravnim licima učestvuju u zajedničkoj kontroli nad drugim pravnim licima ili koja nad drugim (pridruženim) pravnim licima ostvaruju značajan uticaj.

Šta je Acquis Communautaire? Cjelokupna pravna regulativa Evropske unije je poznata pod nazivom Acquis Communautaire (komunitarno pravo). Acquis Communautaire obuhvata primarno komunitarno pravo (tj. ugovore, uključujući sve protokole i anekse ovih pravnih akata kao i sve njihove modifikacije i dodatke), sekundarno komunitarno pravo (pravila, direktive, odluke, preporuke, itd.) i precedentno pravo (presude Evropskog suda pravde i Evropskog prvostepenog suda). S obzirom na to da se pravila Evropske unije stalno mijenjaju (donose se nove direktive, mijenjaju se i dopunjavaju pravila, izriču se presude, itd), Acquis Communautaire nije statičan dokument, nego dokument koji se konstantno mijenja.

Revizija računovodstvenih direktiva. Dvije direktive iz oblasti zakona o kompanijima odnose se na čitav sektor računovodstva u preduzećima, i mogu se smatrati osnovnom Acquis Communautaire u ovoj oblasti: Četvrta direktiva EU iz oblasti zakona o kompanijama (1978) i Sedma direktiva EU iz oblasti zakona o kompanijama (1983). Međutim, ove direktive ne obuhvataju ni bankarstvo, ni osiguranje.

Četvrta direktiva iz oblsti zakona o kompanijama: Godišnji finansijski izvještaji društva kapitala usklađuje odredbe država članica koje se odnose na podnošenje i sadržaj finansijskih izvještaja i godišnjih izvještaja, opšta načela za vrednovanje pozicija u finansijskim izvještajima (npr. opreznost), posebna pravila za vrednovanje (npr. pravila za vrednovanje osnovnih sredstava) i objavljivanje godišnjih finansijskih izvještaja. Pored toga, Direktivom je predviđen sistem revizije, prema kome preduzeća imaju obavezu revizije svojih finansijskih izvještaja, od strane jednog ili više lica koji su ovlašćeni da, u skladu sa nacionalnim zakonodavstvom, vrše reviziju finansijskih izvještaja. Ova Direktiva odnosi se na sva društva kapitala, ali države članice mogu da od nje oslobode banke, druge finansijske institucije i osiguravajuća društva. Ona se, takođe, odnosi na određenje vrste ortačkih društava. Manje stroga pravila utvrđena su za mala i srednja preduzeća. Države članice mogu da smanje obaveze u vezi sa sastavljanjem i


objavljivanjem finansijskih izvještaja, ili da oslobode mala preduzeća od zahtjeva revizije njihovih finansijskih izvještaja.

Sedma direktiva iz oblasti zakona o kompanijama. Konsolidovani finansijski izvještaji društava kapitala usklađuje nacionalne zakone o konsolidovanim finansijskim izvještajima i definiše okolnosti pod kojima treba sastavljati konsolidovane izvještaje. Matično preduzeće i sva njegova zavisna preduzeća treba da budu konsolidovani, bilo da je matično preduzeće, ili jedno, ili više zavisnih preduzeća, osnovano kao društvo kapitala. Matično preduzeće, koje pravno kontroliše drugo preduzeće, (zavisno preduzeće), dužno je da sastavlja konsolidovane izvještaje. U većini slučajeva, pravna kontrola se ogleda u posjedovanju većine glasačkih prava. Države članice, takođe, mogu da zahtjevaju da se konsolidovani izvještaji sastavljaju u slučajevima u kojima matično preduzeće ima samo manjinski udio, ali, de facto, vrši kontrolu. Direktiva predviđa i oslobađanja od ove obaveze – na primjer, male i srednje grupe mogu u potpunosti da budu izuzete od zahtjeva izrade konsolidovanih izvještaja. Meuđutim, ova oslobađanja se ne odnose na preduzeća čije akcije kotiraju na berzi, bez obzira na njihovu veličinu.

Direktiva Savjeta: Godišnji finansijski izvještaji i konsolidovani finansijski izvještaji

osiguravajućih društava imaju za cilj da utvrde konkretna pravila koja se odnose na prezentaciju i vrednovanje u onim oblastima u kojima se takva pravila smatraju neophodnim zbog posebne prirode osiguranja. Direktiva se odnosi na sva osiguravajuća društva.

Direktiva Savjeta: Godišnji finansijski izvještaji banaka i drugih finansijskih institucija definiše konkretna pravila koja se odnose na prezentaciju i vrednovanje u onim oblastima u kojima se takva pravila smatraju neophodnim zbog prirode banaka i drugih finansijskih institucija. Direktiva se odnosi na većinu kreditnih institucija i drugih finansijskih institucija uz nekoliko izuzetaka.

Stoga, je Komisija 1996. godine obavila Zelenu knjigu, kako bi pokrenula respravu o potrebi i obuhvataju kalje aktivnosti EU na definisanju uloge, položaja i odgovornosti statutarnih revizora.

U zelenoj knjizi razmatrane su slabosti Osme direktive, koje su mogle da spriječe i koje su uticale na nesmetano funkcionisanje jedinstvenog tržišta i koje su mogle da spriječe uspostavljanje jedinstvenog evropskog tržišta za usluge revizije. U njoj je, takođe, bilo riječi o zahtjevima samog tržišta u pogledu veće standardizacije statutarne revizije na nivou EU.


KORPORATIVNA ETIKA I DRUŠTVENA ODGOVORNOST


Naziv direktive Datum donošenja

Prva direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koje se bavi javnim objavljivanjem i usklađivanjem zahtjeva koje pred kompanije postavljaju zemlje članice u vezi sa zaštitom interesa članova i drugih, s ciljem ujednačavanja tih zahtjeva.

9. mart 1968. godine

Druga direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koja se bavi osnivanjem kompanija koje kotiraju na berzi, održavanjem i prmjenom njihovog kapitala.

13. decembar 1976. godine

Treća direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koja se bavi spajanjem (menadžerima) kompanija koje kotiraju na berzi.

9. oktobar 1978. godine

Četvrta direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koja se bavi godišnjim finansijskim izvještajima određenih vrsta kompanija.

25. juli 1978. godine

Šesta direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koja se bavi razdvajanjem kompanija koje kotiraju na berzi.

17. decembra 1982. godine

Sedma direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koja se bavi konsolidovanim finansijskim izvještajima.

13. juli 1983. godine

Osma direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koja se bavi licima koja su odgovorna za vršenje statutarne revizije računovodstvenih dokumenata.

10. april 1984. godine

(izmjene i dopune usvojene 11. oktobra 2005. godine)

Deseta direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koja se bavi spajanjima izvan nacionalnih granica.

26. oktobar 2005. godine

Jedanaesta direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koja se bavi zahtjevima u vezi sa objavljivanjem dijelova preduzeća koji posluju u jednoj zemlji članici, a kojima se upravlja prema zakonima druge zemlje.


Dvanaesta direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koja se bavi jednočlanim kompanijama koje kotiraju na berzi.


Trinaesta direktiva Savjeta iz oblasti zakona o kompanijama, koja se bavi preuzimanjem većinskog paketa akcija kompanija.

April 2004. godine

Poslovan etika u korporativnom preduzetništvuOdrediti granicu poslovne etike predstavlja veliki izazov za svakog rukovodioca i menadžera, ali i

za sve zaposlene ljude. To je pitanje lične odluke, vlastitog doživljaja situacije, potreba, interesa i motiva, pitanje vlastitog moralnog integriteta, ali i pitanje kulturnog nasljeđa. Novija istraživanja u oblasti etike pokazuju da odsustvo etičkih normi u poslovanju nanose veliku štetu, kako pojedinim kompanijama, tako i ukupnoj našoj i svjetskoj ekonomiji. Zbog toga bi trebalo da se ovoj temi posvećuje sve više pažnje u istraživanjima i edukaciji.

Situacija u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini trenutno nije na zadovoljavajućem nivou s aspekta etičnog ponašanja a razlozi za to su mnogobrojni. Ipak, sa podizanjem standarda i svijesti društva i novi vlasnici, novi preduzetnici, menadžeri će biti primorani da svoje poslovanje prilagode etičkim principima.

Poslovna etika se polako i postepeno uvodi u mnoge koledže, u škole biznisa i razne programe postdiplomskih studija.

Slikovitim prikazom – piramidom, prikazana je ekonomska, zakonska, etička i filantropska odgovornost. Zastupljenost ovih odgovornosti se nalazi i u poslovanju kompanije.

Dakle, poslovna etika više se ne smatra pojmovnom protivrječnošću, i većina krupnih korporacija preduzela ili preduzima mjere da bar neko obilježje etičnost unese u svoje ustrojstvo.

Poslovna etika. Danas, na početku 21. vijeka, kada su savremeni tokovi roba, novca, ljudi i informacija toliko ispreplitani i međuzavisni, postavlja se logičko pitanje, pitanje morala. Ako nam je poznato da se iza političkih interesa najmoćnijih država kriju čisto ekonomski interesi i da se radi tih interesa na drugoj strani žrtvuje elementarno ljudsko pravo – pravo na srećan život, onda je zaista pitanje etike pitanje koje mora da postane pitanje broj jedan u svjetskim razmjerama. Poslovna etika je samo jedan podskup gdje se etika ispoljava kroz odnose ljudi u sferi poslovanja. U svom izlaganju u knjizi „ Nikomahova etika“ Aristotel navodi primjer morala koji govori o tome da je etično – moralno, ako neko nešto posudi od nekoga, da mu to i vrati, ali da ako ne vrati iz razloga ispunjenja nekog prečeg cilja, da se takvo ponašanje ne može smatrati nemoralno.

Pitanje etičnosti svodi se na pitanje granice koja određuje da li je nešto moralno ili nije. To pitanje Aristotel rješava uvođenjem pojma svrsishodnosti, kojim on praktično objašnjava prirodu. On kaže: „Priroda sve čini radi neke svrhe“. Na osnovu tog principa on odbacuje ideju beskonačnog i nalazi da sva prirodna bića imaju određenu mjeru i veličine pa prema tome i etički organizam. Izbjegavanje ekstrema i postizanje mjere, pojavljuje se i kao zadatak ljudske djelatnosti.

Pitanje morala i etičnosti je pitanje lične odluke, potreba, interesa, pitanje vlastitog shvatanja i prihvatanja određenih normi ponašanja i kodeksa kao i odnosa koji vladaju u kolektivu i okruženju.

Etika u korporativnim društvima. Temelji etike u korporativnim društvima i etike uopšte podrazumijevaju ponašanje u skladu sa zakonom. Preduzetnička etika objedinjuje u sebi ponašanje preduzetnika na poseban, neobičan, inovativan, kreativan i nad sve rizičan način, koji mora zadovoljiti osnovne specifične norme ponašanja okruženja gdje djeluje. Ona podrazumijeva tretiranje drugih s poštovanjem. Iznošenje ideja, proizvoda, zahtijeva na način da bude prepoznatljiv, s ponosom, a da se istovremeno niko ne osjeća povrijeđenim, inferiornim i sl. Etika u korporativnim društvima isključuje pogrešno predstavljanje svog rada bilo prema potrošačima, zakonodavcima, dobavljačima, a uključuje pravilne postupke i davanje obećanja koja se mogu ispuniti. Preduzetnička etika se takođe bavi zaradom. Ugled privrednmog društva je sve i ako neko prevari svoje klijente, rukovodioce ili dioničare, to će se svakako odraziti na profit. Udruženje registrovanih istražilaca prevara procjenjuje da neetičke i kriminalne radnje koštaju američka preduzeća više od 400 milijardi dolara 67 godišnje. Radi ovakvih neetičkih radnji sve više preduzeća u SAD uvode redovne programe obuke zaposlenih iz domena etike.

Konačni zaključak mogao da se saopšti u vidu jedne opštevažeće formule korporacijske društvene odgovornosti koja je blizu da uvaži intencije sva tri predhodna koncepta, a koja glasi:

Ekonomska odgovornost +

67 http://www.voa.gov/miscl/croatia/et090599.html


Korporacijaska Zakonska odgovornostdruštvena + odgovornost Etička odgovornost

+ Filantropska odgovornost

Biznis i društvena odgovornost. Problemi poslovnih etika se većinom razmatraju unutar organizacija. Ali, postavlja se pitanje da li biznis ima društvenu isto tako kao i finansijsku odgovornost. Društvena odgovornost je uticaj, podsticanje ili osjećaj odgovornosti menadžera, koji radeći u svojim oficijelnim kapacitetima, služi ili štiti interese drugih grupa kao svoje. Korporativna društvena odgovornost je konceptualizovana kao piramida izgrađena od četiri vrste odgovornosti

Korporativna društvena odgovornost

Ekonomske odgovornosti se oslanjaju na primarnu funkciju biznisa kao proizvođača dobara i usluga koje žele i koji trebaju potrošačima, uz pravljenje prihvatljivog profita. Ova odgovornost se smatra primarnom zato što bez finansijskih vrijednosti druge vrijednosti postaju besmislene.


Filan.odg.

Etičke odgovornosti

Zakonske odgovornosti

Ekonomske odgovornosti

Zakonske odgovornosti su vezane za ekonomske odgovornosti pošto se od biznisa očekuje da izvršava rad u skladu sa zakonom. Vođenje biznisa prema zakonskim smjernicama je fundamentalno pitanje u slobodnom preduzetničkom sistemu koje koegzistira sa ekonomskim odgovornostima.

Etičke odgovornosti nisu društvena očekvanja koja mogu biti kodifikovana u zakonu. Zato su etičke odgovornosti više generalna orijentacija šta je ispravno/neispravno, u onome što radimo. Zakon je sredstvo kojim se određuje apsolutni minimum koji se očekuje od naše aktivnosti, on ne određuje šta mi radimo ili treba da radimo.

Filantropske odgovornosti uključuju korporativne aktivnosti koje promovišu blagostanje ili good wil (dobra volja).

Dakle, iz naprijed navedonog, mogu se defisati sedam stavova:

1. Odgovornost. Kompanija treba da bude odgovorna za svoj uticaj na društvo, ekonomiju i sredinu.

2. Transparentnost. Kompanija treba da bude transparentna u svojim odlukama i aktivnostima koje utiču na društvo i sredinu.

3. Etičko ponašanje. Organizacija treba da se ponaša etički. Ponašanje kompanije treba da bude bazirano na vrijednostima, poštenju, jednakosti i integritetu.

4. Poštovanje interesa stejkholdera. Organizacija treba da poštuje, uvažava i odgovara interesima svojih stejkholdera.

5. Poštovanje vladavine prava. Kompanija treba da prihvati da je poštovanje vladavine prava obavezno.

6. Poštovanje međunarodnih normi ponašanja. Kompanija treba da poštuje međunarodne norme ponašanja, dok poštovanjem principa poštuje vladavinu prava.

7. Poštovanje ljudskih prava. Kompanija treba da poštuje ljudska prava i prepozna njihovu važnost i univerzalnost.


Documents

PANEVROPSKI UNIVERZITETapeironsrbija.edu.rs/.../skripta.doc · Web viewOstvarivanjem prava glasa na skupštini akcionar učestvuje u stvaranju volje društva donošenjem odluka. Glas