SVEUČILIŠTE U MOSTARU POLITIČKA EKONOMIJA - HALID KONJHODŽIĆ

1. Politicka ekonomija- pojam, metode, predmet

-Politicka ekonomija- je znanost koja u cjelokupnoj gospodarskoj znanosti predstavlja najznacajniju disciplinu. Za politicku ekonomiju mozemo reci da je ona gospodarska znanost, koja se bavi i objasnjenjem opcih odnosa proizvodnje, njihovim zakonitostima i kategorijama u kojima se odvija gospodarski zivot.

-Metode:- Opca metoda ili materijalisticko-dijalekticka metoda- njenu primjenu u politickoj ekonomiji najlakse cemo shvatiti sa spoznajom principa materijalisticke dijalektike. Po tim principima sve se mora promatrati u kretanju te u slucaju odnosa proizvodnje, to znaci da nema vjecnih i nepromijenjivih odnosa vec da su oni prolazna kategorija. Ti odonosi se razvijaju od jednostavnih ka slozenijim.- Posebna metoda- bit metode apstrakcij je zanemarivanje nebitnih pojava, procesa i odnosa promatrane stvarnosti. Covjek se stalno sluzi apstrakcijom, zanemarujuci ono sto je nebitno, a stavljajuci u prvi plan ono sto je bitno. Tako se i politicka ekonomija kao opca ekonomska disciplina mora sluziti metodom apstrakcije, jer ona istrazuje odnose proizvodnje, zakonitosti i kategorije te joj ta metoda sluzi da zanemari nebitne pojave, procese i odnose, a usmjeri se prema onim bitnim.- Metoda indukcije i dedukcije- metoda idukcije polazi od pojedinacnog ka opcem. To je proces ispitivanja i zakljucivanja koji na temelju bitnog kod pojedinih procesa i pojava jedne cjeline, zakljucuje o toj cjelini.Metoda dedukcije polazi od opceg ka pojedinacnom: sto znaci, ako odredjena zakonitost ili pojava vrijedi za neki nacin proizvodnje kao bitna zakonitost ili pojava, onda ta zakonitost vrijedi i za pojedinacne clanice koj epripadaju tom procesu proizvodnje.- Povijesno- logicka metoda- ovu metodu mozemo svesti na povijesno iznosenje cinjenica onim redoslijedom kojim su nastale, jer sve cinjenice nemaju istu vrijednost.- Matematicko- statisticka metoda- uloga matematicko statisticke metode sve vise raste, jer su rezultati pouzdani osobito u analizi nekih konkretnih gospodarskih radnji. Za ovu metodu vezano je i vrsenje kvantitativnih analiza, jer se samo preko tih analiza mogu potkrijepiti odredjeni kvalitativni zakljucci.- Predmet- da pruzi osnovne pojmove o razlicitim sistemima drustvene privrede i objasni osnovne ekonomske zakonitosti i kategorije njihovog funkcioniranja.

1. Merkantilizam - Zacetak i razvoj trgovackog kapitala okvir je za privredni sistem i ekonomske ideje merkantilizma (lat. Mercatura- trgovina, trgovacki) razvijenih od XV do pocetka XVIII st. Radi se o ucenju sa prvom analizom kapitalizma uopste, koje izvor bogatstva nalazi u zlatu i u drugim plemenitim metalima, koje drzava ostvaruje u razmjeni. Otuda se protagonisti ove skole zalazu za razvoj spoljne trgovine i ogranicavanju uvoza.

Merkantilizam se dijelu u dvije faze: rani i razvijeni.

- Rani merkantilizam- zove se jos i monetarni sistem ili bulionizam. Javlja se izmedju 1450.-1600.god. i zalaze se za sucifit novcanog bilansa, jer se bogatstvo jedne drzave ogleda u kolicini novca i plemenitih metala, pa se drzava treba zalagati za sto veci izvoz robe i zabranu uvoza robe.

- Razvijeni merkantilizam- prisutan je u najrazvijenijim zemljama Zapadne Europe ( Spanija, Italija, Francuska, Engleska) od 1600.-1750.

Gotovo sve razvijene europske drzave imale su svoje predstavnike. U Italiji je to Antonio Sera. U Francuskoj je merkantilisticko ucenje poznato pod nazivom kolberizam, prema Kolberu u vrijeme Luja XIV, a najpoznatiji predstavnik je Antoan Menkretjen sa svojom knjigom „ Traktat politicke ekonomije“, 1615.god.

U Engleskoj je to Tomas Man sa svojom knjigom „ Blago Engleske od spoljne trgovine ili bilans spoljne trgovine kao regulator naseg bogatstva“, 1664., a u Spaniji Heronimo de Uztarizsa knjigom „ Teorija i praksa trgovine mornarice.

Osnovni teorijski principi merkantilistickog ucenja su:- nastoje ostvariti vece bogatstvo, cije olicenje vide u zlatu i srebru;- preferiraju spoljnu trgovinu, kako bi se kroz izvoz doslo do plemenitih metala;- polaze od stanovista ekonomskih interesa drzave i propovijedaju intervencionisticku ekonomsku politiku;- propovijedaju ukidanje unutrasnjih carinskig granica.

2. Fiziokratizam - Ova ekonomska skola se razvila u Francuskoj XVIII st., kao ostra reakcijana merkantilizam i uglavnom je naslonjenan na stavove Fransoa Keneja i sastoje se u ucenju da se izvori bogatstva i ekonomskog razvoja nalaze u poljoprivrednoj aktivnosti. Pojam „fiziokrati“ potice od grcke rijeci fiziokratija ( fizis-priroda, cratos-sila) koja doslovno znaci „vladavina prirode“.

Dok su se merkantalisti zalagali za intervenciju drzave u privredi, fizokrati smatraju da se drzava ne treba mijesati u privredu, vec da „stvari treba pustiti da idu svojim tokom“-„ laissez faire- laissies passer“. Zahtijeva se ukidanje svih oblika drzavne intervencije. To je bio izraz shvatanja i teznji vec ojacane trgovacke i industrijske burzoazije.

Najznacajniji predstvanici su F. Kenej i Zak Tirgo.

Kenej je napisao nekoliko knjiga, od kojih je najpoznatija „Ekonomska tablica“, 1758. Njegova glavna ideja je da je“zemlja jedini izvor bogatstva i da ih poljoprivreda uvecava“.

Tirgo je zacetnik ideje o opadajucim prinosima.

Osnovni teorijski principi fizikoratskog ucenja su:- koncepcija prirodnog poretka u cijoj je osnovi privatna svojina;- poljoprivreda je najvaznija i osnovna privredna grana koja jedina daje i stvara cist

proizvod. - propovjedanje hedonizma, kao etickoh pravca kojemu je osnovni, nacelo i smisao covjekovog zivota njegova nasljedja, uzivanje i zadovoljstvo;- upotreba krilatice laisezz faire, kao bojnog poklicka za slobodno trziste, a protiv merkantalisticke politike;- koncepcija o drustvenoj srukturi drustva, koja dijele na: proizvodnu klasu i vlasnicku klasu- naproizvodnu ili sterilnu klasu.

3. Klasicna politicka ekonomija- Puni procvat ekonomije kao nauke vezan je za pojavu engleske klasicne politicke ekonomije s kraja XVIII st. Zaceci klasicne ekonomske misli pocinje sa Vilijamom Petijem , a svoj vrhunac dozivljava sa Adamom Smitom, engleskim ekonomistom i filozofom koji se sa svojom knjigom Istrazivanja o prirodi i uzrocima bogatstva naroda smatra osnivacem savremene ekonomske nauke i ocem politicke ekonomije.

Smit prihvata mnoge postavke koje su prije njega dali Vilijam Peti, Pjer Boagijber o principu radne vrijednosti. U okviru ove teorije vrijednosti, Smit razvija teoriju troskova proizvodnje po kojoj se cijene svake robve svode na tri osnovna dohotka: najamninu, profit i rentu.

U ucenju Davida Rikarda dostignut je najveci domet engleske ekonomske teorije. Narocito je poznat po : (1) zakona o zemisljnoj renti, u kojem je pokazao da je renta rezultat djelovanja zakona radne vrijednosti i (2) teoriji komparativnih troskova koja je potvrdila princip slobodne trgovine i nacelo ekonomskog liberalizma.

Dzon Stjuart Mil njegovo djelo (Principi politicke ekonomije, 1848.) dugo je predstavljalo klasicni udzbenik politicke ekonomije. Tokom XVIII i XIX st. ovoj skoli su jos pripadali od eng. Ekonomista: Maltusa, a od fran. Seja, Boagbijera, Simona de Sismondija.

Zan Batist Sej poznat je po Sejovom zakonu trzista, po kome ponuda stvara sopstvenu traznju sto znaci da su i kupovine u ravnotezi, jer ukupni troskovi proizvodnje moraju opet neposredno ili posredno da se utrose na kupovinu proizvoda, te opsti suvisak roba, izazvan nedovoljnom traznjom, nije moguc.

Osnovni teorijski principi klasicne ekonomske misli su:- nacelo pune ekonomske slobode djelovanja i politickog zivota- liberalna ekonomija;- preferiranje prirodnog djelovanja ekonomskog zakona;- zasnivanje ekonomskog razvoja na samointeresu poduzetnika;- fokusiranje na cijenu i konkurenciju;- kao uzricu bogatstva naroda navode: produktivnost rada i ucesce produktivnosti u ukuponom radu nacije;- istrazivanje i objasnjenje principa opadajucih prinosa i razvoj teorije komparativnih prednosti.

4. Neoklasicna ekonomija

- Nastaje u drugoj polovini XIX st., nakon klasicne ekonomije i od tada je to vladajuca struja u ekonomskoj nauci, unutar koje su se kasnije razvile mnoge ekonomske skole od kojih su najpozatije: a) marginalisticka i b) marsalijanska ekonomska teorija.

a) Marginalizam je nastao sedamdesetih godina XIX st. i obicno se vezuje za imena Dzevonsa, Mengera u Austriji i Valrasa i Svicarskoj. Ova se skola zove psiholoska ili subjektivisticka skola, a teorija vrijednosti koju ona zastupa naziva se teorijom subjektivne vrijednosti.

Prema ovoj teoriji korisnosti i rijetkost su determinantne vrijednosti robe. Da bi jedno dobro imalo vrijednost mora bit korisno i rijetko u odnosu na ljudske potrebe. Pri vecoj intezivnosti potrebe koja se zadovoljava odredjenim dobrima veca je velicina vrijednosti tih dobara. Medjutim, ukoliko je vecakolicina raspolozivih dobara, utoliko je manja velicina vrijednosti. Vrijednost posljednje jedinice nekog dobra jednaka je marginalnoj koisnosti. Marginalisti su posli od predpostavke da potrosaci, vodjeni ekonomskim interesom, svojim ponasanjem odredjuju kretanje traznje, ponude i cijene.

Nastavljaci ucenja o marginalnoj korisnosti, u literaturi oznaceni kao neomarginalisti ( Mizes, Strigl, Majer...), oni ne odedjuju korisnost poslijednje raspolozive jedinice nekog izdvojenog dobra, vec korisnost granicne kolicine jednog dobra u odredjenoj upotrebi, koja se moze promijeniti zavisno od raspologanja cjelokupnom zalihom dobra, sto znaci da se takva korisnost mogu uporedjivati bez kvantitativnog izrazavanja.

b) Marsalijanska ( kembricka) skola nastaje u drugoj polovini XIX st. u poznatoj viktorijanskoj epohi. Dobila je ima po osnivacu Alfredu Marsalu, koji je obiljezio viziju kapitalizma kao stabilnog i samouravnotezenog drustva. Svojom poznatom knjigom Nacela ekomonije, 1890., Marsal uvodi naziv „ekonomika“ kao novo ime za ekonomsku nauku. Marsal je dao veliki doprinos razvoju ekonomske nauke, pocev od definicije ekonomije i ekonomskih zakona do istrazivanja parcijalne trzisne ravnoteze na pojedinacnim trzistima.

Osnovni teorijski principi neoklasicne misli:- razvoj marginalne analize i marginalne produktivnosti u analizi cijena roba i usluga;- razvijanje mikroekonomskog pristupa ponudi i traznji, cije susretanje generise ravnoteze cijene na trzistima;- ukljucivanje preferencija potrosaca u traznju za robom;- neoklasicna teorija vrijednosti predstavlja relativnu vrijednost roba koja proizilazi iz njene rijetkosti i subjektivne zelje koja odredjuje rijetkost robe.

5. Keynsijanizam - Tvorac kejnsijanske ekonomije Dz. M. Kejns cije su osnove izlozene u knjizi „ Opsta teorija zaposlenosti, kamate i novca“, 1936.

Kejns je u prvi plan stavio makroekonomsku problematiku, tj. analizu privrede u cjelini i njenih osnovnih agregata nacionalnog dohotka, ukupnog nivoa potrosnje, stednje, investicija.

Osnovni zadatak kejnsijanstva je bio da omoguci funkcioniranje kapitalizma pomocu drzavne intervencije zbog cega se u ovom pravcu govori kao o najznacajnijoj teoriji regulirajuceg kapitalizma. Kejnsovo ucenje proizvelo je tzv kejnsijansku skolu makroekonomske misli koja se uz doprinose njegovih nastavljaca, bavi razmatranjem agregatne traznje, prvenstveno fiskalnim politikama radi smanjenja nezasposlenosti i poticanja ekonomskog rasta.

Kljucne stavke kejnsijanske teorije i politike su:- u kratkom roku proizvodnju i zaposlenost dominantno determinisu faktori na strani traznje;- mjere monetarne i fiskalne politike se upotrebljavaju za suzbijanje inflacije i nezaposlenosti.

6. Monetarizam - Javlja se 60-ih i 70-ih godina XX st. kao antiteza kejnsijanstvu. Osnivac monetraizma je jedan od najcuvenijih americkih i svjetskih ekonomista, nobelovac Milton Fridman profesor i osnivac cikaske monetarne skole.

Monetaristi su protivnici drzavne intervencije i insistiranja na stavu da je trzisna ekonomija samoregulirajuca, te da je privreda, dugorocno posmatrano, u ravnotezi.

Monetarizam posebno insistira na adekvatnom ponasanju fiskalnog i monetarnog sektora. U okviru fiskalnog sektora ne prihvata se deficitno finansiranje i neuravnotezen budzet jer to vec znaci da se drzava mijesa i ekonomsku aktivnost i da ometa mehanizam trzisnog uskladjivanja.

7. Ekonomija ponude - Teorija ekonomije ponude u centar svoje analize stavlja agregatnu trzisnu ponudu, tj. proizvodnju dobara.

Zagovornici ekonomije ponude: Mandel, Artur Lafel, J. Vaniski, Roberts naglasavaju potrebu podsticanja ponude cime se reguliraju privredna kretanja i postizu antiiflacioni efekti.

Pristalice ekonomije ponude smatraju da rijesenje ne treba traziti na strani traznje, vec na strani ponude davanjem sto vise slobode privatnoj inicijativi i privatnom poduzetnistvu, sto bi doprinjelo vecem zaposljavanju i smanjivanju inflacije. Dakle, u inflatornim uslovima kada su novcani fondovi veci od robnih, rjesenje nije u smanjenju traznje, vec u povecanju ponude. Oni se takodjer zalazu za drzavnu intervenciju, ali ogranicenu, koja bi se u praksi svela na odredjene mjere fiskalne politike.

Osnovne karakteristike teorije ekonomije ponude:- odstupanje od kejnsijanske politike upravljanja traznjom;- stavljanje akcenta na motivaciju i efekte ponude;- zalaganje za smanjenje poreza.

Teorija ekonomije ponude zasniva se na tzv. Laferovoj krivulji, koja pokazuje odnos izmedju poreskih stopa i poreskih prihoda. Njena kljucna poruka je da nize poreske stope donose vise poreske prihoda. Prekomjerno povecanje poreskih stop moze dovesti do opadanja ukupnih poreskih prihoda zbog destimuliranja proizvodnje.

8. Teorija racionalnih ocekivanja - Teorija racionalnih ocekivanja ili nova klasicna skola se razvila iz monetarizma tokom 70-ih i 80-ih godina XX st. Sredisnji fokus je na odnosu ekonomskih subjekata prema promjenama u buducnosti odnosno ocekivanjima.

Teorija racionalnih ocekivanja naglasava samoregulirajuci karakter trzisne privrede koja iskljucuje aktivnu ulogu drzave. Predstavnici ove skole ( Lukas, Sardent, Voles, Baro) polaze od racionalnih ocekivanja – predpostavke da se ekonomski subjekti uvijek ponasaju ekonomski racionalno, s obzirom da na osnovu trzisno dobijenih informacija formiraju svoja ocekivanja, planiraju svoju ekonomsku aktivnost i nepogrijesivo anticipiraju mjere ekonomske politike.

Razlikuju se dvije vrste ocekivanja: adaptivna i racionalna. Adaptivna ocekivanja se odnose na ocekivanu promijenu inflacije ovisno o prethodnim iskustvima. Za razliku od adaptivnih , racionalna ocekivanja, koriste sve relavantne informacije.

Polazne premise teorije racionalnih ocekivanja su:

- sva trzista se „ciste“ trenutno i istovremeno;

- trzisnio ucesnici se ponasaju racionalno koristeci sve raspolozive informacije u donosenju svojih odluka;

- eventualna nestabilnost u privredi proistjece iz kratkorocnih zabluda ekonomskih subjekata, koje nastaju zbog njihovog raspolaganja s ogranicenim informacijama.

9. Makro i mikro ekonomija - Makroekonomija- analizira ponasanje i kretanje ekonomskih agregata jedne zemlje. Makroekonomski agregati su sve relavantne ekonomske velicine privrede jedne zemlje u kojima su zbirno izrazeni njeni resursi i rezultati. Pri tome se pod resursima podrazumijevaju svi faktori koji se koriste da bi se ostavrila ekonomska aktivnost, a izrazeni su kao: zaposlenost, proizvodni kapaciteti, prirodni resursi, ukupan broj preduzeca i ukupan broj domacinstava. Najvazniji rezultati ekonomske aktivnosti se sumiraju u makroekonomskim agregatima jedne ekonomije: bruto domai proizvod- GDP, bruto nacionalni proizvod- GNP, investicije, ukupna potrosnja, zaposlenost, inflacija, uvoz, izvoz.

Osnivac makroekonomije je Djon Majnard Kejns, dok je tvorac termina makroekonomija Ragnar Fris.

- Mikroekonomija- analizira ponasanje pojedinacnih ekonomskih subjekata, domacinstava i preduzeca u koristenju ogranicenih prirodnih resursa. Djele se na niz posebnih disciplina: teoriju ponasanja potrosaca, teoriju troskova, teoriju i politiku cijena, ekonomiku i poslovnu politiku preduzeca, razlicite markentiske discipline i sl.

10.Pozitivna ekonomija- lex lata - Opisuje ekonomske cinjenice i ekonomska ponasanja i ima za cilj objasnjavanje kako stvarni privredni zivot funkcionise i kako ga razlicite snage mijenjaju, pa se od nje ocekuju i predvidjanja o reagovanju privrede na odredjene promijene. Dakle, objasnjava se ekonomska stvarnost kakva je ona zaista bez prosudjivanja da li su ekonomski rezultati dobri ili losi.

11. Normativna ekonomija- lex ferenda - Je usmjerena na objasnjavanje ekonomskog zivota ili jednog njegovog segmenta na nacin kakav bi on trebao da bude. To znaci da pozitivna ekonomija ukljucuje vrijednosne sudove o pitanjima sta, kako i za koga proizvoditi u nekoj ekonomiji, pa se, uglavnom, zasniva na preporukama sta bi trebalo uraditi, odn. Koje ekonomske promjene su pozeljne i koje su u pozitivnoj vezi sa postavljenim drustvenim cljevima i vrijednostima.

Postoje tri opste vrijednosti u ekonomiji: efikasnost, pravednost i demokracija.

1) Efikasnost je kriterij u vrednovanju ekonomskih sistema i podrazuijeva efikasnost upotreba inputa- faktora proizvodnje u dobijanju maksimalnih kolicina outputa- korisnih dobara i usluga.

2) Drugi kriterij za vredovanje ekonomskih sistema je pravedna raspodjela tereta i koristi sistema, sto se moze iskazati i kao mogucnostfunkcioniranja principa“jednakih sansi za sve“ s obzirom na podjelu rasne i polne diskriminacije, socijalnog i starosnog stanja.

3) I treci kriterij, demokracija pokazuje u kojoj mjeri ekonomski sistem unapredjuje ili sprjecava demokratsko funkcioniranje drzave. Pod „demokratskom kontrolom“ podrazumijeva se proces s tri obiljezja:

- odgovornoscu moci- gradjanskim slobodama- politickom jednakoscu, sto omogucuje politicke i ekonomske slobode.

12.Ekonomska politika - Bavi se konkretnim aktivnostima koje se preduzimaju u odredjenim drustevnim okolnostima. Ekonomsku politiku cini sistem ekonomksih mjera i konkretnih akcija koje provodi drzava da bi utjecala na privredna kretanja i ekonomski razvoj. Nosioci ekonomske politike se oslanjaju na ekonomsku teoriju, analizu i prognoze ekonomskih analiticara.

13.Ekonomski sistem - Podrazumijevamo drustveno odredjeni mehanizam za rijesavanje temeljnih ekonomskih pitanja. Ekonomski sistem je najvazniji podsistem ukupnog drustevnog sistema, jer zahvaljujuci svojoj otvorenosti i velikom broju veza djeluje na ostale podsisteme snaznije nego sto ovi djeluju na njega.

Na ekonomski sistem utice dostignuti stepen ekonomske nauke ali i drugih naucnih disciplina na direktan ili indirektan nacin. Nauka kao sistem ravnopravna je ekonomskom sistemu.

14.Komponente ekonomskog sustava( resursi, ekonomski subjekti, ekonomski procesi i gospodarske institucije)

- Glavne komponente ekonomskog sistema su:

1. Resursi: inputi- faktori proizvodnje, tehnicko-tehnolosko znanje, poduzetnistvo i organizacione sposobnosti;

2. Ekonomski subjekti: domacinstva, preduzeca, drzava. Svaki od ucesnika je ukljucen u neki proces donosenja odluka gdje se stvaraju razliciti tipovi hijerarhijskih odnosa i razliciti polozaji pojedinih ucesnika u njima;

3. Procesi- ekonomske aktivnosti, koje objasnjavaju kako funkcionise ekonomski sistem, tj. Upotreba inputa i njihova transformacija u outpute.

4. Ekonomske institucije kao ustaljen odnos izmedju ekonomskih subjekata , a plod su navika, obicaja i propisa, koji determinisu pravila ljudske akcije i organizacije trajnijeg ekonomskog ponasanja.

15.Ekonomski procesi - ekonomske aktivnosti, koje objasnjavaju kako funkcionise ekonomski sistem, tj. Upotreba inputa i njihova transformacija u outpute.

16.Komandno- planska ekonomija (85 str, 30)

- Radi se o mehanizmu koji svjesno kroz instituciju planiranja donosi sve odluke ne samo o prizvodnji vec i raspodjeli. Ove ekonomije se obicno zasnivaju na drzavnom vlasnistvu nad resursima, a drzava, uglavnom, arbitrarno odredjuje i cijene. Ne postoji problem ekonomskog izbora od strane ekonomskih subjekata, sto za posljedicu ima odsustvo ekonomskih i uopste individualnih sloboda. Ovakva ekonomska ovisnost pojedinaca od dominantnog drzavnog vlasnista u privredi i monopartijski politicki sistem daju nedemokratska drustva.

Do devedesetih godina XX st. komandne ekonomije su bile prisutne u sada vec bivsim socijalistickim zemljama, a danas su prisutne jos samo u nekoliko zemalja, kao sto su Kuba, Sj. Koreja, Libija i donekle Kina i Vijetnam.

17.Tržišni ekonomski sistemi - Vezan je za demokratska drzavna ustrojstva i odlikuje se time sto u njemu pojedinci i privatna poduzeca samostalno donose odluke o proizvodnji i potrosnji. U ovom sistemu su ispunjenje tri pretpostavke: prvo, svaki sudionik na trzistu je motivisan sopstvenim interesom; drugo, robe/usluge se obezbjedjuju putem robne razmjene sa drugim sudionicima i trece, trzisni ekonomski sistemi funkcioniraju na osnovu sistema cijena, koje vrse optimalnu, odn. efikasnu alokaciju prozvodnih faktora. Cijene su objektivni trzisni signali, koje, na jednoj strani, odrzavaju preferencije potrosaca, a na drugoj, efikasnost ulaganja preduzeca.

Iako kazemo da danas u svijetu preovladjuju trzisni sistemi oni ipak ne odslikavaju potpuno ostavrenje vladavine trzista, vec se radi o mjesovitim privredama. U njima

preovladjuju elementi trzisne privrede sa znacajnim regulacionim okvirima, koji podrazumijeva ukljucivanje vlade u oblikovanje funkcioniranja trzista.

Trzisne privrede se klasificiraju u 3 modela:- anglosaksonski model- socijalno trzisna privreda- istocnoazijski model

18. Anglosaksonski model trzisne privrede

- Anglosaksonski model (SAD) apsolutizira ulogu trzistai ekonomskih sloboda ka o preduslova ekonomskoj efikasnosti. Poduzetnistvo je vrlo razvijeno, a mobilnost proizvodnih faktora visoka. Socijalna pitanja su gotovo zapostavljena. Ovaj model proizilazi iz doktrine liberalne ekonomije.

19. Europsko socijalno- trzisni model gospodarenja

- Model socijalno trzisne privrede (zemlje Zapadne Europe, narocito Njemacka, Svedska, Francuska) unosi korekture u trzisni nacin privredjivanja, s jedne strane sto se ne vjeruje u svemoc trzista, a s druge u ime rjesavanja socijalnih problema. Ovdje se princip trzisne ekonomske efikasnosti dovodi u sklad sa opstim ciljevima kao sto su socijalna pravda, individualne slobode i zastita covjekove okoline.

20. Europsko socijalno - tržišni model gospodarenja - Model socijalno trzisne privrede (zemlje Zapadne Europe, narocito Njemacka, Svedska, Francuska) unosi korekture u trzisni nacin privredjivanja, s jedne strane sto se ne vjeruje u svemoc trzista, a s druge u ime rjesavanja socijalnih problema. Ovdje se princip trzisne ekonomske efikasnosti dovodi u sklad sa opstim ciljevima kao sto su socijalna pravda, individualne slobode i zastita covjekove okoline. 21. Istočno azijski model tržišne privrede

Istočno azijski model primjenjuje se u Japanu i jednom broju zemalja jugoistočne Azije, a karakteriše ga prožimanje tržišta nacionalnom kulturom i tradicijom. Uloga države je veća nego u prethodna 2 modela.

22. Potrebe i dobra

Potrebe su osjećaj pomanjkanja neke stvari, dobra, usluge koja može da zadovolji taj osjećaj pomanjkanja. Obim potreba proteže se od materijalnih do nematerijalnih (materijalne tj. one sa osnovnim ljudskim potrebama i one koje su formirane pod uticajem promjenljivog društvenog ambijenta.Ekonomske potrebe se zadovoljavaju proizvodima i uslugama u ekonomskoj aktivnosti, a čime najznačajniji faktor koji utiče na povećanje proizvodnje.

23. Ekonomska dobra

Dobra su stvari ili usluge kojima se zadovoljavaju neke ljudske potrebe. Dijele se na:1.Slobodna dobra su ona dobra koja svojom količinom premašuju ljudske potrebe (zrak, voda, sunčevo svjetlo). Priroda ih pruža ne zahtijevajući ljudske napore, a za njihovu upotrebu ne

treba plaćati naknadu.2.Ekonomska dobra su stvari ili usluge koje su željene i rijetke te jedino i predstavljaju predmet izučavanja ekonomske nauke. To su svi prirodni i od čovjeka proizvedeni resursi koji se koriste u proizvodnji dobara i usluga (npr. proizvodna oprema sredstava transporta i komunikacionih veza).

24. Faktori proizvodnje-inputi

Faktori proizvodnje (ekonomski inputi) su resursi potrebni za proizvodnju dobara. Dijele se na:1. primarne ili izvorne (rad, prirodni resursi),2.proizvodne ili izvedene (kapital, poduzetništvo, tehnologije, obrazovanje),Rad - različite fizičke i mentalne sposobnosti ljudi koje se upotrebljavaju u proizvodnji dobara i usluga, a sastoji se od vremena provedenog u proizvodnji. Tržišna cijena rada izražava se u dohotku koji pripada radniku kao plaća za njihov rad - najamnina, a njena visina određena je:a) odnosom tržišne ponude i tražnje za radomb) institucionalnim faktorom (države, zakonodavnim normama)Prirodni resursi - tu spada zemlja kao prvi i najvažniji prirodni resurs. Zemlja ima svoju cijenu koja je određena visinom rente tj. renta je cijena upotrebe komada zemlje u nekom vremenu.Prirodni resursi dijele se na obnovljive (šume) i neobnovljive (rude).Kapital je vrijednost koja se oplođuje bez obzira na svoj konkretan oblik oplodnje. Osnovni oblici su:1. realni kapital - realna imovina tj. trajna kapitalna dobra proizvedena da proizvode druga dobra (oprema, poslovne zgrade)2. finansijski kapital - različiti finansijski instrumenti (novac, dionice).

25. Poduzetništvo

Poduzetništvo se smatra četvrtim faktorom proizvodnje čija se uloga sastoji u kombiniranju faktora proizvodnje - rada, kapitala i prirodnih resursa, u svrhu njihove efikasnije upotrebe u proizvodnji dobara i usluga za druge. Poduzetništvo obuhvata organizatorske, rukovodeće, usmjeravajuće i inovatorske funkcije u proizvodnji.

26. Proizvodne mogućnosti poduzeća-zakon srazmjerne raspodjele zemlje, rada i kapitalaU savremenim uvjetima poduzeće je temeljna proizvodna jedinica robnog oblika privređivanja. Samostalnost poduzeća u donošenju odluka je vrlo upitna i relativna kategorija.Ekonomska aktivnost predstavlja svjesno i svrsihodno djelovanje ekonomskih subjekata (pojedinaca, poduzeća, države) u sferi upotrebe oskudnih dobara. Osnovni oblici ekonomske aktivnosti:1. Proizvodnja - organizovano djelovanje čovjeka na prilagođavanje dijelova prirode svojim potrebama tj. to je proces stvaranja ekonomskih dobara.2. Raspodjela - određuje veličinu udjela pojedinaca u tim potrebama.3. Razmjena - omogućuje pojedincu da dođe do onih proizvoda za kojim ima potrebu mijenjajući dio koji mu je pripao raspodjelom.4. Potrošnja - proizvodi postaju predmet pojedinačnog i zajedničkog korištenja radi zadovoljavanja najrazličitijih ljudskih potreba.

27. Faze procesa reprodukcije

28. Granice proizvodnih mogucnosti

Ukupan nivo proizvodnog potencijala jedne nacionalne privrede ilustruje se pomoću krive proizvodnih mogućnosti (KPM). Ova kriva prati različite količine proizvoda koji se mogu proizvoditi uz postojeću tehnologiju i resurse. Svaka proizvodnja koja se nalazi na krivi proizvodnih mogućnosti jeste efikasna proizvodnja.

MOGUĆNOSTI MASLAC (u mil.kg) TOPOVI (u hiljadama kom.)A 0 15B 1 14C 2 12D 3 9E 4 5F 5 0

Alternativne mogućnosti proizvodnje maslaca i topova

Grafička ilustracija navedenih kombinacija proizvodnje topova i maslaca predstavlja krivu proizvodnih mogućnosti ili krivu transformacije koja se prikazuje kao granica proizvodnih mogućnosti - GPM.

Granica proizvodnih mogućnosti

GPM povezuje kombinacije mogućnosti proizvodnje maslaca i topova. Krećući se od tačke A do tačke F, duž GPM, količina topova se smanjuje, a maslaca povećava. KPM, dakle, pokazuje mogućnosti društva da zamijeni proizvodnju topova proizvodnjom maslaca.

29. Temeljni ekonomski problem - (što, kako i za koga proizvoditi?)

Nužnost pitanja „šta proizvoditi i u kojim količinama“ proizilazi iz činjenice da se sa oskudnim resursima ne može sve proizvesti, već se između dobara mora sačiniti izbor.S obzirom da su i faktori proizvodnje dobra, i ovdje se mora u uslovima oskudnosti načiniti izbor: koji faktori i u kojoj proporciji će se koristiti, odnosno kako proizvoditi?Kako proizvodnja nije tolika da bi se zadovoljile potrebe svih, i ovdje oskudnost nameće izbor: za koga proizvoditi? U principu, to je pojam raspodjele.

30. Troškovi

S obzirom da smo suočeni sa ograničenim resursima, donošenje ekonomske odluke o njihovoj upotrebi treba odgovarati optimalnoj kombinaciji inputa tj. onoj kombinaciji uz koju troškovi minimalni a profit maximalan razlici ukupnog prihoda i ukupnog troška.

31. Oportunitetni trosak

Oportunitetni trošak je trošak koji snosimo ili žrtvujemo kada pravimo izbor ili donosimo odluke, tj. čini vrijednost dobra ili usluge koje nismo koristili a mogli smo. Svaka ekonomska aktivnost može se izraziti u obliku oporturitetnih troškova.

32. Eksplicitni i implicitni troskovi

Eksplicitni troškovi su stvarni izdaci preduzeća za najamnine, utrošeni materijal, transport, kamate na kredite i drugi izdatci u proizvodnji. Ovi troškovi se iskazuju u poslovnim knjigama i označavaju se kao računovodstveni troškovi.Ekonomski troškovi nisu vezani za novčane izdatke i predstavljaju trošenje vlastitih resursa preduzeća ili lica koja imaju vlasničke udjele u preduzeću. Ove troškove koji se ne iskazuju u poslovnim knjigama označavamo kao implicitne troškova, a oni izražavaju prihode koji bi mogli biti ostvareni angažovanjem ovih inputa na drugim mjestima.

33. Fiksni i varijabilni troškovi

Fiksni trošak je trošak koji se ne mijenja s dinamikom proizvodnje, visina im je uvijek ista, a može ga se eliminirati samo sa prestankom proizvodnje; zavise od veličine proizvodnog kapaciteta.Varijabilni trošak je trošak koji se ne mijenja ovisno od dinamike proizvodnje, veći obim proizvodnje - veći varijabilni troškovi. Ovi troškovi se mijenjaju po jedinici proizvoda, a mogu biti: proporcionalni, progresivni i degresivni.

34. Marginalni troškovi

Marginalni troškovi su dodatni troškovi po jedinici rasta ili smanjenja određene ekonomske aktivnosti, tj. marginalni troškovi su povećani troškovi upotrebe resursa da bi se proizvela dodatna količina nekog proizvoda.

35. Zakon opadajućih prihoda( zakon opadajuće produktivnosti)

Zakon opadajućih prinosa glasi: sa povećanjem dodatne jedinice inputa dok se ostali inputi drže konstantnim, obim outputa po jedinici inputa se smanjuje.

36. Zakon tendencijskog pada profita

37. Robert malthusova teorija pučanstva

Maltusova teorija stanovništva. Po ovoj teoriji stanovništvo ima tendenciju da se množi po geometrijskoj progresiji, dok se hrana povećava samo aritmetičkom progresijom. To za

posljedicu ima pojavu prenaseljenosti i siromaštva. Maltusovi sljedbenici dokazuju kako su glad, nezaposlenost i siromaštvo rezultat djelovanja vječnih prirodnih zakona pa se zalažu za preventivne mjere smanjenja obima stanovništva.Ova teorija Maltusa i njegovih sljedbenika nije naučno prihvatljivo.

38. Zakon masovne proizvodnje- zakon rastućeg prinosa

Zakon rastućeg prinosa ili zakon padajućih troškova glasi: povećanje u zaposljenju rada i kapitala rezultira srazmjerno većom produktivnošću odnosno progresivnim povećanjem prinosa. Ovaj zakon pokazuje rastuću moć tehničko-tehnoloških poboljšanja, naročito u industriji.

39. Tržište( vezano i slobodno)

Tržište je osnovna i najznačajnija institucija ekonomskog sistema i jedna od najznačajnijih općih ekonomskih kategorija.Prema Samuelsonu i Nordhausu tržište je mehanizam kojim kupci i prodavci međusobno djeluju da bi odredili cijene i količinu dobara ili usluga.Sa gledišta intervencije tržište dijelimo na:1. Slobodno tržište - tržište bez intervencije države u kome država ne određuje bitne odrednice poslovnih transakcija (npr. cijene i kamate)2. Vezano ili regularno tržište - ako država interveniše na tržištu administrativnim mjerama i propisima.

40. Tržišni mehanizam

Prvobitno je tržište bilo mjesto gdje su se kupovala i prodavala dobra, odnosno prostor na kome važi istovjetnost cijena proizvoda iste vrste.Danas razmjena i trgovina nisu više vezani za određene prostore usljed ekspanzija i globalizacija tržišnih tokova. Kupoprodaje se ostvaruju na najrazličitije načine uz pomoć savremenih komunikacijskih sredstava.U tržišnom sistemu sve ima svoju cijenu, koja je zapravo vrijednost toga dobra u novčanom obliku. Cijene predstavljaju uslove po kojima ljudi i poduzeća dobrovoljno razmjenjuju različite robe.

41. Ponuda-zakon ponude (73.str)

-Tržišnu ponudu cini kolicina dobara i usluga koje su ponudjaci(proizvodjaci i trgovci) spremni da ponude na odredjenom nivou cijena i u odredjenom vremenskom periodu.Izvor ponude je proizvodnja,mada nije u potpunosti identicna sa njom.

Iz pojma ponude proizilazi zakon ponude koji glasi : kolicina dobara i usluga koju ponudjaci zele i mogu ponuditi trzistu,povecava se sa povecanjem cijena i obrnuto,smanjenje cijene roba7usluga izaziva smanjenje ponudjene kolicine.

42. Potraznja-zakon potraznje (69.str)

-Potražnja na trzistu proizilazi iz potrebe za robama/uslugama i nuznosti potrosnje.U tom smislu traznja se definise kao kolicina roba ili usluga koje su potrosaci-kupci (domaćinstva, preduzeća) sposobni i spremni kupiti u odredjenom trenutku po odredjenoj cijeni.

Na trzistu roba/usluga je najvazniji odnos izmedju trzisne cijene i trazene kolicine iz cega izvodimo zakon traznje koji glasi:kada cijena roba/usluga na tržištu raste,traznja za njima ce opadati i obrnuto sa opadanjem cijena traznja raste,uz neizmjenjene ostale faktore.Dakle, sa snizavanjem cijena,raste spremnost potrosaca da kupe vecu kolicinu roba/usluga,dok sa povecanjem cijena ova spremnost se smanjuje.

43. Elasticnost potraznje-cjenovna,dohodovna,unakrsna (75.str)

-Elastičnost potražnje treba da pokaze da li i u kom stepenu traznja za nekim proizvodom/uslugom reaguje na promjene cijene tog proizvoda/usluge ili cijena drugih proizvoda/usluga.Na osnovu toga elasticnost traznje moze biti:-cjenovna elastičnost,koja pokazuje reakcije kolicine traznje cijene na trzistu-dohodovna elastičnost,koja pokazuje reakcije kolicine traznje na raspolozivi dohodak-unakrsna elastičnost,koja pokazuje reakcije kolicine traznje jedne robe na promjene cijena druge robe

44.Gifenov paradoks (71.str)

-Gifenov paradoks kaze da se kod povecanja cijena neke manje vrijedne robe traznja za tom robom povecava. Porast cijene hljeba npr. kod siromasnih porodica dovodi do toga da se odreknu traznje za drugim skupljim prehrambrenim robama jer im preostaje malo dohotka za izdatke drugih roba,pa su prisiljeni kupovati jos vise hljeba.

45.Snobovski paradoks (76 u plavoj knjizi)

Snobovski paradoks se drugačije zove i Veblenov efekat. Luksuzne robe imaju visoke cijene a tražnja za njima je izraz određene eksluzivnosti. Pad cijena neke robe neki potrošači tumače kao pad kvaliteta te robe i prestaju da je kupuju.

46.Ravnotežna cijena (83.str)

-Ravnotežna cijena (naziva se jos i optimalna cijena) se ostvaruje kad je trazena kolicina jednaka ponudjenoj kolicini(optimalna količina). Pri suvise niskoj cijeni postoji postoji manjak i cijena raste. Suprotno tome suvise visoka cijena dovodi do viska koji snizava cijenu.Promjena tržišne cijene (iskakanje iz ravnotežne cijene u kojoj se ostvaruje ravnoteža između ponude i tražnje) dovodi do nestabilnosti. U slučaju kada tražene količine premašuju ponuđene imamo višak tražnje, a ako je tržišna cijena manja od ravnotežne javiti će se višak ponude.

47. Teorije vrijednosti (87.str)

-Sa razvojem ekonomske misli kroz historiju pojavljivala su se razlicita tumacenja pojma i znacenja teorije vrijednosti koja se mogu svrstati u dvije oprecne grupe od kojih je za jedne vrijednost objektivno svojstvo robe(objektivne teorije vrijednosti) a za druge subjektivni odnos prema robi(subjektivna teorija vrijednosti.

OBJEKTIVNE TEORIJE VRIJEDNOSTI

a) Po teoriji radne vrijednosti –vrijednost roba se objasnjava kolicinom utrosenog rada u proizvodnju te robe.Zajednicko za sve robe je da su one proizvodi ljudskog rada.Teoriju radne vrijednosti razvijali su tokom nekoliko stoljeca nosioci klasicne (engleske) politicke ekonomije(V.Peti, A.Smit i D. Rikardo) a potom u cjelovitom obliku K.Marks.-Sa tezom da je zemlja mati a rad otac bogatstva,Viljem Peti se uzima zacetnikom teorije radne vrijednosti.-Adam Smit razlikuje upotrebnu vrijednost kojom se zadovoljava neka konkretna ljudska potreba i prometnu vrijednost kao sposobnost jedne robe da se razmjenjuje za drugu pri cemu ekonomska nauka proucava samo prometnu vrijednost.Ipak Smit nije bio potpuno doslijedan u zastupanju teorije radne vrijednosti jer je uz rad dopustao da se vrijednost definira i troskovima proizvodnje,cime je zapravo postavio temelje i za razvoj Teorije troskova proizvodnje.-David Rikardo takodjer polazi od razlike upotrebne i prometne robe alije je dosljedniji od A. Smita te definiranje prometne vrijednosti zasniva iskljucivo na radu tvrdeci da je rad jedini stvaralac vrijednosti.-Karl Marks je najvise razvio teoriju radne vrijednosti.Vrijednost robe definirana kao kolicina utrosenog rada,po Marksu je drustveno svojstvo robe.To znaci da se proizvod rada izrazava kao vrijednost tek u odredjenom drustvenom odnosu proizvodjaca.Rad je dakle sadrzan u svakoj robi koja predstavlja osnovni oblik bogatstva u drustvima u kojima vlada kapitalisticki nacin proizvodnje.

b) Teorija troskova proizvodnje obracunava vrijednost roba kao zbir troskova koji su uslovljeni angazovanjem ekonomskih inputa-faktora proizvodnje : najamnina(kao plata radnika),profita ili kamate(na investirani kapital) i rente kao(kao naknade za zemljiste upotrebljeno u proizvodnji date robe.Dakle u ovom pristupu kojeg je najvise razvijao Don stjuart Mil svaki faktor proizvodnje-rad,kapital i zemljiste-ima svoju cijenu koja se u vrijednosti jedinice proizvoda obracunava kao trosak,zbog cega se ova teorija i naziva teorija troskova proizvodnje.

SUBJEKTIVNA TEORIJA VRIJEDNOSTI

Subjektivna teorija vrijednosti objasnjava vrijednost(cijenu) kao funkciju korisnosti rijetkih roba.Za razliku od objektivnih teorija koje polaze od porizvodnje,subjektivna teorija vrijednosti poalzi od potrosnje.Slobodna dobra(vazduh,voda) nemaju vrijednost,dok ekonomska dobra imaju odredjenu vrijednost na onovu vece ili manje rjetkosti.Iz nedovoljnosti ovih roba proizilazi razlicita korisnost za potrosace i to kao njihov subjektivni dozivljaj te korisnosti.Ovaj pristup je doveo sa jedne strane do poistovjecivanja cijene i vrijednosti roba a sa druge strane do svodjenja robne vrijednosti na marginalnu(granicnu ) korisnost.

Korisnost je subjektivni osjecaj pojedinca(potrosaca) i tesko ju je izmjeriti.U vrijeme nastajanja subjektivne teorije vrijednosti u 19. St smatralo se mogucim izmjeriti korisnost,odnosno da se ukupna korisnost pojedinca izrazava prostim zbirom korisnosti svih pojedinacnih roba.Ovako izracunata korisnost je oznacena kao kardinalna korisnost.

Kasnije pocetkom 20. St umjesto prethodnog sabiranja korisnosti pojedinacnih roba teoreticari su ustanovili da postoji medjusobna zavisnost izmedju korisnosti razlicitih roba pa je ukupna korisnost funkcija korisnosti razlicitih roba,sto je oznaceno ordinarnom korisnoscu.Ordinarna teorija korisnosti jedan je od osnovnih postulata savremene ekonomike koja se danas zove teorija preference ili izbora.

48.Roba (116 - Bilić)

Roba je proizvod ljudskog rada koji služi zadovoljavanju neke ljudske potrebe, a razmjenjuje se na tržištu. Roba ima 2 svojstva:1. Upotrebna vrijednost robe je njeno svojstvo da zadovolji određenu ljudsku potrebu (npr. kupovanje odijela radi zadovoljavanje određene potrebe). Upotrebna vrijednost predstavlja vrijednosti robe za drugoga.2. Vrijednost robe je njeno svojstvo da se na tržištu može mijenjati za neku drugu robu, a određena je količinom rada potrebnog za proizvodnju te robe. Radna teorija vrijednosti tvrdi da samo rad stvara novu vrijednost.

49. Dohotci faktora proizvodnje (93. Str)

Inputi-faktori prozvodnje(rad,prirodni resursi i kapital) su takodjer robe ciju cijenu odredjuje njihov odnos ponude i traznje.Cijene faktora proizvodnje nisu nista drugo do dohoci koje faktori proizvodnje donose svojim vlasnicima.Faktorsko trziste obuhvata trziste rada,finansijsko trziste i trziste kapitalnih dobara.Fakrot rad donosi svojim vlasnicima(radnicima) najamnine kao dohodak od rada,faktor prirodni resursi donose dohotke u obliku raznih renti a faktor kapital donosi dohodak kamatu,mada se u dohodke od kapitala moze uvrstiti jos i dividenda.Dakle nadnica je cijena rada,renta je cijena zemlje,a kamata cijena kapitala.Kao neka vrsta dohodka smatra se i kapital.

50.Profit (93.str)

Profit se definira kao razlika izmedju ukupnih prihoda i ukupnih troskova.Najcesce se profiti tumace kao implicitni prinosi odnosno smao kao drugo ime za nadnice,rentu i kamatu.Profit se definise i kao nagrada za preuzimanje rizika a prema istaknutom ekonomisti Šumperu profit je nagrada za inovacije i poduzetnistvo.

51.Kamata (104.str)

-Primjer dohotka koji se stice na trzistu novca je kamata kao cijena upotrebe novcanog/zajmovnog kapitala. Kamata kao cijena kredita izrazava s eu vidu kamatne stope i odredjuje s ekao postotak od pozajmljenog kapitala obracunat na period od godinu dana.Kao posrednici na ovom trzistu banke formiraju kamatu:prvo,prikupljanjem slobodnih novcanih sredstava za ciju upotrebu za odredjeno vrijeme isplacuju kamatu njihovim vlasnicima gradjanima i preduzecima.Drugo banke na pozajmljena novcana sredstva gradjanima i preduzecima naplacuju odredjenu kamatu.

Dakle kapital je izvedeni faktor proizvodnje jer ga je potrebno prethodno proizvesti,sto se cini stednjom.Za iznajmljivanje stednje,stedise dobijaju dohodak na stednju-kamatu.Kamata dakle

dolazi kao naknada vlasniku zajmovnog ili novcanog kapitala za odricanje od jednog dijela sadasnje potrosnje.Ukratko kamata se javlja kao cijena upotrebe novca.

52.Najamnina (95.str)

-Trziste rada je sastavni dio trzista faktora-inputa proizvodnje i na njemu se trazi(kupuje) i prodaje rad.Trziste rada je specificno trziste buduci da na njemu radnici prodaju svoje radno vrijeme(ne sam rad) i zauzvrat dobijaju najamninu.

Dohodak od rada8cijena rada) je najamnina i zajedno sa drugim dohocima od inputa cini nacionalni dohodak.Nadnice mogu biti nominalne i realne.Nominalne nadnice se izrazavaju u novcanim jedinicama a realne izrazavaju kupovnu moc nominalnih nadnica,pa ovise kako od visine nominalnih nadnica tako i od cijene finalnih dobara.

Trziste rada moze biti potpuno konkurentno i nepotpuno konkurentno,a ova razlika s eodrazava i na visinu nadnica(u uslovima nepotpune konkurencije nadnice su nize)

53.Renta (101.str)

Kao neobnovljivi proizvodni resurs cija je ponuda fiksna,zemlja ima svoju cijenu koja je odredjena visinom rente kao dohotka od svojine nad zemljistem.Renta ili cisto ekonomska renta je cijena upotrebe komada zemlje u nekom vremenu.

54.Nacionalni dohodak (176)

Zbir vrijednosti rente, nadnica, kamata i dobiti čini nacionalni dohodak, koji je jednak toku novca od tržišta faktora prema domaćinstvima, kao protuteža toku faktora od tržišta faktora prema preduzećima.

55.Cijena zemlje (101 str., 272.-Bilić)

Budući da zemlja nema vrijednosti, ona ne bi mogla imati ni cijenu. Iz prakse znamo da se zemlja kupuje i prodaje što znači da ima cijenu. Zemlja se kupuje i prodaje radi rente, pa se i kaže da je cijena zemlje kapitalizirana renta. Ponuda i potražnja prije svega utiču na cijenu zemlje. Cijena zemlje je veća kada se zemlja prodaje u određene namjene (npr. građevinska zemljišta). To bi značilo da cijena zemlje zavisi i od njene upotrebe. Cijena raste i sa rasparceliziranošću zemlje.

56.Finansijsko tržište (104.str)

U slucaju da se kapital pojavljuje u svom finansijaskom obliku tada on egzistira u razlicitim finansijskim instrumentima koji se realizuju na finansijskom trzistu.Kao rijedak faktor privredjivanja,kao i svaki drugi resurs kapital ima svoju cijenu koja je izrazena prinosom(dohodkom) od kapitala.Finansijaska trzista se po rocnosti dijele na: trziste novca i trziste kapitala.

59.Hermann Gossenov zakon korisnosti (110.str)

Njemacki ekonomist i statisticar Gosen utemeljio je teoriju marginalne(granicne) korisnosti preko dva njegova zakona,danas poznati kao Gosenovi zakoni.

Prvi Gosenov zakon govori o opadajucem uzivanju odnosno nacelu opadanja korisnosti daljim uzivanjem jedinica nekog dobra sve do tacke zasicenosti.

Drugo Gosenov zakon pokazuje zadovoljavanje razlicitih potreba potrosaca ovisno o intenzitetu njegovih potreba tj kako potrosac uporedjuje korisnosti raznih dobara i od zadovoljenja prve potrebe prelazi na zadovoljenje druge potrebe.

60. Marginalna korisnost (111)

Korisnost svake jedinice robe se smanjuje sa povećanjem ukupne raspoložive količine te robe. Korisnost jedinice datog dobra onda određuje korisnost posljednje, marginalne (granične) jedinice tog dobra koja može zadovoljiti nečiju potrebu. Veličina korisnosti dodatne jedinice jeste marginalna korisnost.

61. Paradoks vrijednosti (114, )

Prema teoriji korisnosti, ustanovili smo jednostavnu zakonitost: što nekog dobra ima više, to je manja relativna poželjnost njegove poslednje jedinice. Ovaj fenomen stoji u osnovi paradoksa vrijednosti, koji je zbunio i samog Adama Smita. Smit, utemeljitelj ekonomske nauke, nije mogao odgonetnuti zašto voda, koja je toliko dragocjena za život čovjeka, ima znatno manju vrijednost nego što imaju dijamanti, koji svoju praktičnu vrijednost iskazuju kroz ukrasnu upotrebu i nisu bitni za život. Krive ponude i tražnje za vodom sijeku se pri vrlo niskoj cijeni, dok se ponuda i tražnja za dijamantima sijeku pri enormno visokoj cijeni. Odgovor leži u činjenici da su dijamanti krajnje rijetki i da su troškovi dobijanja dodatnog dijamanta visoki, dok je voda relativno obilna i neznatno košta. Raskorak između ukupne korisnosti nekih dobara (vazduha, vode) i njihove ukupne tržišne vrijednosti naziva se potrošačev višak, koji se javlja zbog djelovanja zakona opadajuće granične korisnosti - „dobijamo više nego što za to plaćamo."

62. Potpuna konkurencija (savrsena-67, 82, 84, 95, 123-125 lekcija )

Potpuna konkurencija je pretpostavljeno tržišno stanje kada postoji dovoljan broj preduzeća (koji nude isti, homogeni proizvod) ili stepen suparništva da niti jedan od njih ne može utjecati na cijenu tog dobra. To je stanje u kojem nema drugog izbora osim prilagođavanja prilikama koje diktira tržište. Karakteristike potpune konkrencije su:1. veliki broj prodavaca i kupaca,2. homogenost proizvoda/usluga,3. potpuna obavještenost kupaca I prodavaca,4. slobodan ulazak i izlazak sa tržišta,5. svi prodavci I kupci su price taker.

63. Ekonomska efikasnost(126, 127, 128, 129)

Ekonomija proučava efikasnost, jer proučava ograničenost. Pod ekonomskom efikasnosti podrazumijevamo proizvodnju sa najmanjim troškovima. Marginalna korist jednaka je marginalnim troškovima, što je i uslov potreban za ekonomsku efikasnost. Privreda je efikasna ako se radi o situaciji kada ne postoji način da se organizacijom ili novimkombinacijama faktora proizvodnje povećava korisnost bilo kog pojedinca a da se ono ne pogoršavakod drugog. Alokacija resursa je efikasno organizovana ako i samo ako uz date resurse i tehnologijunije moguće povećati blagostanje jednog pojedinca bez smanjenja blagostanja drugog pojedinca. Zaovako postignutu efikasnost kažemo da je Pareto efikasna ili da je postigla pareto optimum.Ekonomska nauka proučava tri aspekta efikasnosti:1. Efikasnost razmjene (ravnoteža potrošača na konkurentnom tržištu) podrazumijeva da svi proizvodi stignu do pojedinca koji ih najviše preferira. Efikasnost razmjene obezbjeđuje da se proizvodna dobra raspodijele tako da niko ne može biti na dobitku ukoliko neko drugi nije na gubitku. Trgovina ne daje mogućnost da obje strane budu na dobitku.2. Efikasnost proizvodnje (konkurentna ravnoteža na tržištu inputa) podrazumijeva da je proizvodnja efikasna ukoliko uz date resurse i tehnologiju nije moguće povećati proizvodnju jedne robe bez smanjenja proizvodnje najmanje jedne druge robe.3. Efikasnost na tržištu proizvoda (konkurentna ravnoteža na tržištu outputa) podrazumijeva da je svaki sistem potrošnje optimalan ako na osnovu raspoložive količine potrošnih roba i želja I ukusa potrošača nije moguće poboljšati položaj ni jednog potrošača, a da se pri tome ne pogorša položaj nekog drugog potrošača.Ekonomija blagostanja je ukupan zbroj zadovoljstava što ih pojedinac doživljava upotrebom raspoložive količine dobara u privredi koja funkcionira duž granice mogućih korisnosti.

64. Opća ravnoteža (129, 130)

Opšta ravnoteža je ravnotežno stanje privrede u cjelini, u kome su sva tržišta (proizvoda i usluga, faktora proizvodnje) istovremeno u ravnoteži. Na takvom tržištu istovremeno se odvijaju procesi u kome preduzeća proizvode finalna dobra potražujući faktore proizvodnje, dok domaćinstva nude faktore proizvodnje potražujući finalna dobra.Uslovi za postojanje opšte ravnoteže su:1. Opšta ravnoteža privrede u potpunoj konkurenciji uvijek je Pareto efikasna,2. Pareto-efikasne alokacije predstavljaju opštu ravnotežu privrede u potpunoj konkurenciji za odgovarajuću raspodjelu resursa,3. Alokacija koja maksimizira društveno blagostanje uvijek je Pareto-efikasna,4. Pareto-efikasne alokacije maksimiziraju društveno blagostanje za neku funkciju društvenog blagostanja.Funkcija društvenog blagostanja prezentira odnos koji se uspostavlja između ukupnog društvenog blagostanja i blagostanja pojedinih članova društva.

65. Parcijalna ravnoteža (129, 130)

Tržišta pojedinačnih proizvoda i usluga, kao i tržišta faktora proizvodnje, funkcioniraju kao pojedinačna tržišta. Ravnoteža koja se postiže na takvom tržištu je djelimična ili parcijalna ravnoteža i ona uključuje ponašanje samo jednog tržišta, domaćinstva ili preduzeća. Uslovi na jednom tržištu utiču na cijene i proizvodnju na drugim tržištima.

66. Nepotpuna konkurencija (135-140, 152)

Nepotpuna konkurencija je znatno ostupanje od savršene konkurencije i dolazi sa pojavomnesavršenog konkurenta čija tržišna moć rezultira cijenama većim od onih koje bi se formirale uuslovima savršene konkurencije. To je zapravo slika prave privredne stvarnosti u kojoj je većinapreduzeća nesavršeni konkurenti.Vrste nepotpune konkurencije su:Monopol - tržišno stanje u kome jedan prodavac ima potpunu kontrolu nad tržištem.Oligopol - nekoliko preduzeća na strani ponude koja pravedno utiču na kretanje cijena. Duopoli na strani ponude u stanju potpune konkurencije mogu biti najmanje dva preduzeća.Monopolistička konkurencija - tu sudjeluje veliki broj preduzeća, a ulazak novih konkurenata je lak,tj.nema ekonomskih ni pravnih prepreka.

67. Monopol (135, 136)

Monopol je tržišno stanje u kome jedan prodavac ima potpunu kontrolu nad tržištem. Monopolist je jedini proizvođač u svom sektoru i nijedan drugi sector ne proizvodi čak ni adekvatni supstitut.

68. Monopson (137)

Monopolsko stanje može postojati i na strani tražnje. Postojanje samo jednog kupca naziva se monopson. Monopson se javlja kod prometa nekih sirovina (npr. otkupnina stanica ljekovitih bilja), u vrijeme ratova i većih ekonomskih poremećaja. Svojom tržišnom snagom, monopoli su u stanju da u potpunosti određuju cijene na tržišu i tako formirana cijena je monopolska cijena koja po pravilu premašuje normalne cijene.

69. Eksternalije (141, 142, 143)

Eksternalije se odvijaju izvan tržišta. Eksternalije su one ekonomske ativnosti jednog pojedinca ili preduzeća koje imaju uticaj na drugog pojedinca ili preduzeće, a da za to ne snose troškove ili nisu plaćeni. Eksternalije se pojavljuju kao:1. negativne, pa se zovu eksterne disekonomije (negativan uticaj na druge tj. povećavanje njegovih troškova) i najčešće se vežu za zagađivanje okoliša.2. pozitivne, i tada se nazivaju eksternim ekonomijama (koriste drugima bez naknade) i najčešće se povezuju sa znanjem i inovacijama.Ekonomski subjekti nisu u stanju da eksterne efekte unesu u tržišne cijene robe, a to može učiniti samo država propisivanjem:a) korektivnog poreza, kojim se otvara mogućnost naknade štete licima koja su oštećena dejstvom negativnih eksternih efekata,b) zabranom ili ograničenjem djelatnosti koje proizvode negativne eksterne efekte (npr. u

slučaju zagađenja okoline).

70. Javna dobra (143, 144, 152)

Javna dobra (parkovi, javna škola ili bolnica, gradsko osvjetljenje, putevi I sl.) su dobra ili usluge koje tržište ne može ili neće obezbijediti, a koriste svim građanima. Dostupna su cijeloj zajednici bez obzira žele li pojedinci to dobro ili uslugu koristiti ili ne, te ih koriste besplatno.Javna dobra se od tržišnih dobara razliku po 3 temeljna obilježja:1. Istovrenema i besplatna raspoloživost za više korisnika2. Nemogućnost isključenja pojedinca iz upotrebe javnog dobra, i3. Jednakost potrošnje za sve korisnike.

71. Načini gospodarenja

72. Ekonomska uloga države(148,149...)

Ekonomske funkcije (uloge) drzave:1. unapredjenje ekonomske efikasnosti2. ostvarivanje manja nejednake raspodjele dohodaka3. stabiliziranje ekonomije pomocu makroekonomske polotitke4. medjunarodno predstavljanje zemlje

73. Novac(161-169)

Novac je sredstvo koju javnost prihvata kao sredstvo plaćanja, medijum za razmjenu i mjerilo vrijednosti svih drugih roba i usluga. Prihvaćenost opštim sredstvom razmjene uslovljena je sljedećim osobinama:1. Prenosivost - novac mora biti pogodan za nošenje i prenos radi transakcija na različitim lokacijama,2. Trajnost - novac mora posjedovati fizičku trajnost,3. Djeljivost - mora postojati mogućnost djeljivosti novca na jednake dijelove4. Standarizovanost - novčanice se ne smiju razlikovati po obliku ili kvalitetu,5. Prepoznatljivost - novac mora biti poznat i prepoznatljiv, čime se olakšava njegova primjena i zaštita od falsifikata.Elektronski (digitalni) novac definišemo kao novac koji se kreće kroz elektronske medije, tj. van uobičajenih kanala plaćanja koje tradicionalno podržavaju banke.Robni novac funkcioniše kao punovrijedni, a fiducijarni novac funckionira po osnovu vjerovanja javnosti da će ga moći zamijeniti za bilo koju drugu robu.Papirni novac nema unutrasnju vrijednost. Njegova stvarna vrijednost jednaka je stampanju ivrijednosti papira od kojeg je novcanica izradena. Danasnji sistem placanja novcem dijelimo na

gotovinski (papirni novac i metalni sitni novac) i bezgotovinski (cekovi).U sistemu vezane vrijednosti kolicina emisije novca odgovara odgovarajucoj kolicini zlata, kaovrijednog i oskudnog dobr. Novac ima pokrice u zlatu, tako sto drzava propisuje kurs u odnosu nazlato, odnosno kolicinu zlata koja predstavlja novcana jedinica. Proizvodnja roba raste brze odproizvodnje zlata jer su rudnici zlata ograniceni. Nedovoljna kolicina zlata vodi padu cijena roba iusluga. Ovakvi uslovi vode privredu u recesiju i krizu, jer pad cijena produkuje gubitke i destimuliseinvesticionu aktivnost.Depresijaciju novca imamo ako novac gubi vrijednost (za istu nominalnu vrijednost kupujemo manjeroba i usluga), sto je znatno cesca pojava.

74. Inflacija(167, 168)

Inflacija se obicno shvata kao opsti rast cijena, ili rast opsteg nivoa cijena. Ekonomski ona predstavlja"naduvavanje" cijena i novcanih dohodaka, troskova proizvodnje i drugih novcanih iznosa,tj.poremecaj u robno-novcanim odnosima kada kolicina novca u opticaju znatno prekoraci velicinurobnih fondova, sto dovodi do porasta cijena i pada vrijednosti novca (smanjenja njegove kupovnemoci). Inflacija se moze posmatrati i kao oblik depresijacije novca.Vrste inflacija: a)prema osnovnom mehanizmu nastajanja inflacija moze biti apsolutna i relativnab)prema intenzitetu inflacija moze biti puzujuca i galopirajuca, c)prema duzini trajanja inflacija moze biti sekularna, jednokratna, hronicna d)prema dejstvu inflacija moze biti aktivna i neaktivna odnosno slobodna i prigusena(kontrolisana).Deflacija je suprotna pojava od inflacije, u kojoj dolazi do smanjivanja kolicine novca u opticaju, pracenog opstim padom cijena i povecavanjem kupovne snage novca.Pod stagflacijom se podrazumijeva istovremeno pojavljivanje visoke inflacije i visoke stope nezaposlenosti.

75. Društveno bogatstvo (170, 171)

Društveno bogatstvo jedne zemlje čine ukupna materijalna dobra koja obuhvataju:1. Prirodno bogatstvo (prirodni izvori) u koje ubrajamo:- prirodne uslove (uslovi za odvijanje života i proizvodnje - tlo, voda, klima),- raspoložive prirodne izvore: poljoprivredno zemljište, šume, rudno i mineralno bogatstvo, koje čovjek koristi u proizvodnji.2. Proizvodna dobra (proizvedeno društveno bogatstvo) su izraz kumuliranih investicija u dužem vremenskom intervalu, u čijem su učetvovale generacije naraštaja.Fiksne ili osnovne fondove čine: građevina, oprema, osnovno stado, patenti, licence i sl.U obrtne fondove ili zalihe ubrajamo: obrtna sredstva sa preduzećima, stočni fond, drvnu masu u šumi.Kod teškoće vrijednosnog iskazivanja društvenog bogatstva, izračunavanja se vrše procjenjivanjem pomoću statistike i bilansiranjem imovine preduzeća i domaćinstava.

76. GNP- bruto nacionalni dohodak (76 i 77, od 171 - 177)

Bruto nacionalni proizvod (GNP) izražava ukupnu vrijednost finalnih proizvoda i usluga proizvedena tokom godinu dana.

77. NNP- neto nacionalni dohodak (isto ko i 77)

Neto nacionalni proizvod (NNP) dobivamo umanjenjem GNP za iznos amortizacije.

78. Gospodarski razvoj(179, 180, mozda i 178 ako bude trazio rasta kao dio razvoja)

Ekonomski rast je najvažnija komponenta ekonomskog razvoja (nema ekonomskog razvoja bez ekonomskog rasta). Ekonomski razvoj je širi i kompleksniji ekonomski i društveni proces od ekonomskog rasta. U posljednje vrijeme se naglašava da ekonomski razvoj treba da bude i održiv. Održivi razvoj je onaj razvoj u kome svaka generacija sljedećoj predaje stok „nego resursa“ (tj. prirodni resursi, okoliš, znanje, tehnologije, fizički i ljudski kapital) koji u per capita terminima nije manji od onoga koji je naslijedila.

79. Globalizacija (180, 181)

Ekonomska globalizacija je proces pretvaranja zasebnih nacionalnih privreda u integriranu svjetskuprivredu, a ispoljava se kao proces rasta medjunarodnih tokova roba, usluga kapitala, ljudi itehnologije.

80. Digitalna ekonomija(sinonim za nova ekon, 181, 182, 183)

Tehnološka revolucija u informatičkim I komunikacijskim tehnologijama učinila je radikalne promjene u pojmu, ulozi i značaju faktora „vrijeme” i „prostor” u ekonomskom životu, u funkcioniranju nacionalnog i globalnog tržišta i u nacionalnoj i globalnoj strukturi privrede. Iz ovakvih procesa proizašao je pojam digitalna (nova) ekonomija pod kojom se podrazumijevaju 4 različite stvari:1. dio privrede koji proizvodi uređaje za informacije i komunikacije u koje su ugrađene najnovije tehnologije,2. privede koje proizvode ili koje koriste nove informacione i komunikacione tehnologije,3. ekonomije u kojima se razvijaju i koriste inormatičke i komunikacione tehnologije,4. čitava svjetska privreda.Digitalna ekonomija se često označava i kao „nova ekonomija”, „informatička tehnologija”, „elektronska ekonomija”, „ekonomija znanja”, „postindustrijska ekonomija”, „ekonomija nove paradigme”.

Literatura:1. Dr. Halid Konjhodžić, Dr. Kadrija Hodžić - Uvod u ekonomiji (izdanje 2011),2. Dr. Ivan Bilić - Politička ekonomija (izdanje 1996)