37. Protest feminizma; odnos klasičnog i novog feminizma

Rađanje starog i pojava novog feminizma imaju jednu značajnu zajedničku crtu- nastajali su u socijalnom i političkom kontekstu koji se može odrediti kao vreme revolucionarnog radikalizma. U krilu Francuske revolucije (1789.) rodio se feminizam. Samo dve godine nakon što se pojavila Deklaracija o pravima čoveka i građanina doživela je svoju feminističku kritiku i alternativu. Napredne žene tog doba, predvođene od Olympe de Gouges, već 1791. u Deklaraciji o pravima žene i građanke, stavljaju do znanja revolucionarima da objavljena jednakost prava ljudi ne može biti shvaćena samo kao pravo i privilegija muškaraca. Za tu svoju „drskost“, mnoge od žena su morale da plate visoku cenu- 1793. bile su giljotinirane.Novi feminizam rodiće se u revolucionarnom zanosu krajem 60-tih godina. Mada je neofeministički pokret povezan sa radikalizmom studentskog pokreta i bunta mlade generacije- čiji je vrhunac pobuna na univerzitetima 1968. širom SAD i Evrope- novi feminizam stoji u dvostrukom odnosu prema ovim događajima. S jedne strane, bunt mlade generacije neposredno će usloviti pojavu neofeminističkog pokreta. Opšte preispitivanje vladajućih kulturnih i vrednosnih obrazaca dovešće do saznanja o potrebi promene dominantnih stavova o odnosima među polovima, tzv. seksualna revolucija s kraja 60-tih samo je nus pojava te nove svesti. Čak će se vrlo brzo, već početkom 70-tih, pokazati da novi feministički pokret preuzima štafetnu palicu od kratkovečnog studentskog pokreta i svojim usponom označava definitivno uspostavljanje fenomena tzv. novih društvenih pokreta.S druge strane, rađanje neofeminističkog pokreta sadrži i dimenziju protivstava i otpora nekih pojava unutar studentskog pokreta i pokreta nove levice u celini, pre svega na pitanju odnosa među polovima. Zato bi moglo da se kaže da je novi feminizam nastao kao revolt unutar revolta, kao dvostruki protest, i protiv celine postojećeg modernog, a u osnovi još uvek patrijarhalnog društva, ali i protiv obrazaca muške dominacije unutar neosporno levo orijentisanog studentskog pokreta.

Odnos klasičnog i novog feminizma

Relacija neofeminističkog pokreta prema starom ili klasičnom feminizmu može se odrediti dvoznačno: kao istovremeni odnos diskontinuiteta i kontinuiteta.Pod klasičnim pokretima podrazumevaju se pokreti karakteristični za 19-ti i prvu polovinu 20-tog veka, a među njima je feministički pokret (radnički pokret je jedan od najznačajnijih). Pod novim društvenim pokretima podrzumevaju se pokreti nastali u periodu nakon 60-tih, a najreprezentativniji među njima su ekološki, mirovni, anti-nuklearni, neofeministički ili pokret za emancipaciju, oslobođenje žena. Razlikovanje između klasičnih (starih) i novih (alternativnih) društvenih pokreta je opravdano, kako s obzirom na nove sadržaje i nove metode akcije, tako i s obzirom na nove ključne vrednosti i nov različit odnos prema socijalnom okruženju i političkim institucijama. Za razliku od klasičnih, novi društveni pokreti imaju specifična obeležja:1) prvenstveno su usmereni ka potrebama pojedinaca i društva kao zajednice, a nisu direktno okrenuti prema državi i zainteresovani za vlast2) okupljaju pristalice iz vrlo različitih socijalnih klasa, slojeva i grupacija, pa otuda nemaju jasno prepoznatljivu klasnu osnovu i karakter3) samorazumevaju se kao pokreti konkretne akcije, bez univerzalnih političkih pretenzija, pa su angažovani oko jednog pitanja ili problema4) autonomni su u odnosu na postojeće političke partije i organizacije, i uopšte rezervisani prema institucijama5) manje ili više su indiferentni prema ideološkim podelama6) opredeljuju se za nenasilne oblike delovanja i koriste nove metode i forme akcije (zaposedanje ulica i trgova- sit-in akcije, kao i druge metode pasivnog otpora, građanske neposlušnosti)7) koriste nov jezik, atraktivni medijski nastup, grade novu opozicionu ili alternativnu političku kulturu.Feministički pokret jedan je od retkih pokreta koji je na značajan način prisutan i u kategoriji tzv. klasičnih ili starih i u grupi novih, alternativnih pokreta, pa je komparaciju starog i novog feminizma moguće podvesti pod opšti odnos klasičnih i novih društvenih pokreta.

U meri u kojoj između starog i novog feminizma postoji diskontinuitet, reč je o dva različita tipa društvenog pokreta- klasičnom i novom. No, specifičnost feminističkog pokreta u odnosu na većinu drugih pokreta je i u tome što postoje izvesni najopštiji sadržaji u vezi sa ravnopravnošću žena, kao i karakteristike (razlike po polu i prvenstveno oslanjanje na aktivitet žena) koje potvrđuju princip kontinuiteta i daju nam za pravo da govorimo i o celini feminističkog pokreta. Po analizi Ute Garhard, paralela između starog i novog feminističkog pokreta sadrži sledeće karakteristike:1) novi ženski pokret nije institucionalizovan u klasično udruženje ili savez, nema formalno rukovodstvo, već više predstavlja mrežu mnogobrojnih grupa2) najvažniji princip novog pokreta žena je autonomija, odnosno nezavisnost od drugih političkih grupacija, a isto tako i samoupravljanje i samoorganizacija3) zajedno sa drugim novim društvenim pokretima, novi ženski pokret pruža otpor birokratizaciji, predstavlja opoziciju negativnim efektima industrijskog rasta i postojeće vojne sigurnosti koja ugrožava čovečanstvo4) za razliku od starog ženskog pokreta koji je prihvatao tradicionalnu podelu rada, novi ženski pokret podvrgava radikalnoj kritici postojeću podelu rada po polovima, dovodeći u pitanje društvo rada u celini.Emancipacija žene za koju se zalaže klasični, u osnovi klasični feministički pokret, unutar modela liberalne predstavničke demokratije, po tumačenju Blaženke Despot, usmerena je na slobodu u pravu i političkoj državi, iz čega proističe redukovanje feminističkog pokreta na pokret za ljudska prava. Sa druge strane, po njenoj analizi, nepremostivo ograničenje proleterskog ženskog pokreta leži u shvatanju da diktatura proleterijata i ukidanje razlike građanskog društva i političke države vodi oslobađanju od patrijarhata.Pojam emancipacije formulisan u novom feminizmu, a nešto kasnije i u ekološkom pokretu, bitno je različit od emacipacije žene shvaćene kako u klasičnom, građanskom pokretu za ravnopravnost žena, tako i u klasičnom proleterskom i socijalističkom ženskom pokretu. Nova paradigma unosi dva nova komplementarna značenja u savremeni pojam emancipacije: emancipaciju od države i institucije uopšte, kao i emancipaciju od volje za moć i vlast, tih glavnih regulatora društvenog života pod starom paradigmom. Može se zaključiti da novi feminizam istovremeno predstavlja radikalnu kritiku stare i koncipiranje i uspostavljanje nove teorijske i praktične paradigme, unutar koje se može misliti o modernom društvu i novim potrebama savremenog čoveka i generacija koje dolaze.

38. Tri faze u razvoju neofeminizma

a) faza eksplozivnog uspona novog feminizmab) faza razvoja osobene feminističke kulturec) faza izvesnog zastoja neofeminističkog pokreta

I faza: eksplozivni uspon neofeminizma

Faza rađanja i brzog uspona novog ženskog pokreta traje od kraja 60-tih do druge polovine 70-tih godina. To je period u kome neofeministički pokret uvodi značajne novine u odnosu na klasični ženski pokret, na sva tri glavna plana:

- u pogledu sadržaja i akcione usmerenosti- novih organizacionih oblika- novih metoda akcije.

U sadržinskom smislu ovo vreme možemo označiti kao fazu reformuliranja tzv. ženskog pitanja i redefinisanja feminističkog pokreta i njegovih ciljeva. Taj proces se odvija pod poznatim sloganom: lično je političko, odnosno privatno je javno. Savremeni ženski pokret je sloganom „privatno jeste javno“ pokušao da konkretno istorijski pokaže na koje sve načine žensko pitanje je temeljno društveno pitanje. Ukratko, privatno iskustvo jednog pola koji svoju istoriju doživljava i proživljava kao istoriju podređenosti je javno pitanje od suštinskog društvenog značaja. U pogledu organizacionih oblika ovu fazu karakteriše formiranje mnogobrojnih grupa, oformljenje prvih tzv. ženskih centara i uspostavljanje koordinacije na nacionalnom planu. Najčešći oblik

povezivanja su tzv. consciousness- raising groups, neofeminističke grupe za podizanje svesti i samoosvešćivanje žena, u kojim se pokreće sve širi krug ne samo tzv. ženskih već i drugih društvenih pitanja. Nacionalna konferencija Pokreta za oslobađanje žena, Velike Britanije, održane 1970. formuliše 4 zaključka:1) dostupnost sredstava za sprečavanje začeća i sloboda prekida trudnoće2) besplatno i svima dostupno čuvanje dece 3) jednake šanse u obrazovanju i profesiji4) jednako plaćanje muškog i ženskog rada, Ovi zahtevi su dopunjeni ,4 godine kasnije, sa još dva:5) za pravnu i finansijsku nezavisnost6) protiv diskriminacije lezbejki.Pod geslom „Žene zajedno su jake“ u SR Nemačkoj početkom 70-tih se veliki broj žena i neofeminističkih akcionih grupa uključuju u tzv. Akciju 218- protiv zakonske zabrane prava žena da odlučuju o prekidu trudnoće. 1972. u Frankfurtu je održan prvi savezni kongres žena, gde se akcenat stavlja na:1) potrebu i neophodnost samostalnog organizovanja žena, kako bi se saznali njihovi problemi i zastupali njihovi interesi2) neiizbežnost posebne taktike i strategije u borbi za ekonomska i demokratska prava, bez limitiranja muškaraca3) želju da se izgrađuju odnosi solidarnosti, a eliminišu autoritarne strukture i mehanizmi moći.U ovim zaključcima muškarci se isključuju iz dva razloga: prvo, kako bi žene stekle sopstveno iskustva, i drugo, kako bi se sprečilo da se u mešovitim grupama reprodukuju odnosi staranja i ugnjetavanja, što je iskustvo žena u svim oblastima života. Dok je britanski neofeministički pokret konkretan u tipično engleskom pragmatističkom duhu, zapadno- nemački ženski pokret formuliše svoje zaključke na strateški i generalan način. Dve činjenice su karakteristične za savremeni neofeministički pokret. Prva je pluralizam i raznovrsnost ideja koje se artikulišu u različitim pokretima i delovima neofeminističkog pokreta. I druga, da ta različitost nije slabost već snaga savremenog neofeminizma, jedni druge dopunjuju i zajednički tvore celinu novih koncepata i iskustava feminističkog pokreta. Neofeminizam je u odnosu na stari feministički pokret uneo značajne novine i u pogledu metoda delovanja. U početku pažnja je bila usmerena na novu simboliku pokreta, na obračunavanje sa klasičnim predstavama o ženi i ženskoj lepoti (u čemu je bilo i ritualnog preterivanja: spaljuvanje ženskih prslučića, odbacivanje visokih potpetica, šminke i diktata mode u celini). Vremenom su se iskristalisali osnovni principi na kojima počiva savremeni neofeministički pokret, među kojima, za metod njegovog delovanja najveći značaj imaju dva: principš samoiskustva ili sopstvenog iskustva i princip samopomoći ili međusobne ženske ispomoći.

II faza: neofeminizam kao kulturna snaga

Kraj 70-tih i početak 80-tih protiču u znaku konsolidacije početnih rezultata i daljeg uspona neofeminističkog pokreta. To je faza u kojoj je aktivnost neofeminističkog pokreta usmerena u dva osnovna pravca: ka otkrivanju novih oblasti i aspekata feminističkog angažmana i ka prodoru feminizma u oblast obrazovanja, nauke i kulture.Novi feminizam se ne zadovoljava samo borbom za slobodu i pravo žene da odlučuje o rađanju, već podvrgava oštroj teorijskoj i praktičnoj kritici čitavu oblast medicinskog tretmana žene i njenog zdravlja, ustaje protiv svakog oblika nasilja nad ženama u porodici i društvu, protiv tretiranja ženskog tela kao robe.Najznačajniji prodor u ovoj fazi ostvaren je ulaskom feminizma u oblast univerzitetskog obrazovanja, nauke i kulture. To je period snažnog razvoja ženskih studija. Feministička problematika dobija sve značajniji i širi prostor, unutar postojeće publicistike i mas medija. Sve ovo doprinosi razvoju osobene feminističke kulture, koja se često artikuliše i kao kontrakultura u odnosu na vladajuće vrednosne i kulturne matrice.

III faza: zastoj i iskušenja neofeminizma

Od sredine 80-tih započinje treća faza u razvoju neofeminizma. To je faza izvesnog zamora novog feminizma. Izvesna stagnacija neofeminističkog pokreta ogleda se u nekoliko činjenica. Među aktivistkinjama i pripadnicima neofeminističkog pokreta sve je manje entuzijazma i spremnosti na svakodnevno praktično angažovanje u akcionim grupama i pokretu. Među novim generacijama devojaka i mladih žena zapaža se izvesna nezainteresovanost i ravnodušnost prema feminizmu. Jačaju i sukobi i nesporazumi među različitim segmentima neofeminističkog pokreta (kontroverze između majki i žena bez dece, lezbejki i hetero-žena, feministkinja posvećenih pokretu i karijeristkinja...)Postoje i dublji razlozi za iskušenja sa kojima se suočava neofeministički pokret u najnovijem periodu. Dugotrajna kriza, čije se manifestacije osećaju i u najbogatijim zemljama Zapada, u mnogim svojim dimenzijama sužavala je društveni prostor za dalji uspon feminizma. Ofanziva novog konzervativizma uključivala je povratak starim vrednostima, među kojima klasična, u osnovi patrijarhalna porodica, ima ulogu jednog od značajnih nepolitičkih stubova potpore poretku. Pomeranje političkog klatna udesno, do koga je došlo u značajnim delovima populacije mnogih razvijenih industrijskih zemalja, pogodovalo je ofanzivi i usponu anti-feminističkog pro-life pokreta (pokreta za zaštitu života fetusa). To je dovelo čak do toga da je u SAD ukinuto pravo žena na pobačaj, zaštićeno odlukom Vrhovnog suda iz 1973. godine. Neofeministički pokret nalazi se na raskršću danas. Eventualna dugotrajna stagnacija i defanziva dovela bi do erozije i gubitka mnogih postignuća novog feminizma. Ali da bi mogao da razvije svoju prirodnu ofanzivnu poziciju, novi feminizam mora da razreši neke od antinomija koje su se nataložile tokom prve dve decenije. Prva antinomija je jednakost/ različitost. Novi feminizam sa pravom zahteva stvarnu jednakost između muškaraca i žena, ali isto tako opravdano ukazuje na pravo na različitost i osebenost žena i ženskog pitanja.Druga antinomija koja pritiska novi feminizam može se formulisati kao dilema zajedno ili odvojeno. Postoje ozbiljni razlozi zbog kojih se aktivnost neofeminističkih grupa i pokreta isključivo oslanja na angažman žena, ali je i činjenica da se pitanje istinske ravnopravnosti polova ne može rešiti bez angažmana muškaraca.Treća antinomija odnosi se na strategiju pokreta i odnos prema socijalnom kontekstu, a pre svega političkom okruženju i može se definisati kao dilema i protivurečnost između političkog i nepolitičkog. Novi feminizam je do sada tu dilemu rešavao u korist nepolitičkog, držeći se sa pravom nove paradigme i imajući u vidu sva loša iskustva i rezerve prema staroj politici. Mada je nekoliko puta pokretano pitanje formiranja posebnih ženskih partija, neofeminizam je odbacivao klasičnu političku opciju, a za političku artikulaciju i promociju svojih zahteva koristio neke od postojećih političkih kanala, a pre svega političku partiju Zelenih.

39. Mirovni pokreti- kult nasilja i vek rata

Rat ne valja zato što više ljudi pokvari nego što pokvarenih uništi!Uobičajeno je da mislimo kako je fenomen rata izuzetak u životu društva i ljudske vrste, ali

istorija govori dugačije. Smatra se da je u svetu tokom 3000 godina zabeležene ljudske istorije samo 300 godina ili 10 % od tog vremena prošlo u miru i bez ratnih konflikata.Ideje rata i nasilja ugrađene su u same temelje naše zapadne civilizacije. Kako je naša civilizacija pod dominacijom kulta nasilja i rata, može se ilustrovati idejama čitavog niza mislilaca iz različitih epoha njenog razvoja:~ Heraklit kaže: rat je majka, odnosno otac svih stvari~ Makijavelijevo stanovište je da cilj, odnosno državni razlog opravdava upotrebu svih sredstava, uključujući i nasilje i rat~ Hobsovo mišljenje je da je glavna odlika prirodnog stanja čoveka rat svakog protiv svakoga~ stav Klauzevica je da je rat nastavak politike drugim sredstvima~ Marksovo shvatanje je da je nasilje babica istorije ~ socijaldarvinistička teorija Gumploviča kaže da samo ratovi dovode do nadživljavanja najsposobnijih~ Karl Šmit kaže da je to shvatanja suštine politike i političkog u relacijama prijatelj/neprijatelj ~ postmodernistička koncepcija Fukoa smatra da je rat glavni motor poretka i institucija, trajni socijalni odnos i neiscrpni razlog svih odnosa i institucija moći.

Frojd, koji je nastojao da putem psihoanalize otkrije tajnu potiskivanih ljudskih nagona, a posebno enigmu Tanatosa i Erosa, pisao je Anštajnu: ne radi se o tome da se potpuno oslobodimo agresivnih nagona, dovoljno je samo pokušati da preokrenemo njihov smer, toliko da oni više ne treba da se iskazuju kroz rat.

Erih From je opovrgao uobičajene predstave po kojima ratova ima više u primitivnim društvima, dokazujući da i broj i obim i razornost ratova raste uporedo sa razvojem civilizacije.

Rejmon Aron je dobivši mač kao znamenje člana Akademije političkih i etičkih nauka, dao da se na njemu ugraviraju Herodotove reči: nijedan čovek nije do mere lišen razuma da daje prednost ratu a ne miru. Međutim, kada je posle izvesnog vremena postao predsednik te Akademije, zatražio je da se ugravira i dodatak: ali, to nije istina...

U svakom slučaju moramo se složiti sa ocenom koju daje Rože Kajoa da je rat jedna od strašnih cena koju plaćamo civilizaciji i njenom progresu.

Budući istoričari neće morati mnogo da se dvoume da 20. vek obeleže kao vek ratova i nasilja. Na žalost, pokazalo se da je Lenjin bio u pravu kada je predviđao da će 20. vek biti vek ratova i revolucija. Tek će 20. vek zabeležiti dva velika svetska rata i bezbroj manjih regionalnih i lokalnih ratova.Smatra se da je u 1. svetskom ratu, u kome su učestvovale 32 države stradalo 47 miliona ljudi, a u 2. svetskom ratu, u koji su bile uključene skoro sve nacije, broj stradalih se popeo na čak 75 miliona ljudi.

Mirovni pokret je postao globalni fenomen u veku kada su i ratovi postali svetski i globalni, ali koreni i izvori mirovnih aktivnosti sežu mnogo dalje u prošlost.

40. Nastanak prvih mirovnih pokreta

Jedan od najstarijih pokušaja da se ograniči oblast rata je tzv. Amfiktionički savez, jedan kvazi-religijski savez većine grčkih plemena koji je formiran još pre 7. veka stare ere. Članice saveza su polagale zakletvu da će ograničiti svoje akcije u ratu protiv drugih članica (tako je npr. bilo zabranjeno da se prilikom opsade gradova preseče opkoljenom gradu dovod vode).

Verovanje da je rat nemoralan uspostavljeno je još u ranom hrišćanstvu. Kasnije će Avgustin elaborirati doktrinu o pravednom ratu. Humanisti renesanse su bili protiv rata, a posebno je holandski humanista, Erazmo Roterdamski oštro žigosao varvarstvo rata spisom iz 1517. sladak je rat neiskusnih, što je pokazivalo čežnju ljudi za mirom.

Verska sporenja i ratovi u 16. veku doveli su do sklapanja Auzburškog verskog mira 1555. Ovim mirom je prvi put priznato načelo čija je zemlja, njegova je i vera. Princip da ako je vladar neke pokrajine katolik, onda i njegovi podanici treba da budu katolici- uzima u obzir političku stvarnost u Svetom rimskom carstvu, tj. da su carski slojevi, a ne njihovi podanici mogli ubuduće da određuju veroispovest u svojoj zemlji. Ovaj mir je više predstavljao primirje, pa se otuda često naziva i staklenim mirom.

Tek 100 godina kasnije, Vestfalskim mirom 1648. načelo cuis regio, eius religio (čija zemlja, njegova vera) će biti trajno zagarantovano. Njime je uspostavljena veza između unutrašnjeg i spoljašnjeg mira, između države i religije. Mirom sklopljenim u vestfalskim gradovima Minsteru i Osnabriku, okončan je 30-to godišnji verski rat (1618-1648) u kome je Nemačka izgubila polovinu svog stanovništva. Verski ratovi su harali Evropom mnogo duže, skoro jedan vek, jer se smatra da su započeli sa pojavom Martina Lutera (1517), bio je protivnik svakog rata i poznata je njegova izjava: ko ima 2 krave treba da ustupi jednu da bi bio održan mir. Bolje je imati jednu u miru, nego dve u ratu.

Humanistička tradicija je utoliko značajno doprinela diskusiji o ratu i miru ukoliko je na njenom tlu prvi put razmišljano o opšteevropskom mirovnom uređenju koje bi rat učinilo suvišnim. Osnova ovakvog večnog mira bili bi tolerancija i sloboda- pojmovi koji će tek mnogo kasnije nakon Vestfalskog mira iz 1648. ući u istoriju.

Neophodno je napraviti distinkciju u teorijskim i praktičnim razmišljanjima o miru. Jedan pravac mišljenja i aktivnosti (pre svega diplomatskih i međudržavnih) usmeren je ka uspostavljanju mirovnog poretka među državama. Glavni adresat tog pravca razmišljanja su države i međudržavne institucije.

Drugi pravac mišljenja o miru i praktičnih mirovnih aktivnosti okrenut je društvu i građanima, a glavni adresat u ovom slučaju su mirovne grupe i mirovni pokreti.

Kada je reč o prvim religijskim mirovnim grupama i organizacijama mora se poći od 17. veka. U okviru političkih i religijskih vrenja tokom engleskog građanskog rata 1640-tih godina formirana je komunitarno-religijska organizacija Kvekera, koja je svoju posvećenost miru povezivala sa ranohrišćanskom tradicijom i verovanjem da Bog postoji u svakom čoveku, pa su otuda ratovi među ljudima bili u suprotnosti sa takvim uverenjem. I ovde je uticaj humanističkog pacifizma očit: na svaki rat se gleda kao na rđav rat. Ne postoji i ne prihvata se ideja o pravednom ratu, jer rat nije u skladu ni sa božijim zapovestima ne sa prirodnim zakonima.

Naredni, 18. vek će doneti značaj filozofsko-teorijski napor da se utrvdi načela mira. To je čuveni spis Imanuela Kanta O večnom miru iz 1795. Kant utvrđuje preliminarne članove večnog mira među državama:

- ni jedan ugovor ne treba smatrati mirovnim ako je sklopljen tako da prećutno sadrži povod budućeg rata

- ni jednu samostalnu državu ne može druga država da stekne nasleđem, zamenom, kupovinom niti darivanjem

- stajaće vojske vremenom treba da nestanu- država se ne sme zaduživati zbog spoljašnjih državnih razmirica- ni jedna država se sme nasilno uplitati u uređenje i upravljanje druge- ni jedna se država u ratu sa drugom ne sme upuštati u takva neprijateljstva koja bi u

budućem miru nužno onemogućila međusobno poverenje.U drugom odeljku svog spisa, kant utvrđuje definitivne članove večnog mira među državama, jer to stanje treba uspostaviti, s obzirom da je prirodno stanje stanje rata i neprijateljstva, a ne stanje mira. Taj ugovor ima samo tri člana. Prvi kaže da građansko uređenje u svakoj državi trebada bude republikansko. Drugi član kaže da međunarodno pravo treba da se osniva na federalizmu slobodnih država. Treći član je da pravo građana sveta treba da se ograniči na uslove opšteg hospitaliteta (gostoprimstva).Za Kanta je mir spadao u kategoriju najvišeg političkog dobra, a delovanje da bi se to dobro ostvarilo predstavljalo je po njemu izvršavanje dužnosti moralno-političkog uma. Iz njegove koncepcije vidi se da je opšti mir moguć samo kao globalni, svetski mir. Još su tri važne komponente Kantove koncepcije i sve tri imaju direktan politički izvod:1. večni mir je moguć samo među državama čije je građansko uređenje republikansko, a to znači da počiva na principima slobode, međuzavisnosti i pravne jednakosti svih građana.2. međunarodni odnosi i međunarodno pravo moraju se zasnivati na principima federalizma i autonomije slobodnih država.3. stranac nije a priori neprijatelj, već naprotiv, svaki građanin sveta ima pravo na gostoprimstvu u stranoj državi.

Zato se sa pravom kaže da Kantov pacifizam podrazumeva univerzalistički kosmopolitizam, a posledica toga je zaključak da i najmanje ugrožavanje mira na jednom mestu znači ugrožavanje mira i na svim drugim mestima.

Prve organizovane mirovne grupe u modernom, građanskom smislu te reči, formirale su se početkom 19. veka, nakon Napoleonovih ratova, koji su trajali skoro četvrt veka. Na Napoleonove ratove često se gleda kao na prekretnicu u prirodi modernog rata, pošto su popularizovali ideju nacije pod oružjem (uvođenjem obavezne i masovne regrutacije) i promovisali novu formu totalnog rata (u pohodu na Rusiju Napoleonove armije su imale pola miliona vojnika).

Osnovni naglasak nedržavnih mirovnih aktivnosti tog doba bio je na stavu da se razlike i sporenja među državama moraju rešiti bez upuštanja u rat, racionalnim pregovorima o sukobljenim interesima i uz oslanjanje na prosvećeno javno mnenje. U tom smislu Britansko društvo za mir je započelo izdavanjem novina Herald of Peace 1819., a prve mirovne novine u Americi, Friends of Peace, osnovane su 1821. god. Američko mirovno društvo ustanovljeno je 1828. udruživanjem 36 mirovnih grupa. Društvo se oslanjalo na pomoć i ideje Kvekera, ali i na ideje ranog liberalizma 19. veka.

Novi impuls ranim mirovnim pokretima daju ideje Vilijama Lojda Gerisona, borca za ukidanje ropstva i autora deklaracije o principima društva protiv nasilja i otpora, osnovanog u Novoj Engleskoj 1838. godine. Zalaže se za aktivan moralni otpor nasilju i ratu, ali bez upotrebe fizičke

sile. Tu liniju nenasilja će prihvatiti Tolstoj, koji će sa svoje strane uticati na Gandija koji će doprineti afirmaciji ideje nenasilnog otpora.

Mirovna društva u ranom periodu nastajanja mirovnog pokreta nicala su po pravilu u zemljama koje su imale obeležja: 1) dominantnu ili uticajnu protestantsku religiju, 2) preovađujuća liberalna načela u politici, 3) slobodnu tržišnu ekonomiju. To su bile osnovne šire socijalne, političke, ekonomske i duhovne pretpostavke koje su se pokazale kao povoljan okvir za nastajanje prvih mirovnih pokreta. Otuda je u ranoj fazi najviše mirovnih grupa i najintezivnijih mirovnih aktivnosti bilo u SAD i Velikoj Britaniji. Tome je išla na ruku i relativna izolovanost ovih zemalja od konflikata i rivaliteta u Evropi, što je omogućavalo veću opoziciju ratu.

Osnovna razlika između anglo-američkog i evropskog mirovnog pokreta tog doba bila je u tome što su mnogi u Evropi smatrali da su neki ratovi pravedni i neophodni kako bi se osigurala nacionalna i demikratska sloboda, kao i trajan i pravedan mir.

Naročito nakon 1870. mirovna društva su se u umožavala, kao reakcija na Francusko-Pruski rat. Do 1900-te postojalo je 425 mirovnih društava skoncentrisanih u severno zapadnoj Evropi i SAD. Od 1892. održavane su redovne godišnje konferencije pod nazivom Sveopšti mirovni kongres, a zalagali su se da se konflikti među državama i vladama rešavaju pregovorima i arbitražom. U tu svrhu je formiran Međunarodni mirovni biro koji je bio glavni inicijator mirovnih konferencija održavanih u Hagu 1899. i 1907. na kojima su usvojene Haške deklaracije o zabrani upotrebe dum-dum metaka, otrovnih gasova i drugog nehumanog oružja, kao i ubijanja nedužnih civila.

Verovanje u mogućnost da se trajno obezbedi mir palo je u vodu sa izbijanjem 1. sv. rata, 1914. koji je označio kraj utopijskim nadama Druge internacionale da je ujedinjenom akcijom radničkih klasa i njihovih političkih partija moguće sprečiti i zaustaviti rat. Ogromna većina socijalističkih radničkih partija je u svojim nacionalnim parlamentima glasala za ratne kredite, izuzetak je bila Socijalistička radnička partija Srbije sa Dimitrijem Tucovićem na čelu.U to vreme mogu se izdvojiti tri početne pozicije odbijanja regrutacije za vojsku i rat: socijalistička, anarhistička i pozicija hrišćanskog pacifizma. Kasnije im se pridružila i liberalna pozicija, koja je u otporu regrutaciji nastupila sa izjašnjavanjem tzv. prigovora savesti. Suštimu tog prigovora obeležava stav da ljudi nisu spremni da nose oružje i da se njime služe jer im to savest i uverenje ne dozvoljavaju.Najistaknutija intelektualna figura liberalno-pacifističkog otpora Prvom svetskom ratu bio je britanski filozof Bertrand Rasel, koji je zbog svojih mirovnih aktivnosti bio i osuđivan na kaznu zatvora. Pomogao je formiranju društva No Conscription Fellowship, čiji bi naziv mogao da se prevede kao Društvo prijatelja protiv regrutacije. Mirovni pokret prigovora savesti imao je najviše pristalica u Britaniji i SAD.

Kada je reč o temeljnim vrednosnim orijenacijama sa kojih su polazile mirovne aktivnosti u periodu dva svetska rata, treba razlikovati nekoliko platformi. Jednu od vrednosnih platformi čine i religijska uverenja. Tako su hrišćanski pacifisti formirali Društvo prijatelja za pomirenje 1914. u Britaniji i 1915. u SAD.

Ali, idejama kreiranja permanentnog mira bavile su se i mnoge sekularne vrednosne orijentacije i ideologije: liberalizam, demokratski republikanizam, socijalizam, anarhizam. Takođe je i uspon feminizma, koji postaje značajan od početka 20. veka, poslužio kao vrednosna platforma za mirovne aktivnosti. Borba žena za pravo glasa bila je tesno povezana sa anti-ratnim sentimentom.

Često su se te platforme povezivale ili ukrštale. Primer za to je figura Klare Cetkin, prominentne anti-ratno orijentisane feministkinje koja je pripadala nemačkom socijalističkom pokretu, i koja je uspela da u toku 1.svetskog rata organizuje veliku i značajnu Međunarodnu konferenciju žena socijalista, održanu u Švajcarskoj 1915.Nakon 1. svetskog rata i na inicijativu nekoliko evropskih država pobednica, i uz veliku podršku predsednika SAD Vudro Vilsona, formirana je nova međunarodna organizacija koju su činili predstavnici država i vlada. Ta organizacija je nazvana Društvo naroda i imala je sedište u Ženevi, gde su se najmanje jedanput sastajali visoki predstavnici država članica, po pravilu ministri inostranih poslova. Statut te organizacije je izrađen 1919. na Pariskoj mirovnoj konferenciji. Prvi članovi Društva naroda bile su 26 države učesnice Pariske mirovne konferencije; poražene države su ostale u početku izvan Društva naroda, mada su potpisale mirovne ugovore koji su sadržavali statut Društva naroda. Sovjetski savez je ostao izvan van Društva naroda, a zanimljivo je da su SAD

same sebe isključile iz ove organizacije, jer Kongres i Senat nisu podržali mirovnu politiku Vudro Vilsona i nisu ratifikovali mirovne ugovore.Organizacija Društvo naroda je bila zasnovana na konceptu kolektivne sigurnosti i na idejama revencije agresije, kao i arbitriranja u slučaju konflikata među državama. Osnovno načelo članstva u Društvu naroda bilo je međusobno odricanje od rata i uzajamno garantovanje da će se poštovati prava na političku samostalnost i teritorijalni integritet. Mada je po formi bilo svetska organizacija, osnovni krug Društva naroda su činile evropske države, a u središtu tog kruga su bile Francuska i Velika Britanija.

Dva ministra inostranih poslova, američki Frenk Kelog i francuski Aristid Brajan su najviše radili na tekstu pakta o trajnom miru, koji je po njima nazvan Kelog-Brajanov pakt, koji su 1928. potpisali predstavnici Nemačke, SAD, Belgije, Francuske, Velike Britanije, Irske, Italije, Japana, Poljske i Čehoslovačke. Ovaj pakt smatra da je došlo vreme otvorenog odbacivanja rata kao oruđa nacionalne politike i da treba ovekovečiti miroljubive i prijateljske odnose između država.

Nesposobnost i podeljenost interesa u Društvu naroda, što je posebno došlo do izražaja u 30-tim godinama, kada nisu mogle da budu uvedene ekonomske sankcije protiv Italije (zbog njene invazije Abisinije 1935.) niti zaustavljena invazija Japana na Kinu- uništili su nade onih koji su mislili da jedna sveobuhvatna međunarodna organizacija predstavnika vlada može da spreči rat. Države zainteresovane za agresiju i osvajanja kao što su Japan, Italija, Nemačka jednostavno su napuštale ovu međunarodnu organizaciju.

41. Mirovni pokret posle drugog svetskog rata

U toku samog 2. svetskog rata nije bilo većih mirovnih aktivnosti, i to je bitna razlika u odnosu na 1. svetski rat. Velika većina ljudi na Zapadu je verovala da je rat protiv Hitlera istovremeno i neophodan i pravedan. Priprema i tok drugog svetskog rata pokazuju strahovit napredak ratne tehnike i masovne upotrebe brutalnih operacija.

U svakom slučaju, drugi svetski rat je završen u znaku promocije novog moćnog ratnog oružja. Od tada započinje trka ne samo u konvencionalnom, već i u atomskom naoružanju. Od prvog američkog testiranja atomske bombe u Alamagordu 1945., Rusima je bilo potrebno tačno 4 godine do prve sovjetske atomske probe (1949.) Severnoatlantski vojni savez (NATO) je pre toga bio formiran, a hladni rat između Zapada i Istoka je uveliko bio započeo. Prvu probu hidrogenske bombe obavili su Amerikanci 1954. na Bikini ostrvima u Pacifiku. Ta bomba je bila hiljadu puta jača od one koja je eksplodirala nad Hirošimom.

Staro pitanje: da li za obezbeđenje mira potrebno pripremati se za rat razvijajući oružje i ratnu tehniku ili smanjivanjem naoružanja izbeći rat- postalo je još aktuelnije. Pedesete godine će proći u znaku velikog broja atomskih proba i vojnom nadmetanju SAD i Sovjetskog saveza. Takav razvoj događaja izazvao je zabrinutost mnogih, naročito zemlje trećeg sveta, na čijim teritorijama su vršene atomske probe.Sredinom 50-tih, na Banduškoj konferenciji oformljen je pokret nesrvstanih, koji je među prvim svojim apelima formulisao zahtev za uspostavljanje moratorijuma na nuklearne probe. Od Beogradske konferencije 1961. pa nadalje u pokretu nesvrstanih će jednu od vodećih uloga imati tadašnja Jugoslavija i Josip Broz. Nobelovac Pauling je upozorio na velike opasnosti od nuklearnih proba predviđajući veliki porast oboljenja od raka, leukemije i drugih genetičkih oštećenja.Dva velika imena moderne nauke i filozofije Albert Ajnštajn i Bertrand Rasel bili su među osnivačima Pagvaškog pokreta sa ciljem da se mobilišu naučnici u prevazilaženju barijera uspostavljenih hladnim ratom kako bi se njihove ekspertize iskoristile za međunarodni mirovni pokret.

Mirovni pokret u drugoj polovini 20. veka javio se u tri velika talasa: Prvi je trajao od početka 50-tih do sredine 60-tih i bio je usmeren protiv atomske bombe.Drugi mirovni talas je trajao od sredine 60-tih do sredine 70-tih i bio je usmeren protiv američkog rata u Vijetnamu.Treći mirovni talas je trajo od sredine 70-tih do kraja 80-tih i protekao je u znaku nastojanja da se spreči postavljanje nuklearnih raketa u centralnoj i istočnoj Evropi.

Pokret protiv atomske bombe (1957-1964)

Nakon Staljinove smrti (1953) i diskreditacije senatora Mek Kartija popustile su hladnoratovske stege i stvorena je povoljna klima za pojavu i uspon prvog talasa mirovnog pokreta protiv nuklearnog oružja. Nobelovac Paulin je podneo početkom 1958. peticiju Ujedinjenim nacijama sa potpisima uglednih naučnika koja je pozivala da se zaustave nuklearne probe.

U proleće je organizovan uskršnji marš od Londona do Aldermastona, a znak nošen tom prilikom postao je ubrzo svetski simbol nuklearnog razoružanja. Pokret protiv atomske bombe postao je internacionalni pokret za nuklearno razoružanje. Čitave decenije će širom Evrope, SAD i Japana biti organizovani mnogi anti-nuklearni protesti i mitinzi, međunarodne konferencije, kampanje. Ovaj period će završiti formiranjem Međunarodne asocijacije za istraživanje mira 1964. kada će se mirovna istraživanja sa nezavisnih instituta proširiti i na univerzitete.

U periodu od sredine 50-tih do sredine 60-tih u SAD se idvajaju dve, po svojim aktivnostima i brojnosti članstva i pristalica, mirovne organizacije: Nacionalni komitet za razumnu nuklearnu politiku i Nacionalna akcija protiv nuklearnog oružja. Obe organizacije su ustanovljene 1957. godine.

U Velikoj Britaniji je, nakon testiranja prve H-bombe, 1957. započeo mirovni pokret koji će 1958. prerasti u vrlo uglednu, široku i aktivnu organizaciju- pokret pod nazivom Kampanja za nuklearno razoružanje(CND). Pokret je formirala grupa liberalnih i levo orijentisanih intelektualaca sa idejom da se putem pritiska javnosti uputi izazov britanskoj politici nuklearnog naoružanja. Istaknuta figura pokreta bio je Bertrand Rasel (85), koji je bio na čelu ove organizacije, da bi 1962. formirao svoju sopstvenu Fondaciju za mir. Britanski mirovni pokret iz tog vremena zalagao se za bezuslovno odustajanje od britanske atomske bombe, za napuštanje NATO i za politiku pozitivne neutralnosti. CND je imao glavnu podršku među populacijom stanovništva starosne dobi od 35-55, tj. one koja je proživela iskustvo 2. svetskog rata. Prema nekim istraživanjima, CND nije uspeo da dobije podršku radničke klase.

Pokret protiv atomske bombe u Nemačkoj je bio jak. Javne rasprave i parlamentarne debate u Bundestagu posebno su bile žučne nakon odluke NATO saveta 1958. da se vojne snage Zapadne Nemačke naoružaju američkim nuklearnim oružjem. Uz podršku socijaldemokratske partije ustanovljena je organizacija Borba protiv atomske smrti, koja se zalagala za usvajanje plana Poljaka Rapackog o stvaranju slobodne ne-nuklearne zone u centralnoj Evropi. U Istočnoj Nemačkoj mirovni pokret je bio jak, zahvaljujući velikom uticaju i aktivnoj ulozi protestantske crkve (4/5 stanovništa u Istočnoj Nemačkoj čine protestanti).

Međutim, najširi pokret protiv nuklearnog oružja pojavio se u Japanu, jer je Japan bio žrtva tog oružja. Japan je sve do 1952. bio pod okupacijom SAD. Otuda se o žrtvama atomskih bombi bačenih na Hirošimu i Nagasaki nije mnogo govorilo u javnosti, ali katalizator anti-nuklearnog pokreta je bio slučaj sa ribarskim brodom Lucky Dragon, čija je posada bila ozračena u toku eksplozije prve H-bombe 1954.

Prva velika svetska konferencija protiv atomske i hidrogenske bombe održana je u Hirošimi 6. avgusta 1955. na desetogodišnjicu nuklearnog uništenja ovog grada. Iste godine je formiran Japanski savet protiv A i H bombe, pod imenom Gensuikyo. Najvažnija tačka u programu Gensuikyo bio je poziv na opšte i nuklearno razoružanje. Početkom 60-tih formirana je Studentska federacija Zenggakuren, koja je organizovala jak protest i sprečila planiranu posetu Japanu američkog predsednika generala Ajzenhauera, pod čijom je komandom saveznička armija bacila atomske bombe na japanske gradove. Ova organizacija je započela kao studentski podmladak u okviru Gensuikyo, ali je iz nje isključena 1961. jer je postala previše nasilna. Japanski premijer Sato je 1967. formulisao tri anti-nuklearna principa japanske politike: ne proizvoditi, ne posedovati i ne dozvoliti unošenje atomskog oružja u Japan.

Mirovni pokret protiv rata u Vijetnamu (1965-1972)

Pošto su se Francuzi povukli iz Vijetnama nakon katastrofalnog poraza u bici kod Dijen Bijen Fu 1954, Amerikanci su postali glavni zapadni zaštitnik antikomunističkog režima u Južnom Vijetnamu. Uprkos tome, 1960-te formiran je Nacionalni oslobodilački front Južnog Vijetnama, kombinovan od prokomunističkih i nekomunističkih opozicionih grupa, koji je uz indirektnu i direktnu podršku iz Severnog Vijetnama započeo gerilski rat.

Od sredine 60-tih, inteziviranjem rata u Vijetnamu započinje da raste i mirovni pokret poznat kao pokret protivvijetnamskog rata. To je drugi veliki mirovni talas u drugoj polovini 20.

veka koji će, kao i prvi, vrlo brzo postati internacionalan. Za razliku od mirovnog pokreta iz prethodnog talasa, ovaj će po retorici i nastupu biti mnogo nasilniji, a po dometima i sadržaju obuhvatniji i izazovniji.Pokret protiv rata u Vijetnamu je u SAD bio deo šireg protesno-kulturnog talasa, i u tom smislu pod direktnim i jakim uticajem, ili tačnije, isprepleten sa tri specifične vrste socijalnih protesta i pokreta:

Prvo, u periodu od 1964-1970. bila je serija studentskih pokreta i ptotesta, istovremeno usmerena kako protiv stanja na američkim univerzitetima, tako i protiv nedovoljno demokratske političke kulture koju je diktirala američka administracija, kao i protiv vojnog angažovanja američkog poretka u Vijetnamu. Studentski pokret je započeo na Berkli univerzitetu u Kaliforniji kao Pokret za slobodu govora, i brzo se proširio po SAD i Evropi.Studentska pobuna 1968. u maju u Francuskoj dovela je u tešku političku situaciju režim De Gola, jer su se studentima pridružili i radnici. Pokret je zahvatio ne samo Zapadnu Evropu, već i deo Istočne Evrope (tadašnju Jugoslaviju).

Drugi uticaj na profil mirovnog pokreta protiv rata u Vijetnamu dolazio je iz kruga tzv. kontrakulture, tj. iz širokog protesnog pokreta tzv. hipi kulture, koja je u 60-tim zahvatila znatne delove mlade generacije. To je bio pokret kulturnog protesta velikog dela mlađih pripadnika srednjih slojeva koji se manifestovao u gajenju alternativnih načina odevanja i mode, muzičkih stilova, stava prema radu i karijeri uopšte drugačijeg načina življenja i drugačijeg sistema vrednosti.

Treći simultani pokret sa pokretom protiv rata u Vijetnamu bio je Crnački pokret za građanska prava i rasnu jednakost. Kako je crnački deo mlade populacije bio pod jačim udarom vojnog regrutovanja za rat u Vijetnamu, bilo je prirodno da je pokret crnaca za građanska prava i rasnu jednakost bio usmeren i protiv rata u Vijetnamu.Levica u Americi nikada nije imala većeg političkog uspeha i društvenog uticaja, ali je intenziviranje američkog vojnog angažovanja u Vijetnamu dovelo do pojave nove političko-teorijske formacije na društvenoj sceni koja je dobila ime Nova levica. Vodeća teorijska figura nove levice bio je Herbert Markuze. On je govorio o novim ljudskim potrebama, o potrebi za mirom, slobodom, srećom...On ukazuje na suštinsku povezanost i preklapanje studentskog pokreta i pokreta protiv vijetnamskog rata.Sam pokret protiv rata u Vijetnamu započeo je 1965. kao odbijanje poreza za vijetnamski rat „No tax for war“ koji je ubrzo prerastao u Komitet za Vijetnam. Bombardovanje Severnog Vijetnama 1965. ubrzalo je formiranje mirovnog pokreta- na Univerzitetu Mičigen organizovana su čitave noći predavanja, seminari, neformalne debate i protesna okupljanja- a sve protiv rata u Vijetnamu. Na mnogim elitnim univerzitetima studenti su organizovali javno protesno spaljivanje poziva za regrutaciju.

Godine 1966. vodeća figura nenasilnog crnačkog pokreta za građanska prava Martin Luter King podigao je svoj glas protiv rata u Vijetnamu. Odbijanje svetskog prvaka u boksu Kasijusa Kleja (Muhameda Alija) da se bori u Vijetnamu dobilo je veliki publicitet u javnosti. Ali, pored crnih muslimana, otpor ratu je neočekivano došao i iz kruga katoličke crkve.

Tokom 1967. mnogi vodeći liberalni intelektualci odlučili su da prekinu sa podrškom administraciji demokrata. Najpoznatiji su ekonomista Galbrajt i istoričar Artur Šlezindžer, koji su postali vodeće ličnosti u organizaciji Amerikanci za demokratsku akciju, utičući da i ova asocijacija zauzme antiratni stav.

Tokom 1968. i 1969. studentski pokret i crnački pokret za građanska prava su bili glavna snaga mirovnog pokreta protiv rata u Vijetnamu. Zahvaljujući širenju studentskog pokreta i u evropske zemlje, otpor ratu u Vijetnamu dobija krajem 60-tih internacionalne razmere. Posebno je jak u Zapadnoj Evropi, ali ga ima i u tadašnjim socijalističkim zemljama, kao i u mnogim zemljama trećeg sveta, posebno onima koje pripadaju nesvrstanom pokretu.

Sa ulaskom u 70-te godine pokret protiv rata u Vijetnamu ulazi u svoju završnu fazu, kao i sam rat. Nakon otkrića groznog masakra civila koje su američki vojnici učinili u mestu Mi Laj, započeo je širi otpor javnosti i u SAD. Svaki 4. regrutovani vojnik je odbijao oružje, pozivajući se na zabranu savesti. Naročito snažan simbolički gest je bio kada je 1971. preko hiljadu vijetnamskih veterana bacilo ispred Kapitola svoje medalje. Po administaciju je bilo opasno rastuće nezadovoljstvo u armijskim snagama, kao i sve veća podrška medija antiratnom pokretu. Nakon bezuspešnih pokušaja spaljivanja i uništavanja čitavih regiona kao i bombardovanja Hanoja 1972, Amerikanci su posle pada Sajgona potpisali mirovni ugovor 1973., ali socijalne i duhovne traume izazvane ovim, po Amerikance neslavnim ratom, ostaće još dugo u američkom društvu.

Treći mirovni talas (1979-1987)

Najmasovniji mirovni pokret u moderno vreme javlja se krajem 70-tih i u 80-tim godinama 20. veka. On se razlikuje od prethodnih ne samo po širini, nego i po mnogim drugim obeležjima koja ga povezuju sa tzv. novim društvenim pokretima, pa se za ovaj talas mirovnih pokreta sreće i naziv novi mirovni pokreti. Novi mirovni pokreti su tesno povezani sa drugim novim društvenim pokretima, pre svega sa ekološkim, neofeminističkim i antinuklearnim pokretom.

Krajem 1977. Sovjetski Savez donosi odluku o postavljanju nuklearnih raketa srednjeg dometa SS-20 u tadašnje centralno i istočno evropske socijalističke zemlje koje su se nalazile pod kontrolom Varšavskog pakta. Ali, direktan povod za pojavu i uspon novog talasa mirovnih aktivnosti bila je odluka SAD i NATO pakta doneta 1979. o postavljanju novog nuklearnog oružja u Evropi, tzv. krstarećih i Peršing II raketa sa nuklearnim glavama. Dolazi do invazije Sovjetskog Saveza na Avganistan. Godine 1980. za predsednika SAD je izabran Ronald Regan poznat po ratobornim izjavama u toku kampanje. On će objaviti novi vojni program Rat Zvezda. Sve to je značilo krah tzv. politike detanta, odnosno saradnje između dve tadašnje supersile, SAD i Sovjetskog Saveza, i otvaranje perioda tzv. drugog hladnog rata.

U većini evropskih zemalja, a posebno u onima koje su bile određene za postavljanje nove generacije nuklearnih raketa (Velika Britanija, Zapadna Nemačka, Italija, Holandija i Belgija) nikli su jaki mirovni pokreti. U mnogim istočnoevropskim zemljama disidentski pokreti za ljudska prava i demokratske reforme podržavali su mirovne aktivnosti. U Poljskoj to je bio pokret Solidarnosti, u Čehoslovačkoj Povelja 77, a u većini tih zemalja, uključujući i Sovjetski Savez, nikle su mnoge nezavisne mirovne grupe i organizacije.

U Velikoj Britaniji je opet u središtu mirovnog pokreta bio CND, Kampanja za nuklearno razoružanje. Uprkos dolaska na vlast Margaret Tačer, CND je dobio široku podršku u javnosti. U okviru novog britanskog mirovnog pokreta dve mirovne inicijative su bitne:1) akcija ženskog mirovnog kampa ispred nuklearne baze u Grinam Komonu, koja je simbolizovala povezanost mirovnog i neofeminističkog pokreta, kao i izdržljivost žena do žrtvovanja.2) druga inicijativa je došla 1980. lansiranjem Apela za evropsko nuklearno razoružanje (END Appeal) u kome se odbijalo postavljanje kako SS20 tako i krstarećih i Peršing raketa i predlagalo uspostavljanje nuklearno slobodne i nezavisne Evrope.

I u drugim evropskim zemljama je novi mirovni pokret bio jak i aktivan- Italija, Skandinavija, Švedska, Grčka, Holandija...

Grupa koja je sastavila i objavila END Apel je uključivala mnoga poznata imena, a među njima i vodeća figura evropskog mirovnog pokreta Edvard Tompson, Meri Kaldor...Grupa je tesno sarađivala sa Raselovom fondacijom za mir.

Jedna od ključnih ideja Evropskog pokreta za nuklearno razoružanje je bila ideja o jednostranom nuklearnom razoružanju, koju je prvi lansirao Britanski pokret za nuklearno razoružanje, CND. Ta ideja nije imala punu podršku od svih i tumačena je na razne načine. Zapadnonemački hrišćani su zagovarali ideju o postepenom jednostranom razoružanju. Američki mirovni pokret je insistirao na strategiji zamrzavanja postojećih nuklearnih potencijala i bilateralnim pregovorima dveju supersila.

Mnogi naučnici su iznosili ne samo statističke i teorijske mogućnosti da se slučajnošću i greškom započne rat, već i upozorenje da će posle nuklearnog rata nastupiti nuklearna zima, sa katastrofalnim i nepovratnim posledicama i po pobeđene i po pobednike.

Zaključna ocena o novim mirovnim pokretima

Razlike između mirovnih pokreta na Zapadu i mirovnih pokreta na Istoku, u sadržinskoj usmerenosti i u prioritetima, su da su mirovni pokreti na Zapadu akcenat stavljali na problem razoružanja i protiv instaliranja novog nuklearnog oružja, dok su mirovni pokreti na Istoku bili najviše zainteresovani za demokratske promene svojih društava i za obezbeđenje ljudskih prava.

Tek od sredine 80-tih godina, i to na inicijativu potpisnika Povelje 77 iz Čehoslovačke dolazi do značajnog približavanja istočnih i zapadnih mirovnih pokreta, do povezivanja borbe za demokratiju i ljudska prava sa borbom za mir. Nakon pluralističke revolucije iz 1989. i kraja tzv. hladnog rata, kao da dolazi do stagnacije i oseke mirovnih pokreta.

U 90-tim godinama evropski mirovni pokreti se suočavaju sa porastom etno-nacionalizma, posebno u centralni i istočnoevropskim društvima, tj. postsocijalističkim ili društvima u tranziciji. Da je svestki mirovni pokret u ozbiljnoj krizi pokazuje i činjenica da nije bilo ozbiljnih reakcija ili da su reakcije bili vrlo mlake u slučaju tzv. Zalivskog rata 1991. i prilikom ponovnog bombardovanja Iraka 1998.

Za nove mirovne pokrete su karakteristične dve stvari: nove metode i taktike delovanja i nov način društvene podrške. Pored standardnih metoda karakterističnih za grupe za pritisak, kao što su peticija, lobiranje, agitovanje i javni skupovi, novi mirovni pokreti su okupljali veliki broj pristalica na protesnim marševima i mitinzima.

Mirovni pokreti su gajili metode građanske neposlušnosti. Primer takvog tipa akcije započeo je u Britaniji 1984. pod nazivom „Snowball Campaign“, koja je poput grudve snega koja se kotrlja u naredne dve godine inspirisala hiljede ljudu da budu uhapšeni i izvedeni na sud zbog simboličnih iskazivanja akata građanske neposlušnosti ispred više od 30 vojnih baza. Jedan od najčešće upotrebljavanih oblika građanske neposlušnosti je bilo zaposedanje ulica ili ulaza u baze tako što su demonstranti sedeli ili ležali. Često su korišćene i simboličke akcije formiranja živih lanaca, npr. preko 32.000 učesnika formiralo je živi lanac oko baze Grinam Komonu. Taktika građanske neposlušnosti kombinovana je i upotpunjavana sa odbijanjem plaćanja poreza. Ideja je krenula od Holandije gde je mirovni pokret pozvao građane da za svaku od 572 nove NATO rakete odbiju od poreza po cent i da ga upute u Fond za mirovni porez.

Novi mirovni pokreti su novi i po načinu dobijanja šire društvene podrške. Oni se nisu prvenstveno oslanjali na političke partije, niti su se zadovoljavali delovanjem u uskim mirovnim grupama i organizacijama. Glavni socijalni oslonac mirovnih pokreta bila je demokratska javnost. Zahvaljujući pažnji koju su dobijali u medijima pokreti su uspevali da za sebe pridobiju značajne delove javnosti.

Važnu ulogu u novim mirovnim pokretima je imala i crkva. Mir Hristov je bila međunarodna katolička organizacija uspostavljena odmah nakon 2. svetskog rata, sa najjačim uticajem u Zapadnoj Nemačkoj, Holandiji i Belgiji. Naročito su protestantske i reformatorske crkve bile spremne da pruže podršku mirovnim akcijama. Uloga crkve je bila najvažnija u razvijanju nove etike mira.

Značajnu podršku novi mirovni pokreti su dobijali od profesionalnih i stručnih udruženja i asocijacija, penzionisanih generala- najpoznatija mirovna grupa te vrste bila je međunarodna grupa „Generali za mir“. Sindikati su posebno bili uključeni u debate oko konverzije ratne u mirnodopsku industriju.

Novi mirovni pokreti glavni oslonac su našli u idealizmu mladih generacija. To što starije generacije nisu u većoj meri bile uključene u mirovne aktivnosti može se tumačiti i kao negativan uticaj hladnog rata, što mlađe generacije nisu mogle da pamte.

Za nove mirovne pokrete je značajno insistiranje na razvijanju mirovne kulture. Pored obrazovanja i vaspitanja, najveći uticaj na razvoj kulture mira imaju demokratija, trgovina, slobodan saobraćaj ljudi i ideja.

U novim mirovnim pokretima zapaža se visoko učešće žena. To se može objasniti činjenicom da su žene, po prirodi, osetljivije na rat i razaranja, i da su po svojoj socijalno-biološkoj funkciji mnogo više zabrinute za sudbinu dece i generacija koje dolaze.

Novo obeležje novih mirovnih pokreta je isprepletanost sa drugim novim ili alternativnim društvenim pokretima, a pre svega sa neofeminističkim, ekološkim i antinuklearnim.

Najdirektniju vezu između ekoloških pokreta i zelenih partija na jednoj, i novog mirovnog pokreta, na drugoj strani, odigrao je antinuklearni pokret. Za razliku od prethodnih mirovnih pokreta, posebno protiv atomske bombe iz 50-tih, kada se insistiralo na oštrom razlikovanju između vojne i miroljubive upotrebe nuklearne energije- logika novog mirovnog pokreta je drugačija.Pod uticajem ekoloških pokreta, a pre svega antinuklearnog pokreta, novi mirovni pokreti su prihvatili stav da je svaka, pa i tzv. miroljubiva upotreba nuklearne energije opasna i potencijalno uperena protiv mira. Zabrinutost od radioaktivnosti je povezala ekološke pokrete sa antimuklearnim i mirovnim, organizovane su zajedničke akcije koje su upozoravale na opasnost transporta, upotrebe i odlaganja uranijuma. Neofeminizam je tome dodao još jedan važan aspekt: nasilje i dominacija u javnom životu su povezani sa nasiljem i dominacijom u privatnom životu i porodici- i obrnuto.

42. Ekološki pokret u SAD

Smatra se da se koreni modernog ekološkog pokreta mogu naći u filozofskom, literarnom i romantično- prirodnjačkom pokretu pod nazivom transcedentalizam. Pokret se pojavio u Novoj Engleskoj (SAD) u prvoj polovini 19. veka, kao reakcija na racionalističke doktrine 18. veka. Glavno obeležje tog pokreta ležu i verovanju u višu realnost od one koja se može potvrditi iskustvom, u postojanje više vrste znanja nego što je ono što se može dosegnuti ljudskim razumom. Pokret je bio pod uticajem romantizma, i u tom duhu naglašavao samo ispitivanje, slavljenje individualizma i kreativnosti, a naročito divljenje lepotama prirode i ljudske vrste. Pokret trancedentalizma je bio pod uticajem dve velike figure ekološke misli tog doba: Ralf Valdo Emerson i Henri Dejvid Toro- obojica su izrazili duboko poštovanje prema svetu prirode, verujući da priroda i ljudi dele, tj. poseduju isti božanski duh. Ni jedan od njih dvojice nije preuzeo sistematsku analizu efekata koji ljudi imaju u odnosu na prirodnu okolinu. Taj posao će u Americi među prvima uraditi Džordž Perkins Marš, koji će dokazati kako ljudska kativnost može da prourokuje dramatična i nepovratna oštećenja na zemlji. Kada su u pitanju SAD, transcendentalisti su pripremili duhovni teren za pojavu prvih preteča modernih ekoloških pokreta. Ali, pravi razlog leži u industrijskoj revoluciji, koja zahvata zapadni svet, menjajući socijalnu strukturu i tradicionalni stil života prethodnih, pretežno poljoprivrednih društava. Dolazi i do ubrzanja urbanizacije i osvajanje relativno nenastanjenih i netaknutih prirodnih prostora. Pod uticajem prve novoformirane ekološke javne svesti došlo je 1872. do prvog praktičnog uspeha konzervacionističkog pokreta- u državi Vajoming proglašen je prvi put u svetu nacionalni park, Jeloustonski nacionalni park, a dve godine kasnije donet je i Zakon o zaštiti nacionalnih šuma. Promene se javljaju u formi mnogobrojnih novih društvenih pokreta, koji u 60-tim započinju svoj uzlet: pokreti za civilna prava i rasnu jednakost, mirovni pokreti protiv rata u Vijetnamu, pokreti za emancipaciju i ravnopravnost žena, studentski i kontrakulturni pokreti mladih, ekološki i antinuklearni pokreti. Već početkom 60-tih na poletu dobija Pokret za građanska prava koji je svojim masovnim protestima protiv rasne segregacije i diskriminacije crnačkog stanovništva označio čitavu deceniju. Kenedi je ubijen 1964. i Kongres donosi Zakon o civilnim pravima, a 4 godine kasnije ubijen je Martin Luter King. Nezadovoljne žene pod uticajem Beti Friden organizuju jake feminističke grupe koje 1966. formiraju Nacionalnu organizaciju za žene, koja insistira na idejama jednakosti i slobode i za žene. Njihove zahteve će tek 1972. prihvatiti Kongres donoseći Amandman o jednakim pravima, koji je u potpunosti izjednačio zakonom žene sa muškarcima.

Tiho proleće (Karson)

Pokret za zaštitu prirode, pojavom knjige Rejčel Karson- Tiho proleće, dobio je 1962. veliki zamah. Ova knjiga upozorava na opasnosti koje prete životinjama i ljudima od preterane upotrebe pesticida u zaštiti biljnih useva. Njena slika gradića u srednjoj Americi bez cvrkuta ptica, koje su izumrle zbog upotrebe pesticida, probudila je ekološku svest mnogih Amerikanaca i podstakla ih na akciju- formirale su se brojne ekološke organizacije i različite grupe za zaštitu prirode. Među prvim takvim velikim organizacijama bili su: Fond za odbranu okoline formiran 1967, Prijatelji zemlje formirana 1968, Zeleni mir formirana 1970.Ako se za Rejčel Karson može pripisati metafora da je majka savremenog ekološkog pokreta u SAD, onda se za metaforu oca tog pokreta može kandidovati nekoliko velikih američkih ekologa: Aldo Leopold, Pol Erlih, Beri Komoner.

Etika zemlje (Leopold)

Aldo Leopold se sa pravom smatra osnivačem etike Zemlje. Formulisao je prve principe etike Zemlje, i ona po njemu predstavlja treći stepen u razvoju etike, prva dva su etički odnosi između pojedinaca i etički odnosi pojedinaca i društva. Etika zemlje jednostavno proširuje granice uključujući u nju tlo, vode, biljke i životinje, ili kolektivno zemlju. Etika Zemlje menja ulogu Homo sapiensa od osvajača zajednice- zemlje u njenog punog člana i građanina. To podrazumeva poštovanje za sve članove te zajednice, kao i za zajednicu kao takvu. On formuliše i generalno pravilo etike Zemlje: jedna stvar je sa etičkog stanovišta u redu kada nastoji da sačuva integritet, stabilnost i lepotu biotičke zajednice. I obrnuto, nije u redu kada nastoji protivno.

Populaciona bomba (Erlih)

Pol Erlih, svojom knjigom Populaciona bomba, 1968. izazvao je veliki odjek upozorenjima o opasnostima eksponencijalnog rasta stanovništva. Upozorio je i na činjenicu da je 40% stanovništva nerazvijenih zemalja mlađe od 15 godina, što znači da talas reproduktivno sposobnog stanovništva tek dolazi. I drugo upozorenje da demografska eksplozija proguta najveći deo ekonomskih rezultata u razvoju zemalja trećeg sveta.

Neformalni zakoni ekologije (Komoner)

Američki biolog Beri Komoner se u svojim knjigama Zatvoreni krug i Sklopiti mir sa Planetom suočio sa ekološkom krizom, koja po njegovom mišljenju proizilazi iz činjenice da ljudi žive u va različita, odvojena i suprotstavljena sveta. Jedan je svet prirodna biosfera koju čine vazduh, voda, tlo sa biljkama i životinjama, a drugi svet je od čoveka napravljena tehnosfera. Ova dva sveta su dva različita ljudska habitata i u ratu su, jer su podložna i vođena različitim zakonima. Komoner je formulisao nekoliko ključnih, bazičnih neformalnih ekoloških zakona kojima se rukovodi prirodna ekosfera. Prvi zakon glasi: sve je povezano sa svačim. Za razliku od tehnosfere gde se različiti tehnički delovi različito odnose prema okruženju, prirodna ekosfera je izgrađena kao mreža u kojoj je svaki sastavni deo povezan sa mnogim drugim. U tehnosferi automobil se više nameće svojoj okolini nego što je njome definisan. Drugi zakon glasi: sve nekuda mora da ode. Ovaj zakon izražava fundamentalnu važnost kružnog ciklusa u ekosferi. Ekosistemi u prirodi su u izvesnom smislu zatvoreni kružni sistemi u kojima ne postoji nešto što se naziva otpad- sve što je proizvedeno biće i iskorišćeno i moraće nekuda da ode, tj. biće upotebljeno u nekom kasnijem trenutku. U tehnosferi dominiraju linearni procesi. Na kraju svake takve linije je uvek otpad koji ugrožava samoodržive ekosfere. Treći zakon glasi: priroda zna najbolje. Za svaki organski složen sastav proizveden od živih tvari postoji enzim sposoban da ga razloži. Čovek i njegova tehnosfera proizvode organske sastave koji nisu biohemijski razgradivi.Četvrti zakon glasi: nema besplatnog ručka. To znači da svako iskrivljavanje i izvrtanje ekološkog kružnog ciklusa ili svako nametanje tom krugu inkopatibilnih komponenata neizbežno vodi ka štetnim i škodljivim efektima. Pojam ili metafora besplatnog ručka je u stvari jedna vrsta duga. U tehnosferi dug se može toleristai, jer se novom proizvodnjom mogu stvoriti dobra kojima će se dug platiti. Za razliku od toga, kada se dugovi proizvedeni u tehnosferi i reprezentovani zagađenjem sredine transferišu u ekosferu nikada se ne mogu poništiti ili otkazati, niti se mogu izbeći.

Dan Zemlje (Earht day)

Nakon velikih zagađenja koja su pogodila poznate plaže Kalifornije, građani SAD počeli su da se samoorganizuju i da razmišljaju kako da pojačaju aktivnosti u zaštiti prirode. Tako je rođena ideja da se ustanovi Dan Zemlje, a inicijativa se pripisuje senatoru Nelsonu. Prvo masovno obeležavanje Dana Zemlje održano je u SAD 22. aprila 1970. sa idejom da se vladi u Vašingtonu, kao i javnosti u celini, pokaže da postoji jak i masovan ekološki pokret.

U odgovoru na takvo raspoloženje građana, Kongres SAD je doneo Zakon o nacionalnoj politici zaštite okoline, kojim je ustanovljena Agencija za zaštitu okoline, nezavisna vladina agencija za zaštitu prirode i njeno očuvanje za buduće generacije. Obeležavanje Dana Zemlje je podstaklo usvajanje Zakona o čistoj vodi, Zakona o čistom vazduhu i Zakona o ugroženim vrstama.

43. Ekološki pokret u Evropi

Godine 1968. u Rimu se okupilo 30 uglednih osoba iz desetak zemalja. Inicijator ovog skupa bio je italijanski industrijski menadžer, Aurelio Pečei, a rezultat tog susreta bio je ustanovljenje jedne neformalne organizacije koja je postala poznata kao Rimski klub. Rimski klub je pristupio izradi Nacrta izveštaja o dilemama čovečanstva. Na Masačusets institutu za tehnologiju rađeno je istraživanje 5 temeljnih činilaca koji određuju rast na planeti: stanovništvo, poljoprivredna proizvodnja, prirodni izvori (sirovine), industrijska proizvodnja, zagađivanje. Istraživanje je trajalo dve godine, a rezultati su objavljeni u knjizi Granice rasta. Prvi izveštaj Rimskog kluba dočekan je sa uvažavanjem, ali i nevericom i mnogim primedbama, i već na prvim stručnim raspravama organizovanim u Moskvi i Rio de Žaneiru date su mnoge kritičke opaske:

- ukazano je da predloženi model može da obuhvati samo ograničen broj veličina, pa su istražene interakcije samo delimične

- primećeno je da nedovoljno važnosti dato mogućnostima naučnih i tehnoloških napredaka u rešavanju određenih pitanja

- zamereno je da su podcenjene mogućnosti otkrića novih zaliha sirovina u područjima koja još nisu istražena

- mnogi su smatrali da je sam model suviše tehnikratski i da ne uključuje u dovoljnoj meri društvene činioce, kao što su promene različitih vrednosnih sistema.

Nakon što su utvrdili da svi analizirani elementi imaju karakteristike eksponencijalnog rasta, članovi tima predložili su što hitnije zaustavljanje rasta i prelazak iz doba rasta u doba globalne ravnoteže. Predložena terapija bila je ta koja je izazvala najviše polemika. Ideja globalne ravnoteže, ekvilibrijuma, i zaustavljanje rasta na dostignutom nivou razvoja, očigledno mnogo više odgovara razvijenima i bogatima, nego ostatku sveta čija većina spada u zonu nerazvijenih i siromašnih. Prvi izveštaj Rimskog kluba- Granice rasta, ponudio je tri osnovna zaključka:1) ako se sadašnji trendovi rasta u svetskom stanovništvu, industrijalizaciji, proizvodnji hrane i iscrpljivanju prirodnih izvora nastave bez ikakvih promena, granice rasta na ovoj planeti biće dostignute u toku sledećih 100 godina. 2) moguće je menjati ove trendove i uspostaviti uslove ekološke i ekonomske stabilnosti, koja bi bila održiva i u dalekoj budućnosti. Moguće je odrediti stanje globalne ravnoteže tako da osnovne materijalne potrebe svake osobe na Zemlji mogu biti podmirene.3) ako čovečanstvo usmeri svoje napore prema ovom drugom ishodu, imaće veće izglede na uspeh. Dvadeset godina kasnije isti tim je došao do zaključka da je ljudski svet već pređao granice. Ponovo napisane Granice rasta pojavile su se pod naslovom S onu stranu granica, 1992:

- održivo društvo je koš uvek tehnički i ekonomski moguće. Ono je mnogo više poželjno od društva koje pokušava da reši svoje probleme konstantnom ekspanzijom. Prelaz ka održivom društvu zahteva pažljivu ravnotežu između kratkoročnih i dugoročnih ciljeva i naglasak na dovoljnosti, jednakosti i kvalitetu života.

Dubinska ekologija

Godine 1972. ekolog iz Norveške, Arne Nes, izneo je svoju koncepciju dubinske ekologije i shvatanje po kome postoje dve vrste ekoloških pokreta: površni ekološki pokret i duboki ekološki pokret.Ključna razlika između ove dve vrste pokreta je što se prvi bave posledicama, a drugi dubljim razlozima koji se tiču principa na kojima počiva živi svet. Površni ekološki pokreti bave se pitanjima zagađenja i iscrpljivanja resursa, dok se duboki ekološki pokreti bave pitanjima kao što su principi diverziteta, kompleksnost, autonomije, decentralizacije, simbioze, egalitarizma,

besklasnosti. U tom smislu za površne pokrete možemo da kažemo da su antropocentrični, jer se zalažu za zaštitu prirode iz razloga koji su usmereni ka čoveku, dok su duboki pokreti ekocentrični, tj. polaze od stanovišta da prirodni svet van čovak ima pravo da postoji nezavisno od toga koliko bi koristan mogao da bude za nas. Anri Nes je formulisao 7 principa dubinske ekologije:1) Odbacivanje slike čoveka u okruženju u korist relacione predstave celina- polje2) biosferični egalitarizam- u principu3) principi diverziteta i simbioze (diverzizet uvećava šanse za opstanak, šanse novih oblika života)4) anti- klasni stav5) borba protiv zagađenja i iscrpljivanja resursa6) kompleksnost, a komplikovanost7) lokalna autonomija i decentralizacija.

44. Dolazak i uspon zelenih partija

Prve ekološke partije nisu bile formirane na tlu Evrope. Prva politička partija koja je na izbore izašla sa isključivo ekološkim programom bila je Ujedinjena grupa Tasmanije, koja je učestvovala na izborima u Australiji 1972. i lider je bio Ričard Džons.Mesec dana kasnije 1972. formirana je prva nacionalna zelena partija u Novom Zelandu, pod imenom Vrednosti.Prva partija tog tipa na tlu Evrope formira se u Velikoj Britaniji 1973. i prvo se zvala Narodna partija, pa Ekološka partija, i najzad Zelena partija. Ideje za njen program su se velikim delom oslanjale na čuvenu knjigu Edvarda Goldsmita „Plan opstanka“- te ideje su naglašavale minimum predika ekoloških procesa, maksimum očuvanja sirovine i energije, nulti rast stanovništva i socijalni sistem koji bi ljudima omogućavao da više uživaju. Formiranje i uspon zelenih partija u Evropi može se podeliti u tri talasa.Prvi, inicijalni talas traje od 1972- 1982. To je decenija kada se u mnogim zemljama Zapadne Evrope pojavljuju ekološke partije. Druga faza u razvoju zelenih partija nastaje nakon velikog i neočekivanog izbornog uspeha zapadnonemačkih Zelenih, tj. od 1983. i traje sve do kraja 80-tih. Treći talas nastajanja zelenih partija karakteriše njihovo formiranje u bivšim socijalističkim zemljama Centralne i Istočne Evrope, krajem 80-tih i početkom 90-tih. Taj proces započinje u Poljskoj 1988, a nastavlja se formiranjem zelenih partija u Češkoj, Sloveniji, Rumuniji, Bugarskoj- 1990. pored zelenih formira se i ekološki pokret Ekoglasnot, koji će imati važnu ulogu u promeni starog režima.Godine 1983. zapadnonemačke partije Zelenih ulaze u parlament. Tokom 70-tih u tadašnjoj Zapadnoj Nemačkoj bili su vrlo aktivni novi društveni pokreti, mada je sam termin društveni pokret u početku upotrebljavan sa rezervom zbog loših sećanja na period nacističkog pokreta. Umesto termina pokret u širokoj upotrebi je bio naziv građanske inicijative. Sve zaoštreniji problemi oko nuklearnog naoružanja i nuklearne energije uopšte, gurali su, a okolnosti i prilike su vukli javno mnenje Zapadne Evrope ka idejama Zelenih pokreta i partija. U jednom su se svi slagali: pojava Zelenih je bila veliki izazov posleratnom konsenzusu elita zapadnonemačkog društva na kome je počivao ustanovljeni poredak koga odlikuju reprezentativna demokratija, pasivno građanstvo, potrošački stil života, savez sa zapadnoevropskim i atlantskim saveznicima. Zeleni su lansirali u političku orbitu pitanja koja su do tada bila zapostavljena, kao što su pitanja položaja i ravnopravnosti žena, stranih radnika i svih drugih kulturnih manjina. Postoji više razloga za tako iznenadnu i veliku popularnost zelenih ideja i pokreta.Jedno od najpoznatijih objašnjena dao je Ingelhart, o pomeranju težišta u zapadnoevropskim društvima sa tzv. materijalnih na postmaterijalne vrednosti. Dakle, bogata zapadna društva koja su u osnovi uspela da zadovolje materijalne potrebe, ušla su u fazu kada su na dnevni red došla pitanja duhovnih, kulturnih i drugih postmaterijalnih vrednosti, u koje treba ubrojati i potrebu za kvalitetnom i zdravom životnom sredinom. Jedna od najvažnijih post-materijalističkih vrednosti je i maksimiziranje mogučnosti za samoizražavanje i participaciju u javnim poslovima, a novi društveni pokreti su odgovarali na takve zahteve. Drugo objašnjenje dao je Ofe svojom teorijom o dekomodifikaciji radne snage. On je ukazao na promene u socijalnoj strukturi i namesto klasičnog najmnog rada shvaćenog kao robe, na delu je

visoko autonomna i obrazovana radna snaga. Relativno velika udaljlenost od procesa društvene reprodukcije i visoka autonomija u odnosu na logiku i zakonitost kapitala, omogućuje da njihova radna snaga izgubi status rebe, odnosno postane dekomponovana. Treće objašnjenje ukazuje na činjenicu da su zapadnoevropska društva u celini, a tadašnja Zapadna Nemačka posebno, doživele brz industrijski i privredni razvoj. Zajedno sa ekonomskim rastom raslo je i zagađenje životne sredine. Četvrto objašnjenje ukazuje na duboke korene koje ekološki pokret ima u studentskom i pokretu Nove levice iz 60-tih. Studentski pokret u Zapadnoj Nemačkoj bio je trajniji, raznovrsniji i društveno uticajniji. Pod uticajem tog pokreta razvila se snažna ekstra- parlamentarna opozicija (APO), koja je pripremila društveni i politički teren za dolazak partije Zelenih. Peti vid objašnjenja akcenat stavlja na generacijski jaz. Snažan međugeneracijski konflikt karakteriše zapadnonemačko društvo. Teret ćutanja, kojim je prekrivana nacistička prošlost Nemačke, mlade generacije nisu više mogle da izdrže. Šesto objašnjenje inteziteta ekoloških mirovnih pokreta vezano je za specifičnu geopolitičku situaciju podeljene Nemačke. Razumljivo je da je osećanje krize identiteta bilo pojačano činjenicom da su se hladnoratovskim konfrontacijama obe Nemačke nalazile u prvim linijama potencijalnih ratnih frontova. Hladnoratovska nuklearna konfrontacija Istoka i Zapada stvorila je upravo u Nemačkoj kritičku svest i povoljni socijalni ambijent za jak antiratno orijentisan ekološki pokret.

45. Ekološke NGO: WWF, Prijatelji Zemlje, Grinpis

Početkom 60-tih prvi generalni direktor UNESCO ser Džulijan Haksli je posetio Istočnu Afriku i upozio javnost kako će zbog neograničenog lova i uništavanja divljine mnoge životinje nestati. Primio je mnogobrojna pisma podrške, i jedno u kojem je bilo predloženo formiranje međunarodne organizacije koja bi se bavila zaštitom divljine. Tako je rođena ideja o formiranju Svetskog fonda za divljinu (WWF), koji se registrovao 1961. sa sedištem u Švajcarskoj, a njen prvi predsednik bio je Piter Skot. Za simbol organizacije uzet je lik kineskog medveda pande. Haksli je i pre formiranja Svetskog fonda za divljinu, pomogao formiranje prve značajne međunarodne naučno- istraživačke institucije u oblasti konzervacije prirode, poznate kao Svetska unija za očuvanje prirode. Početkom 70-tih na čelo WWF dolazi princ Bernard od Holandije, koji je lansirao inicijativu nezavisne finansijske baze preko projekta 1001, kojim je 1001 osoba dala donaciju od po 10000 dolara. Već iz ovoga se može zaključiti da WWF odlikuju dve karakteristike:

- u njegovom vrhu su od osnivanja vrlo ugledne ličnosti sveta- to je jedna od finansijski najmoćnijih organizacija u oblasti konzervacije prirode.

Najvažniji projekti WWF:- Projekat tigar- pomoć vladi Indije da se očuva ugroženi indijski tigar, započet 1973.- Kampanja za tropske prašume, za zaštitu šuma i formiranje nacionalnih parkova i rezervata u

Latinskoj Americi, Zapadnoj Africi i Jugoistočnoj Aziji, započeta 1975.- Kampanja za zaštitu mora, pod imenom mora moraju da žive, koja je u centru pažnje imala

zaštitu kitova, delfina, foka i morskih kornjača, 1976.- Akcija za zaštitu slonova i nosoroga, 1976.- Uspostavljanje međunarodnog moratorijuma na lov na kitove, 1985.- Podrška svetskom ekološkom samitu u Riu 1992. i konvencijama o biološkom diverzitetu i

klimatskim promenama. Tokom 80-tih i 90-tih WWF je doživeo nekoliko značajnih promena u svojoj strategiji, što se odrazilo i na promenu imena 1986.- Svetski fond za prirodu.U pogledu promene strategije mogu se uočiti značajne karakteristike.Najpre je u 80-tim godinama izražena težnja da WWF od jedne ekskluzivne organizacije koncentrisane na zaštitu pojedinih ugroženih vrsta, preraste u veliku i masovnu organizaciju usmerenu na povezivanje konzervacionizma (očuvanja prirode) sa razvojem.Omasovljenje organizacije došlo je do izražaja dolaskom Vojvode od Edinburga na čelo WWF 1981. Štampale su se specijalne kolekcije poštanskih markica sa ekološkim motivima kako bi se prikupile pare za program zaštite i konzervacije prirode. Povezivanje očuvanja prirode sa razvojem došlo je produbljivanjem saradnje sa IUCN, kao i uspostavljanjem saradnje sa Programom Ujedinjenjih Nacija za zaštitu okoline.

Početkom 90-tih WWF u centar svoje pažnje stavlja tri osnovna pitanja:- zaštitu biološkog diverziteta- promociju koncepta održive upotrebe prirodnih resursa- smanjivanje rasipničke potrošnje i opustošujućeg zagađenja.

Prijatelji zemlje- Friends of Earth (FoE)

Ekološka organizacija Prijatelji Zemlje osnovana je 1971, kao odgovor na uvećanu globalnu ekološku krizu. Ova organizacija je izrasla u jednu od najmoćnijih ekoloških nevladinih organizacija (NGO). Prijatelji zemlje svoju ključnu ulogu- zaštitu okoline, ostvaruje tako što se:

- opire politici i praksi oštećivanja okoline- ukazuje na primere destrukcije prirode- lobira među političarima- predlaže konstruktivna rešenja ekoloških problema- nudi pristupačne i kvalifikovane inforamacije o ekološkim pitanjima- finansira suštinska istraživanja u oblasti zaštite okoline- mobiliše javno mnenje

Prijatelji zemlje vodi svoje kampanje na lokalnom, nacionalnom i međunarodnom nivou povodom širokog kruga pitanja kao što su: zagađenje vazduha i vode, zaštita okoline, održiva poljoprivreda, transport, resursi i obnavljanje, otrovni otpad, uništavanje tropskih šuma, međunarodna pomoć i trgovina, energija i klimatske promene. Jedna od prvih velikih kampanja kojom je organizacija Prijatelji Zemlje obeležila svoj nastup na ekološkoj društvenoj sceni bila je akcija vraćanja praznih staklenih boca Švepsa, koje su do tada bile za bacanje. U 1972-oj izvojevana je prva značajnija pobeda kada je vlada službeno morala da zabrani uvoz kože od leoparda, tigrova i geparda. 1988. Prijatelji Zemlje je prisilila valdu da pojača kontrolu nad uvozom i izvozom toksičnog otpada. Od ekoloških projekata i inicijativa na lokalnom nivou najvažnije akcije su vođene u oblasti reciklaže, kao i uštede energije.Održivi razvoj po shvatanju Prijatelja Zemlje zahteva participaciju u procesu donošenja razvojnih odluka, a participacija se zasniva na slobodi informacija.Najvažniji principi na kojima se zasniva delovanje Prijatelja Zemlje:

- jednaka raspodela i održiva upotreba resursa Zemlje, kao i zaštita njene prirode- prosuđivati u korist planete i njenih ljudi- prevencija je bolja od lečenja: dati prednost sprečavanju oštećenja prirode u odnosu na

tehnike nadoknađivanja šteta i uklanjanja posledica- Princip zagađivač plaća: osoba ili grupa odgovorna za zagađenje i štetu treba da snosi

troškove čišćenja i prevencije od budućih zagađenja i šteta- Ovlastiti i osposobiti pojedince i grupe da štite prirodnu okolinu.

Grinpis (Zeleni mir)

Formiran je 1971. i povod za formiranje ove ekološke organizacije bila je akcija jedne grupe ekoloških aktivista, koja je iznajmila brod i otplovila u zonu atomskih testova SAD na Amčitki, Aljaska, da bi protestovala protiv testiranja nuklearnih bombi. Izabrali su ime Grinpis da bi istakli povezanost brige o zaštiti prirode sa željom za uspostavljanjem mira i oslobađanjem sveta od nuklearne pretnje. Svojim imenom i sadržajem delovanja Grinpis dobro reprezentuje prirodu savremenog ekološkog pokreta koji je povezan sa mirovnim i antinuklearnim pokretom.U tom smislu, Gripnis se razlikuje od Svetskog fonda za prirodu koji predstavlja vodeću ekološku organizaciju u oblasti konzervacije prirode, ili Prijatelja Zemlje koji na moderan način realizuju ideju zaštitarstva. Ova dva defanzivna pristupa, zamenjena su ofanzivnim pristupom direktne nenasilne akcije i protesta, što je suština metode delovanja Grinpisa. Grinpis je radikalni protivnik kako primitivnog industrijskog razvoja, koje dovodi do enormnih zagađenja prirode, tako i svakog oblika i načina ugrožavanja mira i života na zemlji. Za Grinpis nema pregovaranja niti kompromisa o principima održivosti ekosistema i prava budućih generacija

na zdravu prirodu. Zbog toga je Grinpis veliki protivnik vladajuće ideologije modernih društava po kojoj su profit privatni, a rizici javni, društveni. Grinpis zahteva da se dovede u pitanje i napusti mit modernog društva da su stvaranje profita i ekonomski rast same po sebi dobre stvari. Takođe se dovodi u pitanje i mit o nepogrešivosti nauke.Uz proces donošenja odluka ide i odgovornost. Glavna uloga Grinpisa je da izloži očima javnosti pitanje ekološke odgovornosti i da pomogne da ostvare uticaj na donošenje najkrupnijih odluka koje se tiču prirode. Zbog toga je jedan od vodećih principa Grinpisa princip predostrožnosti. Tokom 80-tih i 90-tih 20. veka globalni uticaj Grinpisa je porastao. Odlaganja nuklearnog, hemijskog i drugog toksičnog otpada u more i okeane, zahvaljući akcijama Grinpisa dovodi do sazrevanja ideje da i marinski ekosistemi imaju limitirane asimilacione kapacitete da resorbuju takvu vrstu otpada. Tako je Ministarska konferencija za zaštitu Severnog mora 1987. usvojila princip predostrožnosti.Grinpis se vrlo aktivno angažovao tokom održavanja ministarske konferencije Svetske trgovinske organizacije, STO, koja je održana u američkom gradu Sietlu, braneći pravo svake zemlje da upotrebi i primeni princip predostrožnosti.Uprkos obavezama prihvaćenim na Rio samitu 1992. da se deluje u skladu sa principom predostrožnosti, mnoge vlade, ali i međunarodne organizacije, uključujući STO, izabrale su da umesto toga prednost daju ekonomskoj liberalizaciji, a na štetu zahteva za zaštitu prirode.Najnovija kampanja i zalaganje Grinpisa da se postigne odgovor o Protokolu biosigurnosti bio je inspirisan stavom da se svakoj zemlji omogući da kaže ne genetski modifikovanim organizmima. Karakter i orijentisanost na konkretnu akciju Grinpisa ilustruje i činjenica da su zbog mnogih svojih misisja na moru stvorili sopstvenu malu brodsku flotu. Najčuveniji je brod po imenu Ratnik duge, brod je dobio ime po legendi severnoameričkih Indijanaca.

46. Etno-nacionalistički uspon masa i etnifikacija politike

Uspon masa i kriza elita

20-ti vek je započeo u znaku buđenja masa, a osnivači psihologije i sociologije masa bili su ubeđeni da će mase trijumfovati. Dogodilo se da je znatan deo ovog veka protekao u zanku moćnih i harizmatskih političkih lidera- Lenjin, Staljin, Musolini, Hitler, Franko, Mao, Kastro...I ma kako da se nazivaju- lider, the presidente, massimo, caudillo, duce, firer, veliki vođa- oni su uvek dugo očekivane mesije koje svoj narod vode u obećanu zemlju.Protivurečnost je samo prividna, jer su mase i lideri dva lica jedne u osnovi iste pojave. Kao što lideri za svoj uspon najviše duguju procesu masifikacije- pretvaranja građana u masu ili gomilu, tako i mase traže lidere koji im odgovaraju.No, kako se približavao kraj 20-tog veka, mase se ponovo bude i ustaju. U industrijski razvijenim i demokratski uređenim društvima Zapada sve je više nezadovoljnih građana koji svoju potrebu za promenama postojećeg stanja stvari iskazuju kroz mnoštvo građanskih udruženja, inicijativa i pokreta.Poslednje decenije 20-tog veka protiču u ovim društvima u znaku velikog uspona neofeminističkih, antinuklearnih, mirovnih, ekoloških i drugih tzv. alternativnih društvenih pokreta i grupa. Inicijative i pokret za ljudska prava, za novu školu, za aletrnativnu medicinu, antipsihijatrijski i pokreti za psihološku podršku, pokreti za alternativnu tehnologiju i energiju, za zdravu hranu, za zdravo telo, duhovni i neoreligijski pokreti raznih vrsta sadrže u sebi eksplicitno ili implicitno ideju multikulturalnosti i njoj komplementarnu ideju prava manjine, shvaćene ne samo kao nacionalne već i svake druge društvene manjine, na svoj način i stil života, na svoj pogled na život.Bivše socijalističe zemlje Centralne i Istočne Evrope zahvati je na prelazu iz 80-tih u 90-te pravi talas masovnih demokratskih političkih promena za koje se ustalio termin pluralistička revolucija. Bez demokratskog pritiska odozdo i bez otkazivanja poslušnosti masa pad socijalističkih režima ne bi bio ni tako brz ni tako miroljubiv. Uspon masa nije poštedeo ni mnoge zemlje Trećeg sveta. Pod demokratskim pritiskom masa okončane su mnoge vojne diktature u Latinskoj Americi. U Južnoj Africi je pred naletima većinskog crnačkog stanovništva konačno pao režim aparthejda.

Taj novi uspon masa nema samo i uvek pozitivna obeležja. U nekim zemljama Azije i Afrike deo masa zahvaćen je jakim religijskim uticajima što daje socijalnu osnovu za pojavu religijskog fundamentalizma, što naročito karakteriše neke islamske zemlje.U pojedinim zemljama Zapada deo nezadovoljstva masa se kanališe i u pravcu ekstremnih političkih grupacija, pa političke formacije krajnje desnice dobijaju iznenađujuće široku podršku u biračkom telu. Ono što pri tom najviše zabrinjava je politička platforma na kojoj se ti rezultati postižu, koja sadrži mnoge neo-fašističke stavove u pogledu prava stranaca, kao i u pogledu svih manjinskih grupa. Mada su mnoga od tih društava proglasile multikulturalnost kao visoko poželjnu vrednost, u praktičnom životu uočljive su tendencije da se prava socijalnih manjina različitog profila dovode u pitanje. Na savremenom političkom nebu nema ni jedne zvezde politike koja bi mogla da se uporedi sa sjajem Ruzvelta, Čerčila, De Gola, Kenedija, Gandija, Nehrua. Kriza elita se praktično manifestuje kao kriza rukovođenja, pa se i u neo-konzervativnim i post-marksističkim analizama srećemo sa ocenama o umanjenim kapacitetima vladanja ili upravljanja savremenim državama.Na drugoj strani kao da ponovo prisustvujemo buđenju masa i njihovom izlasku na društvenu i političku pozornicu. Ali, ovog puta, za razliku od situacije na početku veka, uspon masa ima jedno posebno i specifično obeležje. Mase stupaju na društvenu scenu pod znakom svoje etničke pripadnosti. Ponovno buđenje nacionalnih osećanja i jačanje nacionalističkih pokreta predstavlja jednu od važnih karakteristika poslednje decenije 20. veka. Taj trend je tesno povezan sa procesom koji se može nazvati etnifikacija politike.Procesi etnifikacije politike na prostorima druge Jugoslavije dobili su maligna obeležja i rat je jedan od krajnjih rezultata tih procesa. Prve decenije 20-tog veka bile su obeležene balkanskim ratovima, koji su imali i dimenziju nacionalne emancipacije od otomanske imperije, ili i međusobnih borbi balkanskih država za teritorije. Poslednja decenija 20-tog veka je takođe protekla u ratnim konfliktima koji sadrže obe dimenzije, kako borbu za uspostavljanje novih nacionalnih država, tako i rat za teritoriju i nove granice. Balkan najpre dobija, zatim i potvrđuje pečat divljeg i varvarskog prostora u kome se u ratnim periodima poništavaju sva dostignuća civilizovanosti i ljudskosti. O sukobu moderne i antimoderne i o kultu rata kao načinu života na ovim prostorima ima sve više radova naših autora, ali posebno treba ukazati na permanentnu krituku ratne opcije u glasilu Republika. Celovita kritika ratova na prostoru druge Jugoslavije data je u istraživanju Trauma i katarza u istorijskom pamćenju, čiji su rezultati objavljeni u knjizi Srpska strana rata.

Etnifikacija politike i politizacija etnosa

Urušavanje socijalizma je u multi-etničkim društvima i federativnim državama bilo delom uzrokovano i ubrzano pod dejstvom novog i jakog talasa nacionalizma. Sa druge strane, pad socijalizma je značio i pad čitavog sistema vrednosti, što je otvorilo i pojačalo krizu kolektivnog identiteta. Nacionalizam je jedan od odgovora upravo na krizu kolektivnog identiteta koja je zahvatila mnoga savremena društva. U ex-komunističkim društvima lideri i nove političčke elite su se oslonili na ovaj identitetni resurs. Ponašanje masa i građana, pre svega prema pripadnicima drugih nacija, ne može biti objašnjeno i opravdano neosporno prisutnim mehanizmima manipulacije i indoktrinacije (od strane medija, pogotovu). Mobilizacija nacionalnog identitetnog resursa bila je pogodna zbog lake instrumentalizacije ponovo probuđenih i pregrejanih nacionalnih osećanja za ostvarivanje određenih političkih ciljeva, a pre svega za redistribuciju i novu alokaciju političke moći i za uspostavljanje novih oblika političke dominacije.Istraživanje mogućnosti rekonstrukcije civilnog društva u Srbiji nužno nas suočava sa pitanjem: da li je to uopšte moguće u okvirima naglašene nacionalno orijentisane politike i ratnog raspada ex-Jugoslavije izazvanog etnonacionalizmom. Teorijska formula o etnifikaciji politike u društvima u tranziciji je, po Klaus Ofeu, rezultat moćnih, mada ne i prirodnih uzročnih snaga, koje deluju u post-komunističkim društvima i koje ne mogu biti uklonjene po želji. Jedna od glavnih poenti Ofeove formule je da s obzirom na datu situaciju u kojoj se nalaze individualni i kolektivni akteri u post-komunističkoj Istočnoj Evropi, etnifikacija mora da im se pojavljuje kao racionalna strategija.Etnifikacija politike označava dvostruko pomeranje težišta i smisla politike:1) od pretežnog regulisanja odnosa građana kao pojedinaca sa državom, ka pretežnom regulisanju međusobnih odnosa etničkih grupa (unutar države ili van nje).

2) od razlikovanja pojedinaca i grupa po kriterijumima drugačijih političkih orijentacija i stavova ka pred-političkom razlikovanju po etničkoj pripadnosti, drugim rečima, klasične političke podele među građanima na centar, levicu i desnicu političkog spektra postaju manje važne od podele po nacionalnom kriterijumu.Formulu o etnifikaciji politike Ofe je izveo iz jednog svog ranijeg (1991) formulisanog teorijskog modela, koji nudi tumačenje teškoća demokratske teorije i demokratske prakse u tranzitornim društvima Istočne i Centralne Evrope. Prema Ofeu, svaki politički život ili operativni politički sistem je kumulativni ishod odlučivanja na tri hijerarhijski različita nivoa: Na prvom ii fundamentalnom nivou donose se odluke identiteta, u smislu ko smo „mi“, kakve su društvene, kulturne pa i teritorijalne granice prema drugima. To je nivo koji je po tradiciji ranih modernih evropskih političkih filozofa, povezan sa strastima, hrabrošću i patriotizmom, odnosno nivo koji se sintetički verovatno najbolje izražava u kategoriji nacionaliteta, odnosno naciona.

Na drugom nivou donose se ključne konstitucionalne odluke tj. odluke o zajedničkim pravima, procedurama i pravilima, kao i o najvažnijim institucionalnim rešenjima političkog života. U tradiciji rane političke filozofije ovaj nivo je povezan sa razumom i racionalitetom.

Tek na trećem nivou odvija se ono što se uobičajeno naziva normalno političko odlučivanje, na koje se gleda kao na rezultat pretakanja određenih interesa u političke svrhe (po Lasvelovoj definiciji suština politike je odlučivanje o tome ko, šta i kada dobija). To je nivo koji korespondira kategorijama interesa i moći.Po Ofeovoj tačnoj oceni, post-komunistička društva u tranziciji suočena su sa situacijom da istovremeno donose odluke na sva tri nivoa. Težina njihove situacije je što te odkule moraju da budu donete i istovremeno i brzo. On sa pravom upozorava da je za konačno uobličavanje političkog života na sva tri navedena nivoa zemljama Zapadne Evrope bilo potrebno nekoliko vekova. Njihov razvoj je išao sukcesivno: najpre su stvarane nacionalne države, pa razvijan kapitalizam, da bi se tek na kraju došlo do kompleksnih modela demokratije. Ono što u primeni ovog modela izdvaja drugu Jugoslaviju, pa i Srbiju, je davanje prioriteta i naglaska na prvi nivo odlučivanja, na nivo na kome se odllučuje o identitetu i sa stanovišta identiteta.Srbija je u odnosu na druga bivša socijalistička društva specifična jer vladajuća politička partija u Srbiji (SPS) u 90-tim godinama je svojom političkom presom uspela da strahovito sabije, približi i izmeša naznačena tri nivoa odlučivanja. Time su drugi nivo odlučivanja (o konstituciji) i treći nivo odlučivanja (normalno političko odlučivanja o interesima) stavljeni u senku prvog nivoa odlučivanja (o nacionalitetu ili sintagmom „nacionalni interesi“).Tako je ova partija zaobišla drugi nivo odlučivanja privremeno izbegla krupne i suštinske probleme ustavne konstitucije, jer je ustav promenila i iskrojila po svojoj meri pre prvih višestranačkih izbora. Tome na ruku je išla i konfuzna i nedovoljno moćna politička opozicija, koja je najpre prihvatila pravila igre (ustav i izborne zakone), a zatim, nakon izbornog poraza, tražila ustavotvornu skupštinu i konstitucionalne pregovore tipa „okrugli stolovi“. Kada je u trenutku prelaska sa jednopartijskog na višepartijski politički sistem, tj. u kratkom periodu relativne neizvesnosti političke budućnosti Srbije, opozicija propustila ili nije imala snage da nametne konstitucionalnu agendu, kasnije se to pokazalo ne samo teško, nego i skoro nemoguće.Mada je treći nivo tzv. normalne ili svakodnevne politike u smislu odlučivanja o alokaciji i distribuciji interesa, a preko interesa i političke moći- najdalji od nivoa o identitetu, i on je često u kratkom višepartijskom parlamentarnom životu današnje Srbije bio instrumentalizovan i direktno dovođen u vezu sa fundamentalnim nivoom identitetnih odluka. U parlamentarnim raspravama i odlukama, u odlukama vlade, a pogotovo u odlukama predsednika reppublike (primer odluke o raspuštanju parlamenta), uvek je potezano pitanje patriotizma i nacionalnih interesa onda kada su postojali iizvesni jači otpori političke opozicije da se takve odluke donesu.Ovaj proces deložacije trećeg i drugog na prvi nivo odlučivanja bio je omogućen i činjenicom nepostojanja iole razvijenog civilnog društva. Naime, civilno društvo je to koje bi u normalnom demokratskom sistemu trebalo da obavlja sva tri navedena nivoa odlučivanja i popunjava prazan prostor između njih. Tragičan primer raspada druge Jugoslavije, koja je bila primer multikulturalnosti, pokazuje da i u naše vreme važi stara formula Moske o prednosti organizovane manjine (elite), podređene jednom jedinom porivi, u odnosu na neorganizovanu većinu (mase).

Teza Klausa Ofea o etnifikaciji politike na vrlo adekvatan način objašnjava ono što se dešava sa istočno-evropskim društvima u tranziciji. Mada je proces etnifikacije politike najuočljiviji u post-komunističkim društvima, postoje mnogi znaci istog procesa i u zemljama sa razvijenim demokratskim tradicijama. Ali ono što izdvaja istočno-evropska društva i razlikuje ih od zapadnih, to je činjenica na koju Ofe ukazuje: vođstva pojedinih etničkih grupa dobro su razumela da je slom komunizma presudan momenat od kojeg započinje nova igra i raspodela teritorijalnih prednosti, koje će odrediti njihove položaje u budućnosti. Tako viđena oživljena nacionalna pitanja i etnički sukobi nisu proizvod psiholoških netrpeljivosti između etničkih identiteta, koliko pitanje nove raspodele šansi koje oslobađa raspad komunističkog sistema.Teza o etnifikaciji politike obara uverenje koje je bilo široko rasprostranjeno početkom poslednje četvrtine 20-tog veka da je doba nacionalizma prošlo za uvek i da je nastupila era multi-nacionalnih i multi-kulturnih društava i da smo na pragu post-nacionalne ere.Ako prihvatimo intenciju teze o etnifikaciji politike moramo se pitati da li postoje neki dublji razlozi novog uspona nacionalizma- koji je svakako najvidljiviji u post-komunističkim zemljama, ali koji je kao fenomen prisutan i u mnogim zemljama zapadne demokratije.

47. Obeležja multinacionalnih sukoba kao sukoba identiteta

U uslovima etnifikacije politike glavne linije političkih podela i glavni oblici društvenih sukoba postaju sukobi kolektivnih identiteta. Sukobi identiteta, u ovom slučaju etnički sukobi, imaju nekoliko specifičnih obeležja, koja se jasno mogu očitati na konfliktnoj mapi druge Jugoslavije.

Prvo i najvidljivije obeležje sukoba identiteta uopšte, a etničkih sukoba posebno, je jak emocionalni naboj, visok nivo strasti i osećanje kod svih ili većine upletenih aktera. Zbog toga se često ta vrsta sukoba neadekvatno naziva iracionalnim sukobima. Podela po kojoj sukob materijalnih interesa spada u grupu racionalnih, a međuetnički sukob u grupu iracionalnih konflikata nije tačna, jer nije reč o suprotstavljanju i razlikovanju racionalnih i iracionalnih obeležja sukoba, već o činjenici da za razumevanje etničkih sukoba racionalna komponenta jednostavno nije dovoljna. Uostalom, emocionalni i drugi sadržaji prisutni u ovakvoj vrsti sukoba ne moraju da budu, i po pravilu, nisu iracionalni.

Drugo, u sukobima identiteta, kako individualnih tako i kolektivnih, često se može uočiti spremnost da strane u sukobu žrtvuju sopstvene ekonomske i druge interese, pa čak i živote, ukoliko smatraju da im je realno ili potencijalnougrožen identitet. Tako se dešava da nam ponašanje aktera u međuetničkom sukobu izgleda krajnje iracionalno, pa i direktno štetno po njih same (u materijalnom, interesnom i svakom drugom smislu), a da istovremeno akteri u sukobu, ili oni koji brane njihovu poziciju, nalaze opravdanje za takvo ponašanje, pozivajući se na emotivnu, moralnu, istorijsku ili vrednosnu poziciju i stanovište.

Treće obeležje ovih sukoba nadovezuje se na prethodno. Prisustvo visokog inteziteta stasti i osećanja delom uslovljava i objašnjava činjenicu da je reč o tipu sukoba koji se mogu nazvati isključivim. To su društveni sukobi koji u načelu pripadaju tipu ili/ili konflikata, odnosno sukobi u kojima je stepen isključivosti izuzetno visok, na jednoj, a nivo tolerancije izuzetno nizak, na drugoj strani.

Četvrto je prisustvo i uloga straha. To je strah od drugog, strah od etničke grupe koja se smatra suparničkom. Bez obzira da li je strah opravdan, ili kao što ponekad biva i umišljen, on postaje jednako realna i objektivna činjenica koja diktira ponašanje etničkih grupa u sukobu. Važna komponenta osećaja straha je situacija neizvesnosti koja vrši težak pritisak na psihičko stanje ljudi.

Peto, zbog „sve ili ništa“ logike takvih sukoba, prostor za nalaženje zajedničkog imenitelja ili kompromisnog rešenja je znatno uži, teže ga je definisati, a još teže postići. Po pravilu to su situacije u kojima minimum zahteva jedne strane u sukobu traži maksimum ustupaka druge strane u sukobu. Tipičan primer je zahtev za nacionalno samoopredeljenje do otcepljenja, koji je na prostorima druge Jugoslavije često sukobljene strane dovodio u poziciju vrlo nepovoljnu za mogućnost rešenja konflikta.Za bivše jugoslovenske republike koje su želele da postanu samostalne države zahtev za samoopredeljenjem je, sa njihovog stanovišta gledano, bio opravdan i legitiman. Sa stanovišta svih onih socijalnih, političkih, nacionalnih i vojnih snaga koje su branile jedinstvo i suverenitet prethodne zajedničke države, takvi zahtevi su kvalifikovani kao secesija (nelegitimnost, razbijanje države...).

Često, međuetnički sukobi, kao i većina sukoba identiteta, imaju jednu pogibeljnu endemsku karakteristiku. To su sukobi koji se šire poput zaraze i koji socijalnom indukcijom pojačavaju osećaje koji su ih proizveli.

Sedmo, etnički konflikti na prostoru bivše Jugoslavije su pokazali da je deo onih koji su zauzimali neutralnu poziciju u sukobu bivao sve manji, i da je takvoj grupaciji, sa razvojem sukoba, bivalo sve teže. Pojedinac koji želi ostati neutralan i objektivan, uprkos pripadnosti etničkoj grupi u sukobu, mora da bude jaka, visoko moralna, autonomna, samodovoljna ličnost.

Osmo, u prirodi i psihološkim svojstvima ove vrste sukoba ugrađena je spirala rasta koju je teško zaustaviti. Drugim rečima, što sukob duže traje sve mu je veća socijalna snaga i sve su mu veće šanse da traje još duže. To znači da je takvu vrstu sukoba lakše neutralisati ili amortizovati u početnim fazama, nego kasnije. Vreme ovde više radi u korist sukoba, nego na njegovu štetu.

Deveto, i povezano sa prethodnim, je obeležje da sukobi identiteta, a međunacionalni sukobi u prvom redu, lako mogu da izmaknu kontroli.

Deseto, u sukobima identiteta, a naročito u međunacionalnim tj. etničkim sukobima uloga reči i simbola je ogromna. Štete koje mogu naneti neodmerene reči mogu postati nenadoknadive. Upotreba četničkih i ustaških simbola učinila je konflikt između Srba i Hrvata još pogubnijim i tteže rešivim.

Sve ove karakteristike su jasno vidljive u međunacionalnim sukobima na tlu ex-Jugoslavije i predstavljaju jaku potvrdu ocene o etnifikaciji politike, odnosno politizaciji etnosa.

48. Odgovornost političkih i kulturnih elita za rat i odgovornost intelektualaca

U epohi pozne Renesanse, kada je Erazmo Roterdamski pisao svoju Pohvalu ludosti, učeni ljudi tog doba imali su običaj da kažu da su vremena veća od naše pameti. No, naša pamet kao da nije dovoljna da razumemo šta nam se dešava i zbog čega smo ispod ili iza vremena u kome živimo. Istina, taj raskorak između vremena i pameti ne samo da nije uvek isti, nego ni nema isti karakter. To je vreme rata i masovne patnje ljudi, to je vreme mršnje i netrpeljivosti, to je vreme agresije i bezumlja. Nažalost, to je vreme u kome mi danas živimo. Ali do stanja rata i bezumlja ne dolazi slučajno, niti je to stihija koja poput prirodne nepogode pogađa ljudske zajednice i pojedinačne sudbine njenih pripadnika. Socijalna pamet jednog društva u velikoj meri je odgovorna za takvo stanje. Ljudi koji jedno društvo vode, veliki lideri ili mali političari, veliki manipulatori ili sitni poslušnici u medijima, svi smo mi na mnogo načina odgovorni za situaciju u kojoj je naša pamet manja nego što vreme traži ili zaslužuje. U složenom spletu okolnosti koje karakterišu raspad i izbijanje rata na tlu druge Jugoslavije ključnu ulogu imali nacionalni lideri i političke elite. Hans Magnus Enzensberger u svom eseju O proizvodnji mržnje kaže da intelektualci uvek i od početka svesno slede strategiju nasilja i upozorava da su intelektualci, a posebno pisci, vrlo uspešni kao potpirivači mržnje. On je sklon da misli da je intelektualac kao potpirivač mržnje pronalazak evropskog porekla, koji je u dobroj meri na putu da postane univerzalni fenomen. U našem društvu postoji jedno polje čije je razorno dejstvo u proizvodnji mržnje bilo izuzetno produktivno i efikasno. Reč je o medijima, među kojima se antiratno usmereni izuzeci mogu nabrojati na prste jedne ruke. Od odgovornosti za rat i sve ono što nam se dešavalo i dešava ne treba potpuno izuzetni ni mase, upravo zato što su se pronašle i ponašaju onako kako su još osnivači psihologije i sociologije masa Tard i Le Bon opisali- neinteligentno, duhovno inferiorno, impulsivno, razdražljivo, lakoverno i bez kritičkog duha, ekstremno i destruktivno, netolerantno, konzervativno i autoritarno. Očigledno je da je odgovornost lidera i političkih elita za sve ono što nam se dešava na prostorima druge Jugoslavije nemerlljiva i neoprostiva. Ono što nas posebno interesuje to je odgovornost intelektualaca, a ona uopšte nije mala. Smatram značajnom potrebu uvažavanja realnih ekonomskih, pa i političkih interesa, bez obzira da li su oni dovoljno legitimni ili ne. Mislim da je u analizi i tumačenju onoga što nam se dešavalo važno uočiti da je to ipak u suštini jedna drugačija vrsta konflikata od uobičajeno shvaćenog sukoba ekonomskih i materijalnih interesa uopšte. Reč je o sukobu identiteta, u našem slučaju kolektivnih nacionalnih identiteta. Sukobe identiteta karakteriše mnogo veći stepen isključivosti i netolerancije od uobičajeno shvaćenih sukoba interesa. U sukobima identiteta, kao indivudualnih tako i kolektivnih, vrlo često se može uočiti spremnost da strane u sukobu žrtvuju sopstvene ekonomske interese, ukoliko

smatraju da im je realno ili potencijalno ugrožen identitet. Kod sukoba identiteta veliku i opasnu ulogu imaju reči, simboli, mitovi, pozivanje na tradiciju i ishode prethodnih sukoba. Upotreba jakih i neumesnih reči, povratak simbolima nabijenim negativnim porukama koje bude opravdan ili manje opravdan strah, oživljavanje ekspanzionističkih nacionalnih mitova- sve je to prethodilo, pratilo i intenziviralo rat među nacijama kojima pripadamo. U potrazi za izgubljenim identitetom i elite i mase su prigrabile one identitetne resurse koji su dugo bili potiskivani u stranu, ili koje je najlakše mobilisati. Među njima, nacionalni identitet predstavlja najrasprostranjeniju zamenu za prethodne faktore integracije društva.Za naše prostore je posebno karakteristično da se sopstveno, po pravilu, definiše protiv suseda. Ima i previše naših istoričara, književnika, političara koji istoriju međusobnih odnosa Hrvata i Srba posmatraju kroz prizmu preteće tuđeg. Sopstveno je, po pravilu, u takvim interpretacijama arogantno i/ ili civilizovano- a tuđe servilno i/ ili varvarsko.Ako se i slažem sa stavom Hobsbauma da zov nacionalne pripadnosti ne može biti vodič ka budućnosti, čak ni u onim slučajevima kada se nove države stvaraju na osnovu tih kriterija, nisam potpuno ubeđen u njegovu ocenu da nacionalizam jednostavno nije više ona istorijska sila kao što je to bilo u razdoblju između Francuske revolucije i kraja imperijalističkog kolonijalizma. A jedno od bitnih obeležja identiteta Evrope je nacionalna podeljenost, jezička i kulturna raznolikost. Uostalom, uobličavanje Evrope u modernom smislu te reči započelo je formiranjem država- nacija krajem poznog feudalizma i na početku novog veka. Svedoci smo da su danas višenacionalne države, uspostavljene kao federacije, ozbiljno izbačene iz ravnoteže. U slučaju bivših socijalističkih zemalja kao što su Jugoslavija, Sovjetski Savez i Čehoslovačka, višenacionalne federacije nisu ni uspele da se povrate iz te neravnoteže. Mnogi su olako spremni da isključivu zaslugu za uspon savremenog nacionalizma pripišu harizmatskim osobinama novokomponovanih vođa i očeva nacije. Psihologija masa drži najmanje jedan od ključeva za moć koju uživaju lideri u naše doba. Mada su nas istorija i sociologija učili da tragamo za objektivnim, skrivenim i bezličnim uzrocima događaja i da treba da se čuvamo opasnosti mita o heroju koji može da promeni kurs istorije, Moskovisi upozorava da kada se umesto u knjige pogleda u istoriju, vidimo da ovaj mit još uvek uživa veliki uspeh. Pored velikih razlika, postoje mnoge sličnosti između Hrvatske i Srbije danas. Sličnost koja mi se, u teorijskom smislu, čini najvažnijom je potčinjeni položaj civilnog društva. Znamo da je socijalizam, ako ne potpuno ugušio, svakako ozbiljno redukovao civilno društvo. Ovaj rat je na drastičan način nastavio sa redukovanjem civilnih dimenzija društvenog života. Naša su društva, u manjoj ili većoj meri, postala ratnička društva. Ni u drugoj Jugoslaviji, ni u novim državama koje se stvaraju, nije bilo ozbiljne i temeljne kritike vojske i vojno- industrijskog kompleksa. Način na koji se prethodna držaav raspala pojačao je ovu vojnu komponentu i pretvorio naše zajednice u, manje ili više, ratnička društva. Sa pravom postoji potreba za novim društvenim konsenzusom ili konsenzusom koji bi trebalo da garantuje i zaštiti temeljne građanske slobode i demokratske mehanizme i institucije. Za društva u tranziciji je politička nestabilnost razumljiva u izvesnoj meri. Zbog toga je prvi korak u uspostavljanju demokratskog društva sužavanje prostora za ratničko društvo i širenje prostora za ne- vojno društvo u dvostrukom smislu reči- kao mirnodopskog i civilnog društva. Tematika civilnog društva, tako bitna za eks- komunistička, odnosno društva u tranziciji, koincidira sa oživljavanjem teorijskog interesa za discourse civilnog društva i u zapadnim demokratijama.Prvo, kontinuitetom stare kontroverze unutar teorije o demokratiji između pobornika elitističkih i participatornih modela demokratije.Drugo, sukobom socijalno- političkih vrednosti, posebno karakterističnih za anglo- američki svet.Treće, debatom između nekonzervativnih advokata slobodnog tržišta protiv branitelja države blagostanja. U svakom slučaju, i stare i nove debate o civilnom društvu, kao i rasprave koje se vode na Zapadu i Istoku, fokusiraju problem povezivanja i uzajamnog odnošenja zajedničkog života (solidarnost, asocijativnost) sa individualizmom (pravima i slobodama svakog građanina).Za sagledavanje naše situacije je upravo ova poenta značajna, jer omogućava da se izađe iz uskog političkog polja, koje je kod nas previše zagađeno, u svakom smislu te reči. Za Srbiju se sa dosta osnova može reći da se dublje i dalekosežnije demokratske promene ne mogu još zadugo očekivati iz samog političkog polja (bez obzira da li je reč o partiji na vlasti ili političkoj opoziciji). Pored strategije malih koraka, jedina realna mogućnost za takve promene je osvajanje

slobode i demokratije u ostrvima civilnog društva, odnosno stvaranje pretpostavki u širem društvenom polju za moguće demokratske promene. A za odnos Hrvata i Srba i političkih zajednica u kojima žive, pored tolerancije i međusobnog uvažavanja, postoje mnoga polja koja evidentno dokazuju da je zajednički i dobrosusedski život ne samo moguć, nego i nužan. Jedno od takvih polja je oblast ekologije. Rat je nesreća u svakom pogledu, a u ekološkom to je jedan od najvećih zagađivača.No, kao što ne mislim da je Jugoslavija postojala samo zbog jedne ličnosti, tako ne verujem da je jedna ličnost dovoljna da je razori. Druga Jugoslavija se raspala od onog momenta kada su se narodi koji su živeli u njoj počeli da osećaju kao u tuđoj, ne- svojoj političkoj zajednici. Nije bez razloga jedan od začetnika ideje o Evropskoj zajednici, Žan Mone definisao Evropu i Evropljane: „Evropljanin se u svakoj zemlji ili kutku Evrope oseća kao kod svoje kuće“.

49. Intelektualci kao proizvođači međuetničke mržnje

Rat je poput zemljotresa pogodio drugu Jugoslaviju- nenajavljeno i razorno. Ali, za razliku od zemljotresa, rat ne izbija slučajno, i zbog toga za rat je uvek neko odgovoran. Taj rat se u različitim sredinama različito kvalifikuje. Bez obzira da li ga označavamo kao građanski ili na neki drugi način, dva obeležja su neosporna: on je prevashodno međuetnički, ali svakako i jedan od najprljavijih i najsurovijih ratova koji su se vodili na ovim prostorima. Još od Hobsa i Fergunsona je jasno da je rat najveći protivnik civilnom društvu. Jedna od osnovnih pretpostavki civilnog društva je mir. U složenom spletu okolnosti koje karakterišu raspad i izbijanje rata na tlu druge Jugoslavije ključnu ulogu, pa prema tome i odgovornost su imali nacionalni lideri i nacionalne političke elite. Naravno, odgovornost pojedinih nacionalnih lidera i njihovih elita i ne može biti ista i istorija će o tome dati sud. Deo odgovornosti za sve što nam se dešavalo leži i na građanima. Oni su se manje ponašali kao odgovorni građani, a više kao neodgovorne, lakoverne, netolerantne, osvetoljubive i agresivne mase. Znatan deo ponašanja masa može se objasniti političkom instrumentalizacijom i procesima i mehanizmima ispiranja mozgova, u čemu je ratno- huškačka uloga medija imala razorno dejstvo u proizvodnji mržnje. Postavlja se i pitanje otkud tako jak odgovor i masovna podrška koju politički lideri i novokomponovani očevi nacija dobijaju za svoje, vrlo često agresivne i pogibljene nacionalističke političke programe. Tragično iskustvo ratnog raspada Jugoslavije jasno pokazuje tesnu vezu između militantnog nacionalizma i ratnih opcija. Nacionalne političke formule su postale najuspešnije na nestabilnom i još nedefinisanom pluralizovanom političkom tržištu, a ljudi sumnjivih političkih vrednosti i problematičnih političkih orijentacija uspeli su da postanu lideri i relativno lako mobilišu mase, pretvarajući ih često u međusobno antagonizovane etnocentrične skupine. Postavlja se pitanje da li bi bez svesrdne podrške znatnih delova inteligencije nacionalizam i na njemu zasnovana politika imali tako ogromnu podršku i destruktivnu snagu.Kada sa stanovišta civilnog društva razmišljamo o ratu na našim prostorima, prvenstveno treba da nas interesuje odgovornost intelektualaca, a ona uopšte nije mala. Zanimljivo je da je tema o civilnom društvu direktno upletena u tužnu i katastrofičnu priču raspada zemlje. Tu srećemo dva oprečna i skoro podjednako netačna stava. Po jednom gledištu, koncept civilnog društva bio je iskorišćen ne samo za definitivno obaranje komunizma u drugoj Jugoslaviji, nego i za razbijanje zemlje. Po drugom, benevolentnijem tumačenju, do raspada Jugoslavije je došlo zato što nije bilo razvijenijeg civilnog društva koje bi zaustavilo ili sprečilo političke procese dezintegracije. Što se prve teze tiče, sa drugom Jugoslavijom je bilo svršeno onog momenta kada su narodi u njoj prestali da se osećaju kao kod svoje kuće. Po mnogim ocenama pokretnu tačku u tome odigrao je savezni Ustav iz 1974. godine. Slovenačko iskustvo obara i drugu pretpostavku da do raspada Jugoslavije ne bi došlo da je bilo civilno društvo razvijenije. Ali ni slovenačko ni bilo koje drugo iskustvo ne demantuje unapred pretpostavku da bi u uslovima razvijenijeg civilnog društva u čitavoj prethodnoj Jugoslaviji taj raspad svakako bio civilizovaniji.

Opravdanim se čini pretpostavka da je rat, u uslovima razvijenijeg civilnog društva i razvijenije civilne kulture, mogao da bude izbegnut, ili bar da je mogao da bude sa mnogo manje ljudskih žrtava i razaranja, sa manje surovih i masovnih zločina, sa manje ljudskih patnji i stradanja. Ono što se može reći nakon rata na tlu druge Jugoslavije to je da nam još uvek nedostaju potpuna objašnjenja onoga što nam se događalo. Zanimljivo je da je mnogo veći interes stranih autora nego domaće društvene i političke teorije za dubinsku analizu događaja iz 90- tih. Najbolje što je dosad na tu temu napisano- Vesna Pešić, „Ratovi za nacionalne države“.Ratovi, vođeni tokom 90-tih na prostoru druge Jugoslavije u raspadu, predstavljaju po oceni Vesne Pešić, u prvom redu ratove za nacionalne države. Ona brani tezu da iz same činjenice raspada Jugoslavije rat ne proizilazi kao automatska posledica. Razlaz ili labava zajednica bi se mogla shvatiti kao pozitivna razvojna činjenica, koja bi dovela do integracionih procesa na novim, modernim pretpostavkama. Suprotno gledište da je rat bio neminovan, prikriva, po njenom mišljenju, činjenicu da uzroci raspada i uzroci rata nisu identični. Svoju analizu Vesna započinje razlikovanjem multietničkih i multinacionalnih država, koje je zasnovano na razlikovanju naroda ili nacije u etnokulturnom smislu (ethos) i u političkom smislu (demos). Žarište sukoba i osnovi izvor dinamike raspada Vesna nalazi u odnosima dve najmnogobrojnije nacije u Jugoslaviji, odnosima između srpske i hrvatske nacije, mada konstatuje da je borba za samostalnost svih nacija/ republika dominirala gotovo kroz čitav period trajanja Jugoslavije, još od njenog osnivanja. Politika najveće, srpske nacije okupirala je centar kao sopstveni etnonacionalni interes, težeći ka unitarizmu i centralizmu, jer su Srbi smatrali Jugoslaviju kao svoju, u kojoj svi Srbi žive u jednoj državi. Sa druge strane, tradicionalni nacionalistički cilj Hrvatske bio je borba protiv centralne vlasti i težnja ka autonomiji i samostalnosti. Istorijska nastala dubinska suprotnost između srpskog i hrvatskog shvatanja Jugoslavije i protivurečnog gledanja na rešenja njihovih nacionalnih pitanja bila je glavna poluga koja je obe strane potencijalno gurla na ekstremne pozicije na početku kriznih 90- tih. Prelomni momenat je nastupio kada je tako uspostavljena i politički osvojena konfiguracija nacionalnih pitanja prevedena u ekstremne forme separatizma na jednoj i ujedinjenja na drugoj, odnosno proterivanja manjina na obema stranama. Najvažnija poenta u njenoj analizi upravo je vezana za taj momenat i za ukazivanje na odgovornost političkih, kulturnih i uopšte intelektualnih elita, jer je njihovim izborom ekstremnih formi rat postao manje više neizbežan. Političke elite već su imale na raspolaganju republike kao institucionalizovane polu države, a opštu regionalnu istočno- evropsku agendu tipa „stari sistem ili reforme“jednostavno su zamenile obećanjem reformi i demokratije nakon učvršćenja nacionalne države. Kada je reč o odnosu prema prošlosti, pokazala se tačnom tvrdnja Zorana Đinđića da način na koji neka politička zajednica raspolaže svojom prošlošću određuje formu njenog identiteta. Mada je borba za političku moć unutar republika nezaobilazan faktor objašnjenja, relativna ograničenost ovog pristupa se, po njenom mišljenju ogleda u tome što nacionalne odnose, kao odnode dugog trajanja tretira kao epifenomen trenutnih političkih borbi za očuvanje ili osvajanje moći i privilegija. Padom Berlinskog zida 1989. jugoslovenska kriza dobija dramatične razmere. Započinje proces koji Vesna Pešić naziva balkanizacijom Jugoslavije i u kome započeti (ili obnovljeni) politički pluralizam dobija oblik nacionalnog pluralizma , a etnička pitanja dobijaju prioritet nad ekonomskim i svim drugim. Tri osnivačke nacije prve Jugoslavije- Slovenija, Hrvatska i Srbija, definitivno zatvaraju mogućnost demokratske i ekonomske transformacije Jugoslavije, a nove i stare etnokratije uvode zemlju u pogibeljne ratove. Ideje o velikoj Srbiji i velikoj Hrvatskoj u nekim suženim verzijama uvek su na stolu. Kao i snovi o etnički čistim državama. Od stola nije daleko ni ideja o velikoj Albaniji. Da li će sve te ratničke ideje doživeti slom ili svoje oživotvorenje, ostaje da se vidi.

50. Uslovi demokratskih promena

Društvo bez strategije razvoja je društvo bez istinske ili prave politike. I obrnuto, politika koja nema dobru i jasnu strategiju društvenog razvoja, nije i ne može biti uspešna ni dobra politika. Politika ima dvostruku suštinu. Ona je, s jedne strane proces kojim se regulišu odnosi između pojedinaca i društva, a posebno između države i društva. To su njene regulativne, komandne i kontrolne funkcije i u tom svojstvu ona se oslanja na političku moć, kao svoju glavnu polugu.Glavna karakteristika tog njenog lica je dominacija. Politika je i proces svesnog usmeravanja društva prema nekim vrednostima i ciljevima.Politika je instrument stvaranja društvene i političke zajednice, kreiranja promena i uspostavljanja novog stanja u društvu. Više se oslanja na moć ubeđivanja i dobijanja široke podrške za predložen pravac razvoja i promena, nego na klasičnu prinudu. Osnovna odlika tog drugog lica politike je kreacija. Jedna od najznačajnijih kreativnih funkcija politike je formulisanje strategije društvenog razvoja. Postojanje ili odsustvo dugoročne i celovite strategije je ključno pitanje demokratskih promena, a posebno u tzv. novim demokratijama. Demokratske promene bez jasne strategije mogu da budu ne samo bolne, već i nepredvidive. Stara i dobro poznata istina je da svaka društvena i politička promena ima svoju društvenu cenu.Istorija modernih društava ukazuje na jedan među mnogim paradoksima demokratije: u nju je mnogo teže ući, nego iz nje izaći. Ili kako je to poljski sociolog Pjotr Stompka formulisao- put od totalitarizma do demokratije je mnogo teži i duži, nego obrnut put od demokratije u totalitarizam.Da bi se ušlo u demokratsko društvo potrebna su oba uslova: prvo, da postoji jasna ideja i strategija, odnosno demokratski projekat glavnih političkih aktera, i drugo, da postoji većinska ili bar značajna podrška građana. Iskustvo potvrđuje da za spremnost društva za demokratiju nije dovoljan samo negativan stav prema prethodnom autoritarnom režimu. Potrebno je da politički arhitekti demokratskih promena jasno, relativno brzo i na ubedljiv način demonstriraju šta to kvalitativno novo demokratske promene donose običnom građaninu. Kvalitet i brzina demokratskih promena zavise od mnogo činilaca, karakterističnim za većinu tzv. društava u tranziciji, a posebno za Srbiju. Prvi uslov možemo nazvati Tokvilovim postulatom o starom režimu, gde je na primeru analize odnosa starog režima i Francuske revolucije pokazao da karakter prethodnog režima bitno utiče na kvalitet i domete demokratskih promena. Drugi uslov može da se definiše: kvalitet demokratskih promena u znatnoj meri zavisi od načina kako je izvršen demokratski preokret, mirno ili nasilno. Može se pretpostaviti da su šanse za uspešniji demokratski razvitak veće ukoliko je momenat radikalne političke promene izveden mirno i nenasilno. I obrnuto, svako prekomerno nasillje prilikom demokratskog obrta ostavlja duboke traume i na negativan način utiče na kasniji demokratski razvoj. U pogledu načina demokratskih političkih promena Srbija je u jesen 2000-te srećno prošla pored same ivice potencijalnog katastrofalnog nasilnog ishoda. Treći uslov se odnosi na ekonomske performanse društva. Zbog jasnog ukazivanja na vezu ekonomskih potreba i političke demokratije nazvaću ga Šumpeter- Lipsetov uslov demokratije: šanse za uspešne demokratske promene i razvoj su veće ukoliko je ekonomija društva u boljem stanju. Naravno, važi i obrnuto: u nepovoljnim ekonomskim uslovima odsustva razvojnih mogućnosti i nedostatka tržišne ekonomije izgledi za uspešan demokratski razvitak su bitno smanjeni. Četvrti bitan uslov- Moskina politička klasa i politička formula: kvalitet demokratskih političkih promena zavisi od kvaliteta političke klase koja je vodi, kao i od primenjene političke formule. Uloga vodećih političkih aktera (političkih stranaka i političkih lidera) u periodu neposredno nakon započetih demokratskih promena je od izuzetnog značaja za izglede demokratskog preobražaja. Od kvaliteta i sposobnosti novih demokratskih političkih elita u velikoj meri zavise osnovni pravci, kvalitet i tempo demokratskog razvoja. Peti uslov- Ofeov princip (de) etnifikacije politike: u periodima etnifikacije politike visokog inteziteta uslovi za demokratske promene su izrazito nepovoljni, i obrnuto, šanse za demokratske promene su povoljnije u uslovima niskog nivoa etnifikacije politike. Klaus Ofe je uočio da se procesi etnifikacije politike pričinjavaju akterima kao racionalan izbor ponašanja zbog složene situacije u kojoj se moraju istovremeno donositi sudbonosne odluke na tri različita nivoa:

1) na nivou uspostavljanja države i utvrđivanja teritorijalnih granica političke zajednice2) na nivou ustavnih rešenja kojima se konstituišu političke institucije i utvrđuju procedure, odnosno osnovna pravila političkog života3) na nivou svakodnevne politike u različitim oblastima, od ekonomije do kulture. Šesti uslov- Kinova sintagma o civilnom društvu: civilno društvo u političkoj demokratiji uspostavlja neophodna ograničenja državne akcije. Civilno društvo u Srbiji je odigralo vrlo značajnu ulogu u pripremi za demokratske promene. Jedan od problema koji glavni akteri civilnog društva (nevladine organizacije, sindikati, mediji, univerziteti...) nisu uspeli da reše u periodu nakon započetih demokratskih promena je njihovo pozicioniranje u odnosu na novu demokratsku vlast. Da se ne bi našli na strani onih koji su bili protiv promena, mnogi demokratski usmereni akteri civilnog društva se ustručavaju da zauzmu jasan kritički stav prema novoj vlasti u svakoj prilici koja to zahteva. Time čine medveđu uslugu i sebi i novoj demokratskoj vlasti.Pored ovih unutrašnjih postoji i još jedan važan, spoljni uslov od koga zavise mogućnosti demokratskog razvitka. Sedmi uslov odnosi se na međunarodno okruženje. U povoljnom međunarodnom okruženju, tj. u uslovima prijateljske naklonosti i saradnje sa susedima državama i svetom, šanse za demokratsku transformaciju su bitno povoljnije. I obrnuto, u situaciji izolovanosti, sankcija ili neprijateljstava sa međunarodnom zajednicom uslovi i mogućnosti za razvoj demokratije su znatno otežani.

51. Pojam i oblici političke participacije

Političku participaciju možemo odrediti kao proces dobrovoljnog učešća pojedinaca i socijalnih grupa u iniciranju, razmatranju, donošenju političkih stavova i odluka, njihovoj realizaciji. Za cilj imaju oblikovanje političke volje i ostvarivanje uticaja na smer i sadržaje delovanja političkih organizacija i institucija.Neophodno je jasno razlikovanje dobrovoljnog, autonomno izabranog političkog angažmana, od prisilnog, nametnutog u kojma se svrha i efekti političkog dekora i pompe, svode na obezbeđenje privida legitimnosti režima. Politička participacija je neodvojiva od postojanja njenih stvarnih demokratskih pretpostavki. Može nam poslužiti demokratski princip i stav da o političkoj participaciji može biti reči u socijalnom (i institucionalnom) okviru, u kome svaki punoletni građanin, nezavisno od svoje nacionalne, verske, ideološke i druge pripadnosti, ima jednako pravo na političku participaciju, koja uključuje biračko pravo, slobodu svesti i mišljenja i efektivnu slobodu govora, informisanja, organizovanja i udruživanja. Drugo je razlikovanje političke participacije od ukupnog socijalnog aktivizma. Radi se o problemu različitog poimanja određene politike i njenih difuznih, promenljivih i pomerljivih granica. U modernim, visoko diferenciranim društvima, dolazi do eksplozije zahteva sa suprotnim predznakom: za nezavisnošću, bekstvom od politike i za permanentnom političkom intervencijom i državnom regulativom. Privatno se pretvara u političko, ili svet života postaje okupiran od sveta sistema.Sledstveno tome, gube se i stapaju granice i kriterijumi razlikovanja političkih i nepolitičkih organizacija poput društvenih pokreta, profesionalnih i umetničkih udruženja, verskih i armijskih struktura, pa i provsetnih i sportsko-rekreativnih organizacija.U razrešenju ovih nedoumica, često je značajno poznato istraživačko i metodsko iskustvo: o političkoj participaciji je reč kada se interesima i ciljevima daje oblik pretežno političkih sadržaja i zahteva, koje njihovi nosioci nastoje da realizuju u dijalogu sa političkim institucijama.Dva su osnovna polazna kriterijuma klasifikovanja oblika političke participacije:

1) uži, srednji i opšti (makro) nivo političke participacije2) institucionalni i spontani, odnosno konvencionalni ili protesni oblici političke

participacije.Prostor političke participacije može biti vezan za formulisanje i razrešavanje globalnih problema za nacionalnu i internacionalnu ravan, ili pak sveden u lokalne i regionalne okvire i orijentisan na oblike kooperativne aktivnosti artikulacije i ostvarivanje interesa lokalne zajednice.Dalji osnov podele polazi od procene u kojoj meri je konkretan oblik političkog učešća okrenut strukturama vlasti i/ili javnosti, i orijentisan na vođenje i usmeravanje državne politike ili tek na posredan uticaj na ovu.

Prvoj grupi konvencionalnih (institucionalnih oblika) političke participacije pretežno pripadaju političke peticije i inicijative, glasanje i izborne aktivnosti, delovanje političkih stranaka, sindikata, udruženja, interesnih i grupa za pritisak, vezanih za funkcionisanje i delokrug rada parlamenta, izvršnih organa i državne uprave.Vaninstitucionalne, protesne i alternativne oblike političke participacije čine različite vrste protesnih aktivnosti (mitinzi, demonstracije, protesni marševi, štrajkovi) i drugi, nenasilni, oblici građanske neposlušnosti kojima se osvešćuje i produbljuje razumevanje legalnog i legitimnog od onoga što ih negira.Izborni proces, npr. pretpostavlja veliki energetski naboj i stepen zainteresovanosti aktera koji se ne iscrpljuje samo u gledanju, aplaudiranju i glasanju. Participativni sadržaji nisu samo neposredni, već se vide i u njihovoj medijskoj prezentaciji.Partijsko-političkom participacijom (sa izuzetkom realsocijalističkih jednopartijskih sistema u kojima je članstvom u vladajućoj partiji bilo obuhvaćeno čak 10-15% punoletnog stanovništva) po pravilu je obuhvaćeno tek nekoliko procenata odraslog stanovništva. U tom relativno malobrojnom i ograničenom kontigentu partijskog članstva, udeo izrazito i permanentno angažovanih ne prelazi 10-20%. Objašnjenje za ovo relativno suženo učešće pruža potvrđen nalaz da stranačku formu političke participacije znatno ograničava birokratizacija organa i njihova hiperaktivnost koja sprečava autonomnije oblikovanje aktivnosti članstva. Partija često deluje kao mašina koja posreduje, podređuje i podvodi interese članstva i pristalica, pod logiku interesa svog aparata i nagodbi i kalkulacija u borbi za osvajanje i održanje vlasti.Protesna okupljanja, pokreti, kampanje i drugi alternativni oblici političke participacije. Delom su i reakcija na ograničenje partijsko-političke paticipacije.

52. Činioci i determinante političke participacije

Istraživanja političke participacije obeležena su naporima da se utvrde razlike u obimu i stepenu političke participacije, odgovarajuće trajnije karakteristike krugova političkih participanata, ali i razlozi političke apstinencije, kao i pravilnosti u pogledu promena inteziteta, sadržaja i formi participacije i faktora koji ih uslovljavaju.Istraživači političkog procesa konstatuju grupisanje na srednjim nivoima angažovanja, dominaciju mase, koja oscilira između pasivnosti i povremene političke participacije u njenim elementarnim oblicima. Dve ekstremne pozicije i ponašanja i njihovi nosioci: politički aktivisti i apolitični, koje karakteriše relativno trajno prisustvo ili odsustvo političke participacije, prisutni su u daleko manjoj meri.Milbrat drži da se punoletno stanovništvo SAD može, sa stanovišta stepena političke participacije, grupisati u 4 kategorije:

- prvu, najmalobrojniju kategoriju čine politički gladijatori (1-3%) koji ulaze u političku arenu, kandiduju se za političke i javne funkcije i obavljaju ih.

- drugu kategoriju čine grupe prelaznih aktivnosti (7-9%) koja obuhvataju stanovništvo koje prisustvuje skupovima i ima finansijsku podršku političkih stranaka.

- treću, najbrojniju grupu (60%) čine nosioci spektatorskih aktivnosti koje uključuju glasanje i učestvovanje u raspravama o politici.

- četvrtu grupu čine politički apatično stanovništvo (30%).Jedna od do sada najpoznatijih tipologija participacije je potočlana klasifikacija u kojoj su:aktivističko jezgro, politički angažovano stanovništvo, povremeni participanti, politički pasivno i apolitično stanovništvo.Osnovnu prednost ove gradacije predstavlja razlikovanje apolitičnosti (nespremnosti, nezainteresovanosti i nesposobnosti) za učešće u politici od političke pasivnosti, koja pored apolitičnosti, uključuje i političku apatiju i neaktivnost kao već kristalizovani politički stav, uslovljen različitim razlozima kao što su neverica u efekte aktivnosti, neprihvatanje sveta političkih institucija, ilin ezadovoljstvo širinom političke ponude.Osim stepena političke participacije, problemski okvir analize čine i različita interesna usmerenost, sadržaji i nivo informisanosti i znanja o politici, dakle, političko umeće kao i (ne) sposobnost i ideološke argumentacije i interpretacije odabrane političke opcije.Lasvel zasniva podelu na: političke autsajdere, političke izvršioce i administratore, teoretičare ideologija i svestrano razvijene političke ličnosti.

U oblasti političke i izborne sociologije sadržani su celovito dati pristupi koji polaze od interakcije i delovanja sledećih 5 grupa varijabli: - političko-institucionalne- situacione (aktualno-istorijske)- političko-kulturne- socijalno-strulturalne- individualne.Dijahronijske promene u intezitetu i svojstvima političke participacije u velikoj meri su uslovljene izmenama situacionog aktuelno-istorijskog konteksta. Tako su, obično stanja stabilnosti i ravnoteže po pravilu obeležena minimalnom participacijom svedenom u institucionalne okvire. Sa druge strane, Lipset ističe pravilnost sa rast socijalnih tenzija i konflikata vodi smanjivanju apatije i rastu učešća u politici.Slično tome, splet ubrzanih tehnoloških i ekonomskih promena, njihovih socijalnih, ekoloških i političkih konsekvenci, ili ključni politički događaji, u meri u kojoj dovode do neravnoteže, nestabilnosti i krize, osvešćuju značaj učešća u politici i stimulišu političku participaciju.Dominantna politička kultura i politička tradicija globalnog društva, kao i regionalne političke subkulture subkulturne karakteristike pojedinih socijalnih slojeva i grupa kao i njihov odnos, poseban su činilac koji utiče na obim i karakter političke participacije.Društva sa oskudnom demokratskom tradicijom i kulturom po pravilu karakterisše nespremnost na permanentno političko angažovanje, uz sciliranje između stanja političke letargije i eruptivnog rasta političkog radikalizma i sklonosti ka upotrebi violentnih sredstava političke borbe. Tu je učestala i sklonost ka političkoj izolaciji, rezervisanosti, mimikrijsko političko reagovanje na promene stavova i podržavanje dominantnog političkog toka.Opet, neka društva imaju tradicijom oblikovan stav poverenja i identifikacije sa stabilnim i trajnim političkim institutima i razvijenu sklonost ka prihvatanju kompromisno utvrđenih, postpnih i evolutivnih promena.Postoje i društva čiju političku klimu karakteriše stav cinizma i nepoverenja prema politici, političarima, nizak stepen spremnosti i motivisanosti za bavljenje politikom.Socijalno-strukturalne varijable političke participacije su brojne i tesno povezane. Primera radi, u zaključenom razmatranju komparativne analize izbornog ponašanja, Konvers konstatuje da su obrazovanje, religija, rasna ili etnička pripadnost, zanimanje, ruralno/urbana i regionalna rezidencija i životno doba birača, nezavisne varijable sa visokom eksplanatornom snagom.Lipste zaključuje da muškarci glasaju više od žena; obrazovaniji, više od manje obrazovanih; gradsko stanovništvo, više od seoskog; oni između 35 i 55 godina starosti, više od mlađih i starijih; oženjeni i udate, više od neoženjenih i neudatih; oni sa višim društvenim statusom, više od onih sa nižim; članovi organizacije, više od onih koji to nisu.Kritički interpretirajući nalaze istraživanja političke participacije, može se konstatovati da je faktor koji u najvećoj meri objašnjava razlike u stepenu političke participacije, socijalni status, kao kumulativni izraz više međusobno povezanih faktora poput ugleda, zanimanja, nivoa obrazovanja i dohotka. Nastojanja da se obezbedi potpunija politička jednakost, uključiv i razvijanje participacije donjih društvenih slojeva, u uslovima faktičke društvene nejednakosti, ne može bitnije da izmeni globalnu socijalnu sliku političke participacije.Faktor koji u mnogome determiniše političku participaciju je stepen organizovane uključenosti i integrisanosti u zajednici.Svaki oblik organizovanja, pa i nepolitičkog, pozitivno korelira sa političkom organizovanošću i participacijom. Organizovanje je od posebnog značaja za radništvo i niže društvene slojeve lišene ostalih izvora političke participacije i moći.Organizovanost je relevantan politički činilac i zbog veće spremnosti političkih vođstava da uvaže interese organizovane „političke klijentele“. U tom smislu, Klaus Ofe konstatuje pristrasnost države prema organizovanim interesima „strateških skupina“ sindikalno organizovanog radništva i monopolističkog kapitala i postojanje vanparlamentarnih procedura antikriznih dogovora, često na štetu marginalizovanih skupina „društveno ranjivih“.Značajne razlike u stepenu i karakteristikama političke participacije su sistematski proizvod i nacionalne i etničke različitosti i pripadnosti:

- prvo, razlike između etničkih grupa su nesporno velikim delom proizvod različitih istorijskih iskustava, vrednosti i tradicija; različitih nacionalnih političkih memorija.

- drugo, razlike su proizvod nejednakog odnosa prema političkom sistemu, odnosno izraz uočene pravilnosti, da niži stepen prihvatanja sistema od strane manjinske nacionalne grupe vodi niskoj, formalnoj i dozvoljenoj, političkoj participaciji.

- najzad, često dolazi do poklapanja i kumuliranja manjinskog etničkog i niskog socijalnog statusa, do kumulacije socijalne izopštenosti i bede.

Religijska pripadnost višestruko determiniše političku participaciju vernika, ali i svih pripadnika određene nacije u meri u kojoj je naglašena verska komponenta nacionalne političke kulture. Pozicije crkvene organizacije u društvu i odnos verskih poglavara prema strukturi vlasti, u znatnoj meri određuje stav i odnos vernika prema formalnoj i neformalnoj političkoj participaciji. Tako je, npr. dugotrajni rezervisani odnos crkava prema komunističkim režimima proizveo političku apstinenciju (ubeđenih vernika) da bi se, unutar krize ovih sistema, crkva odjednom javila u ulozi pokrovitelja i neke vrste kišobrana za opozicione aktivnosti i alternativne političke zajednice. Varijable u pogledu inteziteta i karakteristika političkog delovanja vernika različitih crkava, uslovljene su osnovnim karakteristikama religijske doktrine. Preciznije, merom u kojoj ona propisuje ovozemaljsko socijalno i političko ponašanje. Dok neke religije u tom pogledu pred svoje vernike ne postavljaju gotovo nikakve specifične zahteve, islam, u kome je socijalno učenje neraskidivi deo verske dogme, propisuje, bar u svojoj fundamentalističkoj varijanti, socijalno-političku organizaciju i njene obavezujuće ciljeve.Pored ovih opštih, mnoštvo specifičnih socijalnih činilaca uslovljava karakter političke participacije pojedinih socijalnih grupacija. Lipset posebno naglašava pozitivnu korelaciju iizborne participacije sa izloženošću društvenom pritisku da se glasa, značajem i uticajem vladine politike na grupne interese i sa posedovanjem svesti i obaveštenosti o smeru i prirodi tog uticaja. Sa druge strane, i negativnu korelaciju koja rezultira iz unakrsnog pritiska i konflikta lojalnosti prema suparničkim grupama i spremnosti na učešće u politici.Politička participacija je u znatnoj meri i rezultanta individualne jednačine, tj. delovanja brojnih individualnih varijabli. Porodična tradicija, sopstveno političko iskustvo i, ključnim političkim događajima formiran generacijski politički identitet i sklonost, bliže određuju učešće pojedinca u politici.Slično tome, psihološke predispozicije i crte ličnosti, u korelaciji sa ostalim činiocima, uslovljavaju sklonost ka političkoj participaciji. Jedne, poput osećanja samopouzdanja, ambicioznosti i sklonosti vođstvu, podstiču participaciju. Druge (anksioznost, anomičnost) je ograničavaju.Otvorenost ka promenama, nonkonformizam i tolerancija su karakteristike pojedinca koje se povezuju sa većom spremnošću prihvatanja i participacije u nekonvencionalnim, alternativnim formama socijalnog i političkog aktivizma.

53. Politička participacija i demokratija

Kada je reč o političkoj participaciji, glavno pitanje tiče se njenog smisla, svrhe i trajnih efekata. Participira se da bi se realno uticalo, da bi se realizovao određeni interes. U osnovi participacije je problem relacije politička participacija-demokratija. Simplifikovano gledište pretpostavlja jednostavan odnos: više participacije-razvijenija demokratija, i obratno. Međutim, otvoreno je pitanje da li je svaki oblik participacije izraz autonomnog izbora i da li mu se unapred može pripisati demokratski potencijal i sadržaj? Pitanje je da li se između demokratije i visokog stepena participacije u politici može postaviti znak jednakosti, ili je njen višak (permanentni aktivizam većine i bogatstvo njenih formi) pre rizik za demokratiju tako da ova, preopterećena zahtevima i očekivanjima, može završiti u političkoj krizi, haosu i anarhiji?Preformulisano pitanje glasi: koji je poželjan, optimalan stepen i koje su najprimerenije forme političke participacije koje bi omogućile stabilno funkcionisanje demokratskih institucija?Kompetitivni elitizam, pluralizam, neoliberalizam i druga stanovišta koja, uz ne male međusobne razlike, nastoje da povežu i pomire konzervativnu poziciju vladavine elita i demokratsko načelo političke jednakosti, dele stav da je demokratija, u uslovima složenih, visokorazvijenih i diferenciranih društava, jedino moguća kao sistem predstavničke vlasti u kome pluralitet i kompeticija elita omogućuju zastupljenost različitih interesa.Ova pozicija temelji se na uverenju da se mase mogu uzdići, u najboljem slučaju, do nivoa razumevanja politike koja im omogućuje izbor između konkurentskih političkih elita. Sledstveno

tome, direktna i permanentna politička participacija su ne samo nepotrebne već i nepoželjne, jer bi za posledicu imale nestručnost, nedelotvornost i neblagovremenost političkih odluka- Dejvid Held.Po viđenju ovih pisaca, mse su nedozrele za koherentno političko mišlljenje. U njima nema dovoljno političkog znanja i umeća i preovlađuje podložnost sentimentima i impulsivnosti. Takvo političko ponašanja masa, po Šumpeteru je plod nedovoljne zainteresovanosti, motivisanosti, uz odsustvo odgovornosti i svesti o konsekvencama političkog činjenja. Sledi prividno jedino logički moguć Šumpeterov zaključak: zbog niske energetske i misaone uključenosti masa, u politici je nužno uspostaviti striktnu podelu rada u kojoj birači i članstvo ne smeju suflirati vođama.Umerenu i empirijski utemeljenu poziciju zauzima Lipset, konstatujući da ni visok ni nizak stepen političke participacije sami po sebi nisu dovoljni ni nepovoljni za demokratiju.Različit stepen participacije zapravo reflektuje meru uspostavljene ravnoteže konflikata i konsenzusa u društvu, pri čemu jačanje napetosti pomera polje te ravnoteže ka konfliktnoj strani i vodi povećanju političke participacije. U takvim situacijama, smatra Lipset, neophodno je mase politički edukovati i postupno uvoditi u politiku, jer eruptivni politički interes apatičnih može probuditi samo masovni, eksremistički pokret, koji pruža krajnje redukovanu viziju i uvodi, oštre, manihejske podele u politiku.Kompetitivno-elitističku i slične koncepcije Moris Diverže naziva“demokratijom bez naroda“, razvijajući tezu da savremene demokratije karakteriše vladavina izborne aristokratije (oličene u parlamentu) i izbornog monarha (predsednika vlade ili republike).Optimalnim se smatra model minimalne (izborne) političke participacije, onaj njen stepen za koji Đovani Sartori misli da je neophodan da bi se obavljala iziborna sukcesija vlasti, odnosno da bi demokratija uopšte bila moguća.Krajem 60-tih sa krupnim socijalnim promenama, stvaranjem novih generacijskih, kulturnih, političkih identiteta, pojavom novih političkih subjekata i alternativnih, protesnih formi političke participacije, dolazi i do preispitivanja dominantnih koncepata političkog organizovanja i učestvovanja.Nekoliko osnovnih i zajedničkih ishodišnih tačaka ovih kritika predstavljaju osnov za jedan pretežno negativno određen i tek načelno pozitivno dat model participativne demokratije. Na jednoj strani prevazilaze se i napuštaju stavovi o mogućnosti i potrebi ukidanja razlike građanskog društva i države, odnosno marksistički postulat o odumiranju države. Napušta se i uverenje da se ustanovama neposredne demokratije i samoupravljanja (asocijacijama i slobodnim udruživanjem) može zameniti država, zajedno sa iluzijom da se svojinskim promenama i rastvaranjem politike u socijalno-ekonomskim formama socijalnog i političkog organizovanja i participiranja, razrešavaju ujedno i svi otuđujući učinci socijalnih i političkih nejednakosti. 54. Pojam i elementi za određenje političkih partija

Političke partije su dobrovoljne, relativno trajne organizacije političkih istomišljenika čiji je cilj preuzimanje i vršenje vlasti, odnosno stalni uticaj na nju, radi ostvarivanja određenih grupnih (klasnih, nacionalnih) interesa. Etimološki i semantički reč partija potiče od latinskog glagola partire- podeliti. U tom pogledu, ona se oslanja na ranije, mnogo češće upotrebljivane termine fakcija (facare- činiti, delovati) i sekta (secare- odrezati, podeliti).Tri bitna, konstitutivna elementa svake političke partije čine organizacija, program i interesi koji se nastoje realizovati. No, četvrti element- nastojanje da se osvoji ili zadrži vlast je ono što određuje političke partije, odnosno predstavlja njihovu osnovnu razliku u odnosu na društvene pokrete i interesne grupe koji u većoj ili manjoj meri, utiču na proces odlučivanja u političkim institucijama društva.

Partije i politička vlast

Odnos prema vlasti je u osnovi dinamike partijskog i ukupnog političkog života. Posedovanje, odnosno neposedovanje vlasti je i u osnovi podele političkih partija na vladajuće, pozicione, na jednoj strani, i opozicione partije, na drugoj. Vlast se može vršiti samostalno, ili u okviru uže ili šire koalicije. Političke koalicije (savezi) i stupanje u njih za svrhu i imaju povećanje izgleda na izborni uspeh- prediizborne koalicije, zatim

iznalaženje formule za obezbeđenje parlamentarne većine i formiranje vlade- postizborne, parlamentarne i vladavinske koalicije.Prenaglašena težnja ka posedovanju vlasti razlog je što Maks Veber partije definiše kao dobrovoljna udruženja nastala na poprištu borbi i zasnovana na slobodnom vrbovanju, sa ciljem da svojim vođama daju moć unutar jednog društva, a time svojim aktivnim učesnicima šanse sprovođenja stvarnih ciljeva ili postizanje ličnih koristi, ili i jedno i drugo.U sistemima faktičke, plebiscitarne demokratije pojavljuje se figura političkog preduzetnika- bossa, koji nema čvrste političke principe i interesuje ga samo na koji će način privući glasove.U odnosu na sredstva kojima se partije služe, Veber konstatuje da se ona mogu kretati od najobičnijeg nasilja do traženja glasova grubim ili suptilnim sredstvima i novcem, društvenim uticajem, sugestijom, sve do surovih i vrlo lukavih taktika opstrukcije u parlamentarnim telima.Slobodan Jovanović tvrdi da se partije, posebno u odsustvu javnosti i paralelnog gašenja unutarstranačkog života, lako pretvaraju u društva za eksploataciju vlasti koja oko sebe šire egoizam i korupciju.

Ideologija i program

Partija nema ni bez, bar minimalno razvijenog, političkog i ideološkog projekta oko koga bi se okupili i integrisali članovi i pristalice. Još je krajem 18. veka, Edmund Berk, pre nastanka masovne politike, dok su partije bile tek nešto više od grupe političara okupljenih oko neke vodeće ličnosti, partiju opisao kao grupu ljudi koju ujedinjuje neko načelo oko koga se svi slažu. Bar u pozadini formiranja i delovanja partija stoji određena ideologija- sistem uverenja, vrednosti i predstava o društvu i poželjnom načinu uređenja društvenih odnosa. Programi političkih partija i sadrže ocene ranijeg i aktuelnog stanja, ali i budućeg, poželjnog razvoja društva, odnosno indikativnu i normativnu vrednosnu komponentu ideologije.Neretko partije različitih, čak suprotnih idejnih stanovišta, isto ili slično procenjuju aktuelno stanje (indikativna, činjenična strana), ali se bitno razlikuju u pogledu ciljeva i sadržaja politike (normativna dimenzija ideologije), odnosno utvrđuju istu društvenu dijagnozu, ali predlažu različite terapije.Politička ideologija se definiše i kao pogled na svet, ukupan set i hijerarhija sadržaja društvene svesti- ciljeva, vrednosti i normi kojima se uređuju društvo i društveni odnosi. Ideocentrične pristalice vezuju svoju partijsku pripadnost za prihvatanje određenog programa i ideologije. Ideologija je u temelju podela partija na različite političke familije.Činjenica da se broj i uticaj ideologija i partija koje se na njih pozivaju ne poklapa, odnosno da se više partija poziva na istu ideologiju, ali i da brojne partije eklektički kombinuju elemente različitih kultura i ideologija, ili pak u skladu sa tezom o kraju ideologija (Danijel Bel) negiraju svaku širu ideološku utemeljenost, osnovni je razlog za razlikovanje ideologije i programa.Program partije predstavlja prostorno i vremensko preciziranje, konkretizaciju, razvoj i operacionalizaciju određene ideologije, ali i revidiranje, pa i napuštanje dela ideološkog balasta, njeno prilagođavanje konkretnim okolnostima i prilikama jedne zemlje. Puko ponavljanje ideoloških kanona neće rešiti brojna konkretna pitanja. U sudaru dogmi i društvene stvarnosti uvek, na kraju, prevagu odnesu činjenice.Pravilo je da se partije analizuraju i razvrstavaju u političke familije po svojim operativnim programskim dokumentima, i u još većoj meri prema samoj političkoj praksi, a ne po pukoj ideološkoj etiketi iza koje se često kriju sasvim drugačiji sadržaji.Osim toga, programi se od partijskih ideologija objektivno razlikuju po svojoj funkciji i osnovnoj nameni. Oni, pored osnovnih, samodefinišućih ideoloških naznaka, moraju sadržati i praktične mere koje stranka namerava da preduzme i konkretne ciljeve koje želi da na konkretnom području, prostorno i vremenski preciziranom, ostvari.U tom kontekstu korisno je razlikovati po nivou opštosti i analitički razdvojiti prvo partijsku ideologiju, pa njen načelni program, zatim akciona dokumenta vezana za određene politike (ekonomsku, socijalnu, obrazovnu, međunarodnu, ekološku....) i, na kraju, izborne programe usmerene na dobijanje podrške na izborima.

Interesi

U osnovi ideologija, posebno političkih, stoje različite interpretacije slobode, jednakosti, pravde ili tradicije i nacije, odnosno teorijski prerađeni i argumentovani interesi društvenih grupa.Partija ima svoj sopstveni uži, operativni interes da na političkom tržištu dobije što širu političku i izbornu podršku. Bazične programske sadržaje ona zato, u uslovima izborne utakmice, teži da prilagodi što široj izbornoj klijenteli, često svim građanima, rizikujući tako da ostane bez preciznije određenog socijalnog adresata.Poređenja i analogije političkog i ekonomskog tržišta, birača i potrošača kao tržišne klijentele, političara i partija sa preduzećima i preduzetnicima u osnovi su teorija racionalnog izbora, odnosno ekonomskog modela političkog ponašanja autora poput Entonija Daunsa. Ovaj model preporučuje partijskim preduzetnicima vezivanje za masovnog središnjeg birača. Ovaj pristup precenjuje racionalnu, interesnu motivisanost i osvešćenost ljudi, odnosno potcenjuje dubinu socijalnih podela i snagu iracionalnih strasti i ponašanja.Partijama objektivno nije lako da formulišu optimalnu dobitnu kombinaciju neposrednih i dugoročnih, lokalnih, nacionalnih i regionalnih interesa, odnosno opšteg i brojnih partikularnih interesa.Nije nimalo lako jednoznačno odrediti šta su to npr. interesi radništva, seljaštva, preduzetničkog sloja. Objektivno postoji i jedan nezanemarljiv krug problema oko čijeg rešavanja, pa i rešenja, postoji široki konsenzus. Za mir, egzistencijalnu sigurnost, kvalitet radne i životne sredine, slobodu od nasilja i prinude, garanciju prava i poštovanje ugovornih obaveza, slobodu udruživanja- rečju kvalitet života, zainteresovani su svi, bez obzira na svoj položaj i uža grupna pripadništva.Sve to ne znači da su se partije danas otrgle od svake veze sa reprezentovanjem interesa pojedinih društvenih grupa. Istovremeno, raste značaj podrške žena, mladih, nacionalnih, rasnih i seksualnih manjina.Labavljenje ideološke osnove i veze sa interesima društvenih grupa bili su razlog da Đovani Sartori ponudi minimalnu, dovoljnu opštu definiciju po kojoj je partija politička grupa koja se može identifikovati pomoću zvaničnog imena, koja se predstavlja na izborima i koja je sposobna da na izborima istakne i putem izbora postavi svoje kandidate na javne funkcije.

55. Organizacija političkih partija

Relativno čvrsta i strukturirana organizacija sa jasnom podelom obaveza i ovlašćenja i bar elementarno razvijenom kapilarnom organizacionom mrežom na terenu, odlika je i onih partija čije aktivnosti u punoj meri ožive samo pred izbore i partijske kongrese i konferencije.Sama organizacija i organizaciona infrastruktura- partijska mašina je jedan od ključnih elemenata za određenje prirode i karaktera partija. Svaka politička stranka predstavlja složen organizacijski mehanizam, odnosno pretpostavlja razvijenu i diferenciranu partijsku strukturu i anatomiju.U tom smislu, Moris Diverže ističe da je partija zajednica osobenih veza i strukture, kao i da se moderne partije karakterišu svojom autonomijom.Partijsku osnovu čine osnovne organizacione jedinice na teritorijalnom i na funkcionalnom radnom principu. Izbor određenog tipa osnovne partijske jedinice uslovljen je ciljevima i zadacima partije.Odbor ili komitet okuplja desetak uglednih i uticajnih pojedinaca u određenoj teritorijalnoj zajednici i odgovara (liberalnoj ili konzervativnoj) partiji usmerenoj isključivo na izbore i parlamentarni teren borbe. Sekcije odgovaraju (socijaldemokratskoj) partiji koja teži i mobiliše mase pristalica i birača, odnosno da preko rada određenih grupa i komisija za pojedine sektore i aktivnosti privuče i vrbuje novo članstvo.Ćelije odgovaraju (komunističkoj) partiji koja vodi borbu za uticaj u preduzećima i ustanovama, nastojeći da sa svega nekoliko članova pokrije što veći broj radnih i životnih sredina.Milicija je specifičan, dodatni oblik paravojnog organizovanja partijskih militanata, organizovanih u malobrojne (4-12 članova) jedinice u fašističkim i drugim ekstremističkim strankama, koje po svaku cenu žele da se (nasilno) domognu vlasti. Iako su u većini partija unutrašnji odnosi, statutima i drugim organizacionim pravilima, demokratski uređeni, tj. članstvo može učestvovati u utvrđivanju stranačke strategije i taktike i izboru organa

stranke, postoji tendencija da se iz brojnih razloga- logika efikasnosti i stranačka disciplina, moć odlučivanja svede na najuži rukovodeći krug, pa i samog lidera. Mihels je, analizirajući praksu nemačke socijaldemokratije početkom 20. veka, ovu praksu i tendenciju definisao kao gvozdeni zakon oligarhije.Struktura i priroda odnosa unutar partija zahteva analizu tri tipa unutrašnjih veza i odnosa.

Prvi i najznačajniji čini relacija članstvo-rukovodstvo. Ona, zavisno od mogućnosti članstva da svojim predlozima, izbornim pravima i neposrednim izjašnjavanjem utiče na donošenje odluka, može biti manje ili više demokratska ili autokratska.Realnu procenu demokratskog karaktera unutrašnjih odnosa mogu pružiti odgovori na pitanja: ko kontroliše sredstva i donosi ključne političke odluke, na kom se nivou i kako oko ključnih pitanja formira stranačka većina, kako se regulišu unutar partijski konflikti....Dosadašnja praksa partija u Srbiji pruža dovoljno argumenata za stav o formalno demokratskim odnosima u njima, uz stvarnu dominaciju lidera stranke i uskog (ne) formalnog kruga njegovih najbližih saradnika.

Drugi tip utvrđuje međuodnose i raspodelu ovlašćenja i moći, po analogiji sa podelom na grane vlasti, između organa različitih vrsta nadležnosti- zakonodavnih (skupština, glavni odbor), izvršnih i izvršnopolitičkih (šef stranke, izvršni odbor, stranački aparat) i kontrolno-sudskih organa i tela stranke (nadzorni i statutarni odbori). Većinu stranaka karakterišu koncentracija moći u rukama partijskijske egzekutive i sukobi unutar nje.

Treći tip odnosa obeležava prisustvo- odsustvo različitih oblika posebne teritorijalne (lokalni i regionalni organi) i funkcionalne organizovanosti (odbori, komisije), kao i socijalne (mladi, žene) i ideološke (struje, frakcije) decentralizacije unutar stranke. Postojanje različitih oblika teritorijalne i funkcionalne decentralizacije odlučivanja ilustruje snagu, uticaj i socijalnu utemeljenost autonomnih delova partije. Nasuprot tome, njihovo odsustvo je pokazatelj stepena razvijenosti birokratske i centralizatorske tendencije u njoj.

U parlamentarnim partijama, četvrti relevantan odnos je odnos snaga partijske centrale i parlamentarne, poslaničke grupe. Iako ne čini deo stranačke strukture u užem smislu, parlamentarna grupa je važan centar moći i nosilac određenih, proceduralnih prava u radu parlamenta. Ona ima i svoju internu strukturu i hijerahiju čija je svrha da obezbedi jedinstvo delovanja. Ujedno, to je i razlog, i u političkom životu Srbije, čestih sukoba i razlaza na relaciji poslanici (poslanički klub)- rukovodstvo stranke.Da bi predupredili sukobe i ojačali svoju poziciju, partijski lideri istovremeno su i šefovi poslaničkih klubova, ili propisuju posebne procedure za obezbeđenje lojalnosti poslanika.Klaus Bajme postavlja hipotezu o 4 faktora koji određuju moć parlamentarne grupe. Dva od njih, a) kartelizacija partija, posebno njihovo sve veće finansiranje od države, kao i b) fragmentiranost partijskog sistema i sastava parlamenta, uz prateće postojanje polupredsedničkog sistema, šire manevarski prostor i uvećavaju moć poslaničke grupe.Ovoj globalnoj tendenciji suprotstavljaju se dva faktora sa obrnutim dejstvom: c) strogi mehanizmi i procedure disciplinovanja i kontrole parlamentarne frakcije, kao i d) povremeni talasi reideologizacije i uvećanja značaja programskih principa koji sužavaju manevarski prostor za nagodbe i kompromise u parlamentu.Partije koje imaju i indirektno, kolektivno članstvo mogu biti manje-više monolitne strukture ili egzistirati kao federacija partija, pokreta i udruženja koja ih čine. Posebno su interesantna iskustva sindikata, kooperativnih pokreta i asocijacija poslodavaca i modaliteti njihovog povezivanja sa političkim partnerima. Organizacije i političke stranke opredeljuju se za tri modela međusobne saradnje.Početni, najlabaviji, bez organizacijskih institucionalizovanih uzajamnih veza, čine izborne zajedničke deklaracije i principi kojima se ligitimira razmena: glasovi za podršku zahtevima.Drugi, prelazni nivo, čini sporazumima uređena međusobna trajnija saradnja i postojanje zajedničkih organa za uzajamno konsultovanje i koordinaciju.Treći, najviši nivo uzajamne integrisanosti su modaliteti (in)direktne zajedničke organizacijske strukture, uključujući kolektivno i pridruženo članstvo, kao i kadrovska isprepletenost.Partije formirane na vanparlamentarni način u odnosu na one nastale oko parlamentarne grupe, najčešće su centralizovanije, ideološki koheretnije, disciplinovanije i u njima je manji uticaj predstavnika u parlamentu.

Potpuno izvan ove priče ostaju partije makete ili kanabe partije, koje osim preambicioznog vođe, čini šačica njihovih prijatelja, rođaka, obožavalaca.U grupi malih partija, od političkih mešetara treba ipak razlikovati partije uverenja i zastupnike manjinskih mišljenja i marginalizovanih grupa, čije je učešće u političko-izbornom procesu motivisano legitimiranjem i propagiranjem svojih ciljeva.

56. Društvena uloga i funkcije političkih partija

Političke partije nastale su unutar konkurentske borbe za oblikovanje političke vlasti i kontrolu nad njom i razvijale se kao izraz potrebe da se zadobije podrška građana i obezbedi instrument i kanal dvosmerne komunikacije između aparata javne vlasti i građana, odnosno države i civilnog društva. Njihov nastanak, u modernom smislu krajem 18. i početkom 19. veka vezan je za razvoj parlamentarizma, modernih sredstava komunikacije, širenje pismenosti i širenje i pooštavanje izbornog prava. Moderne političke partije su oblik političke modernizacije i diferencijacije društva i razrešenja krize legitimnosti prethodnog, apsolutističkog poretka. One su jedan od ključnih instrumenata ostvarivanja participacije i sve šire integracije građana u društveni i politički sistem.Partije nastaju na dva osnovna načina: interni- povezivanjem parlamentarnih grupa i lidera sa lokalnim organizacijama u izbornom procesu, eskterni- formiranjem partija od strane sindikata, profesionalnih udruženja, crkava i kooperativa kako bi se omogućilo ulaženje u politiku radnika, seljaka i masa vernika. Ovo je po Diveržeu, opšta šema nastanka partija. Pri tom, prava partija nastaje kada se poslanička grupa u parlamentu poveže sa izbornim organizacijama u zemlji.Primera radi, partijsko- politički život u Srbiji započinje 40-tih godina 19. veka sa ustavobraniteljima i njihovim otporom režimu kneza Miloša. Prve prave stranke, Napredna i Radikalna, formirane su 1881. Tada se već na socijalnoj i političkoj sceni nezavisne Srbije, pored trgovačke buržoazije, činovništva i sloja bogatih seljaka, među studentima javljaju i recepcije liberalnih i socijalističkih ideja, a Svetozar Marković u Kragujevcu okuplja prva radnička, zanatlijska udruženja i pokreće list Samouprava.Osnovna uloga partija je uloga konstituenta ili kontrolora vlasti i medijatora između države i društva. One artikulišu zahteve koji dolaze iz sfere civilnog društva- društveni input. U tom pogledu nastanak partija uslovljen je dubokim socijalnim promenama, pri čemu posebnu kopču i vezu stranke imaju sa razvojem i transformacijom tradicionalnih i novih društvenih pokreta. Na drugoj strani, one su forma političkog autputa- obezbeđenja podrške realizovanju donetih državnih odluka. Opozicione partije su, po pravilu, sklonije prvoj- kontrolnoj, a vladajuće drugoj- usmeravajućoj ulozi u podeli političkih uloga.Osnovna društvena uloga stranaka sadrži se u tome da prvo poopšte i povežu zahteve pojedinih društvenih grupa, zatim predlože određena rešenja i stave ih na diskusiju i izborr, i obezbede ostvarivanje usvojenih programa i projekata. U tom smislu partije su činilac racionalnog i efikasnog uobličavanja političkog procesa.Bez političkih partija, posebno u modernim visokodiferenciranim društvima, teško je zamislivo formiranje političkog mnenja o ključnim pitanjima i utvrđivanje liste prioriteta- političke agende društva.Funkcije političkih partija, tj. specifične aktivnosti koje one vrše, kao i njihovi nameravani i nenameravani, željeni i neželjeni efekti mogu su podeliti na javne, manifestne i potencijalne, više ili manje prikrivene, latentne funkcije.Lantne funkcije čine stvaranje osećanja političke ukorenjenosti, identiteta i socijalne integracije članstva i simpatizera, ali i stvaranje imidža i harizme. Pet ključnih, manifestnih funkcija političkih partija čine: izražavanje interesa i uobličavanje javnog mnenja, nominacija i izbor nosilaca političkih i javnih funkcija, kontrola i usmeravanje rada državnih organa, politička mobilizacija i participacija, kao i funkcija političkog obrazovanja i socijalizacije.

Izražavanje interesa i uobličavanje javnog mnenja

Osnovna aktivnost partija je artikulisanje interesa društvenih grupa i njihovo grupisanje, sinteza i organizovanje i formulisanje u obliku političkih zahteva. Funkcija partije ne svodi se samo na prosto

javno izražavanje, ekspresiju i politički transfer interesa. Tu funkciju daleko preciznije i bolje izražavaju interesne asocijacije poput sindikata, poslodavačkih unija ili profesionalnih udruženja.Nameravani cilj je formulisanje alternativnih modela i pravaca javne (ekonomske, socijalne, kulturne....) politike. Efekat aktivnosti izražavanja interesa, stvaranja koalicija interesa i njihove sinteze predstavljaju uobličavanje javnog mišljenja, formiranje političke javnosti. Partije imaju osnovne funkcije reprezentovanja i izražavanja čime, u uslovima političkog pluralizma, bar posredno doprinose nastanku odgovorne i legitimne vlasti, odnosno vrše i značajnu integrativnu ulogu.No, danas je na delu kriza integrativne funkcije partija- u pitanje je dovedena i sama njihova sposobnost povezivanja i struktuiranja interesa. Partije se pojavljuju kao brokeri različitih interesa.U stabilizovanim, demokratskim i razvijenim društvima, ali ne samo u njima, na delu je fenomen potojanja konkurentskih partija bez identiteta, odnosno stanje koje sve više obeležava prisustvo pluralističkog jednopartizma.U tom okviru partija postaje sama sebi svrha, tj. nastaje realna opasnost da, umesto oblikovanja šireg socijalnog i političkog identiteta, dođe do proizvođenja partijskog autoidentiteta. Partije izražavaju, ali i oblikuju javno mišljenje.Vladimir Goati konstatuje da je još Moris Diverže zapažio da partije više stvaraju nego što izražavaju mišljenje građana.Sve to ima za posledicu opadanje raširenosti i inteziteta, dubine i koherentnosti partijske identifikacije građana. Na jednoj strani, među partijskim pristalicama i glasačima se na uštrb ideocentričnih- za idejni politički projekat vezanih, širi krug homocentričnih- za ličnost lidera vezanih birača.Nemali je broj i onih koji izboru između partija pristupaju krajnje pragmatski i azmišljaju kako da što više lično profitiraju. Na drugoj strani, raste broj mekih, nesirnih, prevrtljivih birača, kao i sama izborna apstinencija.Rezultat ovog pomeranja je da su partije sve manje prisutne unutar civilnog društva, a sve se više nalaze u zoni raspodele državne vlasti.

Nominacija i izbor nosilaca političkih i javnih funkcija

Jednu od ključnih funkcija političkih partija predstavlja aktivnost regrutovanja, pripreme i samog kandidovanja i izbora nosilaca političkih, ali i širokog kruga javnih funkcija. Partijski monopol nad raspodelom funkcija u osnovi je raširenog klijentelizma u vladajućim partijama i koalicijama. Srbija i Crna Gora, kao i druge postkomunističke zemlje, ima iz prethodnog režima nasleđeno iskustvo postojanja nomeklature, razuđene mreže nosilaca funkcija u svim sferama i na svim nivoima društvenog organizovanja, imenovanih od strane komunističke partije i lojalnih partijskom lideru.I danas, u meri u kojoj je opstao raširen državni sektor u privredi, raspodela direktorskih pozicija i mesta u upravnim odborima u Srbiji predmet je kombinatorike i sukoba unutar partija i koalicija. Partijski lideri i vođstvo nastoje da drže monopol nad kadrovskom politikom.Dominacija sistema zatvorenih lista u partijskim izborima, kao i primena posrednog izbora, odnosno glasanja za izbornu listu unutar proporcionalnog sistema na parlamentarnim izborima, gde su u prvom planu podrška vođstva, a ne ličnost kandidata, svakako im ide na ruku. Ovakva praksa argumentuje se i brani potrebom uspostavljanja timskog rada i poverenja, kao i neophodnom kontrolom i zaštitom izabranog kandidata od njega samog, odnosno od iskušenja popuštanja pod koruptivnim pritiskom i punudama lobi grupa.Ipak, postoje značajne razlike u pogledu kriterijuma, ali i principa i mehanizama i procedura regrutovanja, selekcije i izbora kandidata za partijske, na jednoj strani, i državne i javne funkcije, na drugoj strani. Poznavanje unutarpartijskog života i umeće komunikacije, regulisanje konflikata i upravljanje složenom partijskom mašinom trebalo bi da bude osnovni princip i kriterij za izbor na funkciju u partiji. Ljudi aparata- partijski insajedri tu su u velikoj prednosti.Izbor na državne i javne funkcije često podrazumeva posedovanje visokospecijalizovanih znanja i prethodno stečenu profesionalnu afirmaciju, pa partije preko njih neretko kandiduju i biraju ljude sa prvenstveno spoljnim, izvanpartijskim uticajem. To može biti osnov sukoba partijskih insajdera i autsajdera.

Izbor na javne i državne funkcije, kao i na partijske, samo je mehanizam da se nagrade zaslužni aktivisti i funkcioneri, čiji je osnovni kvalitet poslušnost i lojalnost partijskoj vrhušci.

Kontrola i usmeravanje aktivnosti državnih organa

Jednu od ključnih aktivnosti političkih partija čini upravljanje društvom. Radi se o funkciji kontrole i usmeravanja aktivnosti državnih organa preko kojih se interveniše u polje ekonomskih i socijalnih odnosa.Pri tom, vladajuća partija, koalicija vodi vladu, a parlamentarna opozicija je kontroliše i kritikuje nastojeći da za svoje aktivnosti i stavove dobije podršku javnosti.Funkcija političkog usmeravanja- policy making sadrži aktivnosti postavljanja ciljeva i programa za politiku javnih institucija, pritisak da vlasti prihvate i realizuju predloge i odluke, uključujući i postavljanje svojih ljudi od poverenja na ključne pozicije u vladi i na druge javne funkcije. Funkcija usmeravanja i kontrole, odnosno nastojanje da se ona što efikasnije obavlja, za efekat ima sve veću strukturalnu sličnost partijskog i državnog organizovanja.Mreža partijskih komisija i odbora gradi se tako da pokriva, npr. finansije, rad i socijalnu politiku, nauku, kulturu, obrazovanje, unutrašnju i spoljnu politiku, odnosno da pokriva odgovarajuća vladina resorna ministarstva. Aktivnost u ovim odborima i komisijama, kao i iskustvo u radu parlamentarnih Odbora i komisija, predstavlja neku vrstu akcionog treninga i pripreme za preuzimanje resora u vladi, i vlast na svim nivoima organizovanja kad partija, koalicija dođe na vlast. Rad vlada prati paralelno postojanje i aktivnost opozicionih vlada u senci. Posebno je to karakteristika dvopartijskog sistema, pre svega britanskog političkog sistema.Partijski i politički sistemi sa nestabilizovanom partijskom scenom i razdeljenim i konfrontiranim opozicionim partijama i koalicijama nisu pogodan okvir za delovanje vlade u senci. Višestruki neuspešni pokušaji da se u Srbiji pod Miloševićevim režimom formiraju vlade u senci na različitim nivoima vlasti, govore tome u prilog. Na drugoj strani, ekstreman primer stapanja partije i države predstavljaju jednopartijski sistemi, odnosno sistem partijske države u kome komunistička ili neka druga totalitarna partija, pokriva i kontroliše svaki segment društva. Zaposedanje države i selektivna zloupotreba pozicija i prava može biti i obeležje višepartijske države. Neželjeni efekat preslikavanja strukture i odnosa iz državne egzekutive u partijsku strukturu i odnose čini prenošenje spoljnih odnosa u interne, partijske odnose i konflikte, a to vodi otežanom delovanju partije i posebno, u vladajućim partijama, gubljenju kritičke distance prema sopstvenoj poziciji i aktivnostima.Sa druge strane, dok su u opoziciji, političke partije su po svom načinu delovanja slične grupama za pritisak. One različitim, parlamentarnim (i vanparlamentarnim) sredstvima i taktikama borbe nastoje da kompezuju prednosti pozicije vlasti i ostvare što veći uticaj. Osnovni cilj im je (mirna) promena vlasti. Postojanje opozicije, njenih programa, lidera i vlade u senci, otvara prostor za slobodu građana između različitih ponuđenih mogućnosti, stvarajući ujedno pretpostavke i za formiranje relativno autonomne političke javnosti. Naravno, reč je o demokratskoj opoziciji, odnosno opoziciji koja koristi dozvoljena, legalna sredstva političke borbe. Principijelno, demokratski režimi omogućuju pod jednakim uslovima prelaženje iz opozicije u vlast, i kretanje u obrnutom smeru.Osim po političkoj i ideološkoj usmerenosti, partije u opoziciji razlikuju se po snazi, uticaju i ulozi koju igraju u političkom životu. U ovom pogledu važi podela na parlamentarnu i vanparlamentarnu političku opoziciju.Na različitoj političkoj težini bazira se i podela na odgovornu i neodgovornu opoziciju, koja zbog beznadežne udaljenosti od vršenja vlasti, često daje olaka, neodgovorna obećanja. U situacijama postojanja neodgovorne i autistične vlasti teško da bilo koja opoziciona snaga, ma kako bila snažna i uticajna, može nastupati odgovorno.Vanparlamentarnu opoziciju, osim političkih patuljaka, čine i partije koje imaju relevantan uticaj, ali se iz različitih razloga odlučuju na bojkot izbora. Politički život Srbije dugo karakteriše postojanje dvostruke opozicije, odnosno paralelno postojanje kako opozicionih partija koje ne prihvataju izborne uslove i oporavaju poredak, tako i onih (političke partije Albanaca na Kosovu) koji ne priznaju ni postojeći državni okvir, što dovoljno

govori o intezitetu i zaoštrenosti socijalnih i političkih podela. U takvim okolnostima, čak u slučaju parlamentarne opozicije, vanparlamentarna sredstva političke akcije dominiraju nad parlamentarnim delovanjem. Razloge treba tražiti u raširen osporavanju izbornih pravila i političkih procedura i posledičnoj nedovoljnoj reprezentativnosti parlamenta, praćenoj njegovom marginalizacijom. Predugo držanje matice političkog života izvan institucija postaje krajnje rizično. Izvođenje trupa na ulice, hapšenja i pogibije dovoljno su opominjuće iskustvo.Najvažnija podela opozicije je na umerenu i radikalnu, odnosno lojalnu i nelojalnu. Umerena ili lojalna opozicija prihvata mirnu, izbornu smenu vlasti, odnosno odriče se upotrebe nasilnih sredstava i svakog nelegalnog zauzimanja vlasti. Lojalna opozicija uzdržava se i od svakog prekomernog podizanja političke temperature, pa i retoričkih poziva na nasilje, bili oni upućeneni i na nedemokratske pokrete. Umerena opozicija je pre pragmatična i empirijski usmerena, nego doktrinarna i racionalistička. Ona je tako spremna, na štetu ideološkog čistunstva, da preuzme deo odgovornosti za upravljanje zemljom u krizi i kada to znači udruživanje sa dojučerašnjim političkim i ideološkim protivnikom.

Politička mobilizacija i participacija

Partije su značajan oblik neposrednog učešća u političkom životu. Pored rada u organima i organizacijama stranke, spadaju i aktivnosti delovanja i širenja uticaja partije u organizacijama civilnog društva, pre svega profesionalnim udruženjima, sindikatima i studentskim asocijacijama. Partijski usmeravan aktivizam u širem smislu uključuje i učestvovanje u dobrotvornim akcijama, prikupljanju potpisa i građanskim inicijativama, ili organizovanju tribina, ali i učešće u protestima i štrajkovima koje partija organizuje ili podržava. Naravno, tek manji deo članstva ispoljava kontinuiranu i raznoliku aktivnost. Sa stanovišta različite širine i inteziteta angažovanja možemo razlikovati sledeće koncentrične krugove: u epicentru je rukovodeće jezgro, slede partijski profesionalni aparat i aktivisti partije, a na periferiji su partijske mase- članovi i simpatizeri koji tek povremeno participiraju u aktivnostima i kampanjama stranke. Članivi se od nešto šireg kruga simpatizera razlikuju po tome što, prijemom u stranku, stiču partijsku knjižicu, imaju obavezu plaćanja članarine i poseduju uži ili širi krug prava i obaveza, tj. podvrgnuti su stranačkoj disciplini. Veći stepen obaveza u odnosu na simpatizere rezultira pravom članova da biraju i da budu izabrani u stranačke organe.Stepen političke animacije i mobilizacije posebno raste u toku predizbornih kampanja. Tada političke partije u svoje aktivnosti, pored članova, uključuju i širi krug pristalica. Unutar kruga sugurnih glasača po nivou aktiviteta opet treba razlikovati pristalice (simpatizere), koji pored glasanja za stranku učestvuju u radu stranačkih skupova i manifestacija, aktivno agituju za nju i daju povremene priloge, od onih čija se podrška svodi na čin glasanja za određenu stranku. Razlozi krize partijskog oblika participacije višestruku su. Jedan broj njih, poput sve veće organizacijske sličnosti između partija- rastuće birokratizacije, stereotipnosti i kliširanosti partijskih aktivnosti i sve izraženijeg kampanjskog karaktera rada partija i njihove okrenutosti ka državi i preraspodeli vlasti- ima gotovo univerzalnu raširenost i važenje.Čini se da opsednutost vlašću i korumpiranost iskustvom vladanja, partije čini sve manje delotvornim u osvajanju i izazivanju emocionalne vezanosti birača i članstva.Izvesnu lokalnu specifičnost predstavlja saznanje partijskih aktivista da naglašeni kritički angažman koji uključuje i kritiku rukovodstva nije poželjan i da nailaze na različite prepreke oni koji su previše ozbiljno shvatili demokratske statutarne odredbe i „samo bi da raspravljaju, ne videći šta to šteti efikasnosti i jedinstvu“.Jedan broj njih pasivizira se ili potpuno povlači. Drugi ide iz stranke u stranku tražeći onu pravu, što dalje obara ionako skroman broj stabilnih, tvrdih partijskih pristalica.Jednu od neželjenih posledica čini širina prihvatanja i praktikovanja „dva Srbina- tri partije“.

Političko obrazovanje i socijalizacija

Relevantne partije značajnu pažnju posvećuju i informisanju, obrazovanju i akcionom treningu, stvaranju političkih veština i razvoju akcionog potencijala aktivističkog jezgra i šireg kruga svog članstva.

U tu svrhu partije organizuju različite oblike obrazovanja i akcionog treninga i osposobljavanja, koji svojim sadržajima pokrivaju različite segmente i nivoe partijskog organizovanja i delovanja.Mnoge partije stvaraju i posebne institucije i fondacije za razvoj specifične organizacijske političke kulture, poput obrazovnih, analitičkih i istraživačkih centara i kancelarija. One pokreću i sopstvenu informativnu i izdavačku delatnost, koja najčešće obuhvata izdavanje partijskih biltena, glasila, instruktivnih brošura i priručnika, kao i partijskih dokumenata i propagandnog materijala. Limitirana sredstva, kao i skroman kvalitet, naglašena nekritičnost i rezultirajuća mala upotrebljivost i domet partijskih medija kao oblika direktne političke socijalizacije (indoktrinacije) orijentisali su partije i njima bliske fondacije ka nastojanju da propagndnu, promotivnu i informativnu funkciju ostvare preko „velikih, neutralnih“, štampanih i elektronskih medija. Pozitivno vrednujući agitacionu i propagandnu aktivnost partija, Radomir Lukić ističe da širenjem svoje ideologije stranke postaju osnovni nosioci političkog vaspitanja građana. Bez njih bi građanin ostao, više manje, nepolitičko biće.

57. Pojmovno određenje i klasifikacija frakcija

Frakciju možemo odrediti kao relativno autonomno organizovan i strukturisan deo političke partije- grupu njenih članova koja se od celine izdvaja:

- prihvatanjem različitih programskih manje- više uobličenih pogleda na jedan broj relevantnih političkih pitanja

- posedovanjem unutargrupne (frakcijske) organizovanosti, discipline i lojalnosti. Upravo posebna i trajna organizovanost razlikuje frakcije od struja, tendencija i drugih oblika izražavanja različitih mišljenja u partiji. Struje, tendencije ili partijska krila, artikulišući različite uže programske vizije ili konkretna pitanja, odnosno različite taktičko- političke opcije i rešenja, uvek su latentno prisutne u partijama. One predstavljaju tek frakcije u nastajanju, odnosno stabilan set stavova, a ne stabilnu skupinu političara.Da bi partijske struje i krila postle i frakcije neophodno je da programsku srodnost i specifičnost prati i, bar minimalna, specifična organizacijska artikulacija.Na drugoj strani, različitim interesnim unutarstranačkim grupacijama specifične moći poput klanova, timova, klika, partijskim koterijama koje poseduju organizacionu samosvest, lojalnost i koheziju, nedostaje politički i ideološki plašt i pokriće da bi postale frakcije. Oslanjajući se na radove Sartorija i drugih, postoji šestočlana analitička matrica bazirana na interpretaciji i sintezi organizacionih, motivacijskih, funkcionalnih i ideoloških kriterija za određivanje i analizu frakcija.

Prvi, organizacijski kriterij čini stepen suverenosti koji poseduju delovi unutar partija, odnosno kapacitet autonomije frakcija. Na jednom polu kontinuuma nalaze se partije u partijama sa sopstvenom mrežom lojalnosti i celovitom organizacionom strukturom- kongresima, članarinom i finansijama, uključujući i frakcijska glasila. Na drugom polu je većina stranaka koja zabranjuje frakcije ili tek načelno otvara mogućnost artikulisanja stavova manjina u raspravama unutar i, ređe, izvan stranke, odnosno ostavlja legalnu mogućnost relevantnoj manjini članova stranačkog organa da traži preispitivanje pojedinačnih stranačkih odluka. Negde na sredini kontiuuma su stranke koje otvaraju mogućnost organizovanja posebnih političko-programskih struja unutar stranke ili omogućavaju funkcionalno organizovanje interesnih grupa u stranci. U Srbiji SDP je primer stranke koja Statutom dopušta mogućnost formiranja frakcije pod uslovom da njeno osniivanje podrži najmanje 500 članova stranke koji dolaze iz bar tri različita opštinska odbora.

Drugi, motivacijski osnov čini prisustvo i dominacija motiva sticanja moći i dobiti unutar stranke ili pak težnja ka promociji određenog političkog projekta., kao osnovni, dominantni motivi stvaranja frakcija.

Treću, izvedenu, ideološku dimenziju klasifikovanja frakcija čini, po Sartoriju, upravo stepen prisustva političko- ideološkog motiva, odnosno različite političke temperature i temperamenta unutar stranaka i stranačkih frakcija. Raspon ide od ideološkog fanatizma i okrenutosti ka svetloj budućnosti, do krajnje pragmatičnosti partijskih realista i menadžera vlasti.

Političko-ideološka linija, krajnje uslovnih podela na unutarstranačku levicu, centar i desnicu, četvrti je ključni kriterijum klasifikovanja stranaka i stranačkih frakcija.

Pri tom, vođe i članstvo frakcija čine stranačku manjinu i predstavljaju neku vrstu gladijatora koji se u političkoj areni bore za simpatije i podršku gledališta sastavljenog od frakcijski nevezanog i nesvrstanog dela članstva i simpatizera stranke.Iz specifične vizure tipa osporavanja programske politike i partijskog vođstva oponenti se mogu podeliti na partijske renegate, na jednoj strani, i partijske jeretike, na drugoj. Renegati ističu da su postavke stranke prevaziđene i zastarele i da ih treba, ako ne baš napustiti, onda bar temeljno revidirati. Jeretici se zalažu za odbranu autentičnih vrednosti i polazišta koja aktuelno vođstvo ignoriše, izneverava, pa čak i izdaje.

Peti klasifikacijski kriterij čini regrutacijski osnov, odnosno sastav struktura frakcija. Po ovom kriterijumu mog se razlikovati personalističke frakcije, u kojima postoji neprikosnoveni šef koji je srošer okupljanja, od koalicijskih frakcija, koje nastaju povezivanjem više uticajnih pojedinaca i grupa.

Šesti kriterij klasifikacije čine pozicije i uloga određene frakcije u unutarpartijskim odnosima. Po ovom kriterijumu frakcije se mogu razvrstati na:

- vodeće, pobedničke frakcije koje nameću i ostvaruju određenu politiku- blokirajuće, veto-frakcije koje se opredeljuju za strategiju opstrukcije sve dok i same ne

postanu deo vladajuće grupacije- nagodbeno-interesne frakcije za podršku i priklanjanje pobedniku.

Ovim lista mogućih kriterija za klasifikovanje frakcija nije iscrpljena. Frakcije se mogu razlikovati i u odnosu na svoju veličinu, trajnost i stabilnost ili u odnosu na svoju dominantnu stratešku ili taktišku prirodu.No, od problema određenja i dimenzioniranja frakcija još je značajnija analiza determinanti- eksternih i internih uslova i mogućnosti, koje stimulativno ili destimulativno utiču na postojanje i brojnost frakcija.

Uslovi i mogućnost stvaranja frakcija

(Ne) postojanje frakcije uslovljeno je delovanjem 4 grupe faktora. Tri dolaze iz okruženja i praktično predstavljaju uticaj karaktera partijskog i izbornog sistema i širine partijsko-političkog spektra na unutrpartijsko grupisanje. Četvrti, interni partijski faktor čine sama partijska pravila igre i raspodela resursa, pri čemu ključni značaj ima interni, unutarpartijski izborni aranžmani.Prvi set faktora- stepen fragmentiranosti partijske scene, odnosno mera međupartijske konkurencije, u obrnuto je proporcionalnom odnosu sa mogućnošću formiranja i brojem frakcija unutar pojedinih partija. Po pravilu, egzistiranje većeg broja politički srodnih partija vodi većoj unutarpartijskoj homogenosti, jer potencijalne frakcije već egzistiraju kao posebne partije. Svaka grupa partijskih nezadovoljnika ima otvorenu mogućnost da svoju secifičnu poziciju artikuliše prelaskom u drugu partiju ili formiranjem nove partije sreodne orijentacije. Na drugoj strani, odsustvo ozbiljne međustranačke utakmice vodećim strankama omogućuju luksuz frakcijskih podela i vodi stanju u kome su frakcije iznad stranke. Treće, širina i višedimenzionalnost ideološkog spektra i rezultirajuća programska nehomogenost i eklektičnost stranačkog političkog nasleđa predstavljaju stimulativni osnov za različito unutarstranačko viđenje partijske strategije i taktike i formiranje struja i frakcija.U tom okviru dolazi i do kotakata i uspostavljanja međustranačkih frakcijskih saveza, pri čemu leve i desne frakcije unutar jedne stranke preferiraju i traže partnere u različitim strankama iz susednih političkih polja i familija.Hoće li se različite političke tendencije i taktički interesi unutar stranaka izraziti i kao jasno oblikovane struje i frakcije u konačnoj instanci zavisi od 4. faktora- unutarstranačke strukture i uspostavljenih pravila igre.Otvorenost vertikalnih, ali i horizontalnih kanala unutarstranačke komunikacije i decentralizovanje partijskih materijalnih i finansijskih resursa, su povoljan okvir za oblikovanje i delovanje frakcija.Ključni značaj imaju odabrani izborni sistemi i aranžmani i njihova primena u stranačkoj praksi. Sartori formuliše tri polazne hipoteze.Prva hipoteza pretpostavlja da većinski izborni sistem, posebno sistem relativne većine, vodi igri većine i manjine, odnosno za rezultata ima fuzije i smanjivanje broja frakcija najčešće samo na dve- aktuelno i alternativno vođstvo.

Druga hipoteza proces partijske fisije i postojanje većeg broja malih i srednjih frakcija vidi kao posledicu primene visokoproporcionalnog sistema izbora unutar stranke. Proporcionalno predstavništvo, ali sa utvrđenom relativno visokom prohibitivnom klauzulom (od oko 20%) za rezultat ima manji broj frakcija srednje veličine. Pri tom, dok je broj ideoloških frakcija relativno stabilan i limitiran partijsko-političkim spektrom, broj interesnih frakcija (treća hipoteza) praktično je neograničen i neposredno vezan za rešenja primenjena u partijskom izbornom sistemu.

58. Frakcije i unutarpartijski odnosi

Postojanje i delovanje frakcija unutar partija u velikoj meri određuju poziciju partije i karakter odnosa u njoj.Egzistiranje dve ili više frakcija unutar partije dinamizuje unutarpartijski život, čineći linije političkih i personalnih podela javnim i otvorenim. O svakom ključnom pitanju otvara se rasprava- frakcije oblikuju i prezentuju različite političke platforme i bore se za podršku većine u organizacijama i organima stranke. Time se otvaraju pretpostavke za aktivniju ulogu članstva, koje može jasno da identifikuje različite pozije i utiče na određivanja sadržaja i smera partijske politike.Postojanje frakcija doprinosi demokratizaciji odnosa u stranci:1) pod uslovom da frankcionašenjem, konfrotacijom oko svih, pa i beznačajnih i perifernih pitanja, ne dovode do paralize rada i stranku ne pretvore u arenu zakulisnih igara, sukoba...2) pod uslovom da su odnosi unutar samih frakcija bar načelno demokratski, a ne zasnovani na bespogovornom podređivanju volji vođe frakcije.Postojanje frakcija (in) direktno određuje proces odlučivanja i realizovanja partijske politike. Po pravilu, usvajanju određene ključne odluke, kao odluka o političkim platformama, izbornim koalicijama, prethodi složena igra odmeravanja snaga, konfrontacije i usaglašavanja stavova različitih frakcija. Izbori za partijske organe vrše se po nekom od modaliteta proporcionalnog sistema, što omogućuje predstavljanje frakcija srazmerno njihovom uticaju u određenoj partijskoj organizaciji. U suprotnom, primena principa relativne, pa i apsolutne većine u partijskim izborima ide nesrazmerno u prilog većinskoj frakciji i time marginalizuje pripadnike manjinske frakcije, i oni suočeni su sa dilemom ili se potpuno pasivizirati, čak napustiti stranku, ili se udružiti protiv većine po svaku cenu.Kritičari postojanja frakcija u partijama svoju argumentaciju baziraju na stavu da frakcije (partije u partiji) dovode do:

- komplikovanja procedure odlučivanja i smanjenja efikasnosti rada- preteranog fragmentiranja partijskog tela i unošenja, nepotrebnih, dodatnih linija podela- držanja pretnje podelom i raspadom partije permanentno prisutnom i otvorenom.

Iskustva partijskih organizovanja u svetu pokazuju da višestruki rascepi najčešće pogađaju one partije u kojima ne postoje javno organizovane frakcije, odnosno ugrađeni institucionalizovani mehanizmi koji garantuju ravnopravno koegzistiranje različitih struja mišljenja unutar partije. U Srbiji je raširen fenomen- umnožavanje broja (opozicionih) partija deljenjem postojećih. Odsustvo javnog dijaloga unutar minijaturizovanih partija i osećanje nemoći manjine logična su posledica i unapred predvidiva posledica.Racionalnu branu pred realnom opasnošću od frakcijskih borbi mogu postaviti:

- javnošću rada i doslednim poštovanjem demokratskih procedura odlučivanja- prethodnim utvrđivanjem kruga pitanja koja zahtevaju unutarpartijsku raspravu, odnosno

racionalnim ograničenjem kruga subjekata koji je mogu pokrenuti- određivanjem minimalnog broja članova koji mogu osnovati frakciju.

No, osnovnu garantiju očuvanja jedinstva partije čini svakako obaveza delovanja frakcija unutar partijskog programa, kao i zabrana sklapanja od strane frakcija separatnih političkih dogovora mimo znanja i odluke ovlašćenja partijskih organa.Postojanje frakcija nije, samo po sebi, dokaz demokratske klime i prirode unutarstranačkih odnosa. Frakcije mogu, pored pozitivnog, imati i negativan učinak, naročito ako njihovo delovanje nije adekvatno ili čak uopšte nije regulisano.

59. Modeli i praksa unutarpartijskih odnosa

Analizu unutarstranačkih odnosa, njihovog (ne) demokratskog karaktera i efekata, moguće je kritički razložiti na tri, međusobno tesno povezana, metodska koraka. Prvi čini postavljanje idealtipskih modela internih partijskih odnosa i distribucije moći. Drugi, izgradnja mreže indikatora za njihovu proveru i komparaciju. Treći, njihova primena na tri osnovna nivoa analize: poziciju članstva i rukovodstva stranke i vertikalnu i horizontalnu distribuciju moći na različite nivoe i oblike stranačkog organizovanja. Konačni rezultat predstavlja ocena o dominaciji određenog modela.Dva polarna idealtipska modela internih odnosa čine nedemokratski model u svojoj monokratskoj i ologarhijskoj podvarijanti, na jednoj strani, i participativno-demokratski model, na drugoj.Argumentaciju i razloge u prilog dominaciji nedemokratskog modela dali smo unutar kritičkog prilaza liderskih, odnosno sledbeničkih partija, kao i osnove formiranja i održavanja oligarhijskih tendencija u političkim partijama.U osnovi ovog modela je stav napetosti. Demokratije nema bez institucija i organizacija, da bi njihovim razvojem i jačanjem ona postepeno nestajala. Mihels ovu poziciju definiše stavom ko kaže organizacija kaže i tendencija ka oligarhiji. Organizaciona struktura i dinamika svaku partiju razdvaja na vodeću manjinu i vođenu masu. Vođa od sluge naroda postaje komandant partijske vojske. Mihels, pozivajući se na Rusoa i njegovo uverenje da narod u trenutku kada sebi podari predstavnike nije više slobodan, više ne postoji, smatra da kraj svake (unutarstranačke) demokratije počinje stvaranjem i osamostaljivanjem profesionalnog vođstva.Drugi polarni participativno-demokratski model transparentnih partija baziran je na ideji o neposrednim izborima i partijskom referendumu i anketi, podržanim i omogućenim elektronskom demokratijom.Treći, kompetitivno-elitistički model predstavlja demokratsko redizajniranje i realističku reformulaciju liderskog i oligarhijskog modela unutarstranačkih odnosa. Po njemu, unutar demokratskih procedura partijska egzekutiva, razdeljena na vići ili manji broj konkurentskih stranačkih elita koje se međusobno nalaze u promenljivim odnosima sukoba i saradnje, bori se za naklonost i podršku partijskih masa, čija je uloga uglavnom svedena na navijanje i aplaudiranje. Partije su po samoj svojoj realnoj unutrašnjoj strukturi retko demokratske organizacije, jer u svojim redovima imaju manjinu koja teži da osvoji što više glasova i zadobije vlast. No, bez obzira na oligarhijsku strukturu partija, demokratiju upravo čini mogućom konkurencija između njih. Po ovoj logici, oligarhizacija partija ne mora imati negativan konačan efekat, jer njihova konkurencija omogućuje da konačnu reč i odluku imaju građani, birači. Od ishoda unutarstranačkih borbi zavisi ko će i kako učestvovati u međustranačkoj utakmici za podršku birača. Nakon pobede nad stranačkim rivalima u izbornu trku ulaze partijske elite i lideri, čija je moć dalje ograničena mehanizmima i procedurama kompeticije i konkurencije političkih partija. Četvrti, predstavnički, poliarhijski model polazi od Dalovog koncepta poliarhije, odnosno pluralne distribucije moći. Unutar njega je moguće očuvati i elemente decentralizacije i disperzije moći, pa i aktivne participacije članstva. Na određeni način, pluralni model je realistična, svedena varijanta i alternacija za participativni model. Mreža ktiterija i indikatora vezana je za segmente i sekvence procesa odlučivanja, odnosno za njegovih 6 ključnih elemenata u faza. Prvi čini set prava i obaveza koje ima partijsko članstvo, ali i njegove mogućnosti i kapaciteti da ih realno ostvari. Drugi čine formalan i stvarna prava partijskih manjina i njihove mogućnosti da ih kroz struje i frakcije i institucionalno izraze unutar partije. Treći čini dominacija subordinacije ili pak principa supsidijarnosti u partiji, odnosno centralizatorske ili decentralizujuće tendencije u procesu internog donošenja odluka. Subordinacija indicira dominaciju oligarhijskih odnosa ili liderskog principa u partiji. Supsidijarnost, odnosno prihvatanje principa da se odlučivanje prepusti nižim nivoima organizovanja na kojima daje optimalne rezultate, ide u prilog pluralnom ili participativnom modelu. Četvrti kriterij za detektovanje prirode unutarstranačkih odnosa čini oficijelni i realni raspored snaga, odnosno podela vlasti i ovlašćenja između partijske legislative i egzekutive na različitim nivoima organizovanja. Peti i šesti kriterij vezani su za procenu distribucije moći i uticaja u dva ključna interna procesa- partijskom izbornom procesu i kontroli nad partijskim finansijama, njihovom prihodnom i rashodnom stranom.

Na drugoj strani, usmerenost partijskih mecena, ali i izvora javnog finansiranja na partijsku centralu, doprinosi centralizatorskoj, oligarhijskoj ili liderskoj tendenciji u partiji.

Praksa

Prvi, polazni nivo analize čini kritičko vrednovanje pozicije i uticaja „partijskog naroda“- akcionog potencijala, kompetentnosti, nivoa i vrsta motivacije i očekivanja članstva, kao i različitih osnova i razloga njegovog identifikovanja sa svojom partijom. Visok nivo aspiracije, osećanje kompetentnosti, kao i dominacija programske identifikacije sa strankom, rečju- članstvo koje karakteriše mobilnost, aktivitet i kritičnost, temeljna su pretpostavka za postojanje participativnih stranaka ili bar poliarhijske strukture unutrašnjih odnosa u njima. Iz Kičelove klasifikacije i podele partija na harizmatske, klijentilističke i programske, mogu se izvući tri osnovna motiva za pristupanje partijama: homocentrični izbor, odnosno vezivanje za ličnost lidera, ideocentriča upućenost na programska opredeljenja ili klijentilističko, interesno usmerenje na selektivne prednosti- patronažne poslove, preferencijale i subvencije. Međutim, tek ideocentrični osnovni motiv, prisutan kod približne 1/3 članstva i pristalica, može biti realan osnov za kritičko angažovanje. Na drugoj strani, razvoj kartelskih ili profesionalnih izbornih stranaka, odnosno sve veća njihova okrenutost ka državi i upućenost na nju, smanjuju relativan značaj članstva. Sledstveno, stranci su od širih, programskih utemeljenja i masovnog i aktivnog članstva potrebniji stručnjaci za izradu strategija kampanja, marketinško dizajniranje poruka, upravljanje organizacijom ili planiranje i sprovođenje specifičnih politika. Paralelni razvoj i preklapanje tendencije opadanja značaja članstva sa procesom rutinizacije harizme i pojave neharizmatskih lidera- profesionalnih političara, takođe je vodio trendu pasivizacije i osipanja partijskog članstva. U političkom životu Srbije SPS je primer kako kumuluiranje gubitka harizme lidera, silaska stranke sa vlasti, vode brzom osipanju članstva i pristalica.Moglo bi da se zaključi da je pozicija članstva i suviše slaba da bi model participativno-demokratske stranke bio praktično ostvariv. Čak i kod stranaka koje karakteriše natprosečno obrazovano i politički kompetentno članstvo, kao u slučaju DS-a, moglo bi se govoritio kompetitivno-elitističkom ili, u najboljem slučaju, grupno-pluralističkom obrascu distribucije moći. Karakter unutarstranačkih odnosa u najvećoj meri zavisi od pozicije i uspostavljene distribucije moći unutar rukovodstva.Anđelo Panebjanko definiše moć kao kontrolu zona neizvesnosti, tj. određuje 7 zona neizvesnosti ili indikatora moći: političko rukovođenje, interna komunikacija, odnosi sa okruženjem, utvrđivanje pravila i ovlašćenja, finansije i regrutovanje i unapređenje kadrova.Analizirajući poziciju stranačkih vođa u Srbiji na osnovu kruga njihovih ovlašćenja definisanih statutarnim dokumentima, Goati uspostavlja distinkciju na slabe lidere, koji raspolažu samo koordinaciono-reprezentativnim ingerencijama, i jake vođe, koji i formalno poseduju prava na predlaganje i imenovanja, odnosno samoizbor sopstvenih saradnika. Slabe vođe, tj. slabu normativnu poziciju lidera imaju SPS i G17+, a jaku SPO, DSS i DS. Vodeća pozicija lidera zavisi od umeća koordiniranja odnosa unutar rukovođećeg jezgra, ali i, u sve većoj meri, od podrške članstva i ostvarenih izbornih rezultata. Raspodela moći unutar rukovodećeg jezgra oblikuju njihov manje više monokratski, oligarhijski ili, u slučaju podele na klike, timove ili koterije, odnosno formalizovane struje i frakcije, konkurentsko-elitistički karakter i strukturu. Pri tom, u pogledu stvarnog uloga u partijskoj vlasti treba jasno razlikovati formalno, izabrano rukovodstvo od njegovog, često uticajnijeg, neformalnog dela koji čine partijske sive eminencije- savetnici, ključni finansijeri, prijatelji i članovi porodice, tj. najbliže vođino okruženje- ljudi od posebnog poverenja. U nastojanju da suzbiju tendenciju samoreprodukovanja stranačkog vođstva, stranački forumi i sekcije, posebno socijaldemokrata i zelenih, zalažu se za uvođenje kvota za marginalizovane grupe- žene, mlade, i nacionalne i rasne manjine. Ako se krajem 20.veka udeo žena u parlamentima 10 najrazvijenijih demokratija kretao od 25% do 43%, on je u Srbiji u granicama svetskog proseka od 12%. Uvođenju ženskih kvota u strankama sledilo je njihovo ozakonjenje- prvi put u Argentini 1991.

Stranke zelenih dugo su eksperimentisale sa promenljivim predstavnicima i ekstremno kratkim mandatima. Oni su se pokazali nedelatnim u uslovima mukotrpnog, rovovskog rada u stranačkim i parlamentarnim telima.Dodatni razlog neuspeha, a argument u prilog dominaciji vođe i najužeg rukovodstva, čini nesklonost partijskih masa da prihvate „česte izmene lica“. Posebno je to slučaj sa društvima personalizovane političke kulture i odnosa, u koje spadaju svakako Srbija i Crna Gora.

60. Značaj i problemi finansiranja stranaka

Posebno demokratske režime i ideologije karakteriše nastojanje da se prisustvo novca u politici ograniči i reguliše, odnosno učini legalnim i legitimnim.Atraktivan program i harizmatični lideri su, kratkoročno gledano, neophodne ključne pretpostavke uspona partija, ali da bi partija dugoročno bila u stanju da opstane kao važan igrač na političkoj sceni, potrebno je imati tri resursa: organizaciju, rad volontera i novac.Ni autori ni pristupi krajnje kritični prema ulozi i demokratskim potencijalima partija nisu više mogli osporiti ključni značaj njihovih funkcija za demokratske procese:

- partije su medijatori i arbitriraju između pluralizma u društvu i političkih vlasti- partije organizuju političke kampanje u cilju mobilizacije što šireg kruga glasača da

učestvuju na izborima- partije regrutuju političke kadrove selekcijom i nominovanjem kandidata na izborima za

državne položaje- partije vrše sintezu mnoštva interesa u razuman broj političkih opcija, i u skladu s tim

kanališu konflikte vlasti i opozicije- partije omogućuju ljudima da generišu mnoštvo mišljenja i stavova u javnim debatama,

detaljno planiraju projekte ili predloge za društvo i transformišu političke opcije u političke odluke.

Dramatičan rast troškova- cene demokratije, a time i značaja političkih finansija, učinili su da se na drugoj strani, uprkos zakonskoj regulativi, u praksi razvijaju mehanizmi zaobilaženja zakonskih rešenja ili iznalaženja rupa u njima.Pinto-Dušinski navodi 6 oblika izigravanja ili kršenja zakona koji su najkarakterističniji:

- nezakoniti pokloni- korišćenje novca stečenog korupcijom za partijske kampanje ili za ciljeve partija- upotreba državnih resursa za partijske svrhe- prihvatanje sredstava radi obezbeđenja ili obećanja neke koristi- uzimanje sredstava iz nečasnih izvora, pre svega iz kriminalnih krugova- trošenje novca za zabranjene namere, poput kupovine glasova.

Povratno, pojačan interes i pažnja javnosti i međustranačka konkurencija vodili su otkrivanju slučajeva korupcije i finansijskih partijskih afera i skandala. Pri tom se politička korupcija precizno definiše kao razmena finansijskih donacija za političke usluge.Nastojanje da se izborni uslovi i šanse izjednače, odnosno da i praktično, a ne samo principijelno, upražnjeno mesto vlasti bude dostupno svim pretendentima, dovelo je do zahteva za ujednačavajućom, regulativnom intervencijom države, ali i za finansiranjem stranaka i izbornoh kampanja i iz javnih, državnih izvora.Osnovnu dilemu činili su različiti odgovori na pitanje da li iz neosporno važne, konstitutivne uloge partija u oblikovanju izbornog i političkog sistema treba automatski izvući i zaključak o potrebi njihovog finansiranja i iz javnih izvora.Protivnici budžetske, državne podrške radu stranaka smatraju da ovakvo finansiranje predstavlja atak na individualnu autonomiju i slobodu i prinudno zavlačenje ruke u džep poreskih obveznika koji, ako baš to žele, mogu privatno dobrovoljno finansirati stranke i kandidate na izborima.Pristalicama liberalne, minimalne države stran je svaki oblik distributivne pravde, pa tako i javno finansiranje stranaka kao instrument ujednačavanja izbornih šansi.Nasuprot tome, ključni argument pristalica finansiranja stranaka i izbornih kampanja i iz javnih izvora sadrži se u stavu da demokratija košta, i da učešće u demokratskim procesima ne može biti samo stvar finansijske (ne) moći pojedinih aktera.Od sredine 50-tih uprkos brojnim protivljenjima i protivrazlozima, praks adržavnog finansiranja širi se i postaje sve univerzalnija. Po pravilu, i u zemljama u tranziciji, ubrzo nakon usvajanja

kompetitivne, višestranačke demokratije, sledi i usvajanje političkog i izbornog zakonodavstva kojim se, pored privatnih, predviđaju i prihodi iz državnog budžeta i budžeta regionalnih i lokalnih samouprava kao izvor finansiranja stranaka i stranačkih kandidata.Ipak, čini se da danas prevladava stav da upravo zbog uzajamnog korigovanja nedostataka, finansiranje stranaka treba da bude oslonjeno na obe noge- i na javne i na privatne finansijske izvore.Brojna praktična pitanja- do koje mere i neizbornu, redovnu aktivnost stranaka treba finansirati iz državnog budžeta, ili pitanja kontrole i nadzora nad ukupnim finansijama stranaka, posebno od 80-tih godina 20. veka, postala su predmet komparativnih studija, kao i preporuka međunarodnih organizacija.U fokusu pažnje istraživača našla su se, pored pitanja samih izvora finansiranja, odnosno ograničenja visine ili čak zabrane prikupljanja priloga od određenih grupa donatora, i pitanja ukupne zakonske kontrole i nadzora nad stranačkim finansijama- posebno problemi tajnih fondova, zakulisnog delovanja grupa za pritisak ili stvarnog bogatstva političara. Ova pitanja su dobila posebnu političku težinu unutar demokratskih tranzicionih promena, kojima se nakon urušavanja realsocijalizma i drugih autoritarnih poredaka, uvode kompetitivni, slobodni i fer izbori.Sastavni deo ovih procesa čini donošenje nove zakonske regulative i edukacije i trening njegovih aktera, odnosno monitoring njihove primene. Osnovu ovih rešenja čine sve više i međunarodni standardi i preporuke- meko zakonodavstvo poput Preporuke 1516 Skupštine Saveta Evrope iz 2001. Ovom preporukom se, npr. formulišu zajednička pravila usmerena protiv korupcije u finansiranju stranaka i izborih kampanja utemeljena na:

- načelima razumne ravnoteže javnog i privatnog finansiranja- poštenim kriterijima raspodele državnih davanja strankama- strogim pravilima regulisanja privatnih donacija i utvrđivanju gornjih granica izbornih

izdataka.Ona uključuju i potpunu transparentnost računa stranaka, stvaranje nezavisnog revizijskog tela i mogućnost suspenzije finansiranja iz državnog budžeta.Brojni konkretni načini na koje političke partije mogu prikupljati sredstva za svoje aktivnosti mogu se grupisati u dve osnovne grupe izvora finansiranja ili dve strategije za punjenje partijskih budžeta- privatne i javne izvore i njihovo kombinovanje.Prvu, tradicionalnu grupu čine privatni izvori finansiranja. Logika oslanjanja gotovo isključivo na privatne izvore, a koju najbolje ilustruje praksa u Velikoj Britaniji, bazira se na stavu da su političke partije privatne organizacije sa specifičnim pravima i širokim spektrom javnih aktivnosti.Na drugoj strani, stav da političke partije igraju ključnu ulogu u formiranju i funkcionisanju političkih institucija predstavljao je osnov za njihovo finansiranje i iz državnog budžeta. Javno finansiranje stranaka uvedeno je 50-tih 60-tih godina 20. veka, prvo u Kostariki, Argentini, Nemačkoj, Austriji, Francuskoj i Švedskoj, da bi do kraja veka postalo gotovo univerzalna praksa.

61. Privatno finansiranje stranaka

Privatne izvore finansiranja čine kako sredstva prikupljena unutar samih stranaka (članarine, prilozi i pokloni članstva, prihodi od partijskih promotivnih aktivnosti i drugih oblika partijskog preduzetništva), tako i prilozi i pokloni fizičkih i pravnih lica i dotacije koje dolaze od interesnih asocijacija- sindikata ili privrednih udruženja.Članarine nastaju prvo u radničkim partijama kako bi se, prikupljanjem velikog broja malih prihoda, konkurisalo finansijski moćnim partijama buržoazije i njihovim bogatim mecenama. Obaveza davanja i visina članarine regulisane su statutima političkih partija. Danas, članarine imaju i nadalje značajnu simboličnu, ali realno veoma ograničenu, praktičnu ulogu i značaj. Njima se, i u masovnim i dobro organizovanim partijama, teško mogu pokriti troškovi svakodnevnog političkog delovanja partija. Upravo zbog toga, u brojnim partijama razvijena je praksa naplate partijskog poreza- manje ili više formalizovane, dobrovoljne ili prinudne uplate dela prihoda u stranačku blagajnu od strane funkcionera koji su na političke i javne funkcije izabrani kao predstavnici stranke (3-5%).Članarine i prilozi članstva imaju sve manje i dalje opadajući udeo u partijskim finansijama. Po nalazima Nasmahera i drugih autora, oni danas u proseku čine manje od ¼ ukupnih stranačkih

prihoda. Nemački sistem je primer visokog učešća članarina u finansiranju političkih stanaka, oko 30%. Ekstremni primer je Holandija u kojoj učešće članarina u finansiranju političkih stranaka dostiže i do 60%.Unutarpartijski izvor prihoda predstavljaju i prihodi ostvareni organizovanjem stranačkih priredaba, proslava i manifestacija, prodajom promotivnog materijala i organizovanjem aukcija, kao i prihodi od rada partijskih klubova, orgavanja lutrija i pružanja usluga građana. U Srbiji će partije još dugo čekati da se steknu navike i materijalni uslovi za ostvarivanje prihoda na ovaj način.U brojni zemljama dozvoljeno je i partijsko preduzetništvo, odnosno stvaranje sopstvenih preduzeća radi obavljanja užeg ili šireg kruga privrednih aktivnosti. Najčešće, zakonskom regulativom države ograničavaju krug dzvoljenih partijskih privrednih delatnosti na kulturu i izdavaštvo. Aktuelni zakon o finansiranju stranaka u Srbiji ograničava udeo od privrednih aktivnosti na 1/5 ukupnih partijskih prihoda.Pokloni fizičkih i pravnih lica- privrednih korporacija, građanskih udruženja i sindikata, u najvećem broju zemalja predstavljaju najznačajniji izvor prihoda za političke partije, posebno kada se radi o pokrivanju troškova izbornih kampanja. Ovaj oblik privatnog finansiranja posebno je značajan i izdašan tamo gde su pokloni strankama izuzeti od plaćanja poreza. On je u velikoj meri fleksibilan i uslovljen samo sposobnošću prikupljanja sredstava. Oblici stranačkog fund raisinga, poput prikupljanja priloga na večerama sa predsedničkim kandidatima ili okupljanja darodavaca u presidents slubs (SAD), samo su neki od primera invencije finansijskih menadžera stranaka.Brojne partije imaju tradicionalno razvijene odnose saradnje, koja uključuje i finansijsku potporu, sa asocijacijama privrednika ili sindikatima- stranke socijaldemokratske opcije, poput laburista u Velikoj Britaniji ili socijaldemokratske radničke partije Švedske.

Ograničenja prihoda i rashoda

Prilozi fizičkih i pravnih lica jesu i najkritikovaniji i najosporavaniji izvor prihoda za stranačke finansije. Oni nose realan rizik od plutokratske opasnosti- vladavine najbogatijih i najmoćnijih darodavaca koji, u zamenu za svoje velike priloge, najčešće traže ili očekuju određenu protivuslugu.Zakonodavci zato nastoje da ove priloge učine što transparentnijim zabranjujući, po pravilu, mogućnost davanja anonimnih priloga, kao i uvodeći obavezu njihovog registrovanja i (iznad određenog iznosa priloga) javnog objavljivanja. Indikativno je da u Srbiji sve do 2004. bili dozvoljeni anonimni prilozi, pod uslovom da nisu prelazili 3% ukupno prikupljenih sredstava.Pored toga, primenjuje se i praksa ograničavanja visine pojedinih priloga, ali i visine ukupnih stranačkih i izbornih prihoda i rashoda.Najzad, većina zemalja nastoji da redukuje krug potencijalnih darodavaca, odnosno da direktno zabrani finansiranje stranaka od strane pojedinih donatora- stranih država i organizacija.U pogledu izbora kriterija i načina utvrđivanja limita za pojedine priloge fizičkih i pravnih lica, jedan od mogućih je i limitiranje određenog novčanog iznosa ili uzimanje određenog broja prosečnih plata kao merila. Pri tom su limiti za priloge pravnih lica višestruko veći od onih za pojedinačne priloge građana. Primera radi, u Rumuniji visina donacije pojedinaca ne sme preći 100, a donacije korporacija iznos od 500 minimalnih zarada.Visina dozvoljenog limita razlikuje se zavisno i od toga da li se prilog daje pojedinačnom kandidatu ili stranačkoj centrali, odnosno da li se radi o prilogu za izbornu kampanju ili za redovne partijske aktivnosti.Prema aktuelnom zakonu iz 2003. prilozi pojedinaca redovnoj stranačkoj aktivnosti limitirani su na 10 prosečnih zarada godišnje, a pravnih lica na 100 prosečnih zarada, praktično na, za aktuelne socijalne prilike, sasvim solidnih 2000, odnosno 20000 evra.Zakonodavstvo i praksa u mnogim zemljama često ne prave ni dovoljno jasnu razliku između priloga za izbornu kampanju i priloga redovnim stranačkim aktivnostima. Poseban problem je evidentiranje i utvrđivanje granica i prihvatljivog obima različitih oblika nenovčane, radne i materijalne pomoći, i kvazivolonterskog angažovanja.Teško rešiv ključni problem predstavljaju i evidentiranje, tretman i ograničavanje soft money- novca koji u kampanje indirektno unose akteri koji finansiraju aktivnosti poput istraživanja potrebnih izbornim pretendentima ili organizovanja proizbornih kampanja, odnosno kampanja promovisanja vrednosti i stavova koje zastupaju određeni učesnici izbora, bez njihovog direktnog imenovanja.

Zabrane

Drugi ključni problem predstavljaju određene širine kruga subjekata koji čine prihvatljive, legitimne donatore. U pozadini ovog problema stoji dilema kome, osim pojedinačnih građana, treba dozvoliti finansiranje stranaka i izbornih kampanja, a da to ne dovede do konflikta interesa i korupcije. Najčešće se iz kruga mogućih donatora isključuju strani finansijeri- strane države i pravna lica. Ne sporeći prihvatljivost ovog stava, postavlja se pitanje da li je to ograničenje potrebno kada se radi o indirektnoj, tehničkoj i logističkoj podršci (oprema, edukacija, akcioni trening, istraživanja javnog mnenja) koju određenoj stranci pruža njena međunarodna politička asocijacija ili fondacija političke porodice čiji je stranka član? Naravno, postoje i zemlje koje pod izvesnim uslovima dozvoljavaju strano, nedržavno finansiranje (Češka, Grčka, Italija, Meksiko, Holandija, Švedska, Velika Britanija). Zabrana finansiranja najčešće postoji i kada se radi o prilozima državnih preduzeća i preduzeća kod kojih udeo državnog kapitala prelazi određene procente. Uvođenje zabrana na priloge korporacija često je rezultat prethodnih afera.Finansiranje od strane sindikata, poslodavačkih unija i građanskih udruženja u velikom broju zemalja je dozvoljena aktivnost (Nemačka, Švedska, Poljska, Britanija, Japan). Tamo gde ona nije dozvoljena (SAD, Francuska, Turska) zabrana se argumentuje odbranom slobodne volje i sprečavanjem mogućnosti ubiranja priloga bez izričite saglasnosti i čak uz protivljenje dela članstva.U pogledu režima zabrana, situacija u Srbiji od uvođenja višepartizma odlikuje tri različita perioda. Prvi, do 1997. karakteriše potpuni voluntarizam i arbitrarna pozicija države, odnosno faktički privilegovani status i pozicija SPS-a i drugih prorežimskih stranaka. Ova prednost nadograđivana je permanentnim reketiranjem državnih preduzeća i ustanova, kao i konstantnom pretnjom kontrolom posovanja privatnika sklonih finansiranju opozicionih stranaka. Na drugoj strani, „plaćeničko-izdajnička“ opozicija konstantno je optuživana za primanje pomoći iz inostranstva. Drugi period počinje zakonom iz 1997. koji donosi relativno umeren sistem ograničenja i zabrana. Po njemu, stranke nisu mogle prikupljati sredstva od vlada i drugih organizacija i organa stranih država, kao ni od organa države i lokalne samouprave. Zabrana finansiranja stranaka važila je i za organizacije koje posluju sredstvima u državnoj svojini, kao i preduzeća u kojima je učešće državnog kapitala veće od 10%.Zakon iz 2003. proširuje ovu listu na anonimne darodavce, verske i humanitarne organizacije, privatna preduzeća koja obavljaju javne usluge po osnovu ugovora sa državnim organima i javnim službama (dok postoji takav ugovorni odnos), kao i preduzeća i organizacije koje vrše javna ovlašćenja.

Dometi i granice privatnog finansiranja

Postoje tri manje-više opšteprihvaćena stava o privatnim izvorima finansiranja stranaka.Prvi čini uverenje da je privatno finansiranje stranaka poželljno, jer stimuliše političku participaciju građana, doprinosi širenju političke ponude i time političkoj edukaciji i socijalizaciji. Privatno finansiranje je, na drugoj strani, i neophodna brana preteranoj etatizaciji političkih stranaka i njihovoj zavisnosti od državnih dotacija. Preveliko oslanjanje na državu izvlači stranke iz sfere civilnog društva, lišava ih funkcije medijatora između civilnih aktera i političkih institucija i pretvara u sektor za propagiranje projekata i mera državnih organa.Drugi stav podrazumeva da privatno finansiranje mora biti i stvar pažljivo odmerenih i kontrolisanih brana u pogledu visine i vrste priloga, ako se želi očuvati slobodan i fer karakter izbora i njihova legalnost i legitimnost.Treći stav je da utvrđivanje gornjih limita pojedinačnih priloga fizičkih i pravnih lica, kao i obaveza registrovanja priloga, za osnovni cilj imaju očuvanje javnosti, autonomije i pluralizma, jer strankama ostavljaju izvestan prostor za manevar između protisaka i usenjivačkog potencijala krupnih finansijera. Ograničenja kruga davalaca priloga imaju za cilj da preduprede interesne aranžmane koji sa velikom izvesnošću vode korupciji, kao i da spreče prodor prljavog novca u politiku.

62. Javno finansiranje stranaka

Slabosti i ograničenja privatnih izvora finansiranja predstavljali su osnov za nastanak i kasniji razvoj i širenje pola veka stare prakse javnog, državnog finansiranja političkih stranaka i stranačkih izbornih kampanja.Državno finansiranje redovnog rada političkih stranaka danas predstavlja standard u većini kontinentalnih država zapadne Evrope. Sredstva koja zapadnoevropske države odvajaju za finansiranje redovnog rada političkih stranaka mere se sa stotinama miliona evra. U Srbiji je iz republičkog budžeta za finansiranje redovnoga rada političkih stranaka u 2005. izdvojeno 330 miliona dinara, što iznosi nešto više od 0,5 evra po biraču. Velika većina postkomunističkih zemalja takođe pripada grupi država u kojma stranačkim prihodima javni izvori dominiraju nad privatnim davanjima.

Namena, vrste i način raspodele sredstava javnog finansiranja

Sistemi sa javnim finansiranjem stranaka međusobno se razlikuju u pogledu značaja i relativnog udela sredstava iz javnih izvora, i u odnosu na različita konkretna određenja s obzirom na krug primalaca i svrhu dotacije iz javnih izvora, kao i na nivo njihove distribucije.Dotacije, po svojo nameni, mogu biti usmerene ka pokrivanju izbornih troškova (Francuska, SAD, Kanada, Poljska), ka radu u parlamentu i redovnim stranačkim aktivnostima (Austrija, Češka, Grčka, Mađarska) ili ka jednoj i drugoj nameni, poput prakse u Srbiji i većini zemalja u tranziciji.Specifičan, mešovit slučaj predstavlja Nemačka u kojoj se sredstva formalno namenjena izbornim kampanjama dodeljuju strankama u 4 rate, pri čemu su iznosi najveći u predizbornoj i izbornoj godini, čime se pretvaraju u redovno finansiranje partijskih aktivnosti.Subjekti, primaoci državne pomoći mogu biti političke stranke ili pojedinačni kandidati. Najzad, u pogledu nivoa distribucije sredstava, ona se mogu usmeravati ka partijskim centralama ili i, posebno u zemljama sa razvijenom federalnom i regionalnom strukturom, ka regionalnim i lokalnim stranačkim odborima (Australija, Kanada, Austrija, Švedska, Hrvatska)Zakonodavac u Srbiji se opredelio za javno finansiranje i stranaka i izbornih kampanja, i to na svim nivoima državnog organizovanja.Operativno posmatrano, državna sredstva namenjena finansiranju izbornih kampanja najčešće se raspodeljuju tako što se manji deo ravnopravno deli na sve podnosioce izbornih lista, a veći deo raspoređuje srazmerno postignutim izbornim rezultatima. Isti princip najčešće se primenjuje i prilikom finansiranja redovnih aktivnosti parlamenatarnih stranaka.Primedba da se na taj način cementira zatečena partijsko-politička i parlamentarna struktura, u jednom broju zemalja, poput Nemačke, otklanja se na taj što se sredstva iz državnog budžeta dodeljuju i vanparlamentarnim strankama koje su osvojile određeni minimalni procenat glasova (0,5% u Nemačkoj), pri čemu se za svaki dobijeni glas na iizborima dodeljuje određeni novčani iznos.Zakonom iz 2003. koji je stupio na snagu 1.1.2004. partije za svoje redovne aktivnosti mogu računati na 0,15% budžeta Republike Srbije, kao i na 0,1% sredstava iz budžeta teritorijalne autonomije i lokalnih samouprava. Realno na republičkom nivou radi se o iznosima koji se kreću iizmeđu 5 i 7 miliona evra- približno o iznosu od evra po stanovniku Srbije. Pri tom se sredstva za redovne stranačke aktivnosti dele svim parlamentarnim strankama tako što se 30% podeli svima u jednakim iznosima, a preostalih 70% deli se srazmerno broju osvojenih poslaničkih i odborničkih mesta.Kada je o finansiranju izbornih kampanja reč, novi zakon predviđa da se sredstva raspoređuju tako što se 20% deli u jednakim iznosima, svim podnosiocima proglašenih izbornih lista, a preostalih 80% samo onima koji su osvojili mandate i to srazmerno broju dobijenih mandata.Srbija pripada grupi zemalja u kojima visina državnih davanja, odnosno javne političke finansije služe kao limit za utvrđivanje visine prikupljenih sredstava iz privatnih izvora. Po Zakonu iz 2004. ograničeni su kako ukupna visina, tako i iznos pojedinačnih privatnih priloga, i to za finansiranje izborne kampanje i za finansiranje rada stranke. Svi privatni izvori finansiranja izborne kampanje jedne stranke ne smeju preći 1/5 ukupnih sredstava predviđenih za tu namenu budžetom. To se, imajući u vidu skromna budžetska sredstva, posebno na lokalnom nivou, pokazalo kao nerealno, nepotrebno i neodrživo rešenje.

Drugu značajnu slabost zakonskog rešenja čine neiizvodljive odredbe po kojima se limiti za prikupljena sredstva u kampanji određuju u odnosu na broj osvojenih mandata koji je nemoguće predvideti pre izbora. Stoga je limit potrebno vezati za unapred predvidljive veličine, poput određenog apsolutnog iznosa ili broja prosečnih plata na određenoj teritoriji. Udeo priloga pojedinačnog fizičkog lica ne sme pri tom preći 0,5%, a pravnog lica 2% ukupno prikupljenih sredstava iz privatnih izvora za finansiranje kampanje stranke ili kandidata.Treći krupan propust čini ilegalan tretman grupa građana u izborima, uključujući i izbore na lokalnom nivou vlasti. Budući da nemaju status pravnog lica, grupe građana ne mogu da učestvuju u raspodeli sredstava, niti mogu da otvore račun preko koga bi prikupljali privatne priloge. Na drugoj strani, one nemaju ni obavezu podnošenja izveštaja o prikupljenim i utrošenim sredstvima.Obavezom predlagača izborne liste ili kandidata da za finansiranje izborne kampanje otvori poseban račun u banci koji se ne sme koristiti u druge svrhe, učinjen je i pokušaj da se spreči prelivanje sredstava iz fondova za redovan rad stranke u fondove za finansiranje kampanje. Time su ujedno stvorene i pretpostavke za delotvorniju kontrolu stranačkih finansija.Vanparlamentarne stranke- stranke koje ne uspeju da prekorače visoki izborni cenzus od 5% za republičke, odnosno od 3% za lokalne izbore, mogu za svoj rad da prikupe iz privatnih izvora najviše 5% budžetom predviđenih sredstava za finansiranje stranačkih aktivnosti, što se pokazuje kao krajnje nedovoljno za iole značajnije stranačko delovanje. Prihvatljivo rešenje bilo bi da se, poput prakse u brojnim drugim zemljama, cenzus za dobijanje sredstava iz budžeta spusti na 1-2% dobijenih glasova na izborima.Pored direktne novčane pomoći veoma su značajne i različite indirektne pomoći i nenovčanih državnih dotacija političkim strankama. Partije se najčešće oslobađaju troškova komunikacija i izborne korespodencije ili su troškovi, kao i troškovi zakupa prostora, predmet značajnih popusta ili osnov poreskih olakšica. Stranke se pod povoljnim uslovima mogu i kreditno zaduživati. Država plaća i stručni aparat koji oslužuje stranačke parlamentarne grupe.Najznačajnija forma indrektnih državnih davanja su besplatni termini koje na medijima koji čine javni servis na osnovu državne regulative dobijaju političke stranke i izborni kandidati. Država određenjem principa i pravila pravedne raspodele medijskog prostora, pored besplatnih termina, zajedno sa strankama i medijskim kućama, uređuje i obim i formu korektne upotrebe plaćenih termina i komercijalne političke propagande.Izuzeta u ovom pogledu čine SAD u kojima nema besplatnih termina i sve medijsko vreme mora se kupovati po jednakim, fer uslovima.Različite javne agencije i medijski saveti pri tom analiziraju poštovanje pravila i signaliziraju slučajeve nekorektne, prljave kampanje ili iznajmljivanje medijskog prostora političkim i izbornim akterima pod različitim, nejednakim uslovima.

Prednosti i nedostaci javnog finansiranja

Praksa javnog finansiranja partija opravdala je osnovnu funkciju javnog političkog finansiranja- da bude korektiv ograničenjima privatnog finansiranja. Javno finansiranje doprinelo je i stabilnijem i kontinuiranom delovanju političkih aktera, time i obnovi njihovih edukativnih i socijalizacijskih funkcija. Posredstvom javnog finansiranja stranke su postale i relativno autonomne u odnosu na svoje krupne finansijere i darodavce.No, rast troškova i glad za dodatnim sredstvima održali su praksu stvaranja tajnih partijskih računa i fondova. Državno finansiranje stranaka doprinelo je i smanjivanju političkog ekstremizma, baziranog na osećaju življenja u političkom getu i izolaciji. Zajednička okrenutost ka javnim finansijama i regulaciji doprinela je i postizanju saglasnosti o procedurama i pravilima političke i izborne utakmice, time i tolerantnijoj klimi u odnosima političkih partija.Na drugoj strani, u raspravama o (ne) poželjnosti javnog finansiranja stranaka i izbornih kampanja ističe se 5 grupa ili vrsta kritičkih prigovora i razloga protiv učešća države u finansiranju aktivnosti političkih aktera.Prvi razlog govori o rastućoj i ubrzanoj tendenciji etatizacije partija i nastanku partijskog kartela, odnosno pluralizovane partijske države, kao nus produkt državnog finansiranja stranaka.Drugi prigovor se tiče paralelnog procesa nastanka, sve moćnije i od birača udaljlenije, političke klase.

Treći i četvrti razlog protiv državnog uplitanja u finansiranje stranaka i kampanja bazira se na stavu da se na njima slabi pozicija (vanparlamentarne) opozicije i time doprinosi konzerviranju postojećeg partijskog sistema, odnosno slabljenju njegovog demokratskog potencijala.Peti, unutarstranački razlog je ocena da državno finansiranje jača pregovaračku moć i poziciju vrha stranke u odnosu na stranačko članstvo i lokalne organe, odnosno doprinosi centralizaciji i birokratizaciji stranaka.Javno finansiranje, pod uslovom da pristup državnim sredstvima bude otvoren i za vanparlamentarne stranke sa skromnim, ali ne i beznačajnim uticajem, može čak doprineti i otvorenosti i stabilnosti partijskog i političkog sistema.Političkim zakonodavstvom predviđena decentralizacija finansiranja, odnosno mogućnost finansiranja stranačkih aktivnosti i kampanja stranaka i kandidata i od strane lokalnih i regionalnih vlasti, može umanjiti i potencijalnu negativnu centralizatorsku i birokratizirajuću tendenciju unutar samih stranaka.Sa druge strane, sve veće nezadovoljstvo, uzrokovano brojnim finansijskim skandalima i koruptivnim uplivom novca na politiku, dovodi i do rastućeg otpora građana prema državnom finansiranju stranaka i izbornih kampanja. Prethodne finansijske afere i korupcija bili su tako razlog da se u Italiji, na referendumu, građani izjasne protiv državnog finansiranja političkih stranaka.

63. Kontrola i javni nadzor nad stranačkim finansijama

Pitanja kontrole i nadzora nad prihodima i rashodima uključuju i obavezu registrovanja i javnog obaveštavanja o partijskim prihodima i rashodima- stanju partijskog budžeta.Kontrola i nadzor finansija imaju ulogu da prvo ograniče i spreče predizbornu prodaju političara velikim donatorima, a onda i naknadnu postizbornu korupciju. Nastojanje da se spreči podrivanje i potkopavanje ključnih demokratskih vrednosti i procedura svrstava zakone o finansiranju stranaka u red osnovnih antikorupcionih zakona. Jednostavno, birači moraju znati ko i koliko novca daje njihovim političkim zastupnicima, odnosno u kojoj meri postoje i odakle dolaze pretnje njihovoj samostalnosti i autonomiji odlučivanja.Plaćanje u gotovom, na ruke ili preko svojih NVO, pretvaranje priloga u fiktivne poslovne aranžmane i kredite, isplate autorskih honorara za izmišljene usluge, odnosno uspostavljanje računa za fiktivne konsultantske usluge bankama i privrednim preduzećima, samo su neki od primera manipulativnih tehnika nelegalnog punjenja partijskih budžeta.Na drugoj strani, udeo u partijskom reketu u vidu povlašćene i preusmerene naplate dozvola, odobrenja i kazni, odnosno ubiranje partijskog mita u javnim preduzećima ili nagrađivanje zaslužnih poslovima na javnim tenderima i nabavkama, oblici su vraćanja duga- protiusluge za dobijene priloge.Njihova kontrola i sprečavanje predstavljaju nužnu pretpostavku demokratske legitimnosti poretka i poverenja u političke institucije i aktere, i zato su predmet zajedničke odgovornosti partijskih i državnih organa, ali i legitimnog angažovanja i pomoći ekspertskih organizacija iz civilnog sektora.Partijski organi, ali i sami kandidati na izborima, preuzimaju obavezu primanja novčanih donacija isključivo preko računa, kao i obavezu njihovog registrovanja, odnosno obavezu evidentiranja prihoda i rashoda i njihovog objavljivanja u službenom javnom glasilu nakon iizbora, odnosno isteka budžetske godine. Pri tom izveštaj, od zemlje do zemlje, sadrži ili samo ukupne iznose i glavne prihode i rashode ili postoji obaveza podnošenja detaljnih izveštaja o svim prihodima i rashodima, uključujući i vrednovanje i naknadnu procenu pruženih nematerijalnih usluga.Po formi i sadržaju izveštaji mogu biti pojedinačni ili se zbirno odnositi i na kampanju i na redovne stranačke aktivnosti (Nemačka). U pojedinim zemljama obaveza izveštavanja ne uključuje medije i javnost, već samo podnošenje računa posebnim javnim revizorskim telima u čijoj je integraciji nadgledanje političkih finansija.Za sporove o legalnosti izvora ili prekoračenju visine priloga nadležni su redovni sudovi (Velika Britanija) ili posebne izborne komisije i administracija, poput Federalne izborne komisije SAD.Srpski zakon o finansiranju stranaka utvrđuje posebno procedure za utvrđivanje, evidentiranje i kontrolu kako sredstava prikupljenih za redovne aktivnosti stranaka, tako i za njihove izborne kampanje, odnosno za načine njihovog trošenja. Njima se utvrđuje obaveza podnošenja završnog računa i redovnih godišnjih izveštaja o svim prilozima koji prelaze iznos od 6000 dinara, kao i izveštaje o imovini političkih stranaka.

Završni račun i izveštaji podnose se Odboru za finansije republičke skupštine koji je u obavezi da podnese prijavu nadležnim organima ukoliko utvrdi nepravilnosti u pogledu prikupljanja, korišćenja ili evidentiranja sredstava. Predviđena obaveza obajvljivanja izveštaja u Službenom glasniku Republike Srbije obezbedila bi bar minimum javnosti ovih podataka.U odnosu na izborne aktivnosti, stranke su dužne da otvore poseban račun za prikupljanje sredstava za kampanju, pri čemu se sva plaćanja vrše sa ovog računa. Ukoliko prikupljena sredstva pređu dozvoljene limite, višak se preliva na stalni račun stranke. Predlagači proglašenih izbornih lista dužni su da podnesu izveštaj o finansiranju kampanje u veoma kratkom roku od 10 dana nakon održavanja izbora. Izveštaji, koji sadrže podatke o poreklu, visini i strukturi prikupljenih sredstava podnose se Republičkoj izbornoj komisiji (RIK) koja za kontrolu izvešraja ima samo 90 dana. I ovi izveštaji se, po slovu zakona, objavljuju u Službenom glasniku Republike Srbije o trošku predlagača izborne liste.Dosadašnje iskustvo u primeni ovog zakona u Srbiji pokazuju da formalan karakter ovih izveštaja čine zakonska rešenja praktično neprimenjivim.

Iskustva vezana za kontrolu i nadzor

Imajući u vidu širok repertoar mehanizama zaobilaženja zakona, potrebno je što više insistirati na kontroli i nadzoru kako države, tako i organizacija civilnog društva i edukovane javnosti da se finansije stranaka učine javnim i transparentnim.Komparativna praksa pokazuje da je neophodno da telo koje vrši nadzor i kontrolu finansiranja ima uvid u svu dokumentaciju stranke, kao i mogućnost, kad god se sumnja u istinitost podnetih izveštaja o finansijama, da šalje svoje revizore. To podrazumeva da ovaj organ može da sankcioniše stranku koja je prekršila zakon ne samo novčano, nego i uskraćivanjem daljeg finansiranja, a u ekstremnim slučajevima i isključivanjem iz izborne trke.Da bi se zadovoljio kriterijum javnosti potrebno je da stranka, ali i državne institucije pružaju podnete izveštaje na uvid građanima ili nevladinim organizacijama.U Letoniji je ovo pitanje rešeno tako što su stranke obavezne da svoje izveštaje i račune publikuju i objavljuju na Internetu, pri čemu su ove odredbe zakona striktne i za njihovo nepoštovanje prediđene su kazne. Od stranaka se očekuje da objave sa svakog donatora: ime, prezime, identifikacioni broj, visinu određene dotacije i total. Sporazumi sa reklamnim agencijama, medijima ili PR agencijama, kao i informacija o prijemu donacije moraju biti prosleđeni najkasnije 10 dana po njenom prijemu.Sa druge strane, slovačko zakonodavstvo naglašava da, pored stranaka, i elektronski mediji, štamparije i izdavači štampanih medija imaju obavezu da objave koliko je svaka politička partija potrošila na svoju promociju ili reklamu, što dovodi stranke u situaciju da ne smeju da prikrivaju stvarne sume u svojim izveštajima.Imajući ove pozitivne primere u vidu, može se zaključiti da je kontrola javnosti moguća samo ukoliko država, kada je ovaj segment partijskog delovanja u pitanju, insistira na potpunoj primeni, realnih i ostvarivih, zakona i na detaljnoj kontroli.Uloga nevladinih organizacija i javnosti je da vrše pritisak za donošenje zakona o slobodnom pristupu informacijama, pokreću inicijative za izmene zakona, iniciraju javnu debatu, stavljaju na dnevni red određene teme, da prikupljaju informacije i konstantno prate rad političkih partija i političara, i samim tim vrše određeni stepen javne kontrole.

64. Određenje partijskog sistema

Partijski sistem predstavlja okvir unutar koga se obavlja, partijskom aktivnošću posredovana, dvosmerna komunikacija na liniji civilno društvo- država. Moderni politički režimi u velikoj meri se razlikuju i definišu upravo prirodom partijskog sistema, odnosno razlikama u broju partija i karakterom njihovih odnosa.Pod partijskim sistemom Daglas Rej podrazumeva mrežu konkurentskih odnosa partija. Partijski sistem nije mehanički zbir partija- ljudi, institucija i aktivnosti. On je konkurencija između tih partija u okviru jednog političkog režima.

Đovani Sartori naglašava da je kompetitivni partijski sistem upravo otvoren sistem promenljivih, dinamičnih interakcija koje pokrivaju široko polje odnosa od sukoba do saradnje i koje nastaju iz interpartijske konkurencije. Taj sistem omogućava izražavanje, sučeljavanje i konfliktno usaglašavanje interesa društva kroz podršku pojedinim partijama i njihovu interakciju u parlamentu i političkim institucijama. Osim što omogućuje demokratsko konstituisanje vlasti, partijski sistem deluje i kao zaštita protiv zloupotreba vlasti jer obezbeđuje rezervne opozicione timove koji, po potrebi, preuzimaju vršenje izvršno političke vlasti.Partijski sistem smešten je u međuprostor između zona institucija države i političke vlasti i polja civilnog društva.Kriterije za određenje i klasifikovanje partijskih sistema čine broj relevantnih partija, kao i širina i intezitet podela među njima, odnosno stepen političke i ideološke polarizacije u društvu. Treći element, koji diferencira stabilne i nestabilne partijske sisteme, čini stepen institucionalizacije i stabilnosti partija i političkih procedura, odnosno identifikovanja i podrške koje građani pružaju pojedinim političkim partijama (partijska identifikacija) i kredibilnost i legitimnost aktera politike u celini.Politički poredak- njegov normativno-institucionalni dizajn koji određuje strukturu i organizaciju vlasti i, izborni sistem i konkretne izborne procedure i pravila, na jednoj, uticaj socijalnih podela na linije političkog razvrstavanja, na drugoj, i mera oslonjenosti i karakter odnosa političkih partija i civilnih inicijativa i pokreta, na trećoj strani, čine širi okvir koji određuje karakter i dinamiku partijskog sistema.Zbog složenog karaktera interakcija, radi se pre o faktorima, korelatima nego o determinantama partijskog sistema. Primera radi, tip izbornog sistema je važan, ali ne i jedini faktor koji utiče na broj relevantnih partija u određenom partijskom sistemu, odnosno strukturi parlamenta. No, prethodno partije u velikoj meri sopstvenim odlukama određuju izborna pravila igre i dimenzioniraju prostor političke utakmice. Na drugoj strani, socijalno struktuiranje u krajnjoj instanci uslovljava ponudu na političkon tržištu, ali povratno odluke stranaka u parlamentu i vladina politika (npr. nacionalizacijom ili privatizacijom svojine) mogu značajno preoblikovati socijalno tlo, odnosno kreirati i ponudu i potražnju na političkom tržištu.U današnje vreme je opšteprihvaćena teza da je razlikovanje jednostranačkog, dvostranačkog i višestranačkog sistema nedovoljno.Sartori smatra da je polazno broj stranaka važan jer odmah pokazuje stepen fragmentiranosti političke moći. Pri tom nije reč o pukom prebrojavanju stranaka. Zapravo, brojimo samo one partije koje su relevantne.Relevantnost neke stranke nije samo funkcija njene izborne snage- relativnog udela u raspodeli moći, nego i njene pozicijske vrednosti- pozicioniranja na dimenziji levo-desno, odnosno poželjnosti za političke partnere.Snaga neke stranke je njena izborna snaga. Glavni pokazatelj izborne snage jesu glasovi koji se pretvaraju u mandate.Sledeći korak je prebacivanje težišta na stranku kao sredstvo vlasti. Neophodno je proveriti u višestranačkim sistemima kakav je upravljački ili koalicioni potencijal svake stranke. Koalicioni potencijal se ne procenjuje samo na osnovu snage partije, jer stranka može biti mala, ali imati snažan pregovarački potencijal u koaliciji. Ograničenje ovog pravila je u tome što se odnosi samo na stranke koje su usmerene na vladanje.Upravo zbog toga Sartori predlaže svoje drugo pravilo računanja koje se temelji na ucenjivačkom potencijalu opozicionih stranaka. Stranka je relevantna (ima ucenjivački potencijal) ako njeno postojanje i izborna snaga menjaju pravac nadmetanja među partijama koje su usmerene na vladanje, prinuđujući ih na uže ili šire koalicije.Prema Sartoriju, iz brojanja možemo izbaciti sve stranke koje nemaju ni koalicioni ni ucenjivački potencijal. On predlaže i inteligentno brojanje partija. Ovakvo brojanje pruža uvid u stanje u kome jedna stranka vredi više nego sve druge zajedno, čime dolazimo do kategorije sistema sa predominantnom strankom.Sa druge strane, inteligentnim računanjem na području nekompetitivnih stranačkih sistema možemo pronaći političke poretke u kojima postoji više od jedne stranke, ali gde je sekundarnim strankama dopušteno da postoje samo kao podređene partije koje ne bi trebalo brojati. Takve sisteme Sartori naziva hegemonijskim.

65. Dinamika promena partijskog sistema

Ključni značaj ima i istraživanje faktora i determinanti razloga i danamike njihovih promena, poput delovanja promena normativno- institucionalnog okvira ili socijalnog strukturiranja i podela na partijske sisteme.Sartori smatra da se sama promena partijskog sistema može dogoditi na dva načina:

- kontinuirano, tj. unutrašnjim razvojem- diskontinuirano, tj. slomom sistema.

Pojam sloma ne mora se nužno podudarati sa nasiljem i revolucijom, npr. ustavna i politička promena koja se odvija u skladu sa ustavnim pravilima promene nije slom. Na drugoj strani, i državni udar ili dvorska pobuna menjali su osobe na vlasti, ali ako su strukture ostajale nepromenjene, ne može se govoriti o slomu jer je politički poredak ostao potpuno isti kakav je bio. Nasuprot tome, kad se strukture političkog poretka temeljno menjaju, a da to nije posledica unutrašnjih mehanizama promena u pitanju je slom sistema. Sartori formuliše dva kriterijuma na osnovu kojih se može proceniti da li je u pitanju slom sistema:

- kad god se neki politički poredak ne transformiše u drugi oblik političkog sistema u skladu sa vlastitim pravilima promene, već odbacivanjem i kršenjem tih pravila

- kad svrgavanjem vlasti ne ostaje stara struktura vlasti.Sartori posebnu pažnju poklanja prelazu iz hegemonijskog sistema u sistem sa predominantnom strankom, i obrnuto. Iskustva pokazuju da nijedan kompetitivni politički poredak nije prešao u nekompetitivni bez kršenja ustavnog poretka. Kad je reč o obrnutom smeru, odnosno o prelazu od nekompetitivnog na kompetitivni politički poredak, literatura upućuje na dva takva primera: Meksiko i Tursku.Očito je da o partijskim sistemima ne može govoriti kao o homogenom kontinuumu, već su u pitanju dva heterogena kontinuuma- s jedne strane, višestranački, dvostranački i sistemi sa predominantnom strankom, a sa druge strane, hegemonijski i jednostranački politički poreci. Prvi pokazuje političke sisteme koji se temelje na stranačkom sistemu, a drugi političke sisteme usredsređene na identifikaciju stranačke države. Stranački sistemi nestaju sa pojavom predominantne stranke, dok sistemi stranačkih država nastaju sa hegemonijskom strankom.U osnovi promene partijskih sistema stoje širi interni socijalni i politički razlozi, ali i eksterni faktori, poput promene odnosa snaga u okruženju, a koji rezultiraju izmenama partijskog i izbornog, ali i ukupnog političkog sistema.U situaciji kad ne postoje pravila transformacije jednog političkog sistema u drugi, govorimo o prekidu kontinuiteta, odnosno o diskontinuitetu. Sartori diskontinuitet ističe na različite načine: On to čini suprotstavljanjem sistema stranačke države stranačkim sistemima. Drugi način je povezan sa njegovom tvrdnjom da je primarna funkcija stranaka u množini- izražavanje.Represiju definiše kao stanje u kome prisilna sredstva vlasti prevladavaju duž celog kontinuuma. Izražavanje označava stanje u kome pritisci odozdo prevladavaju u kontunuumu nad prisilom odozgo.Sistem sa predominantnom strankom smatra se mogućim rezultatom neke varijante pluralizma, dok su atomizirani sistemi tretirani kao moguća preteča ekstremnog višestranačja.Prilikom stvaranja tipologije stranačkih poredaka, Sartori je pošao od pretpostavke da je broj stranaka nezavisna varijabla, a da je ideološki faktor intervenirajuća varijabla.Međutim, stranke se ne dele samo po ideološkoj dimenziji, leve-desne, već i po verskoj, etničkoj, jezičkoj, kao i po osi centar-periferija ili sever-jug. Prema tome, mali ideološki prostor dopušta relativno visoku fragmentaciju. Konkretan sistem može biti proglašen mešovitim ako je u prelazu iz jedne kategorije u drugu, što se naziva dinamičkom mešavinom. Problem nastaje sa statičkim mešavinama, kad konkretni sistem propada i ostaje između dve kategorije.

66. Kriterij institucionalizacije partijskog sistema

Rouz i Maki povezuju postizanje institucionalizacije- u stvari stabilnosti i trajnosti partija- sa njihovim učešćem u najmanje 4 izborna turnusa na nacionalnim iizborima. Taj kriterijum nije nimalo proizvoljan, jer nalazi empirijskog istraživanja, koje su Rouz i Maki sproveli u 19 zemaljla stabilne demokratije, pokazali da partije koje prežive najmanje 4 izborna nadmetanja ispoljavaju u kasnijem periodu naglašenu sposobnost da opstanu i u najtežim okolnostima.Anđelo Panebjanko zastupa stav da partija u procesu institucionalizacije prestaje da figurira isključivo kao sredstvo i postaje vrednost po sebi. On navodi 5 isključivo internih organizacionih kriterija ovog koncepta:

- posedovanje centralizovanog aparata- jedoobraznost organizacione strukture na pojedinim partijskim nivoima- redovan dotok finansijskih sredstava iz različitih izvora- dominaciju partije nad organizacijama koje služe kao transmisioni kaiš- visok stepen saglsnosti statutarnih normi i stvarne distrubucije moći u partiji.

Hantigton šire shvata institucionalizaciju- kao deo procesa političke modernizacije i diferencijacije u kome uspostavljene organizacije i procedure stiču važnost (legitimnost) i stabilnost, a svrha tog procesa je postizanje adaptabilnosti, kompleksnosti, autonomnosti i koherentnosti organizacija i procedura. On naglašava da se institucionalna snaga partije meri u prvom redu njenom sposobnošću da preživi svog osnivača ili harizmatskog lidera koji je prvi doveo partiju na vlast.Hantingtonovo kompleksno shvtanje institucionalizacije operacionalizovao je Skot Mejnvoring, on navodi 4 kriterija institucionalizacije partijskih sistema:

- stabilnost koja se ogleda u tome što nema bitnih odstupanja u izbornim rezultatima partija- ukorenjenost partija u društvo, pri čemu stepen ukorenjenosti pozitivni korelira sa

institucionalizacijom- kredibilitert partija, jer u institucionalizovanim partijskim sistemima pripadnici političke

elite i građani smatraju partije legitimnim- u institucionalizovanim partijskim sistemima partijske prganizacije važnije su od stranačkih

lidera i njihovih koterija.Prva tri kriterija sadrže ključne dimenzije partijske identifikacije birača: njenu trajnost, obim i intezitet, dok 4. ističe stabilizujuće delovanje i značaj organizacijskog identiteta kao osnove identifikovanja sa partijom.Treći ktriterijum kojim se bliže određuju ukorenjenost i stabilnost partija i partijskog sistema zato u velikoj meri predstavlja subjektivni kriterijum, odnosno viđenje partija i partijskog sistema iz vizure birača. Ona za učesnike izbora naknadno dobija karakter objektivnog faktora.Visok nivo izborne participacije govori o kredibilnosti i značaju koji se pridaju partijama i njihovoj izbornoj utakmici. Nasuprot tome, rastuća izborna apstinencija jesan je indikator delegitimacije polja politike i partija kao njegovih ključnih aktera. Velike i brze oscilacije u podršci pojedinim političkim partijama, nestajanje jednih i pojava novih partija, odnosno nestabilna i plitka partijska identifikacija, upućuju na jasnu poruku o nedovoljno ukorenjenom, stabilizovanom i institucionalizovanom partijskom sistemu. Ako se u višestranačkim sistemima ograničimo samo na velike stranke, onda se uočava slabljenje identifikacije sa tim strankama. Lako se previđa da se deo identifikacijske pripadnosti preneo na manje stranke, a da nije potpuno iščezao, kao što se pokazalo u Holandiji i Velikoj Britaniji.Komparatvno gledano, tendencijsko slabljenje i obima i inteziteta partijske identifikacije karakteristično je i za druge zemlje, ali razvoj nije tekao jednostrano. Proces slabljenja vezanosti birača uz stranke odvijao se u fazama i nije se događao u jednakim intervalima.Brzo slabljenje registrovano je u Švedskoj, Irskoj, Italiji i Francuskoj(u romanskim zemljama ono se objašnjava razgradnjom nekada jako ideologiziranih tabora).U drugim zemljama došlo je do cik cak kretanja, sa povremenim trendovima porasta (SAD, Velika Britanija, Nemačka). To se objašnjava talasima uspešnog smenjivanja dva velika tabora na vlasti. Stranačka identifikacija ostala je stabilna u jako fragmentiranim sistemima (zemlje Beneluksa, Danska, Norveška). Trendovi porasta postojali su samo u novim demokratijama trećeg talasa demokratizacije u Južnoj Evropi (Grčka, Portugal, Španija), jer je u njima izgrađena minimalna stranačka identifikacija.

67. Proporcionalni i većinski izborni sistem

Proporcionalni izborni sistem je sistem prevođenja (preračunavanja) dobijenih glasova u poslaničke mandate, čiji su osnovni smisao i logika očuvanje srazmere između partijsko-političke strukture biračkog tela i njenog odraza u strukturi parlamenta.Proporcionalnost se postiže tako što se niže postavi eliminaciona kvota, odnosno procentualni udeo u raspodeli glasova koji je dovoljan da izborna lista izbori pravo na ulazak u parlament.Pretpostavka za to je izbor što većeg broja poslanika po izbornoj jedinici. Idealna proporcionalnost postoji u situaciji kada je čitava državna teritorija jedna izborna jedinica, a izborni prag je praktično ukinut, odnosno sveden na prirodni prag, koji u Srbiji sa parlamentom od 250 poslanika iznosi 0,4%. No, takvim rešenjem zakonodavac bi se izložio dvostrukoj opasnosti. Na jednoj strani, time bi bile poništene sve regionalne posebnosti i specifičnosti. Na drugoj, prenizak izborni prag omogućio bi ulazak u parlament i predstavnicima krajnje ekstremnih političkih opcija. Reprezentativnost bila bi postignuta na račun smanjenja stabilnosti i efikasnosti rada predstavničkih institucija.Optimalno rešenje, kojim se otklanjaju opasnosti od posledica primene ekstremnih vidova proporcionalnog sistema, je opredeljenje za izborne jedinice u kojima se raspodeljuje 10-20 mandata, pri čemu je propisana eliminaciona kvota 2-8%. Svako dalje usitnjavanje izbornih jedinica vodilo b i uvođenju mešovitog, ni proporcionalnog, ni većinskog izbornog sistema.Proporcionalni sistem sa malim (2-5 mandata) ili srednjim (6-10) izbornim jedinicama, u kojima je izborni prag faktički podignut na 15-25% glasova, ima opravdanje kod lokalnih izbora. Velike izborne jedinice, u kojima se raspodeljuje preko 10 mandata, jedino su rešenje primereno izboru centralnih političkih institucija, ukoliko se zaista želi da ostane pri proporcionalnom sistemu.Opredeljenje za primenu neke od različitih varijanti proporcionalnog sistema ima svoje jasne konsekvence. Ukrupnjavanje izbornih jedinica preko nivoa koji garantuje proporcionalnost (raspodela 20 i više mandata) ne doprinosi njenom daljem uvećanju, a uz zadržavanje relativno visoke prohibitivne kvote (5% i više) može biti porazno po regionalne partije sa relevantnim, ali teritorijalno ograničenim uticajem. Na drugoj strani, povećanje broja izbornih jedinica i podizanje faktičkog izbornog praga ne odgovara partijama sa relativno značajnim, ali teritorijalno ravnomerno rasprostranjenim uticajem. I u jednom i u drugom slučaju profitira relativno najjača partija/koalicija.U pogledu konkretnih načina preračunavanja glasova u mandate unutar proporcionalnog sistema postoje brojne metode- mogle bi se podeliti u dve grupe metoda. Prvi je metod liste ili zajedničkog delitelja, kojim se izračuva broj mandata koji dobija svaka lista koja je prešla izborni, eliminacioni prag. Drugi je metod kvote, odnosno izbornog količnika, kojim se utvrđuje broj glasova potreban za osvajanje jednog mandata.Unutar metoda zajedničkog delitelja najpoznatija je D“Ontova formula. Njome se prvo broj glasova svake liste deli sa svim brojevima do broja koji označava ukupan broj mandata koji se raspodeljuje. Zatim se izdvaja isto toliko najvećih rezultata, pri čemu najslabiji od njih postaje zajednički delitelj. Broj poslanika dobije se na kraju tako što se ovim brojem deli biračka masa svake liste. Ova formula, koja je u prinemi i kod nas, ne računa na moguće značajne ostatke glasova i faktički stimuliše koalicije i favorizuje jače partije.Da bi se otklonili njeni nedostaci, Badenski model računa sa ostacima glasova tako što pored liste izborne jedinice uvodi zemaljsku listu, na koju se prenose ostali glasovi. Dodatne mandate dobijaju liste sa najvećim ostatkom. Ovaj model ima za posledicu promenljiv broj izabranih poslanika u parlamentu.Drugim metodom, Hareovim metodom količnika ili najvećeg ostatka, broj glasova dovoljan za jedan mandat (g) dobija se tako što se ukupan broj važećih glasova (G) podeli sa ukupnim brojem poslanika (P) koji se bira (g=G/P). Nakon što se ovim brojem podele dobijeni glasovi, preostala mesta raspodeljuju se partijama sa najvećim ostatkom. Ovaj metod izvesnu naklonost pokazuje prema manjim partijama. Ova prednost može se uvećati korektivnim formulama, poput Hagenbah-Bišopove (g=G/P+4), kojima se povećava delitelj, odnosno smanjuje količnik- broj glasova potreban za dobijanje jednog mandata.Nešto jednostavnijom, Nimajerovom formulom, do broja osvojenih poslaničkih mesta (p) dolazi se tako što se broj dobijenih glasova (g) pomnoži sa brojem poslanika koji se bira (P) i podeli sa ukupnim brojem (G) glasača (p=gxP/G).Optimalno rešenje za zemlje poput Srbije, sa brojnim i složenim linijama socijalnih i političkih podela i trusnim političkim tlom, je opredeljenje za dovoljno reprezentativan, proporcionalan

izborni sistem. Za Srbiju je to izbor za ne više od desetak izbornih jedinica, uz kvotu od oko 5%, ili za jednu izbornu jedinicu sa cenzusom spuštenim na 2-3%.Izbori po većinskom sistemu su izbori na kojima, unutar jednomandatnih izbornih jedinica, pobeđuje samo prvoplasirani učesnik. Najčešće se zahteva da pobednik osvoji polovinu + jedan od svih datih glasova- znači apsolutnu većinu.Izbori sa apsolutnom većinom imaju svpju strožu i blažu varijantu. Stroža varijanta podrazumeva da je na izbore izašla natpolovična većina birača. Izborni pobednik mora da dobije podršku bar nešto više od ¼ ukupnog biračkog tela. To nije nimalo lak zadatak, pa se vrlo često dešava da se prvi krug izbora završi bez pobednika. U drugi izborni krug idu dva prvoplasirana kandidata ili svi kandidati koji su dobili više od npr. 10% glasova.Često se u drugom krugu ne insistira na izlasku na izbore natpolovične većine birača, odnosno primenjuje se blaža varijanta sistema sa apsolutnom većinom. Apsolutni većinski izborni sistemi su dvokružni izborni sistemi. U sistemima sa segmentiranom partijskom scenom primena apsolutnog većinskog sistema gotovo gura partije u koalicije u drugom izbornom krugu (Diverže).Francuski izborni sistem primer je sistema u kome u prvi krug izbora svaki izborni takmac ide samostalno, da odmeri sopstvenu snagu i uticaj. U drugom izbornom krugu akteri se grupišu oko partija i zajedničkih kandidata koji imaju realne izglede na izborni uspeh. Britanski izborni sistem primer je jednokružnog većinskog sistema sa relativnom izbornom većinom. U njima prvi odnosi sve. Za izbornu pobedu dovoljna je relativna većina glasova, odnosno glas više od drugoplasiranog. Po pravilu, izborni sistem sa relativnom većinom primenjuje se u stabilnim i relativno homogenim društvima koje karakteriše umereni pluralizam, odnosno postojanje dve dominantne partije koje se uzajamno smenjuju na vlasti.Opredeljenje za primenu većinskog ili proporcionalnog sistema, u brojnim njihovim podvarijantama, ili za njihovo kombinovanje i mešovit izborni sistem, izraz je pored konkretnih društvenih prilika i prihvatanja određene socijalne i političke filozofije.Pristalice većinskog sistema ističu njegovu neposrednost, odnosno jednostavnost primene i lakoću razumevanja izborne procedure od strane birača. U prvom planu su ličnost i kvalitet pojedinačnog kandidata, a ne anonimne partijske liste. Ključni argument pristalica većinskog sistema je taj da on, za razliku od proporcionalnog, obezbeđuje stabilnu i jaku vladu i vlast koja je sposobna da upravlja i da razrešava konflikte i krize.Zadatak izborno sistema je da omogući formiranje stabilne vlasti, a ne da poput neke vrste ankete, samo preslika strukturu biračkog tela. On treba da stimuliše stvaranje socijalnih i političkih koalicija, odnosno klimu umerenosti, saradnje i kopromisa. On time srečava prodor ekstremnih političkih opcija, odnosno predstavlja branu usponu političkih fanatika. Ključni empirijski dokaz u prilog ovom sistemu jesu manje peripetije oko stvaranja palamentarne većine i formiranja vlade, kao i njena veća stabilnost. No, stabilnost vlade ništa ne govori o njenim pozitvnim upravljačkim efektima. Stabilna vlada ne mora označavati i stabilan i efikasan poredak. Promene na vlasti u zemljama u kojima se primenjuje ovaj izborni sistem mogu dovoditi i do većih društvenih promena, nestabilnosti i potresa. Najzad, većinski izborni sistem konflikte ne mora ublažavati, već ili može unositi u redove same vladajuće partije i koalicije, odnosno premeštati u vreme pre i nakom izbora. Ključna slabost većinskog sistema, istovremeno i najjači argument njegovih oponenata, jeste iskrivljavanje izborne volje, odnosno daleko niži indeks proporcionalnosti. Demokratizacije nema bez istovremenog razlikovanja privatne i javne sfere, civilnog društva i države, kao i horizontalne i vertikalne podele vlasti, i njene kontrole od strane društva.

68. Uticaj izbornog sistema na partijski sistem u Srbiji

Istraživanja uticaja izbornog sistema na broj partija oduvek se sudaraju sa teško rešivim problemima uslovljenim čvrstim prožimanjem dva fenomena, partija i izbora, odnosno njihovim istovremenim nastankom. Zbog toga rezultati analiza uticaja tipa izbornog sistema na broj partija u nekoj zemlji uvek mogu biti osporeni ocenom da je uspostavljanje takvog tipa izbornog sistema rezultat partijskih odluka. Ovde je reč o komplikovanom problemu cirkularne uzročnosti, u kome jedna pojava deluje istovremeno i kao uzrok i kao posledica one druge. Goati sa pravom ističe da takav problem nije postojao u Srbiji 1990. jer je usvajanje Zakona o izboru narodnih poslanika u jednostranačkoj skupštini te republike vremenski prethodilo

uspostavljanju višepartijskog sistema. Pošto opozicione partije nisu učestvovale u definisanju izbornog sistema, taj sistem je za njih predstavljao objektivan činilac ili egzogeni faktor. Nasuprot tome, za vladajuću SPS isti izborni sistem bio je endogeni faktor o kome je ona arbitrarno odlučivala. Opredeljujući se 1990. za dvokružni većinski sistem SPS je maksimalno favorizovala i iskoristila svoje interese kao najorganizovanije i najutemeljenije partije što pokazuju podaci da je sa 46,1% glasova dobila 77,6% mandata u republičkom parlamentu. Za razliku od Srbije u kojoj je izborni sistem delovao na izborima 1990. na način kako su to želeli njegovi kreatori, u zemljama stabilne demokratije izborni sistem funkcioniše kao egzogeni činilac. Zbog toga između izbornog sistema i broja partija postoji čvrsta korelacija, a ne uzročno- posledični odnos.U Srbiji je 1992. na insistiranje opozicije, promenjena izborna formula i prihvaćen izborni zakon zasnovan na proporcionalnom principu koji je primenjen na svim narednim republičkim izborima 1992, 1993, 1997, 2000, 2003. Optimalno rešenje za teška društva poput Srbije i jeste, i pored veće sklonosti birača ka većinskom sistemu i personalnom izboru koji on omogućuje, opredeljenje za proporcionalni sistem, odnosno izbor za ne više od desetak izbornih jedinica, uz kvotu od oko 5%, ili za jednu izbornu jedinicu sa cenzusom spuštenim na 2-3%.U proporcionalnim sistemima obično su na snazi zatvorene liste, kod kojih je predlagač- politička partija obavezna da dodeljuje mandate prema redosledu predloženih kandidata na listi. Druge, ređe primenjivane, jesu poluzatvorene liste u kojima birači imaju mogućnost, prilikom glasanja, da menjaju redosled predloženih kandidata, a partija je to dužna da poštuje. Umesto te dve poznate vrste lista, kod nas je Zakonom iz 2000. prihvaćena treća vrsta liste, u kojoj podnosilac nije u dodeljivanju mandata ničim ograničen, nego je ovlašćen da, po slobodnoj volji, odredi koji će od predloženih kandidata, bez obzira na redosled, dobiti mandat i to najkasnije u roku od 10 dana od dana objavljivanja ukupnih rezultata izbora.Ovde je reč o rešenju koje znači potpuno ukidanje veze između volje građana i poslanika, jer građanin dajući glas za određenu listu ne zna ni redosled po kome će mandati biti raspodeljeni, niti principe na osnovu kojih će to biti učinjeno. Opisani sistem Goati je svrstao u posredne proporcionalne sisteme, a izborni sistemi neposredni su samo ako treća ličnost ne interveniše između glasanja birača i sticanja mandata.U našem slučaju treća ličnost su partije- njihova rukovodstva, koja posle završenog glasanja vrše, umesto birača, konačan odabir poslanika. Na taj način u Srbiji je praktično ozakonjena samovolja partijskih čelnika u dodeli mandata.Načelno uzev, proporcionalni sistem je u proteklom razdoblju u Srbiji olakšavao održavanje višepartizma, jer je proizvodio relativno malu disproporciju između izborne i parlamentarne snage partija. Inače, na svim republičkim izborima održanim po proporcionalnom principu (1992-2003) važio je relativno visoki izborni cenzus od 5% koji je otežavao malim partijama, posebno partijama etničkih i verskih manjina, da dobiju svoje predstavnike u parlamentu.Dejstvo izbornog cenzusa ublažavano je postojanjem većeg broja (9) izbornih jedinica u okviru kojih su stranke mogle lakše da ostvare izborni cenzus. Sa najvećim preprekama da uđu u parlament male stranke suočile su se na izborima 2000. i 2003. kada je Srbija, zbog stanja na Kosovu, bila jedna izborna jedinica, uz izborni prag od 5%.Zamena većinskog sistema proporcionalnim (1992) dovela je ipak do povećanja stepena podudarnosti izborne i parlamentarne snage partija. Uvođenje proporcionalnog sistema u Srbiji (1992) nije dovelo do smanjenja izgubljenih glasova čije su žrtve male partije.Povećanju procenata bačenih glasova doprinelo je i nedovoljno poznavanje novog izbornog sistema od strane birača, kao i njihov nepotpun uvid u realne odnose snaga na partijskoj sceni. Interesantno je da je najmanji procenat izgubljenih glasova registrovan na izborima 2000. (5,7%) i pored toga što se radilo o izborima sa jednom izbornom jedinicom i cenzusom od 5%. Razlog pre svega treba tražiti u sinergetskom delovanju okupljanja 18 opozicionih stranaka u koaliciju DOS, čime je ujedno izbegnuto rasipanje glasova malih stranaka.Nasuprot tome, pod istim izbornim uslovima na izborima 2003. postignut je rekord u procentu bačenih glasova od preko 15%. Na tim izborima samo su 5 stranaka i jedna koalicija osvojile mesta u parlamentu (SRS, DSS, DS, G17 +, SPS i koalicija SPO-NS), ali na listama nekih od tih stranaka zastupljeni su i predstavnici nekoliko malih stranaka, i na taj način i male stranke su postale parlamentarne.

Time je podstaknut proces ukrupnjavanja političke scene kroz modalitete i procese gašenja malih stranaka ili njihovog uključivanja u veće, srodne stranke, odnosno proces njihovog međusobnog približavanja i objedinjavanja.

69. Socijalni rascepi i polje politike

Osnovno metodološko uporište u analizi odnosa socijalnog i političkog polja, uticaja strukture socijalnih na političke odnose i podele, čini hipotetički stav da su partijski sklopovi i rascepi- mera njihove segmentiranosti i polarizovanosti, uslovljeni pre svega dubinom i zaoštrenošću temeljnih scijalnih rascepa. Polje politike formira se na osnovnim linijama socijalnih rascepa. Socijalni rascepi su ne bilo koje, već samo najdublje, strukturalne linije socijalnih razlika oko kojih se organizuju sistematske i trajne podele.Ključne linije razlikovanja i podela u socijalnoj strukturi i kulturnim sistemima, njihov razvoj i dominantno, bipolarni ili segmentirani karakter, preko promena u formama i širini interesnog i političkog organizovanja, utiču na političke opcije i podele i na formiranje političkih rascepa.Političko polje nije tek puki refleks socijalnih podela. Linije političkih podela preklapaju se sa socijalnim podelama, ali ih i presecaju tako da više socijalnih grupa može da koegzistira unutar istog partijsko- političkog okvira- nacionalnog, liberalnog ili konzervativnog. Pri tom su aktuelne podele uslovljene prethodnim socijalnim i političkim podelama i tradicijom, tako da i političke i kulturne organizacije i obrasci pokazuju tendenciju da traju i nadžive povode, pa i razloge i svrhu svog nastanka.Čuvena hipoteza zamrzavanja polazi od stava da su aktuelne političke podele efekat zamrzavanja socijalnih rascepa, nastalih još sa verskom, nacionalno-političkom i industrijskom revolucijom. Ove revolucije proizvele su 4 osnovne linije rascepa: država- crkva, centar- periferija, selo- grad, rad- kapital.Ovim rascepima treba od 80-tih 20. veka pridodati podelu: materijalizam-postmaterijalizam, odnosno pitanjakvaliteta života, samoodređenja i socijalno i ekološki održivot razvoja. Njih donose novi društveni pokreti unutar tihe revolucije, koju pretežno nose postindustrijski srednji slojevi.Nacionalna i verska revolucija, još od 16. veka, proizvode ključne sociokulturne podele- jezičke, moralne i religijske. Industrijska revolucija, na funkcionalnoj osi, proizvodi po društvenoj vertikali grupno interesne, pre svega ekonomske podele- rascepe između sela i gradova, a onda i kapitala i rada.Društvena struktura se zapravo formira na ovim rascepima izražavajući njihov različit raspored, međuodnose i hijerarhiju. Strukturu konkretnog društva i njegovu dinamiku određuju međusobna preklapanja i presecanja imovinskih, statusnih, klasno- slojnih i rezidencijalnih (selo-grad) podela sa formiranim nacionalnim, konfesionalnim ili regionalnim kulturama.Ključno pitanje je kako se vrši transformacija strukture društvenih rascepa u partijski i politički sistem, odnosno kakva je veza između strukture rascepa i konstelacije partijskih odnosa u određenom društvu.Lipset i Rokan prevođenje socijalnih u političke podele vezuju prvo za postojanje normativnih preduslova za reprezentovanje interesa i izražavanje protesta, a onda i za grupni proračun troškova i koristi- isplativosti autonomnog reprezentovanja u sistemu. Radi se praktično o širini izbornog prava, slobodi štampe, političkog udruživanja i organizovanja protesta, odnosno postojanja autoritarnih ili koncilijarnih procedura vlasti.U slučaju otvorenih mogućnosti ne samo za protest, pritisak ili lobiranje, već i za pluralno višestranačko organizovanje, troškovi političke reprezentacije izračunavaju se zavisno od prirode (većinski, proporcionalni, mešovit) izbornog sistema i formiranih odnosa političkih većina i manjina. Relativno dugo nakon prvih slobodnih izbora, u Srbiji gotovo čitavu deceniju strankama, sa izuzetkom partija naslednica komunističkih partija, nedostaju infrastruktura i mehanizmi komunikacije sa organizovanim društvenim grupama i njihovim interesnim reprezentima.Primenjujući Lipset-Rokanovu šemu na postkomunističku Mađarsku, Đerđ Markuš govori o tri linije rascepa koje se mogu primeniti i na druga postkomunistička društva. Prvu čini polazna politička podela na komuniste i antikomuniste, odnosno režimske i antirežimske stranke koja je u Srbiji potrajala, bez promena na vlasti, čitavu deceniju. Drugu čine nasleđene podele na populistički (re) tradicionalizam i građanski modernizatorski oksidentalizam (zapadnjaštvo). Treću, koja tek

dobija na značaju sa sprovođenjem radikalnih liberalnih tržišnih reformi, kao generator staro-novih socijalno-ekonomskih rascepa, Markuš naziva rascepom komodifikacija- dekomodifikacija.Herbert Kičel smatra da se partijski sistemi evropskih postkomunističkih zemalja formiraju oko tri linije rascepa.

Prva odgovara na pitanje ko ima pristup institucijama, tiče se širine određenja statusa građana i deli se na univerzalna, kosmopolitska i partikularna shvatanja, koja status građana uslovljavaju užim (etničkim, verskim, rasnim) obeležjima. Politička konsekvenca je podela na građansko-demokratski i nacionalistički blok.

Druga dimenzija pravila igre koja pojedinci treba da poštuju tiče se a) užeg ili šireg delokruga političkog odlučivanja i b) demokratskog ili hijerarhijskog načina donošenja tih odluka. Po ovoj dimenziji akteri bi se, grupisali na pripadnike autoritarnog (usko hijerarhijskog) i libertetskog (široko demokratskog) političkog modela.

Treća dimenzija- resursi koje igrači unose u igru odnosi se na opredeljenje aktera za tržišnu alokaciju ili političku redistribuciju resursa, odnosno optiranje za (neoliberalnu) desnicu ili (socijaldemokratsku) levicu.Na nivou opšteg teorijskog modela, Kičel izdvaja tri rascepa:1) univerzalizam- partikularizam (status građanstva)2) liberalizam- autoritarizam (opseg i pravila odlučivanja)3) tržišna alokacija- politička redistribucija (raspodela resursa).Razlikujući dve dimenzije političkog prostora- dimenziju partijske konkurencije i dimenziju biračke identifikacije, Kičel politički rascep definiše kao rascep obeležen strankama koje nude konkurirajuće poruke i obraćaju se grupama birača podeljenim svojim položajem u društvenoj strukturi, svojim ideološkim shvatanjem i svojom spremnošću da se uključe u političko delovanje.Opšti model Kičel je nastojao da konkretizuje i primeni na socijalnu i političku zbilju postkomunističkih, tranzicionih zemalja, konkretno Češke, Mađarske, Poljske i Bugarske. Politički kontekst je preciziran sa 4 kontekstualne karakteristike:1) tip ranijeg socijalizma- birokratski, nacionalni (konsesualni), patrimonijalni socijalizam2) tip njegove promene- implozija (urušavanje), dogovorna tranzicija ili preventivne reforme3) nacionalno pretežno homogena ili nehomogena društva4) vrsta dominantnog sukoba- politički, kulturni ili socioekonomski rascep.Idealtipski, implozija birokratskog režima, u relativno nacionalno i kulturno homogenim društvima i uz dominaciju socioekonomskog rascepa daje osnovnu političku podelu na levicu i desnicu, odnosno socijaldemokrate i tržišne liberale. (Češka)U uslovima dogovornih promena nacionalnog komunizma (gulaš- komunizam- Mađarska) i dominacije kulturnih raskola, ključna je tročlana podela na kulturne tradicionaliste i populiste i sekularne, leve i desne, protržišne liberale.Patrimonijalni, prethodni socijalizam, i dominantan rascep za i protiv režima daju osnovnu političku podelu na postkomunističke i antikomunističke forume.Još bliži našim prilikama je model oštrog etničkog raskola, međusobno oštro suprotstavlje postkomunist i većinske i manjinske nacionaliste.Slavujević, Komšić i Pantić u analizi osa političkih podela u Srbiji, polaze od 4 linije rascepa:1) socioekonomskog, odnosno funkcionalno i socijalno relevantnog rascepa, čiji su indikatori obrazovanje, zanimanje, prihod i klasna pripadnost, i koja se projektuje na procenjenu poziciju građana kao, privremenih ili trajnih, tranzicionih gubitaka ili dobitnika2) istorijsko-etničkog, horizontalnog rascepa i podela između etničkih grupa, a koji unutar svake grupe otvara vertikalnu osu podela na pristalice građanske, središnje nacionaldemokratske i nacionalne-nacionalističke opcije3) kulturnovrednosnog rascepa, najjasnije izraženog na osi: tradicionalizam- modernizam- postmodernizam koja obuhvata veliki broj parova suprotstavljenih vrednosnih orijentacija poput parova: autoritarizam-tolerancija, egalitarizam-neegalitarizam, materijalizam-postmaterijalizam, ili politički naglašenijeg para liberalizam-konzervativizam, odnosno različite stavove prema promenama i tradiciji, veri i crkvi, rodnoj ravnopravnosti, civilnom društvu ili međunarodnoj saradnji4) ideološko-politički rascep, koji je sveden na različite klasne koncepte razvoja društva, pre svega pitanja tipa političkog i ekonomskog uređenja, dominantnih oblika svojine ili uređenja industrijskih odnosa i najčešće se politički operacionalizuje kao linearni kontinuum: levica-centar-desnica.

70. Linije političkih podela i partijski sistem

Politički spektar Srbije mogao bi se analizirati u osloncu na 3 polazna kriterija:- socijalnu osnovu partija, odnosno razmatranu genezu iz društvenih rascepa i sukoba- po osnovu pripadnosti i samoidentifikovanja stranaka sa određenim stranačkim familijama i

nadnacionalnim stranačkim federacijama- prema konkretnim, tematskim, policy orijentacijama.

Polazeći od prakse samoimenovanja i nadnacionalnog političkog identifikovanja političkih stranaka kao kriterija, istraživači identifikuju 9 političkih familija:1) liberale2) konzervativce3) regionaliste4) hrišćanske demokrate5) agrarne stranke6) socijaldemokrate7) ekologiste8) (neo) komuniste9) desne populiste i ekstremiste. Osobenost Srbije je što, sve do pojave DOS-a 2000. nije došlo do formiranja jedinstvenog, dovoljno obuhvatnog foruma, pa je vlast čitavu deceniju eksploatisala unutarpozicione razlike. U složenim multinacionalnim društvima bez dovoljnih prethodnih tradicija Srbija i eks-Jugoslavija gotovo su paradigmatičan primer- ključnu osu podela dugo igra podela na građanske, nacionaldemokratske i nacionalističke stranke.U vremenima oštrih ratnih sukoba ova osnovna vertikalna osa političkih podela ima u Srbiji oblik zaposednutih krajnjih polova (unitarizam- separatizam) i slabog građanskog, demokratskog centra. Na drugoj strani, unutar izolovanog i osiromašenog društva, ograničenu ulogu ima osa tržišna alokacija- politička redistribucija, odnosno desnica-levica. Ovoga puta su slabi i politički neuticajni krajnji polovi,a svi relevantni politički akteri teže da se na ovoj osi pozicioniraju oko (levog ili desnog) centra. Nema jasno profiliranih i snažnih socijaldemokrata, ni liberala. Na polju politike dominiraju populisti različitih boja i usmerenja.Politički neuticajni su ekologisti, agrarne stranke, socijaldemokrati, liberali. Neokomunisti i desni ekstremisti postali su neželjene političke pozicije. Polazeći od karaktera i inteziteta političkih podela kao kriterija, partijski sistem je sistem polarizovanog pluralizma građenog po dve osnovne linije podela- nacionalnoj i osi podela na režimske i antirežimske stranke. Ako se u analizu uzme i broj relevantnih parlamentarnih stranaka, odnosno raspored snaga koji određuje ko može imati koalicioni ili ucenjivački potencijal, partijski sitem u Srbiji (u periodu 1990-1992) startovao je kao sistem sa predispozicijama partijskog sistema sa predominantnom strankom-SPS-om. Drugi izbori, 1992. doneli su uz relativno većinsku poziciju SPS-a i relevantnu poziciju DS-a i koalicioni potencijal SRS-a i koalicije DEPOS.Na izborima 1993. formalno trostranački sistem evoluirao je i multipartijski, budući da su prag od 5% prešli SPS, DEPOS, SRS, DS i DSS. Ali, na sledećim izborima 1997. zbog bojkota izbora od strane DS-a, DSS-a i GSS-a, vraćen je trostranački sistem sačinjen od SPS-a, SRS-a i SPO-a.Najveću promenu donose izbori decembra 2000. i to kako u pogledu sastava partija- članica parlamenta, tako i u pogledu njihovih relativnih odnosa. U tom izbornom zemljotresu, nadmoćno je pobedila, formirajući neku vrstu sistema sa dominantnom koalicijom, koalicija DOS sa 18 članica, a u parlament ušla i nova opozicija koju čine SPS, SRS, SSJ.Do novih promena dlazi već sredinom 2001. kada se koalicija DOS raspala na dva dela (ostatak DOS-a i DSS), čime je ponovo uspostavljen multipartijski sistem. Isti sistem zadržao se i nakon izbora 2003, a čine ga SRS, DSS, DS, G 17+, SPS, koalicija SPO-NS, ali i stranke- jezičci na vagi, poput SDP-a ipartija Bošnjaka, koje su u parlament ušle na tuđim listama, ali mogu igrati značajnu ulogu u pat-poziciji.Raspad starih i uspostavljanje novih partijskih koalicija, kao i nastanak novih i cepanje postojećih partija, u velikoj meri su delovali na promenu formativnih karakteristika partijskog sistema Srbije. Primera radi, obrazovanje crveno- crne koalicije SPS-a i JUL-a, s jedne, i SRS-a, sa druge strane, u

martu 1998. imalo je za posledicu transformaciju stranačkog sistema u svojevrstan oblik dvostranačja. Ulaskom SPO-a u Saveznu vladu (uz SPS i SRS) januara 1999. partijski sistem postao je, na kratak rok, praktično sistem bez opozicije. Do nove velike promene partijskog sistema dolazi 2001. kada se vladajuća koalicija DOS podelila istupanjem DSS-a i NS-a iz njenog okvira.Kada se analizi priključi i kriterij ideološke distance, partijski sistem Srbije uspostavljen nakon parlamentarnih izbora 2000. i 2003. i dalje pripada tipu polarizovanog višestranačja, čija su osnovna obeležja postojanje više od pet relevantnih stranaka i naglašena ideološka distanca između njih.Partijski sistem Srbije pokazuje još neka obeležja koja su po Sartoriju karakteristična za polarizovani pluralizam.Jedno od njih je nesumnjivo postojanje protivsistemskih stranaka- SPS i SRS, koje smatraju da je politički poredak Srbije nelegitiman jer je proizašao iz nasilne uzurpacije vlasti 5. oktobra 2000. Drugo obeležje je postojanje bilateralnih opozicija- situacije u kojoj se dve opozicije uzajamno isključuju, tako da ne postoji mogućnost za bilo kakvu operativnu političku saradnju između njih. Upravo je to karakteristika opozicione pozicije SRS-a i DSS-a (2001-2003) i aktuelna opozicija u Srbiji koju čine nacionalistička SRS i građansko-demokratski orijentisana DS.

71. Partijska scena, socijalni rascepi i politička identifikacija

Političku konfiguraciju u Srbiji najbolje izražava ajenkov model potkovice sa širokim frontalnim delom i međusobno jako približenim kracima. Do 2000. potkovica je imala sužen frontalni (demokratski) deo i snažne krake, posebno vladajući levi. Od 2001. potkovica je, jačanjem radikala i uporednim slabljenjem socijalista, nagnuta udesno.Na polovima- kracima smeštene su stranke bivše vlasti- crveno-crne koalicije. Krajnja leva i desna pozicija zajednički dele i oblikuju kako patriotsku, nacionalpopulističku platformu, tako i socijanu i antikorupcijsku retoriku. Istovremeno, oni poredak uspostavljen nakon 5. oktobra 2000. doživljavaju kao nelegalan, spolja inspirisan, pomognut i održavan poslušnički režim. Put ka evropskoj perspektivi i pripadnosti Srbije mora se, po njima, ostvariti pod sopstvenim ili bar za sve kandidate važećim opštim uslovima za prijem u EU, a ne po posebnim „Srbiji nametnutim ucenama i diktatu“.Prema Zoranu Lučiću, jasno se vide dve grupe birača: antimiloševićevci (DSS, DS, G17+, SPO, NS) i promiloševićevci (SPS, SRS, SSJ) između kojih nema prelivanja glasova.Ali, antimiloševićevski blok podeljen je na bar dva dela: nacionalni (DSS, SPO, NS....) i reformski (DS, G17+, Tolerancija....) i Lučić veruje da između ta dva bloka ima malo prelivanja glasova.Srđan Bogosavljević deli biračko telo na 4 kriške: one koji ne glasaju i nemaju svoju partiju, pristalice Miloševićevog režima (SPS, SRS, SSJ..), demokrate tradicionaliste (DSS, SPO, NS, DHSS) i demokrate reformatore (DS, G17+, Tolerancija...)Još uvek relativno najznačajniju, ali permanentno opadajuću podršku birača u bloku nacionaldemokratskog, tradicionalističkog desnog centra, opredeljenog za legalne, postupne reforme i približavanje Evropi i svetu u ritmu koji bi uživao podršku većine građana, ima DSS. Socijalni profil glasača i pristalica DSS gotovo se, kao i profil SPS-a početkom 90-tih, u potpunosti poklapa sa socijalnim portretom ukupnog izbornog tela Srbije. Pad uticaja i rejtinga DSS-a nakon dolaska na vlast 2003. na posredan način govori i o njihovom rastućem nezadovoljstvu sopstvenom političkom reprezentacijom.U tom okviru ne predstavlja iznenađenje ni činjenica da je, u ravni socijalne politike i programa, DSS, kao stranka desnog centra narodnjačke, znači solidarističke orijentacije, neretko levo od DS-a i njihove proklamovane, socijaliberalne pozicije. DS i partije oko njega artikulišu volju proreformskog, mlađeg, radno najdinamičnijeg i najobrazovanijeg dela Srbije.Treći vladajući građansko-demokratski blok čini i veliki broj partija od kojih većina nema bilo kakvih izgleda na samostalni izborni uspeh, sa izuzetkom regionalnih i etničkih stranaka.Dominantnu pragmatsku osnovu je imao i polukorak ulevo DS-a, odnosno njegovo približavanje Socijalističkoj internacionali. Radi se o proračunu da se na tom delu političkog spektra, nepokrivenog jačom, relevantnom socijaldemokratskom partijom, može širiti sopstveni politički uticaj i držati pod kontrolom i integrisati mnogobrojne neobjedinjene stranke centrolevice.Time se od početne elitističke pozicije i imidža ide ka formatu masovne stranke sa kvalitetnim i kvalifikovanim kadrovima.

Na drugoj strani, transformacija i profiliranje uticajne ekspertske grupe G17+ u stranku naglašene liberalne, modernizirajuće orijentacije govori o mogućnosti nastajanja liberalne, prozapadne centrodesnice. Istraživanja javnog mnenja ukazuju da za razliku od perioda pred parlamentarne izbore 2003. ova stranka danas ne može da računa na siguran parlamentarni status, izmešu ostalog što joj se biračko telo preklapa sa biračkim telom DS-a.Pojavom Karićevog Pokreta Snaga Srbije, otvara se pitanje kome on uzima potencijalne birače. Po nalazima istraživanja tek u manjoj meri radi se o gubitku socijalista i radikala. Najveću štetu pretrpeo je DSS, ali i druge male stranke srodne orijentacije.

72. Izborne koalicije i proces formiranja vlasti

Izborne koalicije izraz su nastojanja političkih stranaka i drugih političkih aktera da udruživanjem povećaju šanse na izborni uspeh. Osnovni cilj udruživanja je osvajanje, odnosno održavanje vlasti ili bar što širi parlamentarni uticaj na nju.Vlast se može vršiti samostalno ili u okviru uže ili šire koalicije. Koalicije i stupanje u njih za svrhu imaju povećanje izgleda na izborni uspeh- predizborne koalicije, a zatim iznalaženje formule za obezbeđenje parlamentarne podrške i formiranje vlade- postizborne, parlamentarne i vladavinske koalicije.Teorija koalicija, u svom širem značenju, pored problema građenja koalicija, uključuje i proces stvaranja vlada i raspodele resora, kao i probleme trajnosti i stabilnosti koalicionih vlada, odnosno sam proces koalicionog upravljana. U tom smislu, pored pojma coalition theories, javljaju se i odrednice government formation, odnosno building and maintening a government.Ona predstavlja i nemali teorijski i analitički izazov ler čini središnju tačku susretanja tri relevantna politička procesa:

- političke participacije, pre svega partijskog organizovanja koje je u sferi civilnog društva i interesnog organizovanja

- dinamike međupartijskih odnosa, vezane za izbore i oblikovanje partijskog sistema kao infrastrukture vlasti

- procesa konstituisanja i funkcionisanja vlasti, odnosno vlade.Osnovnu odliku i specifičnost ove prakse u dosadašnjem, postkomunističkom periodu čini pomeranje od jednopartijskih ka koalicionim većinama i vladama, pri čemu u Srbiji sve do 2000. nije došlo do promene partije koja čini osnovno jezgro vlasti.

Izborne koalicije

Fragmentirana partijsko-politčka scena sa mnoštvom partija i nestabilizovano političko tlo, odnosno postojanje značajnih delova biračkog tela bez jasne partijske identifikacije, osnovni su razlog što političke partije prostor za povećanje šansi na izborni uspeh vide u sklapanju (pred) izbornih koalicija.Osnovni problem sa kojim sa tada suočavaju stranke je formulisanje adekvatne koalicione strategije.Koaliciona strategija mora da sadrži bar minimum zajedničku platformu i realno određen cilj izbornog okupljanja (ulazak u parlament, izborna pobeda). Ostvarivanje cilja pretpostavlja i precizno uređene odnose u koaliciji. Njima se smanjuju rizici od rascepa, raspoređuju troškovi i utvrđuju principi raspodele dobiti- udeo u raspodeli dobijenih mandata. Drugu stranu ovih aktivnosti čine potezi koji se preduzimaju u cilju zastrašivanja, izolacije ili bar neustralisanja potencijalnih saveznika druge strane. Kada to nije moguće, ide se na mere unošenja razdora u redove političkih protivnika, poput nagoveštavanja parcijalnih ustupaka i naknada za izlaženje iz suparničke stranke ili koacije.Uspešna koaliciona strategija polazi od postojećeg rasporeda političkih snaga i važećih pravila igre- proporcionalnog i većinskog izbornog sistema. Treba razlikovati uže, programske i šire, taktičke koalicije. Minimalne koalicije su oblik udruživanja programski bliskih stranaka, čiji izborni savez po pravilu predstavlja uvod u trajniju političku saradnju. Široke, taktičke ili tehničke koalicije programski udaljenih stranaka kao prvenstveni cilj imaju održanje na vlasti ili obaranje vlasti.Izborne koalicije, posebno u situaciji atomizirane partijske scene i ravnoteže snaga, teško se mogu izbeći. Istovremeno koalicije, pre svega one najšire, imaju usku identifikacionu osnovu. Po brojnim

relevantnim pitanjima razlike između koalicionih partnera često su veće nego razlike u odnosu na političku konkurenciju.Ove koalicije su zato izuzetno nestabilne, pa ih i koalicioni partneri i protivnici doživljavaju kao saveze za jednokratnu upotrebu.Lideri i rukovodstva stranaka pod unakrsnim su pritiskom: prihvatiti argumentaciju fundamentalista i proširiti listu preduslova za ulazak u koaliciju, a time prihvatiti i rizik ostajanja izvan koalicije i gubitka poslaničkih mandata, ili pristati na koaliciju i po cenu gubitka identiteta. Ili mandat ili samostalnost, odnosno u slučaju pogrešnog izbora i izbornog neuspeha, izvestan rizik od raspada stranke i gubitka pozicije u njoj. I opredeljenje za određen sastav koalicije samo na bazi sabiranja prethodno postignutih izbornih rezultata, često vodi pogrešnom izboru. Prethodni odnosi aktuelnih koalicionih partnera veoma utiču na opredeljenje birača. Deo njih će tako radije izbeći da izađe na izbore nego što će glasati za listu na kojoj je njihova partija zajedno sa dojučerašnjim ogorčenim protivnicima, odnosno partijama i ličnostima koje im ne ulivaju poverenje.Na drugoj strani, suprotno opredeljenje za tvrdu, sektašku doslednost moralno je vredan hvale, ali najčešće politički nedelatan čin. On stranku najčešće vuče u političku izolaciju i marginalizaciju.Istorija prve decenije postkomunističkog političkog života u Srbiji je u velikoj meri istorija neuspeha, sukoba i raspada koalicija demokratske opozicije.

Postizborne koalicije

U većini zemalja pluralističke, višepartijske demokratije glasači nemaju poslednju reč kada je u pitanju formiranje vlade. O tome se, nakon završetka izborne trke, obično odlučuje pregovorima lidera partija koje su ušle u parlament, jer veoma malo partija uspe da osvoji većinu u parlamentu.Istraživanja pokazuju da su u modernoj Evropi sve ređi slučajevi da jedna partija osvoji većinu u parlamentu koja bi joj bila dovoljna da samostalno formira vladu. Naprotiv, koalicione vlade postaju sasvim uobičajena pojava.Osnov za razvrstavanje postizbornih aranžmana očito predstavljaju sastav vlade i karakter podrške (većinska-manjinska) koju partija/koalicija na vlasti ima u parlamentu.Po sastavu vlade možemo podeliti na jednopartijske i koalicione, a i jedne i druge mogu biti manjinske i većinske. Većina može biti minimalna, ali nisu retki ni slučajevi tzv. viška većine, odnosno širokih vladavinskih koalicija.Jednopartijske većinske, znači nekoalicione vlade postale su retkost u modernim demokratijama, pre svega zbog toga što izborni uslovi u većini zemalja omogućavaju ravnopravni start svim učesnicima, odnosno nijedna stranka nema toliku početnu prednost koja bi joj donela položaj predominantne partije. Takve vlade karakteristične su za dvopartijske sisteme (Velika Britanija), kao i za period posle prvih višepartijskih izbora u postkomunističkim zemljama (Srbija, Crna Gora, Hrvatska).Što se manjinske vlade tiče, sam pojam izgleda kao paradoks, jer podrazumeva postojanje opozicione većine u zakonodavnom telu koje svakog časa može smeniti vladu i ministre. Glavni razlog zbog koga manjinske vlade nisu neuobičajena posledica izbornih takmičenja, posebno u Zapadnoj Evropi, ima veze sa partijskom politikom. Političari koji teže osvajanju vlasti ponekad biraju odlazak u opoziciju zbog okolnosti u kojima je određene političke ciljeve bolje servirati iz opozicionih klupa nego iz pozicije delimične i ograničene vlasti.Opozicija može u demokratskom okviru, uticati na politiku vlade i neformalnim kanalima. Ako opozicione partije imaju jake veze sa interesnim grupama, onda interesne grupe mogu da pregovaraju i direktno sa vladom. Tako, npr. socijaldemokratske partije koriste sindikate, partije desnice udruženja poslodavaca, agrarne stranke farmerske organizacije...Manjinska vlada neretko uspeva da sačuva stabilnost bazirajući svoj opstanak upravo na podeli opozicije, odnosno koristeći činjenicu da opozicione partije ne uspevaju da se dogovore o sastavu nove vlade.Manjinske vlade su zapravo vlade koje, jančešće nakon prethodnih neuspelih pokušaja aranžiranja većine (zbog sukoba suprotstavljenih, a relativno izjednačenih po snazi stranaka), formira relativno najuticajnija partija/koalicija. Iza ove vlade ne stoji parlamentarna većina, pa je ona suočena sa permanentnim rizikom gubitka poverenja i svog pada. No, i ove vlade, u situacijama krupnih antagonizama unutar parlamentarne opozicione većine, često ostanu na vlasti do kraja mandata.

Od prethodne treba razlikovati situaciju u kojoj iza manjinske vlade stoji negormalna parlamentarna koalicija koju čine stranke vlade i neka od stranaka opozicije koja pruža podršku vladi, ali iz različitih razloga ne ulazi u njen sastav. Kao što manjinske vlade opstaju i bez parlamentarne većine, tako neke vlade u svoj sastav mogu uključiti i stranke čiji glasovi u parlamentu nisu bitni za obezbeđivanje proste većine.Postoji nekoliko razloga za formiranje vlade sa viškom većine, odnosno široke koalicije.Tako su na primer, odmah po završetku Drugog svetsko rata u mnogim evropskim zemljama formirane vlade nacionalnog jedinstva sa ciljem da uključe sve delove društva u posleratnu obnovu zemlje.Drugi razlog za formiranje ovakvih vlada može biti ustavne prirode. U većini zemalja postoje zakonske odredbe po kojima je za promenu ustava potrebna 2/3 ili ¾ većina u parlamentu. U takvim okolnostima, ako je ustavna reforma u planu, vladi će biti potrebno više od proste većine u skupštini. Dopunske partije ne uključuju sa da bi se dostigla 50%-ntna većina u parlamentu, već potrenbi viši prag.Laver i Šipsl tvrde da neka partija može biti sštinski bitna za stabilnost vlade jer se samim njenim prisustvom u vladi šalju određeni signali u vezi sa nekim bitnim aspektima vladine politike. Na primer, ako neka partija čiji glasovi nisu bitni za opstanak vlade ima tvrd stav prema smanjenju javne potrošnje, a nalazi se u vladi, onda javnost smatra da cela vlada ima takav stav prema javnoj potrošnji.Na drugoj strani, vladavina širokih saveza i foruma brojnih demokratskih stranaka i grupa, poput DOS-a u Srbiji, izraz je nestabilnih političkih prilika nakon započinjanja tranzicionih promena.

73. Determinante, logika i taktika sklapanja i održavanja koalicija

Sklapanje i raspad koalicija i posledične izmene odnosa snaga u parlamentu jesu ono što dinamizira politički život i čini ga na prvi pogled gotovo nepredvidivim. Logika borbe za vlast i nužnost izmene uspostavljanja odnosa snaga omogućavaju otkrivanje nemalog broja pravilnosti u ponašanju političkih aktera.Različiti koalicioni sastav i primenjene taktike u igrama oko vlasti uslovljene su odnosom snaga i logikom usaglašavanja različitih interesnih računica potencijalnih partnera u vlasti.Prvu idealtipsku situaciju čini postojanje dominantne, stožerne stranke iza koje se kao lokomotive grupišu manji koalicipni vagoni.Najjači partner, po pravilu, teži da sačuva u svojim rukama dizgine vlasti, odnosno da pruži samo onoliko ustupaka koliko se ne može izbeći. Zato često pregovara istovremeno sa više manjih partnera kako bi ih uzajamno suprotstavio i spustio njihovu cenu za ulazak u vladu. To je ujedno i razlog što se često ide i na neđto širi koalicioni sastav vlade nego što je to neophodno, jer se na taj način najjači akter akter osigurava od ucena slabijih aktera koji, ako previše traže, mogu ispasti iz koalicije a da to ne dovede i do pada vlade.Na drugoj strani, slabiji akteri podizanjem svog uloga žele da naplate svoju ulogu, odnosno da se osiguraju od opasnosti da posluže kao otirač vlasti, što bi po njih imalo ozbiljne političke posledice. Kada vlada preuzme dužnost, bilo koja partija koja je ključna za potrebnu većinu može je oboriti otkazivanjem podrške. Čak i male partije mogu ozbiljno pretiti u pokušaju da od svojih kolega u vladi izvuku ustupke, pod uslovom da su njihovi glasovi kritični za opstanak vlade. Zato jake partije mogu izabrati da se okruže, kao štitom, slabijim putnicima kako ni jedma od manjih partija ne bi mogla po formiranju vlade imati ozbiljne zahteve, jer je svaka od njih potrošna, zamenljiva.Drugu idealtipsku situaciju čini model relativne ravnoteže snaga. Osnovna pretpostavka za nastanak ove situacije je najčešće faktičko postizborno stanje u kome ni jedna pojedinačna stranka (ili preizborna koalicija) ne raspolaže natpolovičnim udelom u onom broju poslaničkih mandata koji omogućuje kreiranje vlade i nametanje svojih interesa vezanih za njen sastav i strukturu.Suprotno ranijem optiranju stožerne stranke za šire koalicije, relativno uravnotežen uticaj i snaga potencijalnih koalicionih partnera, po pravilu, vodi formiranju koalicionih vlada minimalne pobede ili vlada minimalne koalicione veličine.Osnovna pretpostavka ovih koalicija je da su stranke gotovo isključivo zainteresovane za maksimalizovanje svoje vlasti, odnosno za što više pozicija u kabinetu. Svaka (manjinska) stranka

udružiće se radi ulaska u kabinet sa jednom ili više stranaka, ali samo sa onim koje su neophodne da bi vladi dale većinski status.Iste stranke protiviće se ulasku u koaliciju bilo koje naredne stranke koja nije neophodna, jer bi to značilo smanjenje njihovog uloga pri podeli ministarskih pozicija u vladi. Posebno je to interes relativno najjače stranke u koaliciji koja bi njenim širenjem ojačala potencijalnu unutarkoalicionu opoziciju i ušla u rizik da ostane u manjini.Ako političke partije žele da sačubaju što veći deo vlasti za sebe, odnosno ako teže maksimiranju vlasti, onda je sledeći teoriju koalicija minimalne pobede realno očekivati da vlada bude formirana na najužoj mogućoj parlamentarnoj većini.Pri tom postoji prirodna težnja da se koalicije minimalne pobede oforme od najmanjeg broja stranaka, jer bi se time pregovori oko stvaranja koalicija lakše brže završili, a i samu formiranu koaliciju bilo bi lakše održati. Idealan model ove teorije, teorija koalicija sa najmanjim brojem stranaka, zato je koalicija koja uključuje samo dve stranke.Teorija koalicije minimalnog opsega polazi dalje od stanovišta da je, pored što manjeg broja partija, mnogo lakše i logičnije stvoriti i održati i koaliciju između političkih partija koje imaju bliske programske ideje i ciljeve, nego između stranaka koje se razlikuju u osnovnim stavovima.Sličnu poziciju sadrži teorija koalicije minimalne povezane pobede. Osnovna pretpostavka ove teorije je da stranke prvo pokušavaju da se povežu u najkraćem nizu, odnosno udruže unutar iste političke familije sa svojim neposrednim političkim susedima. Tek zatim postoji mogućnost da se i druge obližnje stranke priključuju dok se ne formira većinska koalicija.Nasuprot prethodnim, teorija koalicija moguće (izvodljive) politike, umesto na učešće u vlasti, akcenat stavlja na izvodljivu politiku kojoj stranke daju prednost. Ako se pretpostavi da je političkim partijama prvenstveno stalo do realizovanja određene politike, ane samo do vlasti, može se zaključiti da prava vlast leži u zakonodavnom telu- parlamentu, a ne u vladi. U zakonodavnom telu osnovna stranka je od ključnog značaja. Ona predstavlja središnji član parlamenta i može diktirati politiku, jer stranke ni levo ni desno od nje nemaju potrebnu većinu za bilo šta što je u suprotnosti sa njenom željom.Majkl Lejver i Norman Šofila zato smatraju da je za formiranje kabineta politike čak nebitno da li u njemu središnja stranka učestvuje ili ne. Oni prave distinkciju između ključnih političkih pitanja i onih nešto specifičnijih i smatraju da može biti važno da se ipak učestvuje u vladi i da se bude na čelu nekog ministarskog resora- da bi se moglo uticati. I ovaj element može dati jak podstrek strankama, koje inače nisu zainteresovane za prateće koristi od vlasti, da se uguraju na mesto u vladinom kabinetu.Posebno su interesantne situacije u kojima izborni rezulat omogućuje istovremeno sklapanje različitih dobitnih kombinacija, i u kojima su različite frakcije i koalicije unutar partije pre za saradnju sa jednom ili drugom od ostalih partija u igri. Tada i interesi domaćih interesnih grupa, ali i uticajnih spoljnih aktera, mogu u velikoj meri favorizovati određenu postizbornu koaliciju.

Spoljne determinante izbora koalicionih strategija i partnera

Aktuelne koalicione varijante često su određene institucionalnim i vaninstitucionalnim dogovorima i ranije preuzetim obavezama. Ponekad i mali broj pritisaka može dramatično redukovati raspon opcija za partijske saveze i dovesti do preraspodele pregovaračke moći među strankama. Pritisci se održavaju na mnoge aspekte političkih koalicija kao što su formiranje vlade, dodeljivanje portfelja, koaliciona ograničenja, kao i na sam proces koalicionog upravljanja.Pritisci, odnosno ograničenja mogu se, podeliti na institucionalna, odnosno zakonska i proceduralna pravila igre, na jednoj strani, i vanparlamentarne i vaninstitucionalne pritiske moćnih veto-grupa, na drugoj strani.Političke partije mogu utvrditi i različita unutrašnja ograničenja, kako bi što bolje učvrstile polaznu poziciju za pregovore. Primer samonametnutih ograničenja predstavljaju kako vladajuće koalicije, koje se obavezuju da nastave sa radom sve dok na novim izborima ne obnove svoju parlamentarnu većinu, tako i partije koje su se obavezale da nikad ne uđu u koaliciju sa određenim rivalom. Ova ograničenja partije sebi postavljaju iz taktičkih razloga, ali ipak ona nisu ništa slabije restrikcije za moguće koalicije. Partijski lideri mogu objaviti da hoće ili neće da ulaze u određenu koaliciju. Dokle god je to samo prazna priča, takve izjave nne moraju obavezno stvarati pritisak. No, vođe

partija mogu naći put da se vežu za te obaveze, na primer tako što će najaviti nešto bez prethodnog odobrenja partijske konferencije, jednostavno stavljajući svoju reputaciju u zalog. Pri tom neke partije zbog svog izrazito antisistemskog stava mogu biti izbačene iz kombinacija za bilo koju potencijalnu vladu. U suprotnom, to može dovesti do sukoba sa političkim obavezama potencijalnih koalicionih partnera. Osim antisistemskih i partije koje asociraju na ranije režime, naročito one nedemokratske, takođe su neprihvatljive kad su u pitanju koalicije, što je slučaj sa bivšim vladajućim partijama u brojnim zemljama u tranziciji.Pritisci često odražavaju ograničenja izuđena od igrača izvan parlamentarne arene, kao što su to uticajne strane vlade. Postoje i određene institucije i organizacije (biznis, finansije, crkva, sindikati, vojska, univerziteti) koje mogu održavati veze samo sa malim brojem poslanika u parlamentu, a da se bez njihovog odobrenja i podrške ne mogu doneti ili sprovesti neke odluke. Njih nazivamo spoljnim veto-igračima.Spoljni vet igrači ne moraju biti stranci. Domaće interesne grupe jednako efikasno mogu onemogućiti, pa i zabraniti određene koalicione opcije. Vojska može odigrati značajnu ulogu, naročito u nestabilnim demokratijama.Pritisci (ograničenja) mogu biti tvrdi, i oni potpuno eliminišu pojedine partijske koalicije i meki, koji prosto čine određene koalicije više mogućim. Tvrda ograničenja moraju biti ujedno i specifična, mora se jasno precizirati koje su koalicije dopustive, a koje nisu. Ona moraju istovremeno biti podržavana odgovarajućim mehanizmom prinude.Dalji ograničavajući faktor mogu biti ustav i zakoni, pod uslovom da sadrže pravila koja se odnose na veličinu i sastav vladajuće koalicije. Od posebnog značaja su pravila vladajuće investiture koja mogu privilegovati određene partije i koalicije pravljenjem veštačkih prepreka za formiranje koalicija njihovim političkim konkuretima.Za formiranje vlade značajno je i tzv. pravilo prepoznavanja koje određuje koje će partije biti pozvane da uđu u vladu i kojim redom. Neki ustavi sadrže posebne propise u toj oblasti, dok su u nekim zemljama utvrđeni relativno jasni dogovori o davanju mandata za sastav vlade prvo najvećoj partiji, stranci koju predloži većina partijskih lidera ili stranci najzaslužnijoj za ostavku prethodne vlade.U nedostatku jasnih zakona prepoznavanja, šef države može biti ovlašen ili obavezan da odigra manje-više aktivnu ulogu u određivanju sastava i programa rada kabineta. U nekim zemljama (Italija, Finska) predsednik tako može uticati na izbor premijera i na izbor partija koje će ući u vladu.Na koalicione pregovore utiču i pravila funkcionisanja zakonodavne vlasti. Razlikujemo tri tipa tih pravila.Prva se odnose na važeća pravila odlučivanja prilikom donošenja sistemskih zakona i budžeta. Određeni sistemi, poput belgijskog, zahtevaju u tom slučaju kvalifikovanu većinu u parlamentu (2/3). Kada je ustavna reforma aktuelna, koalicija koja ima efektivnu kontrolu nad parlamentom može zatrebati više od proste većine ukupnog broja poslanika. To može dati moć veta nekim većim partijama koje su ostale izvan sastava vlade. Drugi tip legislativnih pravila koja utiču na koalicione pregovore odnose se na procedure raspuštanja parlamenta. U Finskoj i Italiji, na primer, ostavka vlade retko je proraćena prevremenim izborima. To je delimično i zbog toga što ovlašćenja za raspisivanje izbora u tim zemljama ima predsednik, koji će teže nego premijer posegnuti za tom odlukom. Izborni sistem obuhvata i treći tip pravila koaj utiču na koalicione pregovore. Što je sistem disproporcionalniji, to je veći podstrek za stvaranje izbornih saveza. Naime, izborni zakoni ne favorizuju toliko pojedine koalicije, koliko izborne koalicije uopšte.

Funkcionisanje koalicione vlasti i faktori stabilnosti vlade

Kad se nakon složenog procesa pregovaranja, pritisaka i ograničavanja formira koaliciona vlada, na njenu validnost i uspeh nastavljaju dalje da utiču pravila donošenja odluka vladajuće koalicije. Postoje dva zakonodavna paketa koja se odnose na delovanje izvršne vlasti, a često se prećutkuju u koalicionim pogađanjima. To su pravila odlučivanja vlade i pravila koja se odnose na ostavku vlade.Prvi paket sadrži unutrašnja pravila odlučivanja koja mogu znatno uticati na koaliciona pogađanja. Doktrina kolektivne odgovornosti vlade nalaže jedinstvenu politiku svim koalicionim pratijama, čak i onim koje su joj se prethodno protivile za parlamentarnom govornicom. Ova doktrina može

primorati neke stranke vladajuće koalicije da javno brane politiku koja je u suprotnosti sa njihovim uverenjima i izbornim programom.Individualna odgovornost ministara predstavlja drugu mogućnost. Što je svaki član kabineta samostalniji unutar svoji ovlašćenja, manje je moguća uzajamna politička manipulacija, odnosno mera međusobnih optužbi i prenošenja krivice između partnera na vlasti.I pravila iz drugog paketa koja se tiču ostavke vlade mogu uticati na očekivanu trajnost, pa i vrednost različitih koalicionih opcija. Karakteristika parlamentarnih demokratija je da vlada daje ostavku zbog gubitka podrške u parlamentu, ali da nije svaki poraz u parlamentu fatalan za vladu. Samo onaj nepoželjni ishod glasanja kome sledi izglasavanje nepoverenja ima taj efekat.Sposobnost vlade da drži uzde moći praktično najviše zavisi od kontinuiranog procesa cenkanja i pregovaranja partijskih vođa, jer dogovor o formiranju vlade lako može biti prekršen ili potpuno izmenjen. Političari su uglavnom zainteresovani za nagrade koje funkcije sa sobom nose. Biti ministar znači biti poznat i moćan, što je jedan od najvažnijih motivacionih faktora kod većine političara. Druga važna grupa razloga za trud oko ulaska u vladu ima veze sa uticajem na javnu politiku. Ako političar želi da utiče na put kojim zemlja treba da ide, jedan od najefikasnijih načina za to je da uđe u vladu.Prema pretežnom karakteru postojećih motiva političke aktere i vlade uslovno možemo podeliti u dve osnovne grupe. U prvu spadaju političari koji funkciju žele da iskoriste samo za sopstveno dobro, pa se sa razlogom pretpostavlja da su koalicije koje oni formiraju dovoljne samo da se uzme nagrada- minimalna pobeda. U takvoj vladi nema saputnika. Ona uključuje samo partije čiji su poslanici ključni za većinu dovoljnu za formiranje vlade.U drugu grupu spadaju političari koji bi radije da ostave trag u javnom političkom životu nego da uživaju u čarima funkcije. Takav stav narušava logiku vlade minimalne većine. Ukoliko neki političari dele slične političke ideje, nema razloga da budu isključeni iz kombinacije. U tom slučaju jedini kriterijum za formiranje vlade je ideološka kompatibilnost koalicionih partnera. S jedne strane, mesta u vladi mogu izgledati kao plen koji dele članovi stranke ili koalicija koja je pobedila, a s druge strane, ministarski portfelji mogu biti ključna poluga moći za kontrolu pravca vladine politike. Motivacija i ponašanje ključnih političkih aktera, kao ni pravila parlamentarne procedure, nisu ni jedini, ni osnovni faktor koji određuje stabilnost i trajnost vlade.Oni su faktički pojavni, manifestni oblik iskazivanja dva temeljna faktora stabilnosti vlade: njenog sastava (jednopartijski/koalicioni; većinska-manjinska vlast/vlada) i delovanje širih društvenih i političkih okolnosti- postojanja/nepostojanja stanja krize društva i prateće političke i ideološke polarizacije. Analitičari koji su se bavili teorijom stvaranja koalicija i procesom građenja vlasti došli su do nalaza koji utvrđuju pravilo da su koalicione vlade nestabilnije od jednopartijskih, a da su većinske vlade stabilnije od manjinskih. U proseku, jednopartijska većinska vlada traje gotovo godinu dana duže od koalicije minimalne pobede i više od dva puta od manjinske vlade. Vlada minimalne pobede traje duže od manjinskih vlada. Političke razlike među članovima koalicione vlade mogu naneti jak udarac stabilnosti vlade.Međutim, osim osobina vlade, za njihovu stabilnost bitne su i osobine političke sredine u kojoj treba da opstanu. Neke od njih podstiču stabilnost, a neke je narušavaju. Tako, npr. partijski sistemi sa mnogo malih partija ili partijski sistem sa moćnom antirežimskom partijom, mogu u velikoj meri voditi nestabilnosti vlade.Dakle, vek trajanja vlada određen je i to obrnuto proporcionalno, sa dva faktora koja direktno doprinose kompleksnosti pregovora- podeljenošću i ideološkom polarizacijom partijskog sistema.Na stabilnost vlade utiču i politički šokovi. Vlada koja se činila stabilnom, može lako pasti zbog nekog skandala ili nakon smrti ključne političke figure, što se nakon ubistva Zorana Đinđića praktično i desilo vladi DOS-a. Stabilnost vlade, naročito u uslovima svakodnevnih političkih šokova, dosta zavisi i od stanja ekonomije. Vlade su, po pravilu, ranjivije kad su ekonomske vesti loše. Vorvik je otkrio pravilnost da povećanje stope nezaposlenosti utiče na stabilnost vlade više od bilo čega drugog. U tržišnim privredama sa stabilnom demokratskom procedurom izbora uočena je i značajna interakcija preizbornog ponašanja vlade i preferencija birača, sa jedne strane, i ekonomskih indikatora privrede, sa druge strane. Jedan od klasičnih modela dao je Nordhaus, prema kome

dolaskom na vlast vlada podiže nezaposlenost da bi inicirala smanjivanje inflacije, a zatim, otprilike sredinom mandata, diktira ekonomsku politiku koja vodi privredu ka smanjivanju nezaposlenosti u vreme narednih izbora. Time aktuelna vlast dovodi sebe u najpovoljniju poziciju u odnosu na preferencije birača, ostavljajući budućoj vladi da se bori sa rastom inflacije koji nužno sledi posle smanjivanja nezaposlenosti.

74. Izborna motivacija

Na načelnom nivou moglo bi se reći da, pored stava o značaju politike i izbora, kao i smislu i efektima učestvovanja u njima, na izbor i odluku utiču dva reda faktora.Prve, posredne, čine sama sociodemografska, kao i psihološka obeležja građana koja utiču, u manjoj ili većoj meri, na to kako će i da li će neko učestvovati u političkom i izbornom procesu. Predmet analize su intezitet i priroda veze između grupne- klasne, nacionalne, generacijske ili pak rodne ili porodične pripadnosti, kao i svesnih ili nesvesnih poriva, poput straha, želje za sigurnošću ili potrebe za autoritetom, i političkog i izbornog opredeljenja.Prva empirijska istraživanja ponašanja birača zasnovana na socijalnoj varijabli sproveli su 30-tih prošlog veka pioniri u oblasti istraživanja javnog mnenja, Lazarsfeld, Berelson i Gaudet. Njihova studija iz 1940. Narodni izbor jedna je od prvih koja se bave ovom temom. Studija je ujedno i začela jedan od pravaca u razvoju mišljenja o determinaciji političkog ponašanja- socioklasnu hipotezu. Lazarsfeld tvrdi da, u osnovi, društvene karakteristike određuju političko opredeljenje. Najpoznatiji rad unutar ovog pristupa dao je Lipset knjigom iz 1960. Politički čovek. Osnovna teza je da se pojedinci politički opredeljuju posredstvom svog klasnog položaja. Političke stranke su za Lipseta izraz institucionalizacije klasnog sukoba koji postoji u svakom savremenom društvu. Iako u svom delu razmatra različite determinante partijskog opredeljenja (uticaj vladine politike, različit pristup informacijama, grupni pritisak, unakrsne pritiske kojima je pojedinac izložen) on ipak naglasak stavlja na ekonomski položaj ljudi. Lipset je osnovnu tezu upotpunio nalazom o vezi političkog opredeljenja sa polom, karakterom i veličinom naselja u kome birači žive, kao i etničkom, religijskom i generacijskom pripadnošću. Ovako postavljena Lipsetova analiza predstavlja osnov za klasični model objašnjenja političkih ponašanja ili model objašnjenja putem sociodemografskih karakteristika.Lipset polazi od empirijski verifikovane činjenice da glasači sa prihodima manjim od proseka tradicionalno pristaju uz partije (levice) koje se zalažu za veću društvenu jednakost, redistribuciju dobara i kapitala i međovitu svojinu, u čijem bi upravljanju i sami imali određenu (participativnu) ulogu. Na drugoj strani, političke stranke (desnica) koje se zalažu za ekonomske slobode, privatnu svojinu i kapitalizam, odnosno za interese kapitala na osi podela rad-kapital, natprosečno okupljaju vlasnike kapitala i gornje slojeve sa natprosečnim prihodima.Ograničeni, u velikoj meri posredovani efekat klasnog statusa na partijsku pripadnost rezultat je delovanja tri grupe razloga:

- dekomponovane i složene prirode samih društveno-ekonomskih grupa- brojnosti i složenosti drugih linija socijalnih i političkih podela koje presecaju i natkriljuju

socioklasnu podelu- nastojanja partija da zbog izbornih računica formulišu interklasnu, odnosno natklasnu

ponudu.Iako kritikovan i korigovan, ovaj model i dalje je jedan od osnovnih za utvrđivanje determinanti političkih orijentacija uopšte. Stavovski model je još jedan model kojim se na određen način pokušava doći do odgovora na pitanje zašto se neki ljudi partijski i izborno opredeljuju na određen način. Model ima u svojoj osnovi pretpostavku da, po teoriji o konsistentnosti stavova, svi stavovi koje čovek formira teže da međusobno budu u saglasnosti. Tako će i konkretni i promenljivi stavovi o određenim partijama, pa i pojedinim političkim događajima i akterima, biti determinisani nekim drugim, bazičnim stavovima i vrednostima, npr. odnosom prema pravdi, jednakosti, slobodi, naciji, demokratiji ili ulogom države u tranzicionim procesima liberalizacije i privatizacije.Korak dalje u psihologiziranju socijalnih determinanti političkih preferencija razvijen je u okviru koncepta subjektivnog blagostanja. Ovaj koncept pokušava da utvrdi na koji način subjektivne percepcije sopstvenog ekonomskog položaja utiču na izbor političkih i ekonomskih preferencija.

Koncept subjektivnog blagostanja, redukovan i sveden na klasnu samoidentifikaciju i osećanje pripadanja privremenim i trajnim tranzicionim dobitnicima i gubitnicima, u istraživanjima CeSID-a, istraživački tim je primenio na analizu socijalno-psiholoških korelata partijskih opredeljenja. Konstatovana je relativno značajna i sistematska veza između klasne samoidentifikacije i partijskog opredeljenja, koja je, kao i uticaj osećanja dobitništva i gubitništva izraženija od veze između objektivnog kriterija- zanimanja i partijske pripadnosti.Ovoj grupi posrednih izbornih motiva pripada i ekonomski model racionalnog birača Entonija Daunsa. Racionalan je onaj birač koji izlazi na izbore i glasa za partiju i kandidata za koje veruje, na osnovu proračuna, da će mu doneti više pogodnosti i koristi ukoliko dođu na vlast. Koncepti korisnosti (dobiti) i isplativog utroška sugerišu da je ponašanje birača diktirano procesom sopstvenih interesa, odnosno da će on učestvovati na izborima samo pod uslovom da očekivana dobit prevazilazi troškove. Njegov trošak predstavljaju vreme i energija koju on ulaže u raspitivanje o kandidatima, upoznajući se sa programima stranaka i kandidatima i međusobno ih upoređujući, kao i, nakon donošenja odluke, troškovi samog izlaska na biračko mesto i glasanja. Racionalni glasač pravi i procenu koliko su izbori značajni i neizvesni, kako će drugi glasati, da li će i koliko koristi imati od promene vlasti nasuprot koristi koju ima od postojeće i da li njegov glas može biti glas odluke.Pri tom izbornu odluku donosi tako što, ako proceni da mu promena vlasti može doneti veću dobit, koja istovremeno prevazilazi njegove utroške- glasa za opoziciju. U suprotnom, glasa za partiju, koaliciju na vlasti ili apstinira.Realnom i empirijski proverljivom činjenicom čini se ocena da upravo složena međuigra i neizvesni rezultat uticaja ekonomskih, sociodemografskih i psiholoških faktora, čini ove faktore tek posrednim razlogom određenog izbornog ponašanja.Drugi red (neposrednih) činilaca koji određuju direktno samu političku pripadnost ili bar izbornu orijentaciju čine, po modelu Agnusa Kembela, partijska identifikacija, imidž partije i kandidata, kao i tematska okosnica- najvažniji problemi koji se pokreću u kampanji i rešenja koja se predlažu za njih. Kembel je priznajući nemogućnost da se svi oblici partijskog i izbornog opredeljenja objasne pojmom identifikacije, odnosno osećanjem psihološke bliskosti i povezanosti sa partijama, pokušao da koriguje ovaj koncept uvođenjem još dve determinante- imidža partije i tema koje partije pokreću u svojim kampanjama. Ove dve determinante imaju u Kembelovoj koncepciji status kratkoročnih faktora koji povremeno determinišu stranačke i izborne preferencije čak različito od partijske identifikacije.Sartori tako razlikuje glasanje na osnovu preferencija pitanja koje pokreću pojedine političke partije i rešenja koja nude i glasanje na osnovu partijske identifikacije- privrženosti određenoj partiji, kao dva suprotna pola koja odgovaraju različitim tipovima glasačke motivacije.Pri tom su identifikacijski birači odani, oni uvek glasaju za istog kandidata ili partiju, nezavisno od toga šta kažu i rade, i to pretpostavlja snažnu identifikaciju.Za Sartorija je imidž partije posredujući činilac. Partije kominiciraju sa biračkim telom posredstvom imidža te je veliki deo njihove izborne strategije upravo usmeren na izgradnju što prikladnijeg imidža za segmente biračkog tela na čije se glasove računa. Imidž partije nije isto što i identifikacija sa strankom, smatra Sartori, jer je izvesno da ljudi mogu da se identifikuju sa istom strankom, ali da o njoj imaju sasvim različite prestave. Stoga imidž partije predstavljaju derivat tematske orijentacije i partijske identifikacije. Može se prihvatiti i teza prema kojoj se partijska identifikacija zapravo temelji na imidžu partije, pa je pozitivan imidž neophodan, ali ne i dovoljan uslov partijske identifikacije. Pojedinci mogu imati pozitivan stav o više partija, ali se konačno identifikuju samo sa jednom partijom. Može se razviti i teza da je partijska identifikacija složena, kompozitna rezultanta dejstva imidža partije, ali i drugih elemenata, poput imidža lidera, porodične i lokalne tradicije, socijalno-ekonomskog statusa ili generacijske i rodne pripadnosti birača. Mnogi od ovih elemenata mogu u određenim okolnostima imati direktno dejstvo na partijsku identifikaciju, ali i indirektno dejstvo posredstvom imidža partije. Svaki od političkih i izbornih utakmica pri tom nastoji da u okviru ukupne strategije izgradi o sebi adekvatnu, poželjnu sliku- imidž u javnosti. U svakoj strategiji građenja imidža postoje bar tri osnovna cilja. Prvi je pojačati svoje prisustvo u javnosti i utvrditi svoj identitet- učiniti ga prepoznatljivim u političkoj ponudi. Drugi korak je naglasiti sličnosti i posebno razlike u odnosu na

konkurente. Treći, suštinski i odlučujući, je istaći svoje prednosti u odnosu na druge i navesti glasače da baš nama daju svoj glas. Tematsko glasanje podrazumeva opredeljenje birača za stranku ili kandidata na osnovu toga što pokreću pitanja za koja je građanin najzainteresovaniji i nude mu poželjna ili bar prihvatljiva rešenja. Pretpostavka je da akteri raspolažu informacijama- da znaju šta su ključni problemi za biračko telo u celini, odnosno za pojedine njegove segmente.Na drugoj strani, ovaj tip problemskog glasanja podrazumeva birača koji je: svestan problema koji se pokreće i razume ga, ubeđen je u njegov značaj, ume da napravi razliku između pristupa i rešenja koja se nude i razluči njihove različite posledice po vlastiti interes.Po pravilu, tematsko glasanje karakteriše slabije partijski identifikovane, ali istovremeno i bolje obaveštene, zainteresovane i obrazovane birače.

75. Partijska identifikacija u Srbiji

Partijska identifikacija najčešće se određuje kao osećanje pripadnosti građana određenoj političkoj partiji. Ona se zasniva na prihvatanju njenih temeljnih ideoloških opredeljenja, ali i konkretnih političkih stavova, kao i na vezivanju za lidera stranke i za oblike i sadržaj stranačkog delovanja, odnosno na proceni idealne ili konkretne koristi od takvog opredeljenja. Identifikacija, po pravilu, rezultira glasanjem za stranku i uključivanjem u njene aktivnosti. Time se, istovremeno, uspostavlja distanca prema drugim partijama.

Značaj partijske identifikacije

On iskazuje važnost koju pojedinac pridaje partiji, u odnosu na pripadnost drugim frupama, odnosno značaj koji partijska identifikacija stvarno ima u opredeljivanju stavova i ponašanja ljudi. Po rezultatima istraživanja značaja partijske u odnosu na druge videove identifikacije, građani Srbije smatraju da je partijska identifikacija za njih relativno najmanje značajan vid socijalne identifikacije. Tek desetina ispitanika smatra da privrženost nekoj od partija temeljno određuje njihov identitet i njihovu životnu situaciju. Daleko značajnijim smatraju sve druge identifikacije- pripadnost zemlji i lokalnoj zajednici u kojoj žive (pokarjina, region), naciji, i Evropi ili religiji, generaciji, rodu ili profesionalnoj grupi.Izborna orijentacija je medijatorna varijabla u kojoj se kumulira dejstvo i nekoliko drugih značajnih nezavisnih varijabli (zanimanja, obrazovanja, starosne dobi), ona predstavlja najsnažniji činilac razlika u stavovima ljudi, odnosno perceptivne distorzije stvarnosti i evaluacije pojava, događaja, institucija i ljudi. Kako je izborna orijentacija indikator partijske identifikacije, može se zaključiti da je stvarni značaj partijske identifikacije mnogo veći nego što joj ga najčešće daju ispitanici.

Raširenost partijske identifikacije

Pod raširenošću partijske identifikacije podrazumeva se rasprostranjenost osećanja privrženosti partijama među biračima, tj. odnos broja birača koji se identifikuju sa pojedinim partijama i ukupnog biračkog tela.U onim retkim međizbornim periodima u kojima političke stranke ne dominiraju političkim prostorom Srbije, novinskim stranama i udarnim TV emisijama, obim stranačke identifikacije u Srbiji kreće se oko 40-50%. U politički zgusnutim vremenima, posebno u vreme izraženih međustranačkih sukoba i u vreme izbornih kampanja, obim stranačke identifikacije penje se i do 2/3, odnosno ¾ punoletne populacije u Srbiji.U odnosu na razloge oscilacija u raširenosti partijske identifikacije kod nas Zoran Slavujević razvija tri hipoteze, odnosno konstaticije.

Prva konstatacija odnosi se na oscilacije partijske identifikacije. Neki od razloga za smanjivanje raširenosti partijske identifikacije 90-tih godina jesu proces permanentne delegitimacije prethodnog režima i tadašnjih stranaka na vlasti. Istovremeno je veoma rašireno nepoverenje građana prema političkim partijama uopšte, a posebno usitnjenim i sukobljenim opozicionim partijama.Čini se da su:

- politička netolerancija i nekorektnost, osionost partije- koalicije na vlasti,

- autoritarnost lidera i nedemokrtaski odnosi (česte promene i nepridržavanje utvrđenih stavova, brojni unutarpartijski raskoli),

- nekorektni međupartijski odnosi i neprincipijelne i neuspešne koalicije- uz trvenja partijskih lidera i međusobne optužbe za korišćenje partijskih funkcija za lično

bogaćenje i sticanje privilegija- trajna karakteristika partijske scene Srbije i izvorište niskog poverenja u stranke.

Drugi razlog velikih oscilacija u raširenosti partijske identifikacije čine sami izbori i izborne kampanje. Kampanje deluju pre svega na neopredeljene, pa se očekuje da doprinesu kristalizaciji izborne odluke birača. Pri tom, kampanje ne moraju da imaju samo neposredne izborne efekte, odnosno da u poslednji čas pridobiju određen krug glasača, već u njima može da se začne i snažnija identifikacija ovih glasača sa pojedinim partijama.

Druga konstatcija odnosi se na činjenicu da iskazivanje izborne orijentacije neposredno pred same izbore nije najpouzdaniji indikator partijske identifikacije. Deo birača, posebno oni koji se opredeljuju u poslednji čas, svoju biračku odluku bazira ne na formalnoj partijskoj identifikaciji, već na situacionim činiocima (glasaju od slučaja do slučaja), ili je pak njihova odluka posledica socijalnog pritiska (glasanje kao građanska dužnost), odnosno neka vrsta prinudnog izbora. Veća izborna participacija od partijske identifikacije može biti rezultat veoma značajnog sinergijskog efekta formiranja pojedinih izbornih koalicija. Sinegrijski efekti ukazuju na obim izborne podrške koja se ne temelji na partijskoj identifikaciji sa pojedinačnim članicama koalicije, već na opredeljenju za koaliciju u celini. Kako je reč o ideološki i programski heterogenim koalicijama koje su formirane oko minimalnih političkih ciljeva (smena režima na vlasti), sa kojima i nije moguće razviti potpuniju identifikaciju, nalazi o izbornoj podršci koalicijama u celini ne mogu biti uzeti kao indikator partijske identifikacije. Naravno da se iz izborne odluke da se glasa za određenu koaliciju kasnije može razviti partijska identifikacija sa nekom od njenih članica, što se desilo sa koalicijom DOS, odnosno sa njenim članicama.

Treća konstatacija ukazuje na dugoročne tendencije u pogledu raširenosti partijske identifikacije. Kada se uzmu vršne tačke raširenosti izborne orijentacije kao posledica dejstva situacionih faktora, već od 1993. uočava se tendencija blagog opadanja raširenosti partijske identifikacije. Ova tendencija nija bila samo karakteristična za Srbiju, već se uočava i u razvijenim zemljama zapada, ali i u zemljama u procesu tranzicije. Sredina 2000. odnosno formiranje široke opozicione koalicije DOS donosi značajno povećanje raširenosti partijske identifikacije. Izborne pobede DOS-a, a zatim izbijanje i zaoštravanje sukoba unutar pobedničke koalicije doprinose još godinu dve održavanju raširenosti partijske identifikacije na visokom nivou od oko 70% biračkog tela.

Intezitet partijske identifikacije

Pod intezitetom partijske identifikacije podrazumeva se snaga osećanja privrženosti određenoj partiji, odnosno snaga distanciranja od drugih partija. Kod nas se intezitet partijske identifikacije utvrđuje najpre na osnovu toga da li je birač član ili simpatizer određene stranke. Članstvo podrazumeva veći intezitet identifikacije već po tome što član pristaje na ispunjavanje izvesnih članskih obaveza, što nije slučaj sa simpatizerom. Formalno članstvo, međutim ne mora da znači i stvarno snažniju identifikaciju, pa se za utvrđivanje inteziteta partijske identifikacije koriste i pitanja vezana za isključivost partijskog izbora. Na osnovu izborne orijentacije, biračko telo Srbije je moguće segmentirati po intezitetu partijske identifikacije u 5 kategorija.1) birači sa jakom identifikacijom- koji izbornu odluku vezuju samo za jednu partiju i nemaju rezervnu partiju za koju bi mogli glasati.2) birači sa slabom partijskom identifikacijom- koji su opredeljeni za jednu partiju, ali imaju i drugi izbor- mogli bi da glasaju i za neku drugu partiju.3) birači sa potencijalnom partijskom identifikacijom- oni koji ne znaju za koga će da glasaju ili najavljuju apstinenciju, ili imaju drugi izbor- ipak bi mogli da glasaju za određenu partiju.4) neodlučni- oni su u pojedinim periodima činili tek nešto manje od polovine biračkog tela. Njihov broj varira u zavisnosti od snage ukrštenih pritisaka kojima je izloženo biračko telo, odnosno od stepena konfuzije na partijskoj sceni Srbije. 5) apstinenti.

76. Stabilnost i osnovi formiranja partijske identifikacije

Pod stabilnošću partijske identifikacije shvata se trajnost privrženosti birača određenoj partiji.Stabilna partijska identifikacija označava mali transfer pristalica od jedne stranke ka drugim partijama. Obrnuto, stepenom nestabilnosti partijske identifikacije iskazuje se obim i smer međupartijskog transfera pristalica. No, stabilnost ne registruje i ukupan obim i smer transfera partijskih pristalica i u neopredeljene i apstinente, što pokazuju promene ukupne raširenosti partijske identifikacije. Promene političke orijentacije mogu biti prouzrokovane iznenadnim promenama u životnim okolnostima pojedinaca koje dovode do toga da ranije usvojene orijentaciju postanu nevažne ili neadekvatne kao odgovor na datu situaciju. Ali, neposredni uzroci promene političkih orijentacija još pre mogu biti nagle promene u socijalnoj, ekonomskoj ili političkoj sferi, poput povećane nezaposlenosti, sloma berze, revolucija, okupacija zemlje ili promena socioekonomskog sistema u celini.Na osnovu razgovora sa ispitanicima u fokus grupama, došlo se do zaključka da ove promene uslovljava 5 grupa razloga.Razočaranje prethodnim izborom. Kao najopštiji uzrok promene izbornih orijentacija ispitanici su navodili razočaranje u svoj prethodni politički izbor, odnosno nezadovoljstvo postignutim rezultatima opcije kojoj su ukazali poverenje na ranijim izborima. Pružanje šanse onima koji nisu još (samostalno) bili na vlasti. Jedna podvrsta razočaranja u prethodni izbor, kao opšteg faktora promene orijentacije, je i pojava glasanja za nekoga ko još nije bio na vlasti. Na ovaj način razmišljaju glasači koji često menjaju orijentacije, sa obzirom na to da su i razočaranja konstantna. Time se ne glasa „za“, već „protiv“ onih u koje su ljudi ranije imali poverenja, ali su iz nekog razloga to poverenje izgubili. Sledeći put oni daju šansu opciji koja još nije bila na vlasti i od nje očekuju da nešto promeni. Očigledno je da je strpljenje među glasačima sve manje, pa se svakoj narednoj partiji kojoj se ukazuje poverenje daje sve manje vremena da nešto učini. Inače, glasanje „protiv“ nekog, glasanje „iz inata“ zbog raznih uzroka relativno je često navođen motiv promene orijentacije. U ovim pojavama treba tražiti jedan od razloga uspeha SRS-a na poslednjim parlamentarnim izborima.Prikljanjanje uz aktuelnu vlast. Sa smenom vlasti dolazi i do značajnih promena izborne orijentacije. Razlozi su pragmatske prirode. S obzirom na infiltiranje politike u sve druge sfere života, posebno privredu, priklanjanjem uz dominantnu politiku očekuju se izvesne beneficije. Obim i nivo manifestovanja ove pojave zavisi dosta od toga koji nivoi vlasti imaju presudan uticaj na egzistencijalna pitanja određene grupe birača.Nemoralnost politike i političara. Verovatno jedan od značajnijih uzroka smenjivanja sa vlasti „ostatka“ DOS-a, predvođenog DS-om, na izborima 2003. je i promena orijentacije birača zbog postojanja brojnih afera, i s tim u vezi dovođenja u vezu struktura vlasti sa kriminalcima, korupcijom, zloupotrebom položaja. Nedoslednost partija. Svest o sklapanju raznih tehničkih, neprirodnih koalicija između programski veoma različitih partija uzrokuje da birači menjaju partiju za koju glasaju, tražeći najčešće programski sličnu, ali doslednu partiju. Ovo je karakteristično kako za lokalni, tako i za nacionalni nivo.Moglo bi se zaključiti da je usled nestabilnosti političke scene, velikih društvenih turbulencija i neizvesnih budućih prilika, realno očekivati i dalje značajne promene izbornih orijentacija birača. Pri tom je veoma interesantno da, sudeći po mišljenju ispitanika, promenu izborne orijentacije, najčešće unutar iste političke porodice, ne prati bar privremeni odlazak u redove apstinenata.Sredinom 2000. i početkom 2001. dolazi do dva velika talasa masovnih međupartijskih transfera izbornih pristalica.Prvi talas usledio je još pre raspisivanja izbora 2000. On je posledica ujedinjenja opozicije i kristalizacije izborne odluke velikog dela biračkog tela, pre svega do tada neodlučnih i opoziciono, ali ne i partijski identifikovanih birača, u prilog koalicije DOS. Za razliku od 90-tih koje karakteriše masovno prebacivanje opozicionih birača među izborno neodlučne i apstinente, 2000. godinu karakteriše obrnut proces- masovno prebacivanje ranije izborno neodlučnih glasača među pristalice DOS-a.Drugi talas međupartijskog transfera izibornih pristalica dešava se posle pobede DOS-a na saveznim i lokalnim izborima septembra 2000. i posebno, na republičkim izborima decembra 2000.

Karakteristika ovog drugog talasa međupartijskih transfera je priklanjanje pobedniku i masovno slabljenje izborne podrške ranijim vladajućim strankama- SPS-u, SRS-u i JUL-u. Posle decenijskog boravka na vlasti SPS je i formalno otišao u opoziciju 2001. godine. Oporavak DS-a nakon izbornog poraza na republičkim izborima 2003. pre svega pobeda na predsedničkim izborima lidera Borisa Tadića, uz politički uspon Bogoljuba Karića i PSS-a i rast radikala, ponovo su izmenili odnose snaga na partijskoj sceni i predstavljaju neku vrstu trećeg talasa nakon 2000. godine.

Razlozi identifikovanja birača sa pojedinim partijama

Prema CeSID-ovim nalazima istraživanja javnog mnenja u jesen 2004. birači se opredeljuju na osnovu razloga:

- glasam za partiju koja mi garantuje neku dobit- glasam za partiju koja ima dobrog lidera- glasam za partiju čiji program i politika odgovaraju mojoj socijalnoj grupi- odlučujem se u poslednjem trenutku u zavisnosti od kampanje- ne znam, ne glasam.

77. Izborna apstinencija

Rastuću izbornu apstinenciju i njene razloge CeSID-ov istraživački tim 2004. grupisao je, polazeći od Blondelovog modela, na prinudne i dobrovoljne apstinente. Dva osnovna objektivna razloga prinudne apstinencije čine funkcionalni razlozi i administrativni propusti. Neizlazak na izbore usled bolesti, nepokretnosti, neodložnog posla, služenja zatvorske kazne, boravka van zemlje, studiranja daleko od biračkog mesta, neki su od objektivnih razloga sprečenosti da se izađe na izbore. I loši meteorološki uslovi, u kombinaciji sa udaljenošću izbornog mesta, su prepreka za izlazak na izbore.Ovoj grupi nedobrovoljnih apstinenata pripada i bar 5% građana koji su propustima izborne administracije ispušteni ili pogrešno vođeni u biračkom spisku. Preostali nivo apstinencije čine dobrovoljni apstinenti, čiji udeo od izbora do izbora varira između 10% i, na lokalnim izborima, čak 50% ukupnog biračkog tela.Dobrovoljni apstinenti mogu se grupisati u dve velike grupe- jedna se konstituiše od apolitičnih, do politike nedospelih građana, drugu čine apstinenti u užem slislu, odnosno građani čiji je neizlazak na izbore baziran na svesnom, formulisanom političkom stavu i odluci.Apolitični, nezainteresovani za politiku i nesvesni njenog uticaja na životne šanse, čine približno 1/10 izbornog tela. Oni su natprosečno koncentrisani među građanima sa najnižim obrazovanjem i socijalnim statusom, ženama i manjinskim zajednicama, kao i najmlađim i najstarijim biračima koji su i izvan radnog procesa. Apstinencija kao svesno izgrađen stav i pozicija ima svoje tri velike grupe razloga u:

- neadekvatnoj političkoj i izbornoj ponudi- stavu o nepotrebnosti višepartijskih izbora- razočaranosti odsustvom ključnih društvenih promena.

Najzad, u apstinenciju vodi i organizovani grupni bojkot izbora, bez obzira da li ga je pokrenula određena partija, koalicija ili etnička grupa. Brojnu skupinu apstinenata čine građana kojima se ne dopada niko od izbornih pretendenata na politički presto. Partije svojom nedoslednošću, nepoštovanjem datih izbornih obećanja, poništavanjem izborne volje građana, sklapanjem neočekivanih postizbornih koalicionih aranžmana ili vođenjem prljavih kampanja, ne samo da nisu uspele da vežu glasače za sebe i tako izgrade čvršću partijsku identifikaciju građana, već su ih, na duži ili kraći rok uspešno udaljile od glasačkih kutija.Pri tom je bitna i percepcija konkretnih kandidata kao nestabilnih, politički prevtljivih, slonih korupciji i nepotizmu.Sve prisutniji razlog svesno birane apstinencije je odsustvo ključnih društvenih promena, odnosno raširena neverica da politički akteri uopšte imaju moć i sposobnost da sprovedu reforme i reše probleme vezane za funkcionisanje države, ostvarenje nacionalnih interesa ili ekonomski razvoj.

Nepostojanje pravne države i odsustvo pravne, ili i životne sigurnosti građana, teškoće u funkcionisanju demokratskih institucija, politička nestabilnost i imunitet od krivičnog gonjenja za moćne pojedince, odvode deo građana u rezignaciju, defetizam i rezultirajuću apstinenciju.Nizak životni standard, nezaposlenost, korupcija, mito i afere koji prate privatizaciju, uz sve restriktivnija prava mogućnosti u oblasti državnog sistema socijalnog osiguranja i zaštite takođe pripadaju polju ozbiljnih razloga za neizlaza na izbore.Za stabilna demokratska društva može biti, do izvesne mere, tačna teza Lipseta i Lasvela ili Šumpetera o stabilizujućem delovanju političke apatije, odnosno o određenom nivou apstinencije kao dokazu dobrog funkcionisanja i zdravlja demokratije. Visoka apstinencija u teškim društvima tegobne tranzicije može, na drugoj strani, govoriti samo o bolesti krhkih protodemokratskih institucija i ratućem jazu i nepoverenju između političkih aktera i građana i njihovih asocijacija.

78. Kadrovske i masovne partije

Diveržeova tipologija političkih partija ogleda se u distinkciji između kadrovskih i masovnih stranaka. Kod kadrovskih stranaka razlikuje tradicionalni tip koji predstavljaju konzervativne i liberalne stranke zapadne Evrope. Kadrovske partije teže da okupe ugledne građane i nije im prioritetno okupljanje što većeg broja pristalica. Kvalitet, koji je za njih važniji od kvantiteta, ogleda se u ugledu, tituli i imetku. Navedeni razlozi osiguravaju moralni uticaj i pomažu finansiranje izborne kampanje. Ove stranke, s obzirom da su malobrojne, uglavnom imaju labaviju strukturu. Diverže u svojoj tipologiji navodi i tzv. indirektne stranke u koje pojedinci nisu učlanjeni neposredno, već su pripadnici organizacije koja je kolektivni član stranke, dakle posredno. Ovakav primer je Laburistička partija koja je okupljala predstavnike sindikata, zadruga, udruženja intelektualaca, kao i druge vrste socijalističkih stranaka okupljenih na korporativnom principu.Nastanak masovnih političkih partija Diverže vezuje za socijalističke pokrete, a kasnije za komunističke partije, fašističke i stranke u nedovoljno razvijenim zemljama. Socijalističkim partijama bilo je potrebno obezbediti finansiranje izbora, jer nisu imale podršku bogatih krugova. Ove stranke su se konstituisale odozgo na dole, što je u unitrašnjoj organizaciji uslovilo centralizaciju, iako je ispoljavana težnja za demokratizacijom. Rukovodioci su birani kooptiranjem, a izbor se svodi na čin ratifikacije. Masovne stranke okupljaju veliki broj članova od nekoliko stotina hiljada, pa čak i milion ljudi koliko je imala nemačka Socijaldemokratska partija 1913. Tako, mnogobrojne stranke zahtevaju veliku administraciju i čvršći hijerarhijski aparat. Na taj način povećan je broj profesionalaca u rukovodstvu. Prema Diveržeu, partijski rukovodioci i partijski profesionalci se udružuju i učvršćuju položaj u odnosu na članove parlamenta. Iz ovoga se ogledaju i sukobljavaju dve vrste vođa: unutrašnji rukovodioci koje su izabrali članovi stranke i poslanici koje su izabrali mnogobrojni birači. Sledeći tip masovnih partija su komunističke. Po Diveržeu, one su najbolje organizovane od svih partija, što je važan momenat u objašnjenju njihovih uspeha. Važna karakteristika komunističkih partija je njihovo organizovanje ne po teritorijalnom principu- po mestu stanovanja, već po radnom principu- prema mestu zaposlenja. Umesto lokalnih odbora ili sekcija, kod njih su izražene ćelije u preduzećima. Prednost ovakvog načina organizovanja je što su zajednice članova stalnije i u svakodnevnom neposrednom kontaktu. Strogo su centralizovane i sve odluke donosi partijski centar ili centrala, dok lokalni rukovodioci imaju zadatak da osiguraju izvršavanje ovih odluka. Značajnu ulogu ima ideologija. Fašističke stranke imaju krutu i centralizovanu strukturu, kao i sisteme vertikalne povezanosti. Ali, u pogledu unutrašnje strukture, Diverže smatra da se komunističke i fašističke stranke bitno razlikuju. Važna karakteristika fašističkih stranaka ogleda se u tome što one u okupljanju masa koriste vojničke tehnike i grade strogo hijerahizovanu piramidu sa više stupnjeva, koju je sačinjavalo 4-12 ljudi. Društvenu osnovu fašizma činilo je razvijeno društvo (Nemačka 1937.) i zaostala društva (Španije i Portugalije), kao i Italija sa obeležjima i jednog i drugog. Karakteristično za oba

slučaja je strah manjina da će većina krenuti putem kojim one ne žele. Način da se tome suprotstave bio je sila i teror uz razvijenu propagandu.Karakteristika masovnih stranaka je to što vođstvo uvek sačinjava uži krug- oligarhijsko jezgro. U razvijenim zemljama taj krug je otvoren, dok u nerazvijenim zemljama postoji razmak između užeg jezgra i širih masa. U nedovoljno razvijenim zemljama mase se okupljaju oko lidera. Autoritet i ličnost lidera su u prvom planu. Stranke su personalizovane i naglašena je lična vlast.

79. Sveobuhvatne i kartel partije

Partije masovne integracije, pod kojim se podrazumeva socijaldemokratska partija, i partije individualnog predstavništva, pod kojim se podrazumeva građanska partija, transformišu se u pravcu sveobuhvatne partije. Transformacija u novi tip partija ispoljava se kroz promene:1) drastično smanjenje ideološkog prtljaga2) jačanje uticaja partijskog vođstva čija se uloga ne ocenjuje više s obzirom na uspeh u ostvarivanju interesa partije, nego s obzirom na ostvareni napredak društva u kome partija deluje3) smanjivanje uloge partijskog članstva4) smanjivanje uloge klase koju je partija nekada isključivo predstavljala u težnji da se privuku glasači iz svih slojeva društva5) obezbeđivanje pristupa u partiji različitim interesnim grupama, kako iz finansijskih razloga, tako i zbog toga što je posredstvom interesnih grupa moguće obezbediti širu podršku u društvu.Partije su sve više usmerene čitavom izbornom telu, nastoje da budu partije svih slojeva društva. Može se pratiti kako različiti modeli partija mogu biti uspostavljenni na relaciji odnosa i veza između civilnog društva i države. U toj perspektivi masovna partija je samo jedna etapa u kontinuiranom procesu. Do ovoga dolazi ne samo usled promena u civilnom društvu, već proizilazi i iz promene u odnosima između partije i države. Oni dokazuju da postoji tendencija simbioze između partija i države što je uslovilo novi tip partije koji identifikuju kao kartel partija. Po ovim autorima, Diveržeov (arhetipski) model masovne partije podrazumeva da određene dobro definisane socijalne grupe preko političkih partija kao njihovih agencija učestvuju u političkom životu postavljajući određene zahteve državi ili nastojeći da je stave pod svoju kontrolu, postavljajući svoje predstavnike na ključna mesta. Svaka od ovih grupa ima svoj interes koji je artikulisan u programu partije. Katz i Mair ističu da se sveobuhvatna partija nije pojavila kao partija civilnog društva, već je situirana između civilnog društva i države, tražeći da utiče na državu spolja. Po njihovom mišljenju razlike između kadrovskih, masovnih, sveobuhvatnih i kartel partija rezultata su socijalnog i političkog konteksta u kojima su se ove partije pojavile, ali su uvek prisutni elementi i jednog i drugog evolutivnog modela.Pojava kartel partija uslovila je sporazume,pristanak i kooperaciju svih učesnika političke borbe. Izborna pobeda ili poraz nisu više borba na život ili smrt i ciljevi partija mogu opstajati nezavisno od njihovog ishoda, ali se pravi razlika koja proizilazi iz pristupa državnim resursima. Sada postoji jedna politika u okviru koje mogu preživeti sve partije. Pojavom kartel partija, politika postaje profesija, a interpartijska kompeticija se svodi na izbor između različitih predloga. Partije su svedene na grupe lidera koji se bore da preuzmu odgovornost u vođenju vlade do sledećih izbora. Demokratija prestaje da bude kontrola države od strane civilnog društva, već obnavljanje liderstva na izborima u zavisnosti od zadovoljstva ili nezadovoljstva politikom vlade ili njenim ishodima. S obzirom da kartel partije ne iznose zahteve određenih interesnih grupa iz polja civilnog društva ka polju države, njima se po ovim autorima javlja izazov od strane interesnih organizacija, asocijacija (sindikata, trgovačkih udruženja), koje razvijaju odnose sa državom, a koji nisu suprotni od onih koje sa njom uspostavljaju političke partije.

80. Klijentelističke partije i ostale tipologije

Herbert Kitshelt deli partije na klijentelističke, programske i harizmatske. Klijentelističke partije obezbeđuju selektivne prednosti u formi, patronažnih poslova, preferencijalnog tretmana u raspodeli socijalnih subvencija i vladinih ugovora.Programske partije nude indirektne nadoknade članovima, ostvarivanjem programa kada partija dođe na vlast.Harizmatske partije karakteriše težnja pojedinaca da budu bliski sa harizmatskim vođom.Kitshelt navodi uslove za nastanak klijentelističkih partija:1) postojanje snažnog poljoprivrednog sektora koji funkcioniše izvan tržišnih odnosa razmene, netržišna razmena podstiče klijentelističke odnose2) slada uključenost privrede u svetsko tržište3) opstanak snažnih eks- komunističkih partija koje su vladale u starom režimu4) jaka izivršna vlast, predsednički, a ne parlamentarni sistem5) prost većinski izborni sistem koji u prvi plan ističe ličnost kandidata, a ne programska opredeljena partije6) odsustvo profesionalnog činovničkog aparata u državi u razdoblju pre nego što su komunističke partije došle na vlast7) postojanje snažnog para-javnog sektora koji nije ukinut privatizacijom.Goati zapaža da od pomenutih uslova, u Srbiji je odsutan onaj koji se tiče izbornog sistema, jer osim prvih višestranačkih izbora 1990. u obe republike od 1992. na snazi je proporcionalni izborni sistem.

Liderske partije

U svim partijama prisutne su liderske tendencije i težnja šefa stranke da u svojim rukama akumulira što više ovlašćenja u donošenju ključnih političkih i kadrovskih odluka, kao i da akumulira i distribuira partijsku moć. Lider partije postavlja sebi odane ličnosti na ključne pozicije. Goati lidere definiše: pod liderima u ovom radu podrazumevamo pojedince koji zauzimaju ključna mesta u partijskoj hijerarhiji, kao i one koji vrše snažan upliv na partijske odluke, mada ne zauzimaju važne hijerarhijske položaje. To mogu biti članovi koji su igrali istaknutu ulogu prilikom formiranja partija ili u razdoblju značajnom za partiju, finansijeri, intelektualci i pojedinci kojima posao omogućava pristup važnim informacijama.Mihels opisuje nastanak vođstva na taj način što vođa okupi istomišljenike i osniva partiju, pri čemu od samog početka presudno utiče na najvažnije partijske odluke i raspolaže najvećom količinom moći u partiji. Kao bitno sredstvo moći vođa, naglašava se njihova kompetentnost. Nemogućnost mase da obavlja poslove dovodi do potrebe za predstavnicima i na taj način dobrovoljno odustaju od svoje suverenosti. Stručnost vođa znači i njihov autoritet.Mihels smatra da je dugotrajna funkcija opasna po demokratiju i misli da vodeća mesta treba dodeljivati kratkoročno. Reizbornost, odnosno često ponavljanje izbora on vidi kao sigurnosni ventil oligarhije protiv oligarhijskih tendencija. Angelo izdvaja izborno-profesionalnu partiju, koja se razlikuje od sveobuhvatne, pre svega u tom smislu što je ovakva organizacija popunjena osobljem profesionalaca i konsultanata pre nego partijskih birokrata.Sigmund Nojman ističe da su političke partije širile svoje polje uticaja i moć unutar političke zajednice, i kao posledica toga menjale su svoje funkcije i karakter. Umesto partije individualne reprezentacije, naše savremeno društvo sve više izdvaja partiju socijalne integracije. On ističe da je partija individualne reprezentacije karakteristična za društva sa ograničenim političkim poljem i ograničenim stepenom participacije.Treba razlikovati i partiju demokratske integracije od partije totalne integracije koja je svoj prototip našla u boljševizmu, fašizmu i nacionalsocijalizmu.Po Maksu Veberu političke partije mogu biti patronažne i ideološke. Patronažne partije postoje sa ciljem da putem izbora dovedu svog vođu na rukovodeći položaj, pa bi on

poveravao državne službe svojim pristalicama. Ideološke partije žele da služe ostvarivanju političkih ideala određenog sadržaja. Veber smatra da partijske borbe nisu borbe za objektivne ciljeve već su borbe za patronat nad službama. Tipičan primer su partije u Americi koje predstavljaju lovce na položaje, pri čemu se program prilogođava izgledima za pridobijanje glasova birača. Po njemu, su za političara posebno važne tri stvari: strast, osećanje odgovornosti i mera.U zemljama u tranziciji javljaju se embrionalne partije, patuljaste partije, proto partije, partije konglomerati, pokreti partije....

81. Mihelsov zvozdeni zakon oligarhije

Mihels je istražujući Socijaldemokratsku partiju Nemačke uvideo probleme uspostavljanja demokratije u samoj suštini ljudske prirode, u biti same političke borbe, u biti organizacije, kao i u psihološkim momentima u odnosu vođe i vođenih. On je predstavnik elitističke teorije koja počiva na nejednakosti onih koji vladaju i onih kojima se vlada.Mihels identifikuje tri vrste uzroka njenog nastanka, i to tehničko-administrativne, psihološke i intelektualne uzroke. Svoju analizu počinje pitanjem narodnog suvereniteta. Između građana i države javljaju se političke partije. Demokratija se ne može zamisliti bez organizacije koja masi daje konzistentnost. Tako se može primetiti poput začaranog kruga da demokratija ne može bez organizacije, a jačanjem organizacije nestaje demokratija, odnosno ko kaže organizacija, kaže i tendencija ka oligarhiji.Predstavnici uvek nastupaju u ime naroda, predstavljajući se da zastupaju interese celine. Političke partije nastaju radi zaštite posebnih interesa, a teže da se identifikuju sa univerzalnim, u želji da prošire i premaše socijalni sastav i temeljni program.Kako je organizacija osnov društvenog vođenja mase, ona nužno svaku partiju razdvaja na vodeću manjinu i vođenu većinu odnosno slobode, povlastice, kao i participiranje u celini uživaju najpre samo neki.Mihels primećuje da se najjednostavnija geneza nastanka vođstva u partijama sastoji u tome da vođa osniva partiju i priključuje sebi svoje istomišljenike i sledbenike. Iako u organizaciji svi imaju podjednake mogućnosti izbora, mnogi su pozvani ali samo neki odabrani.Vođe se nametnu masi igrajući na njenu sentimentalnost, i za nju se vezuju imperativnim mandatom. Vođa je u početku sluga mase. U masi pojedinac gubi svoju undividualnost i identitet kao i osećaj odgovornosti.Razmatrajući pitanje formiranja pravog političkog vođstva u predstavničkom sistemu, Ostrogorski ističe neophodnost 4 uslova: da sposobni ljudi imaju lak pristup javnom životu, da ljudi koji stiču politički uticaj prihvate i svu odgovornost, da bi odgovornost bila stvarna potrebna je sankcija kontrole i da bi njihova akcija imala dejstvo njoj treba trajnost.Partijski razlog postaje najvažnija stvar, najvažniji interes i jedina savest. I individualni interesi i interesi zajednice kao celine bivaju podređeni interesu partije. Partijski interes najbolje zna vođa koji vodi i rukovodi.Mihelsu je liberalna demokratija bila strana. Njemu kao socijalisti-levičaru, demokratija je bila nespojiva sa parlamentarizmom. Njegov stav po pitanju oligarhije je u osnovi pesimistički. Jedini tračak nade i mogučnost borbe protiv nje, Mihels vidi u učestalim izborima tj. reizbornosti.

82. Parlamentarni objektiv partijske oligarhije

Parlament je velika pozornica na kojoj se odigrava vidljivi deo zakonodavnih aktivnosti, pri čemu je predstava pripremljena na drugom mestu. Onaj ko sastavlja izborne liste, a to je najčešće partijska oligarhija, taj oblikuje i parlament. Glasačima je time sužen, odnosno nametnut izbor.Diskusija u parlamentu je obično formalnost, jer se unapred odlučuje u partijskim organima, poslaničkim klubovima ili na sastanku šefova poslaničkih klubova.

Da bi skupština dobro ispunila svoju dužnost, potrebno je da ona bude u stanju da ispuni 5 dužnosti kao što treba: da bude sposobna da dobro izabere ministarstvo, da dobro pravi zakone, da dobro poučava narod, da dobro izražava narodnu volju, da dobro izlaže narodu stvari dostojne pažnje.Partijski autoritet održava ravnotežu neophodnu za normalan rad. Vođa se izdvaja iz pozicije prvog među jednakima i postaje komadnant partijske vojske. Uzak krug ljudi iz okruženja ima privilegiju da iznese svoje mišljenje ili da mu budu poverene važnije odluke, a ostali gotovo da dobijaju samo naređenja.S obizorom da je primarni cilj partije borba za vlast i održavanje vlasti, svaka aktivnost je podređena tom cilju. Partijski uspeh, trenutna korist partije i održavanje partije u životu, za vođu i oligarhiju su važniji od skupa principa i ideja ili od određene trajnije politike.Ove pojave u javnosti izazivaju razočarenje u partiju i parlament. Političari i partije postaju klovnovi, komedijaši i lakrdijaši. Krug razočaranih se širi: obrazovani ljudi- političkom degradacijom, poslovni ljudi- zbog troškova u prazno, ugledni ljudi- jer stvarne rezultate više postižu u okružnom odboru nego u parlamentu, drugi- velikim troškovima zbog kojih parlament postaje nedostupan siromašnim i nezavisnim kandidatima. Uspeh i novac postaju najvažniji.Razaranje srednjih slojeva, rušenje puritanizma, uznemirenost, napuštanje samopouzdanja, sumnja u samoga sebe, podleganje nervozi i sitnim uživanjima, označavaju gubljenje starih društvenih vrednosti i uticaja. Lični uticaj usled ranga i karaktera, iako je ostao vrlo veliki, opada pod uticajem razloga moralne i materijalne prirode. Opisujući atmosferu u američkom Kongresu, naročito u Senatu, Ostrogorski ističe savez veštih političara- rukovodilaca (mašinista) s jedne strane, i finansijskih interesa milionera sa druge strane. Sprega novca i politike uslovila je da više nije uslov da se postane senator- ugled u narodu, već novac i podrška partijske organizacije. Degeneraciju Kongresa oličava i činjenica da partijska disciplina često zahteva da se glasa i zatvorenih očiju. Govornici žele da istaknu probleme sredine koju zastupaju, umesto odgovornosti za sudbinu zemlje. Po Mihelsu, tamo gde počinje stvaranje profesionalnog vođstva tu počinje i kraj demokratije. Pozivajući se na Rusoov stav da u trenutku kad narod sam sebi podari predstavnike, nije više slobodan, više ne postoji, Mihels iskazuje kritički stav prema predstavničkom sistemu. Kad narod delegira svoju suverenost, on je odriče, on više ne vlada sobom, već se njime vlada. Usled nemogućnosti da sam sobom vlada, narod može jedino s vremena na vreme izabrati sebi nove gospodare. Samim činom glasanja jednakost glasača pada u kutiju sa njihovim listićem. Mihels smatra ad sve partije imaju parlamentarni objektiv. Partije učestvuju u izborima, u zavisnosti od svojih mogućnosti i ciljeva, da ostvare uticaj u parlamentu ili da osvoje vlast. Sa tim motivima ulaze u ovo zakonodavno telo. Po njemu, parlamentarni rad udaljava predstavnike od svojih birača. Parlamentarne komisije predstavljaju sedište ili ishodište oligarhije unutar parlamenta, dakle unutar oligarhije. U parlamentu se lična odgovornost pretvara u odgovonost partji. Poslanici, rukovođeni partijskim interesima, ne slušaju svoju savest. Ministri i narodni predstavnici u parlamentu sarađuju po više osnova, bilo da je u pitanju put do zakonodavne većine za određeni zakonski predlog ili obezbeđivanje određenih pogodnosti za svoju izbornu jedinicu. Kod Ostrogorskog je naglašen individualizam koji građanina vidi kao nosioca vlasti, a naročito je naglašena individualna svest i odgovornost. Prema njemu, za demokratiju postoje dve opasnosti svedene na neobrazovanost i neznanje masa i egoizam vladajućih slojeva.

83. Unutarpartijski izbori (kadriranje, kooptiranje i nepotizam)

Koncentrisanje vlasti u relativno malo ruku ima tendenciju česte zloupotrebe. Među vođstvom pri izboru kandidata naročito dolazi do izražaja nepotizam. Određen broj ljudi svoju karijeru vezuje za partiju. To su partijski ljudi, odnosno vojnici partije. Njihove karijere se odvijaju unutar partijske orbite, pri čemu mogu dobiti svoju šansu u partijskoj

organizaciji ili u državnoj administraciji. Bliski, poverljivi i lojalni članovi partije mogu biti postavljeni na visoka mesta, nezavisno od svog iskustva i stručnosti. Logično je da se rukovodstvo partije određuje partijskim izborima prema utvrđenoj proceduri. Neretko se dešava da se u uzak krug partijskih rukovodilaca ulazi kooptiranjem ili imenovanjem. Na taj način se ugrožava unutarpartijska demokratičnost. U većini političkih partija postoje formalno demokratski izbori po kojima se bira i legitimiše rukovodstvo iz redova članova, na određeni vremenski period i u skladu sa određenom procedurom. Jedino fašističke partije ne predviđaju izbornu proceduru, već rukovodioce postavlja šef stranke.Unutarpartijski izbori sadrže određene elemente manipulacije. Ponekad se i relativno demokratska izborna procedura unutar partija pretvara u ratifikaciju prethodno sačinjenog spiska ili liste u uskom krugu ljudi koji kadriraju. Rukovodstvo partije može biti birano, imenovano i kooptirano.Diverže razlikuje autokratiju i prikrivenu autokratiju, koja čini pravilo, misleći na razne mogućnosti samoizbora partijske elite. Zbog brojnosti članova, izbor partijskog rukovodstva je uglavnom posredan (indirektan).Na sadržaj i demokratičnost unutarpartijskih izbora utiče način glasanja. Ako nema odredbi o tajnom glasanju, izbori više liče na imenovanje. Bitno je postojanje odrednica koje ograničavaju broj mandata za koje rukovodioci mogu biti izabrani. Ponekad se kao uslov za izbor u partijsko rukovodstvo uzima dužina staža u partiji, čime se favorizuju osnivači i jezgro oko osnivača partije u odnosu na druge članove. Pitanje je u kojoj meri se na najvišim partijskim organima može reagovati na predložene liste kandidata, odnosno da li su one otvorene ili zatvorene. Ako se liste ne mogu dopunjavati i ako se o predloženim kandidatima ne može raspravljati, onda to znači da je presudna uloga onih koji te liste sačinjavaju i podnose.

84. Partijska disciplina

Oligarhijske tendencije u političkim partijama su u neposrednoj vezi sa partijskom disciplinom. U čvrstoj partijskoj disciplini poslušnost izbija na prvo mesto. Zadatak gomile partijskih poslanika sastoji se jedino u tome da podržavaju šefa i njegove pomoćnike. Najinteligentnijim i najobdarenijim pripada počast da budu partijski gladijatori, ostali su prosta mašina za glasanje. Dvopartijski sistemi se razlikuju i u pogledu stranačke discipline. S jedne strane se nalaze stranke u britanskom Parlamentu sa izraženom stranačkom disciplinom partijskog lidera i partijskog biča, i sa druge strane, partije u američkom Kongresu gde kongresmeni glasaju po sopstvenom nahođenju, pa je za svaku važniju odluku neophodno strpljivo graditi većinsku podršku. U tom smislu, na sceni je elastični dvostranački sistem. U SAD, prezidencijalizam nadomešćuje slabosti dvopartizma.Partijska disciplina, partijsak ispravnost stežu pojedinca, umrtvljuju interesovanje za javne poslove i sprečavaju prelivanje strasti i nezadovoljstva građana- kanališući ih. Disciplina je u tesnoj vezi sa strahom. Ostrogorski je dobro zapazio prisustvo straha u politici koji je obostran i kod vladara i kod podanika. Kao adekvatno sredstvo zastrašivanja onih koji su na vlasti je delovanje javnog mnenja i kritičke javnosti. Za razliku od Monteskjea prema kojem je strah pokretač ili princip despotske vladavine, Ostrogorski u njemu vidi primcip svake vladavine, jer se svaka vladavina zasniva na prinudi. Tiraniju većine je primetio Tokvil, a tiraniju javnog mnenja Mil.Partijski program, partijska disciplina i partijska tradicija nad građanima vrše svojevrsnu prinudu.Političar sve više gubi svoju intelektualnost, identitet i originalnost, a sve više do izražaja dolazi partijska lojalnost. Tako su vrline građana angažovanih u partiji ostale formalne u vidu vernosti partiji.

85. Nastanak i razvoj sindikata

Autori koji su se bavili teorijom sindikata i istraživanjem istorije sindikalnog pokreta polaze od činjenice da su rodno mesto sindikata procesi koncentracije proizvodnje i podela rada u epohi industrijske revolucije. Sistematski i relativno trajni odnosi nejednakosti , zasnovani na podeli na vlasnike i nevlasnike, odnosno upravljače i izvršioce, predstavljaju osnovni razlog organizovanja radništva u sindikate. Dok god opstaje ovakav karakter i osnov podele rada postoji i potreba zaposlenih da organizovanjem u sindikate zaštite svoje interese.Još su Sindi i Beatrisa Veb sindikat odredili kao organizaciju najamnih radnika čiji e cilj održavanje i poboljšavanje uslova rada. Centriranost na uslove rada i zaštitu prava iz radnog odnosa čini sindikate najneposrednijim i najmasovnijim oblikom organizovanja zaposlenih. Ujedno je to i osnovna linija razlikovanja, diferentia specifica, sindikata u odnosu na profesionalna udruženja, društvene organizacije, političke partije i druge oblike organizovanja koji se samo delom svojih aktivnosti bave sferom rada i radnih odnosa.Sa uzmenama tehnologije, strukture radne snage, karaktera proizvodnih i svojinskih odnosa, ali i ukupne socijalne i političke organizacije društva, nužno su se transformisale i metode i sredstva i širio krug ciljeva i funkcija sindikalne akcije.Period od nastanka sindikata do danas može se, na osnovu specifičnih uslova i karakteristika delovanja sindikata, podeliti na 4 faze. Prvu, formativnu fazu čini period od nastanka sindikata, 40-tih godina 19. veka do njihove legalizacije i priznavanja sindikalnih prava, krajem prošlog veka. Druga faza, faza krajnje polarizacije i rascepa unutar, do tada jedinstvenog sindikalnog pokreta, je vezana za turbulentan period od kraja 19. veka do drugog svetskog rata.Treća faza, faza deradikalizacije i institucionalne integracije sindikata vezana je za period posleratnog privrednog rasta i prosperiteta.Najzad, od 70-tih godina, sa novim periodom nestabilnosti koji karakterišu dalekosežne tehnološke promene, krizne tendencije u razvoju kapitalizma i raspad real-socijalizma, započinje 4 faza razvoja sindikata čiju osnovnu karakteristiku predstavlja kriza i preispitivanje, odnosno napuštanje dotadašnjih koncepata i prakse sindikata.

1. Prve oblike sindikalnog organizovanja predstavljaju udruženja radnika za uzajamnu pomoć i osiguranje u slučajevima nezaposlenosti, bolesti i smrti. Sindikati su dugo ilegalna i konspirativna udruženja, jer dominantna liberalistička doktrina insistira na strogo individualnom karakteru radno-ugovornih odnosa. Ova udruženja se bore za porodičnu najamninu, nastoje da očuvaju kontrolu nad radnom obukom i uticaj i kontrolu svojih članova nad radnim procesom.Saglasno ciljevima i strukturi članstva, u prvim decenijama razvoja, u sindikatima preolađuju uticaji Ovenove socijalne utopije i reformskog čartističkog pokreta. Istovremeno, raširen je i ludistički pokret koji uzroke radničkih nevolja vidi u mašinskoj proizvodnji i izlaz traži u razbijanju mašina. Od 60-tih godina, sa osnivanjem Međunarodnog radničkog udruženja (Prve internacionale), sindikati su u sve većoj meri, deo šireg socijalnog i političkog pokreta, odnosno u njima raste uticaj socijalističkih ideja.Na svom kongresu Parizu 1889. godine, Internacionala, u znak spomena na žrtve demonstracija u Čikagu, 1886. proglašava 1.maj za međunarodni praznik rada, a borbu za ograničavanje radnog vremena, odnosno za popularne tri osmice- 8 sati rada, 8 sati odmora, 8 sati slobodnog vremena, za jedan od svojih osnovnih ciljeva.

2. Sindikati i čitav radnički pokret našli su se, krajem 19-tog i početkom 20-tog veka, na velikoj prekretnici. Otvorene su velike dileme oko ciljeva- raskid sa kapitalizmom, reforme unutar njega, ili partnerstvo sa kapitalom, ali i oko sredstava njihovog ostvarivanja- isključivo štrajkom i drugim metodama sindikalne borbe, ili i kroz političko delovanje i saradnju sa političkim partijama. Idejnim i taktičkim razlikama sledile su i organizacione podele i rascepi u sindikatima.Prvi rascep unutar dela sindikalnog pokreta koji se zalagao za odlučan raskid sa kapitalizmom, nastao je oko različitog odnosa prema političkim partijama i korišćenju političkih sredstava borbe za rušenje kapitalizma. Ovaj spor je u pozadini imao različito viđenje same potrebe postojanja države i političke vlasti u budućem, besklasnom društvu. U sporu su jasno diferencirane i suprotstavljane

pozicije sindikalizma i anarhosindikalizma, sa jedne, i sindikata pod idejnim uticajem marksizma, sa druge strane. Sindikalizam (Sorel i Lagardel) polazi od postojanja specifičnog klasnog elana i vitalizma proletera i potrebe razvoja posebnih, građanskoj kulturi suprotstavljenih, radničkih vrednosti i kulturnih stilova. Sindikat je instrument razvoja duha kolektivnosti, solidarnosti, borbenosti i revolucionarnog nasilja proleterijata. Zagovaraju se neposredna klasna borba, uključujući i direktne akcije sabotaže, a kao osnovni instrument proleterskog samooslobođenja vidi se generalni štrajk. Negira se svaka potreba participacije u političkoj aktivnosti uz stav da i radničke partije vode svojom aktivnošću u klasni kompromis i novo ropstvo za proletere. Krajnji cilj su ukidanje države i politike, pri čemu sindikat predstavlja osnovu za formiranje društvene strukture koja se izvodi iz sveta rada. (I anarhosindikalizam, posebno uticaja u Španiji i Rusiji pred 1.svetski rat, polazi od potrebe vođenja klasnog rata i nemogućnosti bilo kakvog kompromisa sa poslodavcima i državom, dodajući im kao svoju specifičnu vrednost ideju i praksu vršenja individualnog terora u ime klasnog, revolucionarnog ideala. I u SAD se javio sindikalizamu blizak industrijski unionizam. Unionisti nemaju potpuno negativan stav prema partijama, ali su partije i politička akcija strogo podređene sindikatu. Ideal unionista je organizovanje svih najamnih radnika u jednom sindikatu koji su oni pokušali da ostvare stvaranjem 1905. „Industrijskih radnika sveta“ sindikata sa čestim direktnim akcijama) Radnički i sindikalni pokret pod uticajem marksizma oštro se suprotstavlja ekstremnom radikalizmu sindikalizma i njegovom odbacivanju političkih metoda i sredstava borbe. Put ka revolucionarnom obratu za marksiste čini jedinstvo ekonomskih i političkih ciljeva, sindikalne i partijske akcione mobilizacije. Unutar jedinstvenog radničkog pokreta i specifične, sektorske podele rada između sindikata i partija prednost i rukovodeća uloga daje se partiji, jer ona povezuje aktuelno-istorijski okvir i interese radnika sa njihovim dugoročnim ciljevima. I unutar ove struje u radničkom pokretu veliki značaj pridaje se masovnim štrajkovima kao metodu delovanja, ali i instrumentu ostvarivanja ukupne političke strategije. Do raspada je došlo zbog nepremostivih razlika u stavovima i proceni kontroverznog boljševičkog eksperimenta u Rusiji. Već 1921. dolazi do organizacionog rascepa do tada jedinstvenog socijalističkog sindikalnog pokreta i formiranja Međunarodne sindikalne federacije, pod socijaldemokratskim uticajem, i Profiterne- Crvene sindikalne internacionale, koja okuplja komunističke sindikate i zalaže se za revolucionarnu klasnu borbu, obaranje kapitalizma i čvrstu međunarodnu proletersku disciplinu. Unutar komunističkog pokreta 20-te godine obeležava velika rasprava o položaju i ulozi sindikata u socijalizmu. U središtu ove rasprave je dilema o prirodi, karakteru funkcija, čak i o samoj potrebi postajanja sindikata u društvima u kojima se, po oficijelnoj ideologiji, ostvaruje radnička vlast-diktatura proleterijata.Gramši smatra da sindikati nisu tip organizovanja komunističke društvenosti, za njega adekvatni oblik organizovanja zaposlenih u socijalizmu predstavljaju fabrički saveti.U raspravi vođenoj u samom Sovjetskom Savezu iskristalisale su se tri različite platforme o poziciji i ulozi sindikata. Trocki i njegove pristalice iznose tezu o podržavljenju sindikata- pretvaranju sindikata u državni organ rukovođenja i upravljanja privredom.Na drugom polu predstavnici Radničke opozicije u partiji su protiv birokratske subordinacije (podređivanje) sindikata partiji i državi, a za njegovu autonomnu poziciju i kontrolu nad upravljanjem privredom.Prevagu odnosi Lenjinov, kompromisan stav kojim se podređena, transformisana uloga sindikata koriguje njihovom funkcijom kontrole i zaštite radnika od „birokratskih grešaka i deformacija sopstvene države“.No, razvoj događaja u SSSR-u, posebno ukidanje svakog oblika pluralizma i monoorganizovana struktura vlasti sveli su sindikat na privezak upravljačke nomenklature. Sindikat postaje organ kontrole i disciplinovanja samih radnika, posredstvom mehanizama obaveznog članstva, odnosno diskrecionog prava sindikalnog aparata da upravlja značajnim fondovima i socijalna prava i beneficije, distrubuira samo lojalnim i poslušnim radnicima.Socijaldemokratski usmereni sindikati će postepeno evoluirati ka poziciji reformi unutar kapitalizma. Krajnji ciljevi- podruštvljavanje vlasništva i socijalistička proizvodna organizacija, imaju prvo karakter programskog, ideološkog dodatka, da bi na kraju bili temeljito korigovani i praktično napušteni usvajanjem koncepta mešovite ekonomije i pluralističkog društva.

Na toj poziciji je, bez ikakvih ograda, Američka federacija rada (AFL). Ona je od osnivanja, krajem 80-tih 19. veka, prihvatila podelu profita, sigurnost posla i pristojne nadnice radnika kao trajan cilj. Američki cehovni (AFL) i građanski sindikati (CIO) će, nakon godina teških borbi i sukoba sa vojnim trupama, policijom i privatnim vojskama, koje su poslodavci slali na štrajkače, služeći se i praksom sudske zabrane štrajka, izvojevati pravo na organizovanje, zastupanje radnika i kolektivno pregovaranje. U velikoj ekonomskj krizi 30-tih godina, sindikati AFL-CIO zalagaće se i za državnu intervenciju u obezbeđenju sigurnosti zaposlenih u slučajevima nezaposlenosti, starosti i radne nesposobnosti.Treću veliku struju u sindikalnom pokretu, pored komunističke i socijaldemokratske, čine hrišćanski sindikati koji svoju idejnu inspiraciju nalaze u papskoj enciklici De rerum novarum, iz 1891. posvećenoj radnim odnosima. Međunarodna konfederacija hrišćanskih sindikata, od 1968. Svetska konfederacija rada uticajna u zemljama sa jakom katoličkom tradicijom zalaže se, polazeći od hrišćanskog morala i vrednosti, za klasni mir i saradnju.Sledstveno tome, sindikati su profesionalne, a ne klasne organizacije. Ciljevi za koje se zalažu hrišćanski sindikati- proširenje učešća u dobiti i svojini putem širenja radničkog akcionarstva, i učešća zaposlenih i sindikata u upravljanju i kontroli poslovanja, bliski su konceptu socijalnog partnerstva radnika i poslodavaca poniklom u redovima reformski orijentisanog preduzetništva.Kriza 30-tih i uspon fašizma i nacizma donose i model korporativnog uređenja društva u kome je sindikat jedna od prinudnih, monolitnih i hijerarhijski uređenih korporativnih asocijacija koje, strogo podređene vođi, partiji i državi, čine organizacionu osnovu jedinstvenog-organskog i totalitarnog poretka.

3. Treća faza u razvoju sindikata- faza deradikalizacije i institucionalizacije integracije sindikata, svoje začetke i osnove ima u kenzijanskoj ekonomskoj doktrini i konceptu i praksi države blagostanja, kao i socijalnom paktu sindikata, vlade i poslodavaca, postignutom u toku 2. sv.rata u Velikoj Britaniji i SAD.Gotovo tri decenije nakon rata integracija sindikata u poredak biće univerzalan, opšti trend koji karakteriše poziciju sindikata kako u kapitalističkim, tako i u socijalističkim i zemljama u razvoju.Prihvatanje koncepcije o postojanju, u zoni povećanja proizvodnje i redistributivnih strategija države, zajedničkih ili bar komplementarnih interesa sindikata, poslodavaca i države i rezultirajuće nastojanje da se održi i institucionalizuje „industrijski i socijalni mir“, čine osnovu delovanja sindikata u zemljama razvijenog kapitalizma.Sindikat, nakon potpisivanja ugovora i tarifnih pravila, obezbeđuje relativno stabilne cene radne snage što omogućuje planiranje ukupne reprodukcije. Nakon svakog poremećaja sistema, izraženog i kroz povećanje cena, svojim zahtevom za povećanjem nadnica, sindikat ponovo uspostavlja ravnotežu nadnica i cena. Na taj način menadžeri su prinuđeni da prostor za povećanje proizvodnje i profita traže u primeni novih tehnologija i usavršavanju organizacije poslovanja, što dovodi do razvoja u interesu svih proizvodnih aktera. Logika privrednog rasta i prosperiteta donela je, unutar kenzijanske ekonomije i modela (minimalne) socijalne sigurnosti, većini zaposlenih radnu sigurnost, visoke nadnice i sva druga spoljna obeležja položaja srednje klase-plaćene odmore, školovanje dece i sopstvene kuće.Raniju identifikaciju sa sindikatom kao alternativnom zajednicom u kojoj su razvijani osećaji solidarnosti, duhovne bliskosti i kolektivnih pregnuća zamenilo je, daleko manje intezivan, pragmatski i instrumentalan odnos prema članstvu u sindikatu kao sredstvo za obezbeđenje određenih beneficija.Uspostavljeni socijalni kompromis izraz je protivrečnog razvojnog procesa. Širenje okvira delovanja sindikata, njihove zakonske i institucionalne garantije, plaćeni su odricanjem od isticanja širih, političkih zahteva, odnosno dezideologizacijom i deradikalizacijom većine sindikata. Novu poziciju sindikata na planu unutar sindikalnih odnosa pravi jasna podela na sindikalnu birokratiju, prevashodno zainteresovanu za očuvanje svoje pozicije, i većinom pasivno članstvo koje delatnost sindikata meri kriterijom ostvarenih materijalnih efekata.Gotovo identičan osećaj unutar-organizacijske apatije i instrumentalan odnos prema kakvim-takvim beneficijama od članstva u sindikatu ima i članstvo sindikata u real-socijalističkim zemljama.Stvoreni privid autonomne pozicije i uticaja sindikata, izražen i kroz brojne funkcije i razgranate, formalne aktivnosti, razbijan je inače svaki put kad bi zaposleni pokušali da im autonomnom akcijom udahnu realni sadržaj. Nemoć sindikata i nezadovoljstvo njime, plod su programske i

kadrovske podređenosti sindikata partiji. Ne samo opšti programski stavovi, već i konkretne partijske rezolucije predstavljaju programski okvir delovanja sindikata i obavezno štivo brojnih oblika ideološkog obrazovanja u sindikatima.Programski monopol partija zagarantovan je na akcionoj ravni i kadrovskim monopolom. Tako su, iako manjina sindikalnog članstva, članovi i funkcioneri partije, gotovo 100%, činili sastav sindikalnih organa.Sa druge strane, da bi se poredak legitimirao kao sistem vlasti radničke klase sindikatu su date brojne nadležnosti-od direktne zastupljenosti u političkim telima, funkcija u oblasti osiguranja i zaštite, do stambene politike i sportsko-rekreativnih aktivnosti.Određeni, što veći, procenat radnika u partijskim organima i parlamentima bio je obavezan politički dekor i ideološki cilj. To je vodilo ideološkoj mimikriji, pa su i dugogodišnji politički funkcioneri, na osnovu svog početnog zanimanja, i dalje evidentirani kao radnici.Sindikati u zemljama u razvoju deluju uglavnom u uslovima političke nestabilnosti, nerazvijenosti, agrarne prenaseljenosti i malobrojnosti radništva i ukupnog broja zaposlenih. Model sindikalnog organizovanja uslovljen je političkom orijentacijom zemlje. Prosocijalistički nacionalni pokreti i režimi preuzimaju, uz modifikacije, model sindikata iz real-socijalističkih poredaka. Režimi otvoreni uticaju bivših kolonijalnih metropola teže pluralističkom sindikalnom i društvenom organizovanju, uz česte autoritarne i populističke deformacije.Na međunarodnom planu, osim u kratkom periodu (1945-1948) kada su svi značajniji sindikati, uz izuzetak Američke federacije rada, bili objedinjeni u Svetskoj sindikalnoj federaciji, sindikalni pokret je podeljen na tri međunarodne sindikalne centrale koje organizuju svoje konkurentske regionalne i nacionalne filijale.Razjedinjenost i organizaciona rascepkanost slabe poziciju sindikata u odnosu na multinacionalne korporacije i njihove mogućnosti vođenja jedinstvene, planetarne strategije.

86. Sindikati pred izazovom promena

Široki talas radničkih protesta krajem 60-tih i radikalizacija zahteva koji, posebno u Italiji i Francuskoj, kroz praksu masovnih štrajkova uključuju i zahteve za strukturalnim reformama i samoupravljanjem, označili su kraj perioda relativnog industrijskog i socijalnog mira.Nemoć sindikata pred praksom zatvaranja fabrika i otpuštanja radnika uz prateće seljenje kapitala u zemlje sa slabijom i rastegljivijom zakonodavnom regulativom i zaštitom sindikalnih prava, jedan je od prvih i najozbiljnijih pokazatelja krize sindikata do koje je došlo 70-tih godina.Sindikat se suočio sa višestrukim izazovom:

1. Tehnološke inovacije i uspostavljanje globalne korporacijske mreže imali su, i u visokorazvijenim zemljama, negativne efekte po uposlenost. Automatizacija i kopjuterizacija dovode do pada zaposlenosti u većini uslužnih delatnosti. Slična sudbina zadesila je i proizvodno radništvo u klasičnim industrijama, dodatno suočeno sa konkurencijom proizvoda iz zemalja sa niskim nadnicama i visokom nezaposlenošću.

2. Nestajanje situacije gotovo pune zaposlenosti i permanentne nezaposlenosti, uz rastući pritisak imigrantske radne snage iz zemalja u razvoju i bivših socijalističkih država, rezultirao je slabljenjem pregovaračke pozicije sindikata i rastom nacionalnih i rasnih barijera unutar zaposlenih.

3. Sa stanovišta mogućnosti odbrane dostignutih prava zaposlenih, posebnu opasnost predstavlja erodiranje klasičnog radnog ugovora i sve raširenija praksa sklapanja ugovora na određeno vreme, odnosno sa skraćenim radnim vremenom, ili za obavljanje pojedinog konkretnog posla.Odnos moći je promenjen na štetu sindikata koji su, u odmeravanju snaga sa poslodavcima i konzervativnim vladama, početkom 90-tih bili prinuđeni na popuštanje i ustupke.

4. Stagniranje, pa i pad broja zaposlenih u klasičnim prljavim industrijama sa pretežno manualnom radnom snagom i tradicionalno visokim stepenom sindikalne organizovanosti i borbenosti, poput one rudara, dokera, metalskih i grafičkih radnika, na jednoj, i sve veći udeo nemanuelne i ženske radne snage manje sklone sindikalnom organizovanju, na drugoj strani, za konsekvencu imaju sve manji udeo sindikalnog članstva među zaposlenima.No, daleko drastičnije forme i radikalniji ishod imala je kriza sindikata u real-socijalističkim režimima. Postkomunističku sindikalnu scenu karakterišu radikalne promene vezane za dezideologizaciju i deinstitucionalizaciju sindikata i nastajanje sindikalnog pluralizma. Adekvatno

izmeni ekonomskog i pravno-političkog okvira nužno se transformišu i funkcije, metode i sredstva delovanja sindikata približujući se modelu sindikalnog organizovanja u pluralističkim, kompetitivnim društvima. No, česta preterana atomiziranost i međusobna suprotstavljenost sindikata, pokazuje posebno u uslovima početne depresije proizvodnje, inflacije i nezaposlenosti sve svoje nedostatke i ograničenja.Sindikati koji su se početkom 90-tih zalagali za ekonomsku šok terapiju i brz i radikalan hod ka privatizaciji, suočeni sa visokom cenom reformi, našli su se pred izborom: ili i dalje podržavati mere vlada i gubiti nauticaju među zaposlenima, ili preispitati svoje pozicije. Zalaganje za socijalno ravnomerniji i uravnoteženiji ritam promena i veću meru državne socijalne regulative, čini se mogućom osnovom približavanja suprotstavljenih režimskih i antirežimskih sindikata. Pred njima je neodložan zadatak uspostavljanja ravnotežne mere između tržišne utakmice i regulativne uloge države, između neophodne radikalne privatizacije i očuvanja minimuma socijalne pravde.Uloga sindikata u ovom procesu je nezaobilazna, pre svega u uspostavljanju minimalnog socijalnog konsenzusa oko društvenih promena, kojima bi se uklonila opasnost da, i na duži rok, negativni efekti promena pogađaju zaposlene i najsiromašnije delove stanovništva i izazivaju permanentne socijalne potrese.Osnovne dileme i problemi sa kojima je danas suočen sindikalni pokret vezani su za određenje konkretnih sadržaja, i operacionalizaciju pravaca i sredstava, sindikalne akcije u tehnološki i ekonomski i politički radikalno promenjenom svetu. Nova strategija, svakako, uključuje i napor da se, ako ne prevaziđu, a ono bar ublaže brojne osnovne političko-ideološke podele između sindikata, kao i suprotnosti koje svoju osnovnu imaju u krajnje heterogenoj i složenoj strukturi sindikalnog organizovanja.Klasična podela sindikata, koja za kriterijum ima različit ekonomski i politički okvir u kome oni deluju, na sindikate u kapitalističkim, socijalističkim i zemljama u razvoju sve više gubi na praktičnom značaju i ima pre svega kompparativno-istorijsku vrednost.Ublažavanje ideoloških razlika i uspostavljanje bar elementarnih vidova međusindikalne saradnje, povoljne efekte ima kako na regionalnoj (primer Evropske konfederacije slobodnih sindikata), tako i na ravni sindikalnog organizovanja u pojedinim zemljama.Zato međusindikalna saradnja, uz kreiranje fleksibilnih metoda delovanja i optimalnu organizacijsku mrežu, je osnovno sredstvo i mehanizam prevazilaženja aktuelne krize sindikata.

87. Strategija sindikalnog delovanja

Razvijena strategija delovanja jedini je pravi odgovor na simptome krize sindikalnog pokreta. Sindikalnu strategiju možemo odrediti kao relativno trajan, jedinstven i koherentan sistem 4 grupe elemenata:

1. sadržaja i ciljeva sindikalne akcije2. funkcija sindikata u njihovom ostvarivanju3. metoda i sredstva realizacije interesa zaposlenih4. društvene uloge i principa i oblika sindikalnog organizovanja.

Sadržaji i ciljevi sindikalnog delovanja

Osnovne sadržaje aktivnosti sindikata možemo, tek uslovno, razložiti na 4 grupe ciljeva i njima odgovarajućih aktivnosti.

Prvu predstavljaju radna i socijalna sigurnost, odnosno sigurnost posla i materijalna zaštita u slučaju nezaposlenosti.

Drugi, pristojan život i zarada, uključuje aktivnost uređenja tržišta rada, donošenje tarifnih pravila i određenje egzistencijalnog minimuma i cene rada.

Treći obuhvata kompleks kvaliteta života, adekvatnih radnji, ali i ukupnih životnih uslova, pre svega obezbeđenje bezbednih i po zdravlje neškodivih uslova rada i ekološku zaštitu radne i životne sredine. Radna i životna bezbednost pretpostavljaju i socijalnu i zdravstvenu zaštitu i penzione fondove i osiguranje. Standardi odgovarajućeg kvaliteta života uključuju i borbu sindikata za obezbeđivanje pristojnog stanovanja i razvijene komunalne infrastrukture, kao i prava na plaćene odmore i sticanje dodatnog obrazovanja.

Četvrtu grupu čine aktivnosti učešća u određenju razvojnih ciljeva i politike na mikro i makro društvenoj ravni. Na mikro ravni pojedinog preduzeća, radi se o participaciji u odlučivanju o investicijama i razvoju. Na makro društvenoj ravni sindikat razvija mehanizme i procedure uticaja na odlučivanje, u tripartitnim telima i parlamentarnim odborima i komisijama o svim pitanjima koja određuju radni položaj i životne uslove zaposlenih. Radi se, pre svega, o radnom i socijalnom zakonodavstvu i programima socijalnog osiguranja i zaštite, ali i o širokom krugu privredno-sistematskih rešenja, svojinskom (pre) struktuiranja i konkretnim merama ekonomske politike, relevantnim za sindikalno članstvo.Osnovnu pretpostavku uspešnog delovanja sindikata na ostvarivanju ovih ciljeva predstavlja borba sindikata za adekvatno normativno regulisanje sledeće 4 grupe kolektivnih prava zaposlenih:

- prava na sindikalno organizovanje i udruživanje- organizovanje štrajkova- kolektivno pregovaranje- učešće u upravljanju posredstvom participativnih tela i organa.

Funkcije sindikata

Osnovna funkcija sindikata- instrument sabiranja rasutih energija i jačanje društvene moći radništva. Uz sve specifičnosti i razlike u načinu realizacije, relativnom trajnošću i opštim važenjem, izdvajaju se 5 funkcija sindikata:

1. funkcija zaštite i unapređenja ekonomskih i socijalnih interesa zaposlenih, odnosno uspostavljanja i realizovanja zahteva vezanih za radnu i socijalnu sigurnost, je osnovna funkcija sindikata. Uz sve oscilacije i mene sindikati su, u dužem vremenskom intervalu posmatrano, uspeli da svojom borbom obezbede povećanje realnih nadnica i poboljšanje uslova rada, proširujući listu svojih zahteva i na područje izvan neposrednog procesa rada.

2. politička funkcija- u užem smislu, politička funkcija sindikata vezana je za kreiranje mehanizama i kanala uticaja na zakonodavne i izvršne organe vlasti, kada je predmet njihovog odlučivanja neposredno vezan za delokrug rada sindikata.Sindikati sa programski razvijenom platformom, pored podnošenja zakonskih predloga i nicijativa i delovanja kao grupa za pritisak, sklapaju i različite relativno trajne aranžmane sa političkim partijama i pokretima srodne političke orijentacije.U režimima koji se ideološki proglašavaju za svenarodne ili sistemi sa vladavinom radničke klase, sindikati su satelitski deo „jedinstvenih“ vladajućih snaga, imaju paradržavnu ulogu i karakter i direktno su zastupljeni u političkim organima. No, u ovim slučajevima formalni uticaj i širok krug nadležnosti plaćeni su gubitkom programske i akcione samostalnosti.

3. funkcija i oblik učešća sindikata u upravljanju privredom- sadržaj i nivo uključivanja sindikata i zaposlenih u procese upravljanja uvek je izraz uspostavljenog odnosa moći između poslodavca i uposlenih. Istovremeno, radi se i o nastoanju, različito motivisanom, da se uvlačenjem u upravljanje proizvodnjom, kao i u samo vlasništvo, zaposleni radno motivišu i identifikuju sa interesima kompanije.Kritičari misle da je reč o prividu učešća u upravljanju, odnosno manipulaciji poslodavaca, ili vladajuće političke birokratije, zaposlenima i sindikatom. Branitelji ističu da se radi o realizaciji „humanih industrijskih odnosa“, socijalnom miru i partnerstvu, ili čak radničkoj vlasti i (samo) upravljanju.Uzaludno je i krajnje pogrešno tragati za jedinstvenom ocenom krajnje različitih modela participacije i njihove evolucije i razvoja unutar različitih ekonomskih i političkih poredaka. Radi se, pre svega, o čitavoj skali rešenja koja idu od:1. modela informisanja, konsultovanja i savetovanja u kome mišljenja i stavovi organa koji reprezentuju radnike nemaju obavezujući karakter, preko2. prakse učestvovanja u odlučivanju o pitanjima koja se tiču samo uređenja odnosa u neposrednom radnom okruženju3. modela saodlučivanja, unutar paritetnih ili samostalnih organa o širokom krugu nadležnosti do4. modela i prakse radničke kontrole, ili5. najrazvijenijih modela radničkog (samo) upravljanja proizvodnjom.Različite zauzete pozicije prema ponuđenim modelima učešća u upravljanju imaju osnov u nejednakoj proceni motiva zaposlenih, odnosno u različitom odgovoru na pitanje da li je većina

zaposlenih zainteresovana (i sposobna) da učestvuje u upravljanju i snosi preduzetnički rizik, ili je sklonija da se zadovolji kontrolom radnih uslova i uticajem na određivanje visine najmnine?Odnos sindikata i radničkog sastava organa u kojima se ostvaruje učešće zaposlenih u upravljanju proizvodnjom može biti posredan ili neposredan. Uloga sindikata u upravljanju je tako ili direktna, kada sindikat imenuje svoje predstavnike u organ upravljanja, ili indirektan, kada se uloga sundikata svodi na sprovođenje procedure za izbor predstavnika zaposlenih.

4. poseban slučaj je praksa sindikalnog preduzetništva, odnosno sindikalnog vlasništva, ili udela u vlasništvu, u bankama, osiguranju, turističkim objektima i proizvodnim pogonima. Delom prihoda od sindikalnog preduzetništva mogu se sufinansirati aktivnosti sindikata, posebno one čija je svrha obezbeđenje solidarnosti među zaposlenima.

5. Najzad, peta, sa stanovišta podizanja dometa i efekata aktivnosti nezaobilazna, je funkcija informisanja, obrazovanja i akcionog treninga članstva.Metode i sredstva sindikalnog delovanja

Ostvarivanje društvene uloge i funkcija sindikata pretpostavlja i primenu i razvoj brojnih metoda i sredstava sindikalne aktivnosti. Metode delovanja se mogu globalno razdeliti i klasifikovati na interne (unutarsindikalne) metode (poput usaglašavanja i koordinacije akcija ili uzajamne pomoći i osiguranja) i eksterne metode delovanja sindikata. Eksterne metode, polazeći od mere konfliktnosti odnosa sindikata sa državom i poslodavcima kao kriterija mogu se razvrstati na:1. metode pregovaranja2. zastupanja3. metode posredovanja4. metode latentnih i manifestnih (otvorenih) industrijskih i širih socijalno-političkih protesta i konflikata.

1. Dvostrani pregovori sindikata i predstavnika poslodavaca (komora, udruženja ili unija) ili kolektivno pregovaranje u koje su uključeni i predstavnici vlade i državnih agencija, kao agenti države kao poslodavaca, ima za cilj sklapanje kolektivnih ugovora. Ugovorima se regulišu cene rada, rani uslovi i odnosi, prava sindikata i zaposlenih, kao i sama procedura korekcije, revidiranja i ponovnog sklapanja kolektivnih ugovora. Veština pregovaranja pretpostavlja poznavanje motiva, namera i mentaliteta partnera u pregovorima, ali i realan uvid u činjenice i vešto manevrisanje u sopstvenim, unutarsindikalnim sporovima.

2. Specifične forme, postupke i sredstva odbrane interesa zaposlenih čine i predstavljanje i zastupanje zaposlenih u okviru mešovitih, konsultativnih i upravljačkih organa, kao i zastupanje zaposlenih u radnim sporovima.

3. U slučajevima u kojima neuspeh pregovora i nemogućnost iznalaženja prihvatljivog rešenja za obe strane, prati istovremena nespremnost da se uđe u otvoren konflikt i primene krajnja sredstva pritiska, pribegava se nekom od postupaka metode posredovanja.Strane u sporu pristaju na posredovanje neutralnog aktera (predstavnika državnog organa ili nekog drugog, obostrano priznatog autoriteta) pri čemu se, sa stanovišta obaveznosti njegove odluke razlikuju, koncilijacija i arbitraža. U koncilijaciji telo koje posreduje iznosi samo svoje mišljenje koje za strane, učesnice u sporu nema obavezujuću snagu i karakter. Organi arbitraže pak, zavisno od ovlašćenja koja dobiju, usvajaju stav koji ima karakter obavezujuće preporuke ili konačne odluke.

4. Konfliktne strategije i metode delovanja sindikata predstavljaju izraz nastojanja da se pritiskom, različitog obima i inteziteta, iznude ustupci ili popravi pregovaračka pozicija.Sindikati, zavisno od procene uspostavljenog odnosa moći i mogućih efekata svojih akcija, razvijaju tri osnovne metode konliktne interakcije:a) radne konflikte, pretežno latentne i prikrivene, koje ne prati prekid radab) štrajkovec) šire socijalne potrese.Prve, pretežno individualne, neorganizovane i prikrivene vidove konflikata čine stanja raširenog radnog apsentizma (izbegavanja ili tek otaljavanja radnih obaveza i brojnih propusta u radu), praćena visokom fluktuacijom radne snage. Fluktuacija- učastala promena radnog sastava, je izraz nastojanja zaposlenih, da zbog nezadovoljstva odnosima i dohocima, napuste određenu radnu sredinu.

Organizovani (i prikriveni) kolektivni protesti, tzv. „sivi“ ili „beli strajkovi“ izraz su procene sindikata da se ciljevi mogu bolje ostvariti bez otvorenog ulaženja u sukob. Sredstva koja se koriste su, usporedi rad i permanentno smanjenje proizvodnje, odnosno oblici tihog bojkota poput bolovanja ili ignorisanja i izlovanja „biciklista“-pojedinaca koji ostvaruju i premašuju radnu normu. Formalizam i bukvalno pridržavanje radnih upustava i službenog postupka vezanog za radne uslove i bezbednost zaposlenih i korisnika usluga do te mere usporavaju radni proces da faktički imaju efekat prekida rada, odnosno štrajka.Industrijska sabotaža se uglavnom javlja u sredinama u kojima su sindikati neuspešni, ili uopšte ne postoje i gde nema gotovo nikakve tradicije kolektivnog industrijskog delovanja. Ovaj tip sabotaže posebno karakteriše one vrste poslova na kojima se radi po satnici i u kojima se plaća po ostvarenom učinku. Lori Tejlor i Pol Velton identifikuju tri glavna motiva sabotaže: pokušaj da se reducira (smanji) napetost i frustracija nastali kao rezultat gubljenja kontrole nad radnim ritmom i ukupnim uslovima rada; pokušaj da se olakša radni proces, odnosno ostvare veća norma i učinci, i nastojanja da se izbori vlast.Sabotaže koje u osnovi imaju borbu za vlast nad radnim procesom obično se javljaju u sredinama u kojima postoje borbena tradicija i raširena, jasna svest o tome ko je kriv za tegobe, a da istovremeno nema mogućnosti za protest službenim kanalima.Štrajk je krajnje zaoštreni vid otvorenog sukoba, odnosno izraz nastojanja zaposlenih da, nakon neuspešne upotrebe, ili usled nemogućnosti primene drugih manje rizičnih metoda, svoje interese ostvare prekidom radnog procesa. Ozbiljni sindikati štrajkovima pribegavaju tek nakon prethodne analize spremnosti zaposlenih da uđu u štrajk i procene odnosa mogućih troškova i koristi od štrajka. Organizovanje štrajka traži mnogostruku aktivnost, uključujući i propagandnu kampanju i marketing, i podrazumeva raspolaganje sposobnim kadrovima i materijalnim osnovom (štrajkačkim fondovima). Zato umeće organizovanja uspešnog štrajka i jeste jedan od osnovnih testova zrelosti sindikata.Osim direktnog stupanja u štrajk, pojam štrajka obuhvata i štrajkove najava i upozorenja, štrajkove solidarnosti, kao i „radne“ i potrošačke štrajkove.Relativno retko, sa izuzetkom kratkotrajnih, protesnih, ili štrajkova solidarnosti, sindikati posežu za masovnim (i dugotrajnim) štrajkovima. Opšti, granski ili generalni štrajkovi se tek izutetno organizuju. Pri organizovanju štrajkova, sindikati nastoje da ostvare „minimaks“ strategiju- da uz minimalne troškove ostvare maksimalne pozitvne efekte.Organizovanjem štrajkova na ključnim tačkama proizvodnog procesa postiže se cilj da učešćem u štrajku malog broja zaposlenih, koje treba finansirati iz štrajkačkih fondova, budu plasirani značajni sektori proizvodnje.Sa stanovišta načina organizovanja, štrajkovi se dele na organizovane i spontane. Ova podela se može tek uslovno prihvatiti, jer svaki štrajk podrazumeva bar minimalnu samorganizovanost. Ona se faktički uglavnom svodi na činjenicu da, za razliku od organizovanih, sindikat ne postoji, makar ne javno, iza spontanih, odnosno neslužbenih, „divljih“ štrajkova.Spontani štrajk je ne retko sredstvo da se izvrši dodatni pritisak na partnere u pregovorima, a da sindikat pri tom ne bude optužen za kršenje dogovora, odnosno da se štrajk propagandno prikaže kao izraz nezadovoljstva članstva umerenim držanjem i zahtevima svojih pregovarača. Nasuprot tome, divlji štrajkovi najčešće i jesu izaz revolta usmerenog i ka sindikalnoj birokratiji i njenom konformizmu i nespremnosti da rizikuje i u pitanje dovede svoje uže interese.Njihov najčešći sadržaj su javna kritika i osporavanje programa i mera i zahtevi za smenu određenog organa ili ličnosti ili uslovljavanje pružanja podrške, recimo određenom projektu vlade, prethodnim prihvatanjem sindikalnih kontrapredloga i rešenja.Sindikat se, po pravilu, odrekao postavljanja najširih političkih zahteva i obavezao da štrajk najavi u određenom roku, kao i da obezbedi održanje radne bezbednosti i nužnog minimuma proizvodnje. Poslodavci su se, sa druge strane, odrekli otpuštanja štrajkača i dovođenja na njihovo mesto štrajkbrehera, kao i upotrebe fizičkog nasilja i hapšenja kao taktike antištrajkačkog nastupa.Na predloge i zahteve sindikata poslodavci mogu reagovati pogoršanjem uslova i jačanjem tempa i inteziteta rada, odnosno primenom metoda proizvodnje kojima se smanjuje radna autonomija i uvode restriktivniji sistemi vrednovanja radnih učinaka. Najžešći odgovor svakako predstavlja lock aut- zatvaranje pogona i prekid proizvodnje

No, želeći da smanji rizik i troškove prekida proizvodnje, predstavnici kapitala nastoje da preventivnim delovanjem i merama preduprede radničke zahteve i ograniče prostor autonomsnog organizovanja zaposlenih. Osnovni smisao i svrha preventivnog delovanja kapitala je razbijanje solidarnosti zaposlenih. Ono se postiže merama poput diferenciranja statusa i položaja (po profesionalnoj, polnoj, generacijskoj, nacionalnoj, rasnoj...osnovi), vezivanjem zaposlenih za firmu nagradama za vernost i posebno, sistematskim stvaranjem i negovanjem logike „samo bez mene“, odnosno pozicije i stava egoistične samoizolacije. Posebnu ulogu i značaj ima uticaj poslodavačkog lobija u medijima i medijsko dezinformisanje o prirodi zahteva, što sindikate lišava šire podrške i solidarnosti stanovništva.Faktički uspostavljeni odnos snaga, odnosno tok i efekti sukoba sindikata i poslodavaca, određeni su mnoštvom faktora. Nesporno najveći značaj i uticaj imaju kako sama priroda ciljeva koji se žele postići, njihova opštost i značenje za sindikate i zaposlene, ali i važnost za zaposlene i državu, tako i mera (ne) spojivosti uzajamnih zahteva i očekivanja strana u sporu.Veoma važnu ulogu i uticaj ima i širi socijalno-politički kontekst, posebno postojanje i razvijenost institucija, mehanizama i procedura regulisanja konflikata i sam nivo ostvarenih temeljnih sindikalnih sloboda i prava. Upravo tripartizam- saradnja, balans moći i postizanje kompromisa između predstavnika poslodavaca, sindikata i države omogućuje stabilizaciju industrijskih odnosa, time i realizovanje makroekonomskih razvojnih ciljeva.

88. Društvena uloga i organizovanje sindikata

Nasuprot društvenoj moći kapitala i njegovih predstavnika, osnovnu polugu i izvor kontra moći zaposlenih, pored njihove brojnosti, čine upravo dobra organizovanost, solidarnost i borbenost. Osnovna društvena uloga sindikata i jeste da bude organizacioni okvir i instrument uspostavljanja društvene moći zaposlenih.Proces identifikacije interesa radne snage, njihova dalja artikulacija i objedinjavanje su sastavne komponente društvene uloge sindikata. Sledeći element društvene uloge sindikata čini sam proces organizovanja (njegovi principi, tipovi i oblici), kao i socijalno-ekonomska i politička mobilizacija članstva.U okviru organizovanja i akcione mobilizacije članstva od temeljnog značaja je uloga koordinacije i objedinjavanja različitih grupnih volja i aktivnosti:(1) unutar i (2) u uslovima sindikalnog pluralizma, između sindikata, kao i (3) širem povezivanju aktivnosti sindikata sa aktivnostima političkih partija i društvenih pokreta. Krajnji efekat sindikalne akcije treba da bude konstituisanje jake pregovaračke moći sindikata, kolektivna odbrana interesa i preraspodela moći u korist zaposlenih-društvo ekonomske, socijalne i političke demokratije.

Načela, vrednost i principi sindikalnog organizovanja

Sindikat se može odrediti kao dobrovoljan, samostalan, relativno trajan, masovan i univerzalan oblik organizovanja zaposlenih, usmeren prevashodno na zaštitu i unapređenje njihovih socijalno-ekonomskih interesa i ciljeva.Bitna odrednica sindikata je njihova nezavisnost u odnosu na državu i organizacije poslodavaca i autonomna pozicija prema političkim partijama i širim socijalnim i političkim pokretima. Istorija sindikalnog pokreta poznaje brojne primere delovanja sindikata pod patronatom države, ili njihovog finansiranja i organizovanja od strane poslodavaca u cilju neutralizacije i razbijanja svakog oblika samostalnog radničkog organizovanja. Samostalnost sindikata i dobrovoljnost članstva u njima jesu zato bitan kriterijum razlikovanja autentičnog, od kvazisindikalnog organizovanja i delovanja.Daleko je složenija relacija sindikata sa političkim partijama. Sindikati značajan deo svojih zahteva i aktivnosti realizuju unutar političkih institucija i time nužno čine deo političkog univerzuma. Uspostavljanje različitih tipova i modaliteta odnosa sa političkim partijama postaje tako gotovo neizbežno. No, nepostojanje bar minimuma programske, kadrovske, organizacione i akcione autonomije sindikata, u odnosu na političke partije, je najbolji kriterijum za ocenu da li se radi o autentičnom i autonomnom sindikatu ili tek o partijskoj transmisiji i releju za prikupljanje podrške određenoj partiji.

Pored identifikacije osnovnih načela (autonomija, dobrovoljnost, masovnost i univerzalnost) i vrednost (jedinstvo, solidarnost, uzajamnost i borbenost) koje stoje u onovi sindikalnog delovanja, naredni konstitutivni element su sami principi i osnovi organizovanja. Kada je reč o organizovanju, poseban problem za akciono objedinjavanje članstva, predstavlja vrlo razuđena organizaciona struktura, pre svega postojanje višestrukog osnova sindikalnog organizovanja. Strukovni (i profesionalni) sindikati, oblik povezivanja zaposlenih određene struke ili profesije (rudara, učitelja ili lekara) jesu najstariji, najdirektniji i najkonkretniji oblik sindikalnog povezivanja. No, paralelno postojanje desetine strukovnih sindikata unutar jedne kompanije često vodi naglašavanju najužih interesa i zahteva koji se teško mogu usaglasiti.Granski sindikati su oblik korekcije nedostatka strukovnog organizovanja. No, interesi zaposlenih u različitim granama i delatnostima traže, takođe, na različitim teritorijalnim nivoima (industrijskih basena, regija, zemalja ili grupe zemalja) odgovarajući dalji oblik povezivanja i usaglašavanja.Obezbeđivanje solidarnosti zaposlenih i nezaposlenih, jedinstva članstva u njegovim promenljivim ulogama proizvođača i potrošača, saradnja zaposlenih iz regija različite razvijenosti jesu sadržaji sindikalne akcije koji zahtevaju teritorijalno organizovanje i povezivanje strukovnih i granskih sindikata u sindikalne centrale. Sindikalnim centralamalogično pripadaju i pregovori o minimalnom nivou zarada, kao i reakcije na makro-ekonomske mere i promene radnog zakonodavstva.

Organizaciona struktura i odnosi u sindikatima

Bez obzira na vrstu (strukovni-granski, preduzetni-teritorijalni), odnosno osnov i širinu organizacionog obuhvata (lokalni, regionalni ili generalni sindikati) svaki sindikat predstavlja manje ili više razvijenu i složenu mrežu, horizontalnih i vertikalnih, odnosa različitih oblika i nivoa organizovanja.Sindikalne podružnice i organizacije u osnovnim radnim celinama predstavljaju osnovne organizacione oblike nad kojima se formira (regionalna, strukovna, granska) struktura sindikalnih organa različitih vrsta nadležnosti. Sindikalni organi bi se, analogijom sa strukturom državne vlasti, uslovno mogli podeliti na zakonodavne (kongresi, konferencije), izvršne (veća, predsedništva, izvršni komiteti) i nadzorno-sudske organe (nadzorne i statutarne komisije i odbori).Izuzetno značajna je i mreža, stalnih i ad hoc formiranih, funkcionalnih oblika organizovanja (odbora, komisija, istraživačkih, obrazovnih i informativnih centara, marketinških i razvojnih službi) koji se analitički bave pojedinim aspektima sindikalnog delovanja.Delatnost razvoja i koordiniranja različitih oblika sindikalnog preduzetništva, prikupljanja i usmeravanja sindikalne članarine i upravljanja drugim materijalnim resursima su takođe od vitalne važnosti za adekvatno funkcionisanje organizacije.U pogledu osnovnih načela uređenja unutrašnjih odnosa (distribucije ovlašćenja i moći u procesu odlučivanja i realizacije odluka) sindikati, gotovo bez izuzetka, u svojim programskim i statutarnim dokumentima ističu centralnu poziciju članstva, otvorenost i javnost rada, kao i demokratičnost odlučivanja. U praksi, međutim brojna odstupanja od statutarnih normi dovode do razvoja i dominacije birokratskih tendencija. Pre svega, sindikati kao i sve masovne organizacije složene strukture, praktično onemogućuju neposredno angažovanje većine i nužnim čine predstavnički sistem odlučivanja.Predstavnička demokratija unutar organizacije gotovo zakonomerno vodi uspostavljanju brojnih, hijerarhijski uređenih linija podele poslova. Podela poslova i specijalizacija, rezultiraju zapošljavanjem profesionalnog aparata i izborom brojnih funkcionera, koji vremenom aktivnost u sindikatu pretvaraju u profesionalnu (funkcionersku) karijeru. Vrh sindikalne piramide, ovlašćen da koordinira akcije i utvrđuje strategiju i prioritete, faktički sebi obezbeđuje kontrolu nad funkcionisanjem čitave organizacije, tako da je unutar sindikata gotovo nemoguće pokrenuti neku akciju koja nema podršku rukovodstva.U osnovi nadmoći, rukovodstva nad članstvom i njegovim organizacijama stoje:1. kontrola nad unutrašnjom komunikacijom2. finansijskim sredstvima3. sindikalnim aparatom, vezanim za rukovodstvo egzistencijalnim interesom i, najčešće biranim po principu lične odanosti, a ne stručnosti4. izborni legitimitet na koji se, formalno-demokratski izabrani, sindikalni lideri mogu pozvati5. monopol nad političkim znanjima i veštinama.

Sindikalni vrh u velikoj meri utiče i na imenovanje nižih rukovodstava, podržavajući izbor onih koji se lojalno odnose prema njihovim metodama upravljanja organizacijom. Mihels kaže da je glavna briga vođa očuvanje sopstvene pozicije i statusa. Tom osnovnom interesu podređeni su proklamovani organizacijski ciljevi i interesi zaposlenih, i zaključuje da oligarhijska struktura čitave građevine ruši temeljno demokratsko načelo i formuliše svoj čuveni „gvozdeni zakon oligarhije“.Za demokratske odnose u sindikatima ključni značaj imaju česti izbori i konkurencija programa i kandidata, odnosno legalno postojanje različitih frakcija i struja mišljenja unutar sindikata koje se bore za podršku članstva. Veoma je značajno i donošenje osnovnih odluka neposrednim izjašnjavanjem ili anketom članstva, pri čemu rukovodstvo nema monopol na odluku hoće li se referendum (anketa) o određenom pitanju održati i na koji način. Najzad, limitiranje dohodaka (i drugih beneficija) sindikalnih vođa na nivo koji bitno ne prevazilazi prihode članstva, je važna pretpostavka demokratizacije.Sindikalni pluralizam, organizovanje zapolsenih unutar više, nezavisnih i međusobno konkurentnih, sindikata ima svoje brojne i složene posledice, kako po odnose unutar svakog od sindikata, tako i po ukupnu pregovaračku moć zaposlenih u odnosima sa poslodavcima i državom.Pre svega sama mogućnost nezadovoljnog članstva da formira novi ili pak pređe u neki od drugih postojećih sindikata, predstavlja ozbiljnu prepreku samovolji rukovodstva. Na drugoj strani, fragmentacija i podeljenost sindikata, njihovi međusobni sporovi i sukobi, lako mogu voditi stanju nemoći sindikata i zaposlenih. Objektivno vrednovanje sindikalnog monizma i pluralizma i opredeljenje za jedan („jak, jedinstven“) ili više nezavisnih sindikata moguće je ako se u procenjivanju njihovih prednosti i nedostataka pođe od sledeća dva kriterija- autonomnosti sindikata i snage, organizovanosti i solidarnosti zaposlenih.Prva pretpostavka koja mora biti ispunjena da sindikalni pluralizam ne ometa postizanje solidarnosti zaposlenih je autonomna pozicija svih sindikata. Nema saradnje, ali ni lojalne utakmice za podršku zaposlenih, između autonomnih na jednoj, i od vlade i poslodavaca zavisnih sindikata, na drugoj strani.Pozitivni, stimulišući efekti konkurencije programa i aktivnosti sindikata mogu doći do izražaja jedino pod daljom pretpostavkom da se u pitanje ne dovode minimum sindikalnog jedinstva i uzajamni fer odnosi. Desetine strukovnih i granskih saveza koji deluju samostalno ili u okviru minijaturnih i suprostavljenih sindikalnih centrala-paralelizam organizovanja praćen odsustvom volje za saradnjom- dovode u pitanje očuvanje solidarnosti kao temeljne vrednosti.Zajednički nastup u oblastima poput radnog zakonodavstva, zaštite osnovnih sindikalnih prava i poboljšanja, radnih i životnih uslova ne dovodi u pitanje programsku i akcionu različitost i samostalnost, odnosno prednosti i vrednosti sindikalnog pluralizma i kompeticije za podršku zaposlenih.Strategija sindikatu suprotstavljenih aktera se i sadrži u tome da se različitim taktikama (diferenciranjem položaja i pružanjem parcijalnih ustupaka „kooperativnim“ sindikatima, pozivom na više „državne“ interese), ograniči i potkopa autonomija i postaknu sukobi između (i unutar) sindikata.Treću pretpostavku i (pred) uslov međusindikalne saradnje upravo i čini emancipovanje od preterane partijske kontrole i uticaja. Političko-ideološke podele među zaposlenima jesu jedan od ključnih osnova pluralizacije, pa i sukoba, unutar sindikalnog pokreta.

89. Sindikati i političke partije

U istoriji sindikalnog pokreta dominantno je prisustvo tri osnovna modela odnosa sindikata i političkih partija- relativna dominacija sindikata, suprotna praksa podređenosti sindikata partiji, kao i odnosi njihove saradnje i koordinacije zasnovane na autonomiji i ravnopravnosti.Za prvi model odnosa-organizacionu, finansijsku, pa i kadrovsku dominaciju sindikata nad partijom, najbolji primer je veza koja postoji između laburističke partije i tredjuniona u Velikoj Britaniji. Tredjunioni su, pre svega, jedan od osnovača i ključnih finansijera stranke. Njihovo članstvo je kolektivni član partije što sindikatima omogućuje visoku zastupljenost njihovih delegata u organima stranke. Ujedno to je i osnov znatnog uticaja sindikata na izbore u stranci, uključujući i izbore za poslanike i samog šefa partije. Na drugoj strani, laburistička partija nema pravo da delegira svoje članove ni u jedan rukovodeći organ tredjuniona.

No, ne treba zaključiti da laburistička partija ne poseduje programsku i akcionu samostalnost. Napetosti, pa i otvoreni sukobi između laburističkih vlada i tredjuniona su najbolji pokazatelj da se prostor i logika sindikalnog i partijskog organizovanja razlikuju i da partija, ukoliko želi da osvoji (ili zadrži) vlast, mora voditi računa i o interesima drugih grupacija unutar biračkog tela. Posebno, u modernim, razvijenim društvima u kojima tradicionalno, sindikalno organizovano radništvo ne predstavlja društvenu većinu.Na sasvim suprotnom polu je tip odnosa, razvijan pre svega u real-socijalističkim društvima, u kome sindikati, i na programskoj i na organizacionoj i akcionoj ravni, predstavljaju produženu ruku (transmisiju) države i vladajuće partije. Ovaj model je, sa pravom, napušten, ali su njegovi recidivi još uvek prisutni u praksi mnogih sindikata.Ravnopravna saradanja i koordinacija, predstavljaju treći tip odnosa sindikata i političkih partija. Sindikati i sindikalno članstvo daju na izborima podršku kandidatima stranke. Zauzvrat, prilikom pretresa zakonskih projekata u parlamentima, poslanici maksimalno vode računa o interesima sindikata. Radi akcione koordinacije sindikati i partije stvaraju, manje ili više trajnu i razvijenu mrežu zajedničkih tela koji razmatraju sporna pitanja i upućuju preporuke sindikalnim i partijskim organima.Danas se brojni sindikati zalažu za zauzimanje neutralne pozicije u odnosu na političke partije, ili pak dozvoljavaju formiranje (partijskih) frakcija unutar sindikata.Nestabilizovano, trusno socijalno i političko tlo postkomunističkih zemalja, stvorivši neku vrstu prelaznog i često nepreglednog i sindikalnog i partijsko-političkog pluralizma, dodatno je umnožilo dileme sindikata oko utvrđivanja odnosa prema političkim partijama.Nestandardna situacija često proizvodi i netipična rešenja i odgovore. Jedan broj sindikata izričito naglašava svoju nestranačku poziciju i striktno vezivanje za uži krug socijalno-ekonomskih problema. Drugi izazov nestabilne političke scene i rizik pogrešnog izbora političkog saveznika pokušavaju da prevladaju načelnom pozicijom ekvidistance (jednakog odnosa) prema svim partijama i podrškom pojedincima od njih zavisno od saglasnosti njihovih konkretnih predloga i mera sa interesima sindikata.Treći nastupaju posredno-političkim promovisanjem i podrškom jednom broju nezavisnih kandidata na izborima.Četvrti na izborima samostalno ističu manji broj sopstvenih kandidata kako bi, simbolično, ali direktno, bili zastupljeni u zakonodavnom telu.Peti nastoje da sopstvenu isprofilisanu programsku poziciju i isparcelisanu partijsku scenu dovedu u ravnotežu povezivanjem sa širom političkom koalicijom. Ovi sindikati najčešće formiraju svoje političko krilo koje ulazi u izborne koalicije.Razvijena saradnja sa partijama je jedna od pretpostavki uspešnog delovanja sindikata.I međunarodne sindikalne konfederacije insistiraju na, u odnosu na partije, samostalnoj poziciji sindikata. Tako Evropska konfederacija sindikata stoji na stanovištu da sindikati moraju biti samostalni u odnosu na političke stranke. Ne podržava se uključivanje sindikalnih predstavnika na izborne stranačke liste, jer se smatra smetnjom slobodnom odlučivanju unutar sindikata.

90. Pojam, funkcije i različiti modeli socijalnog dijaloga

Socijalni dijalog predstavlja mehanizam i institucionalni okvir u kome predstavnici Vlade i socijalnih partnera- reprezentativnih sindikata i unija poslodavaca, kroz razmenu mišljenja i sučeljavanje argumenata nastoje da približe i usaglase stavove i uspostave stanje socijalnog mira i kohezije. Svrha vođenja socijalnog dijaloga je postizanje kompromisa- socijalnog pakta o sadržaju, dinamici i socijalnoj ceni ekonomskih i društvenih promena.Socijalni dijalog predstavlja najbolji mehanizam i put da se izgradi i postigne socijalni konsenzus, razviju demokratski odnosi i uspostavi dobra uprava, odnosno ostvare principi dobre vladavine. Uspostavljanje socijalnog dijaloga tada omogućava razmah inicijativa, uspostavljanje međusobnog poverenja, stabilan i obziran institucionalan pritisak na Vladu i time stvara pretpostavke za poboljšanje strateškog planiranja i stabilizaciju razvoja.No, socijalni dijalog čini bitni, konstitutivni element- stub moderne demokratije, samo pod uslovom da su njegovi učesnici zaista vođeni dobrom voljom, međusobnim poverenjem i nastojanju da se u društvu promovišu i šire duh uvažavanja interesnih razlika i kulturu tolerancije.

U osnovi uspešnog socijalnog dijaloga stoji potreba uspostavljanja socijalnog partnerstva za demokratske promene i razvoj, svest da smo svi na istom brdu, odnosno da postoji, uz sve razlike, zona zajedničkog interesa da dođe do stabilnog i dinamičnog privrednog i društvenog razvoja.Temeljnu osnovu socijalnog dijaloga čini prihvatanje logike konfliktnog socijalnog partnerstva, odnosno ideologije društvenog zajedništva kojom se negira razumevanje industrijskih odnosa kao „igre nultog zbira“ u kojoj pobednik dobija sve.Drugu, operacinalizirajuću ravan čine šire ili uže primenjeni elementi neokorporativizma sa njegova dva različita, ali komplementarna značenja. Prvo značenje čini opredeljenje za uključivanje ključnih intersnih grupa u proces formiranja politike. Drugo, stav da interesne skupine da budu organizovane u mali broj specijalizovanih, relativno brojnih i hijerarhijski, na nacionalnom planu dobro organizovanih organizacija, koje raspolažu dovoljno reprezentativnom pregovaračkom moći i kapacitetima za donošenje i realizovanje odluka. Time se logika demokratskog korporativizma jasno razlikuje od totalitarnog pravila: jedan narod, partija, sindikat i organizacija poslodavaca, ali i od nekoordiniranog, kompetitivnog i razmrvljenog pluralizma interesnih grupa.Najzad, princip usaglašavanja polaznih pozicija i odlučivanje konsenzusom, socijalni dijalog čini elementom šireg, participativnog i konsesualnog modela i razumevanja demokratije.Praktično, socijalni dijalog je idejni konstrukt- široki, zbirni pojam koji pokriva veoma različite prakse, forme i sadržaje dijaloga i pregovora dva (bipartitni), tri (tripartitni) ili više (multipartitni) aktera vođenih sa ciljem da se postizanje dogovora, stanja socijalnog mira i kohezije izbegnu, ili bar redukuju, troškovi razornih socijalnih konflikata.Moderni industrijski odnosi u svojoj osnovi imaju uverenje promotera da (konfliktno) socijalno partnerstvo rada i kapitala proizvodi istovremene dvostruke pozitivne efekte- kako one razvojne, ekonomske, tako i stabilizirajuće socijalne i političke rezultate.Učešće zaposlenih u odlučivanju o organizaciji radnog procesa, uslovima rada, zaradama i u slučaju da su (manjinski) akcionari, raspodeli profita, može imati značajno mobilizacijsko i integrativno dejstvo.Većina građana i zaposlenih, posebno oni mlađih i obrazovanijih je napravila definitivan iskorak i otklon od samoupravne mitologije i nekritičkog verovanja u paternalističku, sverešavajuću ulogu države. Podrška će biti i praktična ako promene budu pratili i relativno celoviti, kroz institucije i praksu socijalnog dijaloga usvojeni programi i socijalna politika.Ako ne postoji baš potpuni konsenzus, onda sigurna kvalifikovana, 2/3 većina građana i zaposlenih u Srbiji očekuje da država preuzme svoj deo odgovornosti u zadovoljavanju osnovnih potreba građana u slučajevima bolesti, siromaštva i nezaposlenosti.

91. Pretpostavke i dometi socijalnog dijaloga u Srbiji

Odgovarajući društveni ambijent za institucionalizovani socijalni dijalog čine u Srbiji tek nastajući: tržišna ekonomija, aktivno civilno društvo, razvijen politički sistem i stabilizovane političke institucije, bazirane na legitimnom, široko prihvaćenom političkom i izbornom zakonodavstvu.Efektivnog socijalnog dijaloga nema ni bez razvoja kulture dijaloga, međusobnog uvažavanja i tolerancije. Akteri socijalnog dijaloga su bili i nespremni i neosposobljeni za vođenje socijalnog dijaloga. Izgradnja poverenja i vere u spremnost partnera da, kroz argumentovani dijalog, koriguju svoje stavove, kao i njihovu rešenost da realizuju preuzete obaveze, od odlučujućeg je značaja za funkcionisanje socijalnog dijaloga.Nalazi istraživanja iz 2002. i 2003. pokazuju, međutim, da su zaposleni i građani, njih približno 2/5, iako svesni značaja, nedovoljno obavešteni o svrsi i sadržajima socijalnog dijaloga.Posredno, ovu ocenu potvrđuju i nalazi dobijeni istraživanjem koji pokazuju da je, u odnosu na 2002., 2003. više nego prepolovljen (35%:15%) udeo zaposlenih koji smatraju da bi se u velikoj meri mogao uvećati uticaj zaposlenih i sindikata vođenjem socijalnog dijaloga sa Vladom i poslodavcima. Tek u nešto manjoj meri došlo je i do pada (28%:15%) udela onih koji kolektivno pregovaranje smatraju veoma značajnim instrumentom za uvećanje moći zaposlenih i sindikata.U celini gledano, može se zaključiti da samo ozbiljno i odgovorno uvažavanje pozicije i realnih interesa partnera i njihovo strpljivo i argumentovano usaglašavanje može voditi uspostavljanju poverenja i formulisanju zajedničkih interesa. Do stanja socijalne kohezije može se doći samo društvenom koncertacijom- napredovanjem ka kompromisu kro otvoren i ravnopravni dijalog.

U Srbiji danas postoji goruća potreba za pokretanje ne bilo kakvog, već trajnog, institucionalnog i ravnopravnog socijalnog dijaloga, mogu se navesti bar 4 ključna razloga:1. Pre svega, u stanju ruinirane ekonomije i razorenog i osiromašenog društva, socijalni dijalog je najbolji način da zemlja izađe iz zone visokog socijalnog i političkog rizika i konačno čvrsto zakorači na put koji vodi ka demokratiji i prosperitetu.2. Socijalni dijalog, posebno u osiromašenim društvima suočenim sa brojnim izazovima tranzicionih promena, nema alternativu. Odsustvo socijalnog dijaloga i iskrene spremnosti da se on vodi na ravnopravnim osnovama, vodi direktno u nekontrolisanu eksploziju socijalnog nezadovoljstva, razmah socijalne demagogije i populizma i poraz demokratskih, reformskih snaga.3. Otvoreni i široki socijalni dijalog je najbolji mogući put da se dođe do preko potrebnog sporazuma o pravcu, tempu i uravnoteženoj raspodeli troškova i dobiti od tranzicionih promena. U suprotnom, u teškoj socijalnoj i ekonomskoj situaciji, veoma je izvestan konfliktni scenario u kome poslodavci i Vlada, pozivajući se na diktat međunarodnih finansijskih institucija, insistiraju samo na socijalnom miru, restruktuiranju tržišta rada i oslobađanju od viška zaposlenih, a zaposleni, sindikati i deo pozicije na rastu zarada i socijalnih davanja.4. Neophodno je da Srbija svoje radno, sindikalno i socijalno zakonodavstvo prilagodi i harmonizuje sa normativno-institucionalnim okvirom i praksom socijalnog dijaloga u zemljama Evropske unije. Institucionalizacija socijalnog dijaloga predstavlja i jasnu obavezu koja se postavlja pred svaku zemlju kandidata za članstvo u međunaropdnim integracijama, da stvori zakonski i institucionalni okvir za olakšavanje i sprovođenje socijalnog dijaloga. Socijalni dijalog mora, pored nacionalne, posedovati i jasnu i razvijenu regionalnu i međunarodnu dimenziju.Polazeći od prethodno definisanih principa i pretpostavki i imajući u vidu činjenicu da se država i njeni organi javljaju u višestrukoj ulozi najvećeg poslodavca, kao i regulatora socijalnog dijaloga- posebnu ulogu i odgovornost za razvoj socijalnog dijaloga ima Vlada Srbije.Kroz dijalog sa socijalnim partnerima neophodno je institucionalizovati rad socijalno-ekonomskih saveta (SES) i kroz usvajanje odgovarajuće ustavne odredbe kao uporišta za detaljnije zakonsko regulisanje sastava, delokruga i načina delovanja SES-a. Posebno je važna stručna, administrativna i finansijska podrška radu SES kroz formiranje Sekretarijata i analitičko-istraživačke službe, kao i otvorenost njegovog rada kritičkom uvidu javnosti.Institucionalni problemski okvir podrazumeva i postojanje mreže mirovnih i arbitrarnih veća i posebne Agencije za posredovanje i mirno rešavanje sporova i sukoba. U instrumente za vođenje socijalnog dijaloga spadaju i Saveti za zapošljavanje, kao i tripartitni organi odlučivanja i upravljanja, poput Upravnih odbora fondova za penzijsko, invalidsko i zdravstveno osiguranje i institucija i agencija tržišta rada i zaštite na radu.

92. Sadržaj i ciljevi socijalnog dijaloga

Osnovni prioritet na socijalnoj agendi svakako predstavlja proces harmonizacije nacionalnog zakonodavstva sa zakonodavstvom EU, odnosno prihvatanje i dosezanje evropskih radnih, socijalnih i kulturnih standarda. Polazeći od evropskog socijalnog modela, osnovni ciljevi bi, u skladu sa Socijalnim planom EU za 2000-2006, bili: učiniti rad dostupnim i isplativim, penzijski sistem održivim, kvalitetno obrazovanje i bazične zdravstvene usluge dostupnim svima i tako redukovati nezaposlenost, siromaštvo i prateću socijalnu izolaciju i isključivost. Ubistvi Đinđića i serija privrednih i političkih afera predstavlja tragičnu opomenu da nužnu, prethodnu pretpostavku za uspešan socijalni dijalog čini i radikalni diskontinuitet sa nasleđenim korumpiranim i kriminalizovanim strukturama, odnosima i ponašanjima.U poražavajući nasleđeni saldo prethodnog režima treba ubrojati: rat i raspad zemlje, bombardovanje, izolaciju i višestruke međunarodne ekonomske sankcije, odnosno njihove konsekvence: gubitak tržišta i pad proizvodnje i standarda, izostala ulaganja i zastarelu opremu i tehnologiju.Za nešto više od tri godine od pada Miloševića zemlja je izašla iz izolacije, uspostavljena je makroekonomska stabilnost, a postignut je provizorni dogovor sa Crnom Gorom.U 5 ključnih, limitirajućih faktora srpske privrede, pored stagnantne proizvodnje i rekordne nezaposlenosti, svakako spadaju i nepodnošljivo visok nivo deficita spoljnotrgovinske razmenem relativno visok udeo javne potrošnje i prateća kriza spoljnog duga.

Očekivanja su vezana i za još nešto, nakon dobijenih1,3 milijarde evra, prihoda od privatizacije, pre svega (delova) preostalih velikih sistema, kao i od stranih investicija i dodatnih sredstava usmerenih u infrastrukturu i održavanje kakvog-takvog standarda građana. Strategija smanjenja siromaštva nastoji da skladno uveže privredni rast sa vladavinom prava i redukcijom siromaštva. Ova strategija u Srbiji mora biti primenjena na nekonvencionalan način ako se žele preduprediti žestoki socijalni protesti.

.