POREMEAJI AUTISTINOG SPEKTRA1
Tatjana Gaji2
JU Centar Zatiti me, Banjaluka
Poremeaji autistinog spektra (ASD)3 podrazumijevaju neurorazvojne poremeaje za koje je
karakteristian deficit u razvoju komunikacije i socijalnih vjetina i prisutnost repetitivnih i
restriktivnih obrazaca ponaanja. DSM-5 (American Psychiatric Association, 2013, p. 53)4 navodi:
Poremeaj autistinog spektra obuhvata poremeaje koji su ranije nazivani rani infantilni autizam,
djeiji autizam, Kanerov autizam, visoko-funkcionalni autizam, atipini autizam, nespecifikovani
pervazivni razvojni poremeaj, dezintegrativni poremeaj koji se javlja u djetinjstvu i Aspergerov
poremeaj. Retov sindrom, koji je pored navedenih bio uvrten u DSM-4 (American Psychiatric
Association, 2000), sad vie ne pripada autistinom spektru. Poremeaji koji su poznati po ranijim
nazivima (Slika 1) se od 2013. dijagnostikuju iskljuivo kao ASD, uz specifikaciju osobina i nivoa
ozbiljnosti oteenja. Tako bi i osoba koja bi ranije dobila dijagnozu autizam i osoba koja bi ranije
dobila dijagnozu Aspergerov sindrom danas dobile istu dijagnozu: ASD. S tim da bi u prvom sluaju
dijagnostiari imali zadatak da naglase postoji li i koliko je intelektualno oteenje, kao i kolika potpora
je toj osobi potrebna. U drugom sluaju, dijagnoza bi bila ASD bez intelektualnih i jezikih oteenja.
Slika 1. Poremeaji koji ulaze u sastav ASD-a.
Razliitosti djece i odraslih s ASD-om u odnosu na (statistiki) normalnu populaciju u
posljednje vrijeme se objanjava time da oni nemaju razvijenu teoriju uma (Woolfolk, 2010). Teorija
uma je sposobnost identifikovanja mentalnih stanja, ukljuujui namjere, uvjerenja, elje i emocije,
1 Ovaj radni dokument kreiran je za potrebe gostujueg predavanja odranog na PIM Univerzitetu, Banjaluka, 9.4.2015.
godine u okviru predmeta Psihologija djece s posebnim potrebama (odgovorni predmetni nastavnik: doc. dr Sinia
Suboti), koji se realizuje u sklopu prvog ciklusa studijskog programa Psihologija. Dokument je interno recenziran i ulazi
u sastav obavezne ispitne literature na navedenom predmetu za kolsku 2014/2015. godinu. 2 Adresa e-pote autora: [email protected]
3 ASD je akronim od Autistic Spectrum Disorders (poremeaji autistinog spektra) i koristiu ga u nastavku rada, kako zbog
opte prihvaenosti ove skraenice, tako i zbog utede prostora i bolje preglednosti. 4
DSM je skraenica od The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders koji objavljuje Amerika psihijatrijska asocijacija. Trenutno je aktuelan DSM-5, objavljen u maju 2013 (American Psychiatric Association, 2013).
autizam Aspergerov sindrom
djeiji dezintegrativni poremeaj
pervazivni razvojni nespecifikovani poremeaj
ASD
2
kako svoje tako i drugih ljudi, te razumijevanja kako su ta unutranja iskustva povezana sa spoljanjim
ponaanjem (O'Brien, Slaughter, & Peterson, 2011, p. 713).
Dijadna priroda ASD-a ilustrovana je na Slici 2.
Slika 2. Dijadna priroda ASD-a.
SOCIJALNA KOMUNIKACIJA
Ovaj pojam objedinjuje dvije povezane oblasti koje su u DSM-4 (American Psychiatric
Association, 2000) predstavljala dva kriterijuma: 1) komunikacija, sa naglaskom na razvoj jezika i 2)
socijalna interakcija.
Usvajanje govora kod djece sa ASD-om kasni u odnosu na vrnjake, dok odreeni broj djece
govor uopte ne usvoji. Usvajanje prvih rijei do tree godine (nije bitno da li sa 12, 18 ili 24 mjeseca),
kod djece s ASD-om u odnosu na djecu s ASD-om koja ovim vjetinama ne ovladaju, poveava ansu
za usvajanjem irokog spektra adaptivnih ponaanja, kao to su higijenske navike ili smanjena
frustracija na osujeenje ili neugodu (jer dijete moe saoptiti da neto eli ili da ga neto boli) (Mayo,
Chlebowski, Fein, & Eigsti, 2013). Treba imati u vidu da i kada se govor razvije, obino je rije o
nefunkcionalnom govoru, ali s obzirom na to da dijete ima vjetinu imitacije i motivisano je da
reprodukuje zvukove, postoji temelj za uenje i razvijanje interpersonalne komunikacije.
Nefunkcionalnim smatramo onaj govor koji je sam sebi svrha, tanije vrsta je stereotipije5, tako da iako
dijete formalno govori, one ne vri interpersonalnu komunikacijsku razmjenu, tj. esto nije u stanju da
nam odgovori na pitanje (obino i ako da odgovor, rije je o eholaliji), niti da verbalno trai neto to
eli (npr. da mu se uspe sok, da gleda crtani). Djeca sa manjim stepenom oteenja imaju funkcionalniji
5 Na primjer, dijete u roku od sat vremena tridesetak puta ponovi neku rije ili frazu (Dobro vee, dobro doli.; Monkey
see, monkey do.; speluje engleski alfabet, nabraja po redu televizijske kanale nekoliko puta zaredom). Pri tome, ne obraa
se nikome, esto daje do znanja da mu smeta ako neko s njim (na primjer) zapjeva ili ponavlja fraze.
deficit socijalne interakcije i
komunikacije
restriktivno i repetitivno ponaanje
3
govor, ali on je uglavnom agramatian i upotreba linih zamjenica im predstavlja posebnu tekou,
naroito kad treba da pitanje sa drugim licem jednine preformuliu u odgovor u prvom licu jednine. Na
primjer, na pitanje ta hoe?, odgovaraju sa Hoe sok., umjesto Hou sok..
Socijalni deficit i okrenutost ka sebi, koji su karakteristini za ASD, sami po sebi negativno
djeluju na razvoj govora. Pored deficita verbalnog, otean je (ili se ne razvija) ni neverbalni govor,
djeca ne pokazuju eljeno rukom i kaiprstom, nerazvijena je sposobnost imitacije i nema zajednike
panje (npr. ne gledaju ta im se pokazuje). Da postoje genetski inioci koji utiu na javljanje
socijalnog deficita, sugerie i nalaz da roaci osoba sa specifinim jezikim oteenjem (eng. specific
language impairment, SLI) pokazuju veu stopu komunikacijskog deficita, a manju stopu socijalnog
deficita, dok je obrnuto stanje kod roaka osoba sa ASD (Pickles, St Clair, & Conti-Ramsden, 2012).
Iako se dugo mislilo da djeca sa ASD-om nisu u stanju prepoznati emocije na licima drugih
ljudi, noviji nalazi to opovrgavaju. Prema Tanaka et al. (2012), djeca sa ASD mogu da prepoznaju
osnovne facijalne emocije kao i njihovi vrnjaci istog IQ-a, osim facijalne ekspresije za ljutnju.
Objanjenje za to autori nalaze u injenici da se djeca sa ASD koncentriu na gledanje donjeg dijela
lica i da pokret i oblik usana prepoznaju holistiki, a oi kao izolovani dio. Za razliku od ostalih
emocija, ljutnju uglavnom pokazujemo gornjim dijelom lica (stisnute oi, nabrane obrve).
RESTRIKTIVNO I REPETITIVNO PONAANJE (RRP)
RRP je drugi kriterijum za dijagnostiku ASD-a i predstavlja iroku kategoriju razliitog
ponaanja, poevi od privrenosti ritualima i rutini, preko motornih stereotipija, pa do neuobiajenih
preokupacija. Bishop, Richler i Lord (2006) su dobili nalaze koji idu u prilog tezi da postoje razliite
klase RRP. Utvrdili su da razlike zavise i od neverbalnog koeficijenta inteligencije, kao i od uzrasta
djece (mlaa djeca imaju vie senzomotornih RRP, a starija vie insistiranja na istovjetnosti). Bishop et
al. (2013) takoe potvruju da postoje najmanje dvije podkategorije RRP: 1) repetitivno senzomotorno
i 2) insistiranje na istovjetnosti, odnosno jednolinosti.
Iako RRP moe biti evidentirano i kod djece koja nemaju ASD (npr. kod djece sa intelektualnim
disabilitetom, kod osoba sa opsesivno-kompulzivnim poremeajem, pa i kod djece normalnog razvoja u
ranom uzrastu od 2 do 4 godine), Matson, Dempsey i Fodstad (2009) su dobili nalaze koji
nedvosmisleno pokazuju da se i na ranom uzrastu (17-37 mjeseci) jasno vidi razlika u uestalosti RRP
kod djece koja imaju dijagnozu autizam, pervazivni nespecifikovani poremeaj, i kod djece bez
dijagnoze, ali pod rizikom (sumnjom) za dobijanje iste. Prema Barber, Wetherby i Chambers (2012), na
4
ranom uzrastu, razlika izmeu djece sa ASD i djece normalnog razvoja nije toliko u frekvenciji RRP
koliko u kategoriji koju preferiraju; tako se djeca sa ASD vie ljuljaju, okreu, rolaju i trljaju predmete,
dok djeca normalnog razvoja predmete vie tresu, redaju u linije i skupljaju. Prema nekim autorima, u
osnovi javljanja RRP lei specifian kognitivni stil koji je karakteristian za djecu sa ASD-om, a to je
fokusiranje na detalje (Chen, Rodgers, & McConachie, 2008).
Na Slici 3 su jasno ilustrovane karakteristike socijalne komunikacije i RRP-a (s tim to su
socijalna interakcija i komunikacija posebno prikazane).
Slika 3. Karakteristike osoba sa ASD-om (izvor: http://goo.gl/sH2OKM).
Pored kognitivnog stila, za RRP je vezana i anksioznost. Rodgers, Glod, Connoly i McConachie
(2012) podijelili su prema nivou anksioznosti, 67-oro djece sa ASD-om na dvije grupe: grupu sa
visokim i grupu sa niskim nivoom anksioznosti. Nalazi sugeriu da djeca u grupi sa povienim nivoom
anksioznosti imaju vii nivo insistiranja na istovjetnosti, dok u grupi djece s niskim nivoom
anksioznosti, ista je asocirana sa senzomotornim repetitivnim pokretima. Odnosno, visina anksioznosti
je u vezi sa drugaijim vrstama stereotipnog ponaanja.
http://goo.gl/sH2OKM
5
DIJAGNOSTIKOVANJE I PREVALENCIJA ASD-a
Dijagnostikovanje ASD-a je zasnovano jedino na bihejvioralnim znakovima, samim tim,
promjene u definisanju ponaanja u dijagnostikim prirunicima znaajno utiu na dijagnozu (Barton,
Robins, Jashar, Brennan, & Fein, 2013). Pored promjena sistema klasifikacije
