Marek Kupiszewski

Zmiany wzorców migracji w Polsce: od migracji stałej w czasach komunizmu

do zróżnicowanych form migracji i mobilności w XXI wieku -

konsekwencje dla polskiej polityki migracyjnej

Plan prezentacji:- Powojenne przemiany migracji międzynarodowych w Polsce- Pomiar migracji – niezbędny element polityki migracyjnej- Demograficzna przyszłość Polski a migracje- Dylematy polityki migracyjnej (i ludnościowej)

Współautorzy: Prezentacja została przygotowana w oparciu o badania zespołu: Jakub Bijak, Anna Kicinger, Dorota Kupiszewska, Katarzyna Saczuk, Marek Kupiszewski

Powojenne przemiany migracji międzynarodowych w Polsce

Transformacja procesów migracyjnych w Polsce i w Europie Środkowej

• Od emigracji do emigracji i imigracji

• Od emigracji stałej do różnych form

migracji krótkoterminowej i mobilności

• Od różnych form migracji i mobilności do

migracji globalnych

Od emigracji do emigracji i imigracji

• Ze względów politycznych w czasach komunizmu migracje międzynarodowe były ściśle kontrolowane.

• Po 1948 r. odpływy znacznie przekraczały napływy.• Po 1989 r. demokratyzacja Polski i innych krajów

Europy Środkowej doprowadziła do otwarcia tych krajów na imigrację

• Znacząca rola umów międzynarodowych multi- i bilateralnych: przystąpienie do Konwencji Genewskiej i do Unii Europejskiej, liczne układy bilateralne

Od emigracji stałej do różnych form migracji krótkoterminowej i mobilności

• Mobilnośc drobnych handlarzy (zwłaszcza na przełomie lat 80 i 90)

• Nieregularne krótkoterminowe migracje zarobkowe, legalne i nielegalne, z dwoma ośrodkami aktywności i złożonymi strategiami migracji (Okólski: migracje niedokończone)

• Legalne migracje krótkoterminowe kontrolowane przez układy dwustronne

• Migracje długoterminowe

Kontekst polski: Hipoteza, że różne formy krókoterminowej migracji i mobilności międzynarodowej zastępują migrację

wewnętrzną• Tradycje historyczne (kultura migracji)• Wymuszona acz niewystarczająca

industrializacja w czasach komunizmu• Nadmiar niewykwalifikowanej i słabo

wykwalifikowanej siły roboczej w niektórych regionach

Od różnych form migracji i mobilności do migracji globalnych

• Trzy stadia globalizacji: 1. przepływów towarów; 2. przepływów kapitału 3. przepływu siły roboczej (Coleman: third demographic transition – perspektywa demograficzna)

• Globalna konkurencja międzynarodowych rynków pracy o najlepszych pracowników

• Zmiany technologiczne pozwalające na zerwanie związku między miejscem pracy i pracodawcą

Od różnych form migracji krótkoterminowej i mobilności do migracji globalnych

• Migrant obywatelem Świata (Europy), niezakorzenionym nigdzie

• Postawa emigrantów: „wait and see”• Decyzje migracyjne często oportunistyczne• Zanikanie oporu odległości i rozszerzanie się

zakresu geograficznego migracji

Co trzeba wiedzieć, żeby podejmować decyzje dotyczące polityki migracyjnej?

• Liczebność migrantów• Struktura migrantów• Zamiary migrantów• Wielkość transferów• Wykorzystanie transferów• Mechanizmy migracji

Pomiar migracji – niezbędny element polityki migracyjnej

Co trzeba wiedzieć, żeby podejmować decyzje dotyczące polityki migracyjnej?

Decyzje dotyczące problemów demograficznych: migracje długotrwałe (definicja ONZ: migracja krótkoterminowa – od 3 do 12 miesięcy, migracja długoterminowa – powyżej 12 miesięcy)

+ informacja dotycząca modyfikacji zachowań demograficznych

Decyzje dotyczące problemów ekonomicznych: migracje związane z aktywnością zawodową (czas trwania mniej ważny) + dane ściśle ekonomiczne

Międzynarodowa porównywalność danych o strumieniach migracyjnych

• Statystyki migracji międzynarodowych na ogół NIE SĄ porównywalne

Kraj poprzedniego miejsca zamieszkania

(wysyłający)

Dane o EMIGRACJI

Kraj docelowy (przyjmujący)

Dane o IMIGRACJI

E I?=

Podwójna macierz migracji, 2003 Receiving country

BE CZ DK DE EE EL ES FR IE IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT SI SK FI SE UK I - 80 587 4,291 : : 3,037 : : : 44 11 10 804 : : 5,348 267 64 105 19 2 184 399 : BE E - : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : I : - 232 9,258 : : 388 : : : 79 2 11 3 : : 333 1,201 46 9 7 650 47 123 : CZ E 78 - 47 950 2 66 70 283 31 197 32 12 13 6 35 5 149 315 1,040 27 9 18,262 57 43 455 I : 65 - 2,693 : : 764 : : : 14 22 81 14 : : 474 203 17 58 5 0 371 4,603 : DK E 511 180 - 2,540 133 229 1,720 1,333 264 782 24 348 596 131 120 14 609 231 548 174 29 79 403 4,582 4,317 I : 1,228 3,221 - : : 13,746 : : : 195 79 257 436 : : 7,921 12,239 2,261 645 242 106 807 2,872 : DE E 4,623 8,909 2,712 - 597 18,106 16,236 19,060 2,415 33,802 306 1,474 2,011 1,510 15,429 120 8,616 15,976 82,910 8,880 2,346 9,546 2,380 3,786 15,550 I : 4 169 947 - : 60 : : : 0 69 53 2 : : 53 37 0 2 0 0 1,292 311 : EE E : : : : - : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : I : 57 278 12,959 : - 273 : : : 4,971 4 8 5 : : 882 465 58 15 6 2 63 585 : EL E : : : : : - : : : : : : : : : : : : : : : : : : : I : 103 1,665 14,647 : : - : : : 38 2 85 28 : : 2,794 615 85 743 6 2 608 1,234 : ES E 647 34 130 2,109 4 38 - 2,474 487 801 1 1 31 89 41 6 600 93 144 627 12 16 102 164 2,335 I : 462 1,488 18,133 : : 8,847 - : : 99 12 40 987 : : 2,919 741 191 458 23 9 312 931 : FR E : : : : : : : - : : : : : : : : : : : : : : : : : I : 45 306 2,046 : : 1,649 : - : 64 6 39 3 : : 615 138 12 37 0 1 146 230 0 IE E : : : : : : : : - : : : : : : : : : : : : : : : : I : 274 895 23,702 : : 5,796 : : - 11 17 47 68 : : 1,661 1,460 229 312 49 14 209 473 : IT E : : : : : : : : : - : : : : : : : : : : : : : : : I : 35 33 260 : : 19 : : : - 0 2 : : : 32 21 3 4 1 0 22 44 : CY E 22 16 14 80 0 604 14 59 0 16 - 0 0 0 19 15 19 19 15 0 0 0 0 21 261 I : 17 381 1,966 : : 207 : : : 12 - 177 : : : 74 68 4 11 0 0 63 182 : LV E 0 3 40 170 44 2 2 28 11 32 1 - 80 1 0 0 19 10 15 37 0 3 33 45 40 I : 27 701 3,457 : : 1,401 : : : 15 146 - 1 : : 173 120 60 11 0 1 44 232 : LT E 51 53 158 1,204 34 15 465 143 276 184 2 192 - 1 7 0 95 41 123 55 0 3 112 191 980 I : 3 196 1,728 : : 89 : : : 0 0 1 - : : 166 57 3 10 2 0 34 78 : LU E 1,119 7 119 747 3 22 73 1,254 44 208 : 2 1 - 17 5 97 22 11 521 3 7 33 74 171 I : 58 170 14,965 : : 271 : : : 125 2 5 8 - : 498 2,595 20 17 6 25 76 244 : HU E : : : : : : : : : : : : : : - : : : : : : : : : : I : 3 18 98 : : 5 : : : 12 0 1 : : - 44 4 0 0 1 1 1 33 : MT E : : : : : : : : : : : : : : : - : : : : : : : : : I : 245 820 13,015 : : 3,567 : : : 65 8 40 25 : : - 655 72 264 8 11 239 707 : NL E 9,284 172 430 9,822 18 482 3,365 3,373 459 1,274 37 21 41 150 242 33 - 470 622 666 40 65 292 648 7,022 I : 339 262 13,456 : : 554 : : : 17 4 14 7 : : 510 - 140 33 55 48 92 333 : AT E 177 837 100 4,422 17 340 300 426 68 852 13 25 70 44 1,752 6 295 - 1,904 180 295 1,329 196 396 668 I : 1,653 995 104,924 : : 3,498 : : : 123 15 113 10 : : 2,106 2,974 - 36 2 36 89 1,134 : PL E 138 46 68 15,013 0 56 139 251 20 311 0 4 7 14 6 0 275 355 - 5 0 10 11 117 282 I : 31 170 7,699 : : 5,505 : : : 0 2 13 512 : : 1,619 330 13 1,850 3 2 56 143 : PT E 0 0 0 955 0 0 0 849 0 0 0 0 0 770 0 0 0 0 0 - 0 0 0 0 2,187 I : 16 31 2,053 : : 71 : : : 0 2 1 : : : 60 372 1 1 - 1 6 22 : SI E 40 12 4 463 0 8 12 47 2 127 4 0 0 17 5 0 14 188 7 3 - 4 1 24 32 I : 24,385 84 10,684 : : 324 : : : 63 5 5 5 : : 191 2,330 19 1 5 - 12 56 : SK E 7 448 0 199 0 2 8 17 0 38 0 0 0 5 18 0 8 134 10 0 0 - 1 6 52 I : 55 421 2,204 : : 802 : : : 11 38 32 2 : : 362 251 6 15 0 0 - 3,395 : FI E 245 34 397 761 311 56 792 284 110 210 19 21 20 57 96 2 217 76 23 26 2 4 - 3,428 1,070 I : 83 2,705 3,397 : : 1,537 : : : 46 40 58 11 : : 638 474 91 31 18 7 3,438 - : SE E 411 77 2,585 1,580 99 510 1,356 946 205 441 54 58 38 66 127 19 499 238 216 92 10 23 3,386 - 3,676 I : 488 3,707 13,197 : : 34,177 : : : 2,870 35 122 37 : : 5,872 1,180 261 947 16 33 914 3,022 -

Se

nd

ing

co

un

try

UK E : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : -

Emigracja z Polski do wybranych krajów Europejskich, 2005

Cou

ntry

of

dest

inat

ion:

Ger

man

y

Uni

ted

Kin

gdom

A

ustr

ia

Spai

n

Net

herla

nds

Swed

en

Nor

way

Den

mar

k

Cyp

rus

Cze

ch R

epub

lic

Reported by: the receiving country 159157 51915 7245 7187 6672 3516 3271 2082 1625 1246 Poland:

permanent emigration 12317 3072 308 265 393 268 72 58 6 49 temporary stay (> 2 months)* 8070 7843 657 793 2126 356 234 127 80 110

Source: Eurostat data, Polish CSO

• Dane dotyczące migracji są bardzo słabej jakości i nie są porównywalne międzynarodowo

– Różnorodność i nieporównywalność definicji– Różne procedury administracyjne– Unikanie rejestracji przez migrantów– Różne standardy agregacji i publikacji danych

• Polska statystyka migracyjna jest jedną z najgorszych w Europie, gdyż mierzone są przepływy zupełnie nieistotne („migrajce na stałe”) natomiast nieuwzględniane są długoterminowe „migracje czasowe”

• Rezultat: przeszacowanie w NSP 2002 liczby ludności Polski o ponad 600 tysięcy osób

Podsumowanie: kilka słów o danych

Demograficzna przyszłość Polski a migracje

Wyniki prognozy i symulacji

Zanim przejdziemy do prognozy…

Założenia rozwoju demograficznego Polski do 2052 r.

• Dzietność: po 2010 roku wzrost przeciętnej liczby dzieci na kobietę w wieku rozrodczym do poziomu 1.5 w 2052 r.

• Przeciętne dalsze trwanie życia noworodka: wydłużanie się do poziomu 86 lat dla kobiet i 81 lat dla mężczyzn

• Migracje: warianty – Bazowy, Wysoki, Niski, Status quo– B: wariant „podstawowy”, uważany przez nas za najbardziej realny

– W: wariant „rozwojowy” (wysoki napływ, niski odpływ migrantów)

– N: wariant „stagnacyjny” (niski napływ, wysoki odpływ migrantów)

– Sq: niezmienione strumienie migracji, takie same, jak w 2002 roku

Zanim przejdziemy do prognozy…

Założenia rozwoju demograficznego Polski do 2052 r.• Założenia dotyczące migracji w czterech wariantach:

– Otwieranie rynków pracy krajów UE-15 według schematu „2 + 3 + 2”

– Roczne salda napływu (+) lub odpływu (–) migrantów z / do pozostałych 26 krajów UE / EFTA (bez Cypru, Malty, Islandii i Liechtensteinu) – założenia dla okresu 2047–2052:

B: –13 000 W: +35 500 N: –45 500 Sq: –37 400

– Roczne salda migracji napływu (+) lub odpływu (–) migrantów z pozostałych krajów świata– założenia dla okresu 2047–2052:

B: +57 300 W: +114 700 N: +9 600 Sq: –1 300

– Polska stanie się krajem napływu netto około roku 2022 (wariant bazowy), 2017 (wariant wysoki), lub pozostanie krajem emigracyjnym (warianty: niski oraz status quo)

– Realizowany wariant założeń migracyjnych może zależeć od postaw migrantów

Prognoza ludności i zasobów siły roboczejWybrane wyniki dla wariantów: Bazowego, Niskiego i Status quoKraj Liczba ludności (x1000) Zasoby siły roboczej (x1000)

2002 2052 B 2052 N 2052 Sq 2002 2052 B 2052 N 2052 Sq

Austria 8 053 7 853 7 277 7 497 3 929 3 267 2 925 3 077

Bułgaria 7 869 4 485 3 769 4 578 3 397 1 865 1 490 1 892

Francja 59 486 70 381 64 230 66 462 26 719 32 096 28 594 29 881

Niemcy 82 488 77 007 71 096 75 971 40 673 32 907 29 374 32 359

Polska 38 425 31 267 27 277 28 788 17 329 12 931 10 857 11 579

Szwecja 8 925 9 993 9 173 10 240 4 526 4 700 4 234 4 839

Wlk. Bryt. 59 232 65 481 59 292 62 147 29 738 29 325 25 907 27 488

Włochy 57 157 54 044 48 280 52 234 22 983 19 440 16 629 18 622

EUR-27 494 179 494 922 446 928 486 429 232 759 209 710 183 608 204 774

Prognoza ludności i zasobów siły roboczejStruktura ludności i zasobów pracy w Polsce według wieku:2002 oraz 2052 (warianty: Bazowy, Niski oraz Status quo)

Struktura ludności Polski według wieku, 2002-52

2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 0 500 000 1 000 000 1 500 000 2 000 000

0-4

5-9

10-14

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

50-54

55-59

60-64

65-69

70-74

75-79

80-84

85 lat i w ięcej

2052 Bazowy 2052 Status quo 2052 Niski 2002

mężczyźni kobiety

Zasoby siły roboczej w Polsce według wieku, 2002-52

2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 0 500 000 1 000 000 1 500 000

0-4

5-9

10-14

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

50-54

55-59

60-64

65-69

70-74

75 lat i w ięcej

2052 Bazowy 2052 Status quo 2052 Niski 2002

mężczyźni kobiety

Prognoza ludności i zasobów siły roboczej

Wskaźnik Polska Europa (EUR-27)

2002 2052 B 2052 N 2052 Sq 2002 2052 B 2052 N 2052 Sq

Wsparcia demogra-ficznego*

5.49 1.65 1.47 1.49 4.18 1.82 1.64 1.79

Wsparcia emerytal-nego**

3.83 1.35 1.20 1.22 3.09 1.51 1.36 1.47

Wsparcia rynku pracy***

1.22 0.87 0.80 0.81 1.30 0.95 0.89 0.94

Wybrane wyniki dla wariantów: Bazowego, Niskiego i Status quo

* Stosunek liczby ludności w wieku 15 – 64 lat do ludności w wieku 65 lat i więcej

** Stosunek liczby wszystkich aktywnych zawodowo do nieaktywnych w wieku powyżej 65 lat

*** Stosunek liczby wszystkich aktywnych zawodowo do nieaktywnych w wieku powyżej 15 lat

Prognoza ludności i zasobów siły roboczej

Krytyczna ocena założeń migracyjnych po pięciu latach

Przypuszczalnie realizuje się wariant bazowy, lub nieco niższy, z tym, że maksymalny odpływ przewidywany po roku 2011 (otwarcie rynków pracy w Austrii i Niemczech) dokonuje się się obecnie na Wyspy Brytyjskie i do Irlandii.

Jest to zmiana niekorzystna dla Polski, gdyż tradycyjnie w emigracji do Niemiec silnie nadreprezentowani byli migranci bez kwalifikacji lub o niskich kwalifikacjach, natomiast w odpływie do Wielkiej Brytanii – migranci o najwyższych kwalifikacjach.

W perspektywie 50-letniej będzie to miało niewielki wpływ na łączną emigrację, nie można jednak wykluczyć realizacji wariantu niskiego.

Prognoza ludności i zasobów siły roboczej

Podsumowanie: Wyniki prognoz w pigułce

• Przewidujemy, że w ciągu półwiecza 2002–2052, liczba ludności Polski zmniejszy się o 19% w wariancie bazowym, przy wysokim odpływie migracyjnym o 29%, a przy zachowaniu migracyjnego status quo z 2002 roku – o 25%

• Dla zasobów siły roboczej zmiany będą jeszcze bardziej dramatyczne, ze spadkami odpowiednio o 25%, 37% i 33%

• Polska z jednego z najmłodszych krajów Europy stanie się jednym z najstarszych, z niekorzystnymi wskaźnikami wsparcia demograficznego, emerytalnego oraz rynku pracy, głównie ze względu na niską dzietność, ale też, do pewnego stopnia, wieloletni ujemny bilans migracji

Podstawowe procesy demograficzne w Polsce i ich czułość na wielkość migracji

• Depopulacja: Realizacja wariantu Niskiego zamiast Bazowego daje w 2052 ludność Polski o 4 miliony niższą.

• Zmiany struktur wieku i starzenie się ludności: Współczynnik wsparcia demograficznego będzie w wariancie Niskim o 12% niższy, niż w wariancie Bazowym, współczynnik wsparcia emerytalnego o 13% a współczynnik wsparcia rynku pracy o 9%•Wniosek:

– Przyszłe zachowania emigrantów będą miały znaczący wpływ na rozwój demograficzny Polski– aby zmniejszyć spadek liczby ludności i niekorzystne zmiany strukturalne należy prowadzić politykę redukującą bodźce proemigracyjne

Krótkoterminowa polityka migracyjna:

emigracje, migracje powrotne i lokalne rynki pracy

Główne wyzwania

• Znacząca (nie wiemy dokładnie jaka) emigracja

• Niejasne intencje migrantów (kluczowe dla rozwoju demograficznego Polski)

• Konkurencja zagranicznych rynków pracy

• Zachęty do migracji powrotnych

• Mimo znaczącego bezrobocia braki na rynku pracy

Polityka emigracyjna państwa

• Zmniejszenie czynników wypychających– Zmniejszenie bezrobocia poprzez obniżenie kosztów pracy i

ułatwienie prowadzenia biznesu (sprawne sądy, klarowne przepisy podatkowe, proste i jednoznaczne prawodawstwo)

– Zaprzestanie przerzucania kosztów emerytur na młode pokolenie (emerytury górnicze, pomostowe, wcześniejsze, służb mundurowych i wszelkie inne, pokrywane z budżetu a nie z indywidualnych składek)

– Tworzenie państwa przyjaznego obywatelowi

Polityka imigracyjna państwa w stosunku do Polaków na emigracji

Konieczne jest stwarzanie mechanizmów ułatwiających powrót i transfer „zasobów”

emigrantów

Alternatywne rozwiązania – Polityka imigracyjna państwa w stosunku do

cudzoziemców (pomijamy rozwiązania na gruncie ekonomii)?

• Zyski: teoria ekonomii - tak– Z powodu lepszej alokacji siły roboczej wzrost

sumy PKB krajów objętych migracjami– Wzrost dochodów indywidualnych– Transfery pieniężne– Wzrost PKB kraju przyjmującego

Alternatywne rozwiązania– Polityka imigracyjna państwa w stosunku do

cudzoziemców?

• Potencjalne koszty - problemy społeczne: „workers were called and human beings came” (Frish)

– Integracja migrantów w Europie bez spektakularnych sukcesów

– Imigranci rekrutowani podczas kampanii źle sobie radzą w okresie dekoniunktury

– Raz zainicjowana migracja żyje swoim życiem i jest odporna na bodźce zewnętrzne

Dylematy długoterminowej polityki migracyjnej i ludnościowej –

utrzymanie systemów zabezpieczenia społecznego

Wpływ zmian demograficznych na system emerytalny

Prosty model (PAYE) – pierwszy filar ZUS:

Contribution rate =

x

x

Working-age population size

Retirement-agepopulation size

Economicactivity rate

EconomicInactivity rate

x

x

Averagewages / salary

Average pension

W Polsce, caeteris paribus czynniki ekonomiczne, zmiany demograficzne doprowadzą do obniżenia w 2054 r. średniej emerytury z I filaru do 30.4% wartości z 2004

“Replacement migration” simulations for 2002–2052non-decreasing:

Potential Support Ratio

(pop15-64)/pop65+

Elderly Support Ratio

(act15-64)/inact65+

Labour Market Support

Ratio (act15+)/inact65+

Pop. in 2002

Replacement migration(thousand persons)

Population in 2002RM – non-decreasing PSRRM – non-decreasing ESRRM – non-decreasing LMSR

Czy migracje kompensacyjne (replacement migration) mogą pomóc?

pop - populationact - economically activeinact - econically inactive

Efektywność różnych opcji polityki ludnościowej w perspektywie 50 lat

Zbadaliśmy trzy scenariusze „co by było, gdyby…”:

– …napływ migracyjny netto wzrósł do poziomu założonego w wariancie wysokim,

– …współczynnik dzietności wzrósł o +0.5 dziecka na kobietę od samego początku prognozy (2002 r.),

– …współczynniki aktywności ekonomicznej wzrosły do wartości maksymalnych zaobserwowanych dla poszczególnych grup wieku w różnych krajach w latach 1985–2002

Migracje, demografia i rynek pracy

Efektywność różnych opcji polityki ludnościowej w perspektywie 50 lat

Współczynnik wsparcia rynku pracy w 2002 i 2052 r. Polska

0,0

0,5

1,0

1,5

Poziom z2002 r.

Wariantbazowy

Wysokinapływ

Wysokadzietność

Napływ idzietność

Maksymalnaaktywność

Współczynnik wsparcia rynku pracy – liczba aktywnych zawodowo przypadających na 1 osobę nieaktywną (w wieku 15 lat i więcej)

2052 r.

Konkluzje

Niezbędne jest rozwinięcie polityk migracyjnych hamujących emigrację i stymulujących migracje powrotne

Przemiany wzorca migracji międzynarodowej nie tylko zwiększa niepewność polityki migracyjnej i ludnościowej ale jest również potencjalnym zagrożeniem dla rozwoju demograficznego kraju

Wbrew powszechnej opinii polityki mające na celu zwiększenie napływu nie rozwiążą kluczowych problemów ludnościowych Polski. Mogą jednak zmniejszyć napięcia na lokalnych rynkach pracy

www.cefmr.pan.pl www.cefmr.pan.pl/browser

Dziękuję za uwagę