Rajasthan Adhyayan

8/17/2019 Rajasthan Adhyayan

1/110

jktLFkku v/;;u jktLFkku v/;;u jktLFkku v/;;u jktLFkku v/;;u jktLFkku v/;;u

MkW- gqde pUn tSu MkW- gqde pUn tSu MkW- gqde pUn tSu MkW- gqde pUn tSu MkW- gqde pUn tSu foHkkxk/;{k] bfrgkl

jktdh; LukrdksÙkj egkfo|ky;]dksVk dksVk dksVk dksVk dksVk

MkW- vkse çdk’k 'kekZMkW- vkse çdk’k 'kekZMkW- vkse çdk’k 'kekZMkW- vkse çdk’k 'kekZMkW- vkse çdk’k 'kekZ ofj"B O;k[;krk

vkfFkZd ç’kklu ,oa foÙkh; çca/k foHkkx] jktdh; LukrdksÙkj egkfo|ky;] lokbZ ek/kksiq j lokbZ ek/kksiqj lokbZ ek/kksiq j lokbZ ek/kksiqj lokbZ ek/kksiqj

Hkkx&3Hkkx&3Hkkx&3Hkkx&3Hkkx&3

d{kk&11d{kk&11d{kk&11d{kk&11d{kk&11

la;kstd ,oa ys[kd

MkW- gfj eksgu lDlsuk MkW- gfj eksgu lDlsuk MkW- gfj eksgu lDlsuk MkW- gfj eksgu lDlsuk MkW- gfj eksgu lDlsuk ls- fu- la;qDr funs’kd dkWyst f’k{kk] jktLFkku

ch&1] ,e-ch-,l-uxj] dksVk taD’ku] dksVk dksVk dksVk dksVk dksVk

ys[kd x.k ys[kd x.k ys[kd x.k ys[kd x.k ys[kd x.k

ek/;fed f'k{kk cksMZ] jktLFkku] vtesj ek/;fed f'k{kk cksMZ] jktLFkku] vtesj ek/;fed f'k{kk cksMZ] jktLFkku] vtesj ek/;fed f'k{kk cksMZ] jktLFkku] vtesj ek/;fed f'k{kk cksMZ] jktLFkku] vtesj


2/110

vuqØef.kdk vuqØef.kdk vuqØef.kdk vuqØef.kdk vuqØef.kdk vuqØef.kdk vuqØef.kdk vuqØef.kdk vuqØef.kdk vuqØef.kdk

Øe la-Øe la-Øe la-Øe la-Øe la- v/;k; dk uke v/;k; dk uke v/;k; dk uke v/;k; dk uke v/;k; dk uke i`"B la[;k i`"B la[;k i`"B la[;k i`"B la[;k i`"B la[;k

1&23

24&44

45&58

59&71

72&77

78&83

84&102

103&108

jktLFkku e s a tutkxj.k , ao LorU=rk laxzke

jktLFkku dk LFkkiR;] ew frZf'kYi ,a o fp= 'kSfy;k¡

jktLFkku dh yksd dyk,¡

jktLFkku ds izkdf̀rd la lk/ku ,a o mudk la j{k.k

jktLFkku ds ÅtkZ la lk/ku

jktLFkku dh vFkZ O;oLFkk

jktLFkku dk vkfFkZd fodkl

jktLFkku esa i;ZVu fodkl vkSj laHkkouk,s a

1-

2-

3-

4-

5-

6-

7-

8-


3/110

jktLFk ku v/;;u Hkkx&3 jktLFk ku v/;;u Hkkx&3 jktLFk ku v/;;u Hkkx&3 jktLFk ku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&31

i`"BHkwfe i`"BHkwfe i`"BHkwfe i`"BHkwfe i`"BHkwfe

jktLFkku ds ns’kh jkT;ks a us vaxz sth dEiuh ds lkFk

laf/k;k¡ ¼1818 bZ-½ djds ejkBks a }kjk mRiUu vjktdrk ls

eqfDr iz kIr dj yh rFkk jkT; dh cká lq j{kk ds ckjs es a Hkh fuf’pr gks x,] D;ks afd vc dEiuh us muds jkT; dh

ckgjh vkØe.kks a ls lqj{kk dh ftEesnkjh Hkh ys yh FkhA

izR;{k es a ns’kh fj;klrks a ij dksbZ vf/kd vkfFkZd Hkkj Hkh

ugha iM+ k] D;ks afd tks f[kjkt os ejkBksa dks pqdkrs Fks] oks

gh f[kjkt vc vaxz stks a dks nsuk FkkA vr% jktk [kq’k gks x,

fd vc mudk fujadq’k 'kklu pyrk jgsxkA jktkvks a dks

laf/k;ksa dh 'krs Z bruh vkd"kZd yxha fd mUgks aus vaxz sth

dEiuh dh bZekunkjh ij fcuk 'kadk fd, laf/k;ks a ij gLrk{kj dj fn,A ijUrq laf/k;ks a es a mYysf[kr 'krks ± dks

dEiuh ds vfèkdkfj;ks a us tSls gh fØ;kfUor djuk 'kq:

fd;k] jktkvks a ds oa’k ijEijkxr vf/kdkjks a ij dqBkjk?kkr

gks aus yxkA dEiuh us jkT;ks a ds vkUrfjd ekeyks a es a

gLr{ksi djds ns’kh ujs’kks a dh izHkq lÙkk ij Hkh pksV dh ,oa

mudh fLFkfr dEiuh ds lkeUrks a o tkxhjnkjks a tSlh gks

xbZA dEiuh dh uhfr;ks a ls lkeUrks a ds in] e;kZnk o

vf/kdkjks a dks Hkh vk?kkr yxkA dEiuh }kjk viukbZ xbZ

vkfFkZd uhfr;ks a ds ifj.kkeLo:i jktk] lkeUr] fdlku]

O;kikjh] f’kYih ,oa etnw j lHkh oxZ ihfM+ r gq,A dEiuh

ds lkFk dh xbZ laf/k;ks a ds dbZ nq"ifj.kke lkeus vk,]

ftUgks aus 1857 dh Økafr dh i`"BHkw fe cukbZA

¼1½¼1½¼1½¼1½¼1½ jkT;ks a ds vkUrfjd 'kklu esa gLr{ksi jkT;ksa ds vkUrfjd 'kklu esa gLr{ksi jkT;ks a ds vkUrfjd 'kklu esa gLr{ksi jkT;ksa ds vkUrfjd 'kklu esa gLr{ksi jkT;ksa ds vkUrfjd 'kklu esa gLr{ksi

jktiw r jktkvks a ds lkFk laf/k;k¡ djrs le; vaxz stks a

us ;g Li"V vk’oklu fn;k Fkk fd os jkT;ks a ds vkUrfjd

iz’kklu es a fdlh izdkj dk gLr{ksi ugha djs axsA exj

vaxzstksa us jkT;ksa ds vkUrfjd ekeyks a esa gLr{ksi fd;kA

tks/kiqj ds 'kkld ij ncko Mkydj 1839 bZ- es a tksèkiqj

ds fdys ij vfèkdkj dj fy;kA 1842&43 bZ- es a vaxz stks a

us iqu% tks/kiq j ds ekeyksa esa gLr{ksi djrs gq, ukFkks a dh tkxhjs a tCr dj mudks dSn es a Mky fn;kA 1819 bZ- es a

mUgks aus t;iqj ds ekeyks a es a gLr{ksi fd;kA vaxzstks a us

ekaxjksy ds ;q) es a ¼1821 bZ-½ dksVk egkjko ds fo#)

nhoku tkfye flag dh lgk;rk dh] tks fd vaxz st

leFkZd FkkA es okM+ ds iz’kklu esa Hkh iksfyfVdy ,tsUV

ds ckj&ckj gLr{ksi us jkT; dh vkfFkZd fLFkfr dks

n;uh; cuk fn;kA 1823 bZ- es a dSIVu dkSc us leLr

'kklu izcU/k vius gkFk es a ys fy;k vkSj egkjk.kk dks

[kpZ ds fy, ,d gtkj #- nSfud fu;r dj fn;kA bl

izdkj laf/k;ks a dh 'krks ± ds foijhr vaxz stks a us jkT;ksa ds

vkUrfjd iz’kklu es a gLr{ksi dj mudh cká izHkq lÙkk ds

lkFk&lkFk vkUrfjd Lok;Ùkrk Hkh [kRe dj nhA vc

jktk vius jkT; ds lEizHkq Lokeh u jgdj vaxzstksa dh

—ikn`f"V ij fuHkZ j gks x,A

¼2½¼2½¼2½¼2½¼2½ jkT;ks a ds mÙkjkf/kdkj ekeyks a esa gLr{ksi jkT;ks a ds mÙkjkf/kdkj ekeyksa esa gLr{ksi jkT;ks a ds mÙkjkf/kdkj ekeyks a esa gLr{ksi jkT;ks a ds mÙkjkf/kdkj ekeyksa esa gLr{ksi jkT;ksa ds mÙkjkf/kdkj ekeyksa es a gLr{ksi

vaxz stks a us jkT;ks a ls laf/k;k¡ djrs le; vk’oklu fn;k Fkk fd og muds ijEijkxr 'kklu esa fdlh izdkj

dk gLr{ksi ugha djs axsA ijUrq jkT; es a 'kkafr o O;oLFkk

cuk;s j[kus ds cgkus vaxz stks a us mÙkjkf/kdkj ds ekeyks a es a

[kqydj gLr{ksi fd;kA 1826 bZ- es a vyoj jkT; ds

vkUrfjd ekeyks a es a gLr{ksi dj cyoa rflag o cusflag ds

e/; vyoj jkT; ds nks fgLls djok fn,A Hkjriq j ds

mÙkjkf/kdkj ds iz’u ij 1826 bZ- esa vaxz stks a us yksgkx


4/110

jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFk ku v/;;u Hkkx&3 2

cyoUr flag dks xíh ij fcBkdj] iksfyfVdy ,tsUV ds

v/khu ,d dkmfUly dh fu;qfDr dj nh] tks iz’kklu dk lapkyu djus yxhA vaxz stks a us vius leFkZd mEehnokjks a

dks mÙkjkf/kdkjh cukdj jkT;ks a es a vizR;{k :i ls viuh

jktuhfrd izHkq rk LFkkfir dhA

ftl jkT; dk mÙkjkf/kdkjh vYio;Ld gks rk]

ogk¡ ,-th-th-] jsthMs.V dh v/;{krk es a vius leFkZdks a

dh dkS afly dk xBu dj iz’kklu ij fu;a =.k LFkkfir

dj ys rs FksA 1835 bZ- es a t;iq j es a 'kklu lapkyu ds

fy, iksfyfVdy ,tsUV ds funs Z’ku es a ljnkjks a dh lfefr xfBr dh xbZA 1844 bZ- es a ck¡ lokM+ k es a egkjkoy y{e.kflag

dh ukckfyxh ds nkS jku iz’kklu ij vaxz sth fu;a =.k cuk

jgkA xksn ysus ds iz’u ij Hkh vaxz st viuk fu.kZ; yknus

dk iz;kl djrs FksA

¼3½¼3½¼3½¼3½¼3½ jkT;ksa dh detks j foÙkh; fLFkfr jkT;ksa dh detksj foÙkh; fLFkfr jkT;ksa dh detks j foÙkh; fLFkfr jkT;ksa dh detksj foÙkh; fLFkfr jkT;ks a dh detksj foÙkh; fLFkfr

laf/k;ks a ds }kjk jktiw r jkT;ks a dks ejkBks a ,oa

fi.Mkfj;ks a dh yw Vekj ,oa ckj&ckj dh vkfFkZd ek¡xks a ls rks NqVdkjk fey x;k] exj vaxz stks a us Hkh izkjEHk ls gh

f[kjkt dh izFkk ykxw dj vkfFkZd 'kks"k.k dh uhfr viuk

yh FkhA ;fn f[kjkt dk Hkqxrku le; ij ugha gksrk rks

vaxz st dEiuh mu ij pØo`f) C;kt yxkdj f[kjkt

olw y djrh FkhA f[kjkt ds vykok dEiuh 'kkafr O;oLFkk

LFkkfir djus ds uke ij jkT;ks a ls /ku olw y djrh FkhA

;q) dh ifjfLFkfr;ks a es a Hkh jktkvksa dks /ku nsus ds fy,

ck/; fd;k tkrk FkkA blds vfrfjDr jktkvks a dks vius

[kpZ ij dEiuh ds fy, lsuk j[kuh iM+ rh FkhA ;fn jktk

ml lSfud [kpZ dks ogu djus es a vleFkZrk fn[kkrk] rks

mlds jkT; dk dqN Hkkx dEiuh vius v/khu dj ys rh

FkhA vaxz stks a us t;iqj ujs’k dks 'ks[kkokVh es a jktekrk ds

leFkZd lkeUrks a dks dqpyus ds fy, lSfud lgk;rk nh

o lSfud [kpZ ds :i es a lkaHkj >hy dks vius v/khu

¼1835 bZ-½ dj fy;kA tks/kiq j esa 'kkafr O;oLFkk LFkkfir

djus ds uke ij 1835 bZ- es a ̂tksèkiq j yhft;u* dk xBu

dj mlds [kpZ ds fy, ,d yk[k iUnzg gtkj #i;s

okf"kZd tks/kiqj jkT; ls olw yk tkus yxsA 1841 bZ- es a

^es okM+ Hkhy dks j* dh LFkkiuk es okM+ jkT; ds [kpZ ij dh xbZ] 1822 bZ- es a ̂es jokM+ k cVkfy;u*] 1834 bZ- es a ̂’ks[kkokVh

fczxsM* dh LFkkiuk dj bldk [kpkZ lEcfU/kr jkT;ks a ls

olw yk tkus yxk] tcfd bu lSfud VqdfM+;ks a ij fu;a =.k

,oa funs Z’ku vaxz stks a dk FkkA blh izdkj 1825&30 ds

nkS jku Hkhyks a ds fonz ksg dks nckus ds fy, vaxzstks a us lSfud

lgk;rk nh rFkk lSfud [kpZ egkjk.kk ds uke ij _.k ds

:i es a fy[k fn;k vkSj fQj 6 izfr’kr C;kt yxkdj og

jkf’k olw y dh xbZA¼ 4 ½¼ 4 ½¼ 4 ½¼ 4 ½¼ 4 ½ jkT;ks a dk f’kfFky iz’ kklu jkT;ks a dk f’kfFky iz’ kklu jkT;ks a dk f’kfFky iz’ kklu jkT;ks a dk f’kfFky iz’ kklu jkT;ks a dk f’kfF ky iz’ kklu

laf/k;ks a ds ckn jktiw r jkT;ks a dks cká vkØe.kks a

dk Hk; u jgk vkSj vkUrfjd fonz ksg ds le; Hkh vaxz sth

lgk;rk miyC/k jghA iz’kklfud ekeyks a esa jsthMs.V dk

n[ky vf/kdkfèkd c


5/110


jkT;ks a ds [kpZ es a vizR;kf’kr of̀) gqbZA vaxz stks a us jkT;ks a ls

vf/kdkf/kd f[kjkt ysus dk iz;kl fd;k rFkk vaxz st jsthMs.V o lSfud cVkfy;uks a ds Åij Hkh jktkvksa dks

vf/kd [kpZ ds fy, ck/; fd;k x;kA blds lkFk gh

fodkl dk;ks ± ¼jsyos] flapkbZ] lM+d] f’k{kk] fpfdRlk½ ij

[kpZ djus ls Hkh jkT;ks a ds [kpZ es a of̀) gqbZ] tcfd

O;kikj ij vaxz sth vkf/kiR; LFkkfir gks tkus ls jkT;ks a

dh vk; es a deh vkbZA vr% jkT;ksa ds lkjs [kpZ dh iw frZ

dk Hkkj Hkw fe&dj ij gh vk iM+ kA blfy, Hkw fe dj

c


6/110


¼1½ ,-th-th- us 15oha caxky bUQsUVªh tks vtes j es a Fkh]

mls vfo’okl ds dkj.k ulhjkckn es a Hkst fn;k FkkA bl vfo’okl ds pyrs mues a vla rks"k iuikA

¼2½ es jB es a gq, fonz ksg dh lw puk ds i’pkr~ vaxz st lSU;

vf/kdkfj;ks a us ulhjkckn fLFkr lSfud Nkouh dh j{kkFkZ

QLVZ cEcbZ ykallZ ds mu lSfudks a ls] tks oQknkj le>s

tkrs Fks] x’r yxokuk izkjEHk fd;kA rksiksa dks rS;kj j[kk

x;kA vr% ulhjkckn es a tks 15oha usfVo bUQsUVªh Fkh]

mlds lSfudks a us lkspk fd vaxz stks a us ;g dk;Z okgh Hkh

Hkkjrh; lSfudks a dks dqpyus ds fy, dh gS rFkk xksyk&ck:n ls Hkjh rksis a muds fo#) iz;ksx djus ds fy, rS;kj dh xbZ

gSA vr% mues a fonz ksg dh Hkkouk tkx` r gqbZA

¼3½ caxky vkSj fnYyh ls Nn~e/kkjh lk/kqvks a us pchZ

okys dkjrw lks a ds fo#) izpkj dj fonz ksg dk lans’k iz lkfjr

fd;k] ftlls vQokgks a dk cktkj xeZ gks x;kA oLrq r%

1857 ds fonzksg dk rkRdkfyd dkj.k pchZ okys dkjrw lks a

dks ysdj FkkA ,uQhYM jkbQyksa esa iz;ksx es a fy, tkus

okys dkjrw l dh Vksih ¼dsi½ dks nk¡rks a ls gVkuk iM+ rk FkkA

bu dkjrw lks a dks fpduk djus ds fy, xk; rFkk lw vj dh

pchZ dke es a ykbZ tkrh FkhA bldk irk pyrs gh

fgUnw &eqlyeku lHkh lSfudks a es a fonz ksg dh Hkkouk cyorh

gks xbZA lSfudks a us ;g le>k fd vaxz st mUgs a /keZ Hkz"V

djuk pkgrs gS aA ;gh dkj.k Fkk fd Økafr dk iz kjEHk fu;r

frfFk ls igys gks x;kA

jktLFkku esa Økafr dk iz kjEHk 28 ebZ] 1857 dks28 ebZ] 1857 dks28 ebZ] 1857 dks28 ebZ] 1857 dks28 ebZ] 1857 dks

ulhjkckn Nkouh ulhjkckn Nkouh ulhjkckn Nkouh ulhjkckn Nkouh ulhjkckn Nkouh ds 15oha caxky usfVo bUQsUVªh ds

lSfudksa }kjk gqvkA ulhjkckn Nkouh ds lSfudks a es a 28ebZ] 1857 dks fonz ksg dj Nkouh dks yw V fy;k rFkk vaxz st

vf/kdkfj;ksa ds caxyks a ij vkØe.k fd;sA estj LiksfVl

oqM ,oa U;w cjh dh gR;k ds ckn 'ks"k vaxz stks a us ulhjkckn

NksM+ fn;kA Nkouh dks yw Vus ds ckn fonz ksgh lSfudksa us

fnYyh dh vksj iz LFkku fd;kA bu lSfudksa us 18 tw u]

1857 dks fnYyh igq ¡pdj vaxzst iyVu dks ijkftr

fd;k] tks fnYyh dk ?ksjk Mkys gq, FkhA

ulhjkckn dh Økafr dh lw puk uhepuhepuhepuhepuhep igq ¡pus ij 3

tw u] 1857 dks uhep Nkouh ds Hkkjrh; lSfudks a us fonz ksg dj fn;kA mUgks aus 'kL=kxkj dks vkx yxk nh rFkk vaxz st

vf/kdkfj;ksa ds caxyks a ij geyk dj ,d vaxz st lkts ZUV

dh iRuh rFkk cPpks a dk o/k dj fn;kA uhep Nkouh ds

lSfud fpÙkkSM+] gEehjx


7/110


Lo;a ,d lsuk ysdj vkmok igq ¡pkA exj 18 flrEcj]

1857 dks og fonz ksfg;ks a ls ijkLr gqvkA bl la?k"kZ dsnkS jku tks/kiq j dk iksfyfVdy ,tsUV eksd es lu Økafrdkfj;ks a

ds gkFkks a ekjk x;kA mldk flj vkmok ds fdys ds }kj

ij yVdk fn;k x;kA vDVw cj] 1857 es a tks/kiq j yhft;+u

ds Økafrdkjh lSfud fnYyh dh vks j dw p dj x;sA fczxsfM;j

gks sEl ds v/khu ,d lsuk us 29 tuojh] 1858 dks vkmok

ij vkØe.k dj fn;kA fot; dh mEehn u jgus ij

dq’kkyflag us fdyk lyw acj es a 'kj.k yhA mlds ckn Bkdq j

iF̀ohflag us fonz ksfg;ks a dk us rR̀o fd;kA vUr es a] vkmok dsfdysnkj dks fj’or nsdj vaxz stks a us viuh vks j feyk fy;k

vkS j fdys ij vf/kdkj dj fy;kA vaxz stks a us ;gk¡ vekuoh;

vR;kpkj fd, ,oa vkmok dh egkdkyh dh ew frZ ¼lqxkyh

ekrk½ dks vtes j ys x;sA

dksVk dksVk dksVk dksVk dksVk es a jktdh; lsuk rFkk vke turk us vaxzstks a

ds fo#) la?k"kZ fd;kA 14 vDVw cj] 1857 dks dksVk ds

iksfyfVdy ,tsUV estj cVZu us dksVk egkjko jkeflag jkeflag jkeflag jkeflag jkeflag

f}rh;f}rh;f}rh;f}rh;f}rh; ls Hks aV dj vaxzst fojksèkh vf/kdkfj;ks a dks nf.Mr djus dk lq>ko fn;kA exj egkjko us vf/kdkfj;ks a ds

vius fu;a =.k es a u gksus dh ckr dgrs gq, cVZu ds

lq>ko dks ekuus ls bUdkj dj fn;kA 15 vDVw cj] 1857

dks dksVk dh lsuk us jsthMsUlh dks ?ks jdj estj cVZu

vkSj mlds iq =ks a rFkk ,d MkWDVj dh gR;k dj nhA estj

cVZu dk flj dksVk 'kgj es a ?kqek;k x;k rFkk egkjko dk

egy ?ks j fy;kA fonz ksgh lsuk dk us rR̀o fjlkynkj esgjkc[kk¡

vkS j ykyk t;n;ky dj jgs FksA fonz ksgh lsuk dks dksVk ds vf/kdka’k vf/kdkfj;ks a o fdysnkjks a dk Hkh lg;ksx o

leFkZu iz kIr gks x;kA fonzksfg;ks a us jkT; ds Hk.Mkjks a]

jktdh; caxyks a] nqdkuks a] 'kL=kxkjks a] dks"kkxkj ,oa dks rokyh

ij vf/kdkj dj fy;kA dksVk egkjko dh fLFkfr vlgk;

gks x;hA og ,d izdkj ls egy dk dSnh gks x;kA ykyk

t;n;ky vkS j esgjkc[kk¡ us leLr iz’kklu vius gkFk es a

ys fy;k vkS j ftyk vf/kdkfj;ks a dks jktLo olw yh ds

vkns’k fn;s x;sA esgjkc[kk¡ vkS j t;n;ky us egkjko dks

,d ijokus ij gLrk{kj djus ds fy, foo’k fd;k] ftles a

estj cVZu o mlds iq =ks a dh gR;k egkjko ds vkns’k lsdjus ,oa ykyk t;n;ky dks eq[; iz’kklfud vf/kdkjh

fu;qDr djus dh ckrks a dk mYys[k FkkA yxHkx N% eghus

rd fonz ksfg;ks a dk iz’kklu ij fu;a =.k jgkA dksVk ds

tulkekU; esa Hkh vaxzstks a ds fo#) rhoz vkØks’k FkkA

mUgks aus fonz ksfg;ks a dks viuk leFkZu o lg;ksx fn;kA

tuojh] 1858 es a djkSyh ls lSfud lgk;rk feyus ij

egkjko ds lSfudks a us Økafrdkfj;ks a dks x


8/110


us Hkjriqj NksM+ fn;kA exj Hkjriq j ls fonzksfg;ks a ds pys

tkus ij ogk¡ ruko dk okrkoj.k cuk jgkA

djkSyh djkSyh djkSyh djkSyh djkSyh ds 'kkld egkjko enuiky us vaxz st

vf/kdkfj;ks a dk lkFk fn;kA egkjko us viuh lsuk vaxzstks a

dks lkSai nh rFkk dksVk egkjko dh lgk;rk ds fy, Hkh

viuh lsuk HksthA mlus viuh turk ls fonz ksg es a Hkkx

u ysus o fonz ksfg;ks a dk lkFk u nsus dh vihy dhA

vyoj vyoj vyoj vyoj vyoj Hkh Økafrdkjh Hkkoukvks a ls vNw rk ugha FkkA

vyoj ds nhoku QStqYyk [kk¡ dh lgkuqHkw fr Økafrdkfj;ks a

ds lkFk FkhA egkjktk cUusflag us vaxzstks a dh lgk;rkFkZ

vkxjk lsuk HksthA vyoj jkT; dh xqtZj turk dh

lgkuqHkw fr Hkh Økafrdkfj;ks a ds lkFk FkhA

chdkusj chdkusj chdkusj chdkusj chdkus j egkjkt ljnkjflag jktLFkku dk vdsyk

,slk 'kkld Fkk tks lsuk ysdj fonzksfg;ksa dks nckus ds

fy, jkT; ls ckgj Hkh x;kA egkjktk us iatkc esa

fonzksg dks nckus esa vaxzstksa dk lg;ksx fd;kA egkjktk

us vaxzstksa dks 'kj.k rFkk lqj{kk Hkh iznku dhA vaxzst fojks/kh Hkkoukvksa ij egkjktk us dM+k :[k viukdj

mu ij fu;a=.k j[kkA

esokM esokM esokM esokM es okM+ egkjk.kk Lo:iflag us viuh lsuk fonz ksfg;ks a

dks nckus ds fy, vaxzstksa dh lgk;rkFkZ HksthA m/kj

egkjk.kk ds lEcU/k u rks vius ljnkjks a ls vPNs Fks vkS j

u dEiuh ljdkj lsA egkjk.kk vius lkea rks a dks izHkkoghu

djuk pkgrk FkkA bl le; egkjk.kk vkS j dEiuh ljdkj

nksuks a dks gh ,d&nw ljs dh vko’;drk FkhA es jB fonzksg dh lw puk vkus ij es okM+ esa Hkh fonzksgh xfrfof/k;ks a ij

vadq’k yxkus ds fy, vko’;d dne mBk;s x;sA uhep

ds Økafrdkjh uhep Nkouh esa vkx yxkus ds ckn ekxZ ds

lSfud [ktkuksa dks yw Vrs gq, 'kkgiq jk igq ¡psA 'kkgiq jk

es okM+ dk gh fBdkuk FkkA 'kkgiq jk ds 'kkld us Økafrdkfj;ks a

dks lg;ksx iznku fd;kA es okM+ dh lsuk Økafrdkfj;ks a dk

ihNk djrs gq, 'kkgiqjk igq ¡ph rFkk Lo;a dIrku Hkh

'kkgiq jk vk x;k ijUrq 'kkgiqjk ds 'kkld us fdys ds

njokts ugha [kksysA egkjk.kk us vusd vaxz stks a dks 'kj.k

rFkk lqj{kk Hkh iznku dhA ;|fi jkT; dh turk es avaxz stks a ds fo#) jks"k fo|eku FkkA turk us fonz ksg ds

nkSjku jsthMs.V dks xkfy;k¡ fudkydj vius xq Lls dk

btgkj fd;kA es okM+ ds lyw Ecj o dksBkfj;k ds lkeUrks a

us Økafrdkfj;ks a dk lg;ksx fn;kA bu lkeUrks a us Bkdq j

dq’kkyflag o rkaR;k Vksis dh lgk;rk dhA

ck¡lokM+ k ck¡lokM+ k ck¡lokM+ k ck¡lokM+ k ck¡lokM+k dk 'kkld egkjkoy y{e.k flag Hkh

fonz ksg ds nkS jku vaxz stks a dk lg;ksxh cuk jgkA 11

fnlEcj] 1857 dks rkaR;k Vksis us ck¡lokM+ k ij vf/kdkj dj fy;kA egkjkoy jkt/kkuh NksM+dj Hkkx x;kA jkT;

ds ljnkjksa us fonzksfg;ksa dk lkFk fn;kA

Mw ¡xjiqj] tSlyes j] fljksgh vkS j cw ¡nh ds 'kkldka s a us

Hkh fonz ksg ds nkSjku vaxzstksa dh lgk;rk dhA

fu"d"kZr% ;g dgk tk ldrk gS fd jktiw rkus es a

ulhjkckn] vkmok] dksVk] ,fjuiqjk rFkk ns oyh lSfud

fonz ksg ,oa Økafr ds izeq[k dsUnz FksA bues a Hkh dksVk lokZf/kd izHkkfor LFkku jgkA dksVk dh Økafr dh ;g Hkh

mYys[kuh; ckr jgh fd bles a jkT;kf/kdkjh Hkh Økafrdkfj;ks a

ds lkFk Fks rFkk mUgs a turk dk izcy leFkZu FkkA os

pkgrs Fks dksVk dk egkjko vaxz stksa ds fo#) gks tk;s rks

os egkjko dk us rR̀o Lohdkj dj ys axs fdUrq egkjko bl

ckr ij lger ugha gq,A vkmok dk Bkdq j dq’kkyflag dks

ekjokM+ ds lkFk es okM+ ds dqN lkea rks a ,oa tulk/kkj.k dk

leFkZu ,oa lg;ksx iz kIr gksuk vlkèkkj.k ckr FkhA ,fjuiq jk

Nkouh ds iwfcZ;k lSfudks a us Hkh mlds vaxzst fojks/kh la?k"kZ

es a lkFk fn;k FkkA tksèkiq j yhft;u ds Økafrdkjh lSfudks a

us vkmok ds Bkdq j ds us r`Ro esa ysf¶VusaV gsFkdksV dks

gjk;k FkkA vkmok ds fonzksg dks fczfV’k loksZPprk

ds fo#) tu laxz ke ds :i es a ns[kus ij fdlh dks

dksbZ vkifÙk ugha gksuk pkfg;sA t;iq j] Hkjriq j] Vks ad es a

tulk/kkj.k us vius 'kkldks a dh uhfr ds fo#) fonz ksfg;ks a

dk lkFk fn;kA /kkSyiq j es a Økafrdkfj;ks a us jkT; iz’kklu

vius gkFkks a esa ys fy;k FkkA


9/110


1857 ds Lora =rk laxz ke ds nkS jku jktLFkku dh

turk ,oa tkxhjnkjks a us fonz ksfg;ks a dks lg;ksx ,oa leFkZu fn;kA rkaR;k Vksis dks Hkh jktLFkku dh turk ,oa dbZ

lkeUrks a us lgk;rk iznku dhA dksVk] Vks ad] ck¡lokM+ k vkS j

Hkjriqj jkT;ks a ij dqN le; rd fonzksfg;ks a dk vf/kdkj

jgk] ftls tu leFkZu iz kIr FkkA jktLFkku dh turk us

vaxz stks a ds fo#) ?k`.kk dk [kqyk izn’kZu fd;kA mn;iq j

es a s dIrku 'kkolZ dks cqjk&Hkyk dgk x;k] tcfd tks/kiq j

es a dIrku lnjyS.M ds Lekjd ij iRFkj cjlk;sA fQj

Hkh fonz ksfg;ks a es a fdlh loZekU; usrR̀o dk u gksuk] vkilh leUo; ,oa j.kuhfr dh deh] 'kkldks a dk vlg;ksx rFkk

lkèkuks a ,oa 'kL=ks a dh deh ds dkj.k ;g Økafr vlQy

jghA

Økafr dk lekiu Økafr dk lekiu Økafr dk lekiu Økafr dk lekiu Økafr dk lekiu

Økafr dk vUr loZizFke fnYyh esa gqvk] tgk¡ 21

flrEcj] 1857 dks eqxy ckn’kkg dks ifjokj lfgr cUnh

cuk fy;kA tw u] 1858 rd vaxzstks a us vf/kdka’k LFkkuks a ij

iqu% viuk fu;U=.k LFkkfir dj fy;kA fda rq rkaR;k Vksis

us la?k"kZ tkjh j[kkA vaxz stks a us mls idM+us es a lkjh 'kfDr

yxk nhA ;g Lej.k jgs fd rkaR;k Vksis us jktLFkku ds

lkeUrksa rFkk tu lk/kkj.k es a mÙkstuk dk lapkj fd;k

FkkA ijUrq jktiw rkuk ds lg;ksx ds vHkko es a rkaR;k Vksis

dks LFkku&LFkku ij HkVduk iM+ kA va r es a] mls idM+

fy;k x;k vkSj Qka lh ij p


10/110


dk izlkj dj ,d f'kf{kr oxZ [kM+ k fd;k x;k] tks muds

fy, mi;ksxh gks ldsA vFkZ rU= dh etcw rh ds fy, oS'; leqnk; dks laj{k.k nsus dh uhfr viukbZA ckn es a oS';

leqnk; jktLFkku es a vkS j vf/kd izHkkoh cu x;kA

1857 dh Økafr us vaxz stks a dh bl /kkj.kk dks

fujk/kkj fl) dj fn;k fd eqxyks a ,oa ejkBks a dh yw V ls

=Lr jktLFkku dh turk fczfV’k 'kklu dh leFkZd gSA

ijUrq ;g Hkh lp gS fd Hkkjr fons’kh tq;s dks m[kkM+

Qs adus ds izFke cM+ s iz;kl es a vlQy jgkA jktLFkku es a

QSyh Økafr dh Tokyk us v)Z 'krkCnh ds i’pkr~ Hkh LorU=rk laxz ke ds nkS jku yksxks a dks la?k"kZ djus dh iz s j.kk

nh] ;gh Økafr dk egÙo le>uk pkfg,A

Økafr dk Lo:i ¼1857½Økafr dk Lo:i ¼1857½Økafr dk Lo:i ¼1857½Økafr dk Lo:i ¼1857½Økafr dk Lo:i ¼1857½

1857 dh ?kVuk dks yEcs le; rd lSfud fonz ksg

;k foIyo ds uke ls lEcksf/kr fd;k tkrk jgkA ijUrq

vk/kqfud fo}kuks a] bfrgkldkjks a ,oa f'k{kkfonks a ds fopkj

&foe'kZ ds ckn ;g ekuk x;k fd ØkfUr dk Lo:i ds oy lSfud fonz ksg gh ugha Fkk cfYd ;g jk"Vªh; tu

ØkfUr FkhA fQj Hkh fdlh ?kVuk ij er foHksn gksuk

vuqfpr ugha gSA

fu%lUnsg 1857 dk o"kZ jktLFkku lfgr Hkkjr ds

fy, ;knxkj o"kZ jgk] D;ks afd ,s lh egku ?kVuk Hkkjrh;

bfrgkl dh igyh ?kVuk FkhA Hkkoh LorU=rk laxz ke uss

ns’kHkDrks a vkS j fo'ks"k :i ls Økafrdkfj;ks a ij vlk/kkj.k

izHkko M+ kykA ;g ?kVuk muds fy, izs j.kk dk L=ks r cuhA lEiw .kZ jk"Vª }kjk 1857 dh 150 oha t;Urh o"kZ 2007 es a

mRlkgiw oZd eukuk gh ?kVuk ds egRo ,oa izHkko dks

n’kkZ rh gSA okLrfod vFkks Z es a fonzksg ds Lo:i ds ckjs es a

egRoiw .kZ rF; ;g gS fd fdlh Økafr dk Lo:i ds oy

ml Økafr ds izkjEHk djus okyks a ds y{;ks a ls fu/kkZfjr ugha

gks ldrk] cfYd blls fu/kkZfjr gksrk gS fd ml Økafr us

viuh D;k Nki NksM+hA

1857 dh ?kVuk ds Lo:i dks ysdj fo}kuks a es a

vusd er gS S aA fczfV'k bfrgkldkjks a us bls lSfud fonz ksg

dgk gS tcfd xSj fczfV'k fo}kuks a us bl ?kVuk dks tu vkØks'k dh laKk nh gSA Hkkjrh; bfrgkldkjks a es a izeq[k

:i ls vkj-lh- etw enkj] lq jsUnz ukFk lsu ,a o v'kksd

esgrk vkfn us 1857 dh egku ?kVuk dks tu lk/kkj.k

dk jk"Vªh; vkUnksyu dgk gS] ftles a fgUnw &eqfLye lcus

feydj fczfV'k 'kklu dk fojks/k fd;kA

;gk¡ gekjs fy, ;g mfpr gksxk fd ge jktLFkku

ds ifjiz s{; es a bl ?kVuk dh leh{kk djs aA ekjokM+ ds

[;kr ys[kd ckadhnkl] cw¡nh ds lkfgR;dkj lw ;ZeYy ehl.k us viuh Ñfr;ksa vFkok i=ks a ds ek/;e ls xqykeh

djus okys jktiw r 'kkldks a dks f/kDdkjk gSA lw;ZeYy

ehl.k us ihiY;k ds Bkdq j Qw yflag dks fy[ks ,d i= es a

jktiw r 'kkldks a dks xqykeh djus dh euks of̀Ùk dh dVq

vkykspuk dh FkhA vkmok o vU; dqN Bkdq jks a us] ftues a

lyw Ecj Hkh 'kkfey gS] vius {ks =ks a es a pkj.kks a }kjk ,s ls xhr

jpok;s] ftues a mudh Nfo vaxz st fojks/kh ekyw e gks rh gSA

jktLFkku es a Økafr dh 'kq#vkr 1857 ls gqbZ] tc

;gk¡ ds fczfV’k vf/kdkjh Hkkxdj C;koj dh vks j x;s] rc

jkLrs es a xzkeh.k mu ij vkØe.k djus ds fy, [kM+ s FksA

dIrku fizpkMZ us Lohdkj fd;k gS fd ;fn cEcbZ ykWUlj

ds lSfud muds lkFk u gks rs rks mudk cps jguk vklku

ugha FkkA mlds vuq lkj ekxZ esa fdlh Hkh Hkkjrh; us

muds izfr lgkuqHkw fr iznf’kZr ugha dhA mlus vkxs fy[kk

gS fd bl ?kVuk ds 24 ?k.Vs igys ,s lh fLFkfr ugha FkhA

bu vaxz stksa ds ?kjsyw ukSdjksa es a muds izfr mis{kk dk Hkko ns[kk x;kA Økafrdkjh ftl ekxZ ls Hkh xqtjs] yksxksa us

mudk gkfnZd Lokxr fd;kA e/; Hkkjr dk yksdfiz;

us rk rkWR;k Vksis tgk¡ Hkh x;k] turk us mldk vfHkuUnu

fd;k rFkk mls jln vkfn iznku dhA tks/kiq j ds ljdkjh

fjdkMZ esa ;g Li"V mYys[k feyrk gS fd tc ,-th-th-

tkWtZ ykWjsUl us vkmok ij p


11/110


rc jktdh; 'kksd eukrs gq, fdys es a ukScr ctkuk cUn gks

tkrk FkkA fda rq dIrku ekWd es lu dh eR̀;q ds ckn ,s lk ugha fd;k x;k] tcfd fdysnkj vukM+flag dh e`R;q gksus

ij fdys esa ukScr ctkuk cUn j[k x;kA vkmok Bkdq j

dq’kkyflag }kjk fczfV’k lsukvksa dh VDdj ysus ls ?kVuk

dks ml le; ds lkfgR; esa loksZPp LFkku iznku fd;k

x;k gSA

jktLFkku ds lanHkZ es a 1857 dh Økafr dk v/;;u

vkSj fo’ys"k.k djus ls ;g fofnr gksrk gS fd jktLFkku

es a ;g egku~ ?kVuk fdlh la;ksx dk ifj.kke ugha Fkh]vfirq ;g rks fczfV’k lÙkk ds fo#) loZO;kih jks"k dk

ifj.kke FkhA ;gh dkj.k gS fd vkmok dh turk lSfudks a

ds tkus ds ckn Hkh yM+ rh jghA ulhjkckn] uhep vkS j

,fjuiqjk dh ?kVuk,¡ fu%lUnsg HkkjrO;kih Økafr dk vax

Fkh] ysfdu dksVk vkSj vkmok dh ?kVuk,¡ LFkkuh;

ifjfLFkfr;ks a dk ifj.kke Fkh vkS j mues a fczfV’k fojksèkh

Hkkouk fufoZokn :i ls fo|eku FkhA Vks ad vkSj dksVk dh

turk us rks fonz ksfg;ks a ls feydj la?k"kZ esa Hkkx fy;k FkkA

tu vkØks’k ds dkj.k gh Hkjriqj ds 'kkld us

eks jhlu dks jkT; NksM+us dk ijke’kZ fn;k FkkA dksVk ds

egkjko us Hkh estj cVZu dks dksVk ugha vkus ds fy, dgk

FkkA tu vkØks’k ds dkj.k gh etcw jho’k Vks ad ds uokc

us vaxz stks a dks vius jkT; dh lhek ls ugha xqtjus ds

fy, dgk FkkA

va r es a] ;g dgk tk ldrk gS fd jktLFkku dh

turk vaxz stks a dks fQjaxh dgrh Fkh vkS j vius /keZ dks

cuk;s j[kus ds fy, muls eqfDRk pkgrh FkhA dqN LFkkuks a

ij LFkkuh; turk us Hkh bl la?k"kZ es a Hkkx fy;k Fkk] rks

vU; LFkkuks a ij turk dk uSfrd leFkZu iz kIr FkkA ;g

dgus es a ges a ladksp ugha djuk pkfg, fd 1857 dk ;g

la?k"kZ fons’kh 'kklu ls eqDr gksus dk izFke iz;kl FkkA bl

Økafr dks ;fn jktLFkku dk izFke LorU=rk laxz ke dgk

tk;s rks lEHkor% vuqfpr ugha gksxkA

II

jktuhfrd tkxj.k ,oa LorU=rk jktuhfrd tkxj.k ,oa LorU=rk jktuhfrd tkxj.k ,oa LorU=rk jktuhfrd tkxj.k ,oa LorU=rk jktuhfrd tkxj.k ,oa LorU=rk vkUnksyu esa fofHkUu rÙoksa dk ;ksxnku vkUnksyu esa fofHkUu rÙoksa dk ;ksxnku vkUnksyu esa fofHkUu rÙoksa dk ;ksxnku vkUnksyu esa fofHkUu rÙoksa dk ;ksxnku vkUnksyu esa fofHkUu rÙoksa dk ;ksxnku

1857 dh Økafr dh Hkw fedk ;|fi jktLFkku es a dqN

LFkkuks a ij vR;f/kd izHkkoh jgh Fkh fda rq vf/kdka’k jkT;

blls vNw rs jgsA 1857 dh Økafr dh vlQyrk ds dkj.k

ns’k ds vuq:i jktLFkku es a Hkh vaxzstksa dk opZ Lo LFkkfir

gks x;kA jktLFkku ds vf/kdka’k 'kkld vaxzstks a ds izfr

J)k ,oa HkfDr izn’kZu dh nkSM+ es a 'kkfey gks x;sA ,s lk

djds os Lo;a dks xkS jokfUor le>us yxsA ,s lh ifjfLFkfr;ks a

esa jkT; dh iztk es a Hkh vaxz stksa dh vts;rk dh Hkkouk dk

?kj djuk vLokHkkfod ugha FkkA jktdh; dk;ks ± ,oa tu

dY;k.k dh Hkkouk ds izfr 'kkldks a dh mnklhurk us iztk

ds d"Vksa dks vlguh; cuk fn;kA lkeUrks a dh 'kks"k.k

iz of̀Ùk ;Fkkor cuhA ijUrq lnS o ,d tS lh fLFkfr cuh ugha

jg ldrh gSA fLFkfr es a cnyko ds lads r ckgj ls ugha]

vUnj ls gh vkus FksA jkT; dh turk gh cnyko dh

la okgd cuhA ns jh ls gh lgh] jktLFkku es a jktuhfrd

ps ruk dk fodkl gqvkA jk"Vª ds lksp es a ifjorZu ds lkFk

ns’kh fj;klrks a es a Hkh jk"Vªoknh Hkkoukvksa us tUe fy;kA

tu vkUnksyuks a us Hkh LFkkuh; Lrj ij viuh txg cukdj

ekgkSy dks mÙksftr dj fn;kA jkT; dh neukRed uhfr;ks a

,oa fczfV’k ljdkj ds dBks j n`f"Vdks.k ds ckotw n turk

us vius vf/kdkjks a dh yM+ kbZ yM+ hA 'kklu es a lq/kkj ,oa

Hkkxhnkjh ds fy, vkokt mBkbZA vktknh dh vfUre

yM+ kbZ ds nkS jku jk"Vª ds cM+ s usrkvks a dks bl ckr dk vglkl gks x;k Fkk fd vc ns’kh fj;klrks a dks ijkèkhu

cukdj vf/kd le; rd ugha j[kk tk ldrkA vkf[kj]

jk"Vª dh LorU=rk izkfIr ds i’pkr~ jktLFkku dh ns’kh

fj;klrks a dk Hkh Hkkjrh; la?k es a foyhuhdj.k gks x;kA

;g dgus dh vko’;drk ugha gS fd jktLFkku es a

LorU=rk ls iw oZ tutkxj.k ykus dk dk;Z ftu us rkvks a

us fd;k] mues a ns’kHkfDr dk tyok FkkA os ledkyhu

lekt ,oa jktuhfr dks ysdj fpfUrr ,oa O;fFkr FksA os


12/110


Økafrdkjh fopkjks a ls ;qDr FksA muds utfj;s es a LorU=rk

vkUnksyu ls rkRi;Z ds oy jktuhfrd LorU=rk iz kIr djus ls ugha FkkA os lkekftd leL;kvks a ,oa dqjhfr;ks a

ds fujkdj.k] fL=;ks a dh nqnZ’kk lq/kkjus rFkk Ñ"kdks a dk

'kks"k.k] fuj{kjrk] csxkjh vkfn ds mUew yu ds fy, Hkh Ñr

ladYi FksA os pj[kk] [kknh] xzke&LokoyEcu] lkekftd

U;k; dks ckus

dh 'kiFk yhA xksfoUn xq# us mUgs a cSB&csxkj vkS j xS j

okftc ykxrs a ugha nsus ds fy, vkºoku fd;kA bl

vf/kos’ku ds i’pkr~ gj o"kZ vkf’ou 'kqDyk iw f.kZek dks

ekux


13/110


dkjkokl es a rCnhy dj nhA va r esa os 10 o"kZ es a gh fjgk

gks x;sA xksfoUn xq# vfga lk ds i{kèkj Fks o mudh 'osr /otk 'kkafr dh iz rhd FkhA vkt Hkh Hkhy lekt es a xksfoUn

xq# dk iw tuh; LFkku gSA

jktLFkku ds vkfnokfl;ks a es a xksfoUn xq# ds i’pkr~

lcls egÙoiw.kZ LFkku gS] eksrhyky rstkor dkA

vkfnokfl;ksa ij


14/110


fdlku vkUnksyuks a es a fL=;ks a us c


15/110


dh f’k{kk Hkh nh tkus yxhA vk;Z lekt us lkekftd

dqjhfr;ks a dk fojks/k fd;kA vtes j es a gjfoykl 'kkjnk o pkUndj.k 'kkjnk us lkekftd dqjhfr;ks a ds fojks/k es a

vkokt mBk;hA vk;Z lekt us [kknh izpkj] gfjtu m)kj]

f’k{kk ds izpkj&izlkj dks viuk fe’ku cuk;kA Hkjriq j es a

tutkxf̀r iSnk djus okys ekLVj vkfnR;sUnz o tqxy

fd’kks j prq os Znh vk;Z lekt ds gh dk;ZdÙkkZ FksA

lekpkj i=k sa dk ;ksxnku lekpkj i=k sa dk ;ksxnku lekpkj i=k sa dk ;ksxnku lekpkj i=k sa dk ;ksxnku lekpkj i=k sa dk ;ksxnku

vKkurk dks feVkus vkS j tu ps ruk ds iz lkj es a iz s l

dh Hkw fedk fu.kkZ;d gksrh gSA jktLFkku esa lekpkj i=ks a

us tu tkxj.k es a tks ;ksxnku fn;k] mldk izek.k fctkSfy;k

fdlku vkUnksyu esa ns[kus dks feykA tc fctkSfy;k ds

vR;kpkjks a dk o.kZu ̂iz rki* uked lekpkj i= es a Nik rks

iw js ns’k es a bl ij ppkZ gksus yxhA jktLFkku ds jkT;ks a ds

vkUrfjd ekeyks a dk Kku lekpkj i=ks a ds ek/;e ls

turk es a igq ¡pus yxkA fot; flag ifFkd] jkeukjk;.k

pkS/kjh] t;ukjk;.k O;kl vkfn us rkvks a us jkT; dh

leL;kvks a ds fo"k; es a lekpkj i=ks a ds ek/;e ls ppkZ

iz kjEHk dhA ^jktiw rkuk xtV* ¼1885½ vkS j ^jktLFkku

lekpkj* ¼1889½ cgq r FkksM+ s le; ds i’pkr~ gh cUn gks

x;sA 1920 es a ifFkd us ^jktLFkku ds ljh* dk izdk’ku

igys o/kkZ ls vkS j fQj vtes j ls izkjEHk fd;kA 1922 es a

jktLFkku ls ok la?k us ^uohu jktLFkku* iz kjEHk fd;k

ftles a vkfnoklh ,oa fdlku vkUnksyuks a dk leFkZu fd;k

x;kA 1923 es a og cUn gks x;k ijUrq ̂r:.k jktLFkku* ds

uke ls bldk izdk’ku iqu% izkjEHk fd;k x;kA bles a Hkh Ñ"kd vkUnksyuks a ,oa vR;kpkjks a ij O;kid ppkZ gqbZA bl

i= ds lEiknu esa 'kksHkkyky xqIr] jkeukjk;.k pkS/kjh]

t;ukjk;.k O;kl vkfn us rkvksa us ljkguh; ;ksxnku

fn;kA tks/kiq j] fljksgh rFkk vU; jkT;ks a ds fujadq’k 'kkldks a

ds fo#) bl i= es a vkokt mBkbZ xbZA 1923 es a _f"knÙk

esgrk us C;koj ls ̂jktLFkku* uke dk lkIrkfgd v[kckj

fudkyuk iz kjEHk fd;kA 1930 ds ckn lekpkj i=ks a

dh la[;k c


16/110


ykgkS j dks mnkjrkiw oZd foÙkh; lgk;rk nhA ,s ls izxfr’khy

'kkld ls fczfV’k ljdkj dk vlUrq"V gksuk LokHkkfod FkkA vUr es a] vyoj egkjktk dks fuokZflr gksuk iM+ kA

bl izdkj] jktLFkku ds ds oy dfri; 'kkldks a us gh

;gk¡ ds tu vkUnksyuks a ds izfr lgkuqHkw fr j[kus ,oa

izxfr’khy fopkjksa ds izdVhj.k dh fgEer tqVkbZ] ijUrq

viokn Lo;a csfelky gks rs gS aA

O;kikjh oxZ dh Hkwfedk O;kikjh oxZ dh Hkw fedk O;kikjh oxZ dh Hkwfedk O;kikjh oxZ dh Hkw fedk O;kikjh oxZ dh Hkwfedk

lÙkk ds fujadq’k iz;ksx ds fo#) vkokt mBkus es a

O;kikjh oxZ Hkh ihNs ugha jgkA izFke fo’o ;q) ds i’pkr~

bl oxZ dh /kkj.kk ,oa fopkj/kkjk lÙkk oxZ ds fo#)

gksus yxhA dydÙkk es a ,d izHkko’kkyh ekjokM+ h e.My

fodflr gks jgk Fkk] ftlus jk"Vª h; fopkj/kkjk dks iz ksRlkfgr

djus dk fu’p; fd;kA fj;klrksa es a O;kikjh oxZ dks

fBdkusnkjks a dh vgeU;rk [kVdrh FkhA os jktuhfrd

tkx:drk ykus ds fy, vius /ku dk iz;ksx djuk

pkgrs Fks] ftlls lkeUrh vuqÙkjnk;h O;ogkj fu;fU=r

gks ldsA fj;klrks a es a jktuhfrd ps ruk tkx` r djus

okyks a es a dfri; O;kikjh oxZ dh Hkw fedk ljkguh; jgh]

mnkgj.kkFkZ& chdkus j es a [kw cjke ljkZQ rFkk lR;ukjk;.k

ljkZQ] tks/kiqj es a vkuUnjkt lq jk.kk] pkaney lq jk.kk]

Hka ojyky ljkZQ] iz;kxjke Hk.Mkjh rFkk t;iq j es a Vhdkjke

ikyhoky] xqykcpUn dklyhoky vkfnA

C;koj ds lsB nkeksnjnkl jkBh ,d dq’ky

m|ksxifr Fks fdUrq mudk jktuhfrd dk;Z{ks = vtq Zuyky

lsBh] dsljhflag ckjgB] jko xksiky flag [kjok vkS j

fot;flag ifFkd ds lkFk gh FkkA Økafr ds ekxZ ij ;s

ik¡pks a jk"Vªoknh us rk ,d&nw ljs ds iw jd FksA nqfHkZ{k] ck


17/110


lk/kkj.k xg̀f.k;k¡ gh Fkha] ftudh fxurh vius dk;ks ± rFkk

miyfC/k;ksa ls vlk/kkj.k Js.kh esa dh tkrh gSA bues avatuk ns oh ¼iRuh&jkeukjk;.k pkS/kjh½] ukjk;.k ns oh ¼iRuh

ekf.kD; yky oekZ½] jru 'kkL=h ¼iRuh ghjkyky 'kkL=h½

vkfn FkhaA 1942 dh vxLr Økafr es a Nk=kvks a us vn~Hkqr

'kkS;Z dk izn’kZu fd;kA dksVk 'kgj es a rks jkeiq jk iqfyl

dks rokyh ij vf/kdkj djus okyks a es a Nk=k,¡ Hkh 'kkfey

FkhaA jktLFkku es a tu ps ruk ds fodkl es a jekns oh ik.Ms]

lqfe=k ns oh HkkxZ o] bfUnjk ns oh 'kkL=h] fo|k ns oh] xkS reh

ns oh HkkxZ o] euks jek if.Mr] euks jek V.Mu] fiz;oank prq os Znh vkS j fot;kckbZ dk ;ksxnku mYys[kuh; jgkA Mw ¡xjiq j dh

,d Hkhy ckyk dkyhckbZ 19 tw u] 1947 dks jkLrkiky

lR;kxzg es a vius f’k{kd ls axkHkkbZ dks cpkrs gq, 'kghn

gqbZA

Økafrdkfj;ksa dh Hkwfedk Økafrdkfj;ksa dh Hkwfedk Økafrdkfj;ksa dh Hkwfedk Økafrdkfj;ksa dh Hkwfedk Økafrdkfj;ksa dh Hkwfedk

Hkkjrh; ifjizs{; ds vuq:i gh jktiwrkuk esa

Økafrdkfj;ks a dh xfrfof/k;k¡ ns[kus dks feyrh gSA ;gk¡ Hkh

'kkld oxZ us fczfV’k lÙkk ds leku gh lkekU;r% jk"Vª oknh

xfrfof/k;ks a ij viuk f’kdatk dl fn;kA ,s lh ifjfLFkfr;ks a

es a Økafrdkjh xfrfof/k;ksa dks viuh txg cukus dk ekSdk

feykA caxky es a lfØ; Økafrdkfj;ks a us jktiwrkuk es a Hkh

lEidZ LFkkfir djds vius dk;Z{ks = dk foLrkj fd;kA

jktiw rkuk es a Økafrdkjh xfrfof/k;ks a ls lEc) jgus okyks a

es a fot;flag ifFkd] vtqZuyky lsBh] ds ljh flag ckjgB]

iz rkiflag ckjgB] jko xksiky flag [kjok ds uke fxuk;s

tk ldrs gS aA ;|fi Økafrdkfj;ks a dk vkUnksyu tu lk/kkj.k es a viuh tehu rS;kj u dj ldk] fQj Hkh lkea rh

lekt dh cngkyh] 'kkldks a dh mnklhurk o vaxzstks a ds

neu dh Hkw fedk vfoLej.kh; jghA jktLFkku es a Hkh iw js

jk"Vª ds leku lkekU;r% xka/khoknh rkS j&rjhds gh yksdfiz;

jgsA

vaxz st ljdkj Økafrdkjh xfrfof/k;ks a dks lekIr

djus ij vkenk FkhA blh flyflys es a ok;ljk; ykMZ

fe.Vks us vxLr 1909 esa jktLFkku es a jktkvksa dks

vius&vius jkT;ks a es a Økafrdkjh lkfgR; o lekpkj i=ks a

ij jksd yxkus rFkk Økafrdkjh xfrfof/k;ks a dks dqpyusds funs Z’k fn;sA Qyr% jkT;ks a us lekpkj i=ks a ij jksd

yxkus ds lkFk gh Økafrdkfj;ks a ds vkilh O;ogkj ,oa

O;k[;ku nsus ij jksd yxk nhA ijUrq jkT;ksa ds ;s

izfrcU/k dkjxj ugha gq, vkSj n`w Bs vkjksi es a tsy Mky fn;kA tsy

ls 6 o"kZ ckn eqDr ¼1920½ gksus ds ckn jk"Vªh; vkUnksyu

esa Hkkx fy;kA

[kjok Bkdq j xksikyflag us jklfcgkjh cks l ,oa

caxky ds Økafrdkfj;ks a ds lEidZ es a vkus ds dkj.k l’kL=

cy }kjk LorU=rk iz kfIr dk eu cuk;kA 21 Qjojh]

1915 dks l’kL= Økafr dh 'kq:vkr djus dk jktLFkku es a


18/110


mÙkjnkf;Ro [kjok Bkdq j us fy;kA exj ;kstuk vlQy

gksus ij mUgs a VkMx


19/110


mUgks aus jktiw rks a es a f’k{kk iz lkj ij cy fn;k vkS j lkekftd

dqjhfr;ksa ls cpus dh lykg nhA

Lokeh xksikynkl dk tUe pw : ds lehi gqvk FkkA

mudk thou bl ckr dk ToyUr mnkgj.k gS fd fujadq’k

'kklu es a lkoZtfud fgr es a dk;Z djus okys dks fdruh

dfBukb;ks a dk lkeuk djuk iM+ rk gSA chdkus j ds izcq)

'kkld xaxkflag us Lokeh xksikynkl dks ijs’kku djus es a

dksbZ deh ugha dh] tcfd mudk nks"k ;g Fkk fd os

chdkus j dh okLrfod fLFkfr ls yksxks a dks voxr djk jgs

FksA lp rks ;g gS fd mUgks aus dbZ jpukRed dk;Z fd;s]tSls pw : es a yM+fd;ks a ds fy, Ldw y [kksyk] rkykcks a dh

ejEer djkbZ vks j dq,a [kqnok,A

[kjok dk Bkdqj jko xksikyflag us lkea r ifjokj

es a tUe ysdj Hkh ns’k ds Hkfo"; ds fy, viuh oa’k

ijEijkxr tkxhj dks ns’k dh vktknh ds fy, nka o ij

yxk fn;kA muds ckjs es a Bkdq j dsljhflag us fy[kk Fkk]

ßftl izdkj iatkc dks ykyk yktirjk; ij vkS j egkjk"Vª

dks cky xaxkèkj fryd ij xoZ gS] mlh izdkj jktLFkku

dks jko xksikyflag [kjok ij xoZ gSAÞ

bu mDr us rkvks a dh dk;Z iz.kkyh ij fopkj djs a rks

dgk tk ldrk gS fd bu us rkvks a dh ;kstuk,¡ rFkk

xfrfof/k;k¡ lkekftd dk;Z djus] f’k{kk dks izksRlkfgr

djus rFkk ns’kiz se dh Hkkouk QSykus dh FkhA ;g mYys[kuh;

gS fd ml le; vizxfr’khy :fk tkrk FkkA jkl fcgkjh ?kks"k] egf"kZ vjfoUn] 'kphUnz

lkU;ky ls fey ysuk gh Økafrdkjh ekus tkus ds fy,

i;kZIr le>k tkrk FkkA ;g egRoiw .kZ ugha gS fd tks dk;Z

lsBh] ckjgV] [kjok jko] Lokeh xksikynkl vkfn us fd;k]

mles a ls mUgs a lQyrk feyh ;k vlQyrk rFkk os la LFkkxr :i /kkj.k dj lds vFkok /kjk’kk;h gks x;s] vfirq egRoiw .kZ

;g gS fd os yksxks a dks fdruk izHkkfor dj ik;sA bl

ek;us es a os lQy jgsA bu us rkvks a us vius cfynku ls

iq jkus lkeUrh


20/110


fons’kh oL=ksa ds cfg"dkj dh vxqokbZ dj izFke

xka/khoknh cuus dk lkSHkkX; izkIr fd;kA tc ^fiz al vkWQ osYl* dk vtes j vkxeu ¼28 uoEcj] 1921½ gqvk] rks

mldk Lokxr ds LFkku ij cfg"dkj fd;k x;k] gM+ rky

dh xbZ rFkk nqdkus cUn dh xbZA fiz a l dh ;k=k dh

O;kid izfrfØ;k gqbZA

tSlyesj tSlyesj tSlyesj tSlyesj tSlyes j jsfxLrku ds /kks jks a ds e/; ,d fiNM+ h

gqbZ NksVh fj;klr FkhA ;gk¡ ds lkxjey xksik us tS lyes j

dh turk dks egkjkoy tokgj flag ds fujadq’k vkS j

neudkjh 'kklu ds fo#) tkx ̀r fd;kA lkxjey xksik us 1940 esa ̂tS lyes j es a xq.Mkjkt* uked iqLrd Nikdj

forfjr djok nhA vr% egkjkoy us 'kh?kz gh mls jkT;

ls fuokZflr dj fn;kA xksik ukxiq j pyk x;k vkS j ogk¡

ls tS lyes j ds neudkjh 'kklu ds fo#) izpkj djrk

jgkA ekpZ] 1941 es a mlds firk dk nsgkUr gks x;k] rc

fczfV’k jsthMs.V dh Loh—fr ds i’pkr~ gh og tSlyes j

igq ¡p ldkA jsthMs.V us vk’oklu fn;k Fkk fd mlds

fo#) jkT; ljdkj dk dksbZ vkjksi ugha gS] vr% og tS lyes j vk ldrk gS rFkk mls fdlh izdkj ds nqO;Z ogkj

dk Hk; ugha gksuk pkfg,A bl izdkj xksik tSlyes j

igq ¡pkA tS lyes j tkdj og yxHkx nks ekg i’pkr~ ykSV

jgk Fkk] tc mls vpkud cUnh ¼22 ebZ] 1941½ cuk

fy;k x;kA cUnh voLFkk esa mls xEHkhj ,oa vekuoh;

;kruk,¡ nh xbZA vUrr% mls jktnz ksg ds vijkèk es a 6 o"kZ

dh dBks j dkjkokl dh ltk nh xbZA tsy es a Fkkusnkj

xqekuflag ;kruk,¡ ns rk jgk] ftlls mldk thou ukjdh;gks x;k FkkA xksik }kjk t;ukjk;.k O;kl vkfn dks

;krukvks a ds lEcU/k es a i= fy[ks x;sA t;ukjk;.k O;kl

us jsthMs.V dks i= fy[kdj okLrfod fLFkfr dk irk

yxkus dk vkxzg fd;kA jsthMs.V us 6 viz Sy] 1946 dks

tSlyes j tkus dk dk;ZØe cuk;k] mèkj 3 vizSy] 1946

dks gh tsy es a xksik ij feV~Vh dk rsy Mkydj tyk

fn;k x;kA ;g [kcj taxy es a vkx dh rjg QSy x;h

fdUrq 'kklu us xksik ds fj’rsnkjks a rd dks ugha feyus

fn;kA yxHkx 20 ?k.Vs rM+ius ds ckn 4 viz Sy dks os py

clsA iw jk uxj ̂lkxjey xksik ftUnkckn* ds ukjks a ls xw at mBkA if.Mr usg: rFkk t;ukjk;.k O;kl lfgr vusd

'kh"kZ us rkvks a us bl dk.M dh HkRlZuk dhA jktLFkku tc

dHkh Hkh LorU=rk lsukfu;ks a dks ;kn djsxk] xksik dk uke

izFke iafDr es a vej jgsxkA

Hkjriqj Hkjriqj Hkjriqj Hkjriqj Hkjriqj esa tu&tkx`fr iSnk djus okyksa esa

txUukFknkl vf/kdkjh vkSj xaxkiz lkn 'kkL=h izeq[k FksA

bUgks aus 1912 es a ^fgUnh lkfgR; lfefr* dh LFkkiuk dh]

ftlus 'kh?kz gh yksdfiz;rk iz kIr dj ,d fo’kky iq Lrdky;dk :i /kkj.k dj fy;kA Hkjriq j ds rRdkyhu egkjktk

fd’kuflag vU; 'kkldks a dh rqyuk es a tkx:d FksA

mUgks aus fgUnh dks jktHkk"kk dk ntkZ fn;kA xk¡oks a vkS j

uxjks a es a Lok;Ùk’kklh la LFkkvks a dks fodflr fd;k vkS j

jkT; es a ,d vf[ky Hkkjrh; fgUnh lkfgR; lEesyu dk

vf/kos’ku fd;kA og jkT; es a mÙkjnk;h 'kklu dh LFkkiuk

ds i{k esa FkkA ijUrq vaxzst ljdkj us mlds izxfr’khy

fopkjks a ds nw jxkeh ifj.kkeks a dks lkspdj mls xíh NksM+usds fy, foo’k fd;kA u;s 'kkld us lHkkvksa ,oa izdk’kuks a

ij izfrcU/k yxk fn;kA bruk gh ugha jk"Vªh; us rkvks a ds

fp= j[kuk vijk/k eku fy;k x;kA fQj Hkh] Hkjriq j es a

tu&tkxj.k dk dk;Z pks jh&fNis pyrk jgkA xksihyky

;kno] ekLVj vkfnR;sUnz] tqxyfd’kks j prq os Znh vkfn ds

us rR̀o es a Hkjriqj jkT; iztke.My viuh xfrfof/k;k¡

pykrk jgkA

tks/kiqj tks/kiqj tks/kiqj tks/kiqj tks/kiq j ds iztke.My ds bfrgkl es a ckyeqdqUn fcLlk dk uke Lej.kh; jgsxkA ekjokM+ ds ,d NksVs ls

xz ke ihyok] rglhy MhMokuk es a tUes ckyeqdqUn fcLlk

us 1934 esa tks/kiq j esa xka/kh th ls izsfjr gksdj [kknh

Hk.Mkj [kksyk vkSj rc ls jk"Vªh; dk;ZØeksa es a Hkkx ysus

yxkA mldk tokgj [kknh Hk.Mkj 'kh?kz gh jktuhfrd

xfrfof/k;ks a dk dsUnz cu x;kA 1942 es a tks/kiq j es a mÙkjnk;h

'kklu ds fy, tks vkUnksyu pyk] mles a mls fxj¶rkj

dj tsy Hkst fn;k x;kA tgk¡ Hkw [k gM+ rky ,oa ;krukvks a


21/110


ds dkj.k og 'kghn gks x;k ijUrq mlls iz sfjr gksdj dbZ

;qok iztke.My&vkUnksyu esa dw n iM+sA

esokM+esokM+esokM+esokM+esokM+ esa iztke.My dh LFkkiuk fctkSfy;k

vkUnksyu ds deZB us rk ekf.kD;yky oekZ }kjk ekpZ] 1938

es a dh xbZA bl gs rq os lkbfdy ij lokj gksdj fudy

iM+ sA os tc 'kkgiq jk gksdj xqtjs rks ogk¡ mUgsa jes’k pUnz

vks>k vkSj yknw jke O;kl tSls mRlkgh O;fDr fey x;sA

oekZ dh iz s j.kk ls bu uo;qodks a us 1938 es a 'kkgiqjk jkT;

es a iztke.My dh LFkkiuk dhA mYys[kuh; rF; ;g gS fd

'kkgiqjk jkT; us iztke.My dh xfrfof/k;ks a es a vuko’;d n[ky ugha fn;kA

Mw ¡xjiqj Mw ¡xjiqj Mw ¡xjiqj Mw ¡xjiqj Mw ¡xjiqj es a 1935 es a Hkksxhyky i.M+;k us gfjtu

ls ok lfefr dh LFkkiuk dhA mlh o"kZ 'kksHkkyky xqIr us

jktLFkku ls od e.My dh vks j ls gfjtuks a vkSj Hkhyks a ds

fgrkFkZ lkxokM+ k es a ,d vkJe LFkkfir fd;kA blh chp

fctkSfy;k vkUnksyu ds izeq[k lw =/kkj ekf.kD;yky oekZ

tu&tkfr;ks a es a dke djus ds mís’; ls Mw ¡xjiqj vk;sA

mUgks aus ^ckxM+ ls ok efUnj* dh LFkkiuk }kjk Hkhyks a es a

lk{kjrk dk izpkj fd;k rFkk lkekftd dqjhfr;ksa ds

fuokj.kkFkZ mYys[kuh; dk;Z fd;kA blls Hkhyks a es a uothou

dk lapkj gqvkA ijUrq jkT; ljdkj us 'kh?kz gh okWxM+ ls ok

efUnj dh jpukRed iz of̀Ùk;ks a dks fu;fU=r dj fn;kA

1944 es a Mw ¡xjiq j iztke.My dh LFkkiuk gfjns o tks’kh]

Hkksxhyky i.M~;k] xkS jh’kadj vkpk;Z vkfn us feydj dhA

Mw ¡xjiqj ds Hkksxhyky i.M~;k ij tsy es a fd;s tkus okys

vekuqf"kd O;ogkj dk xksdqy HkkbZ HkV~V] ekf.kD;yky oekZ] ghjkyky 'kkL=h] jes’kpUnz O;kl vkfn us feydj

tedj fojks/k fd;kA QyLo:i Mw ¡xjiq j egkjkoy dks

i.M~;k lfgr vusd dk;ZdÙkkvks a dks NksM+uk iM+ kA

Hkkjr NksM+ks vkUnksyu vkSj jktLFkku Hkkjr NksM+ks vkUnksyu vkSj jktLFkku Hkkjr NksM+ks vkUnksyu vkSj jktLFkku Hkkjr NksM+ks vkUnksyu vkSj jktLFkku Hkkjr NksM+ks vkUnksyu vkSj jktLFkku

Hkkjr NksM+ ks vkUnksyu ¼iz Lrko 8 vxLr] 'kq#vkr 9

vxLr] 1942½ ds ^djks ;k ejks* dh ?kks"k.kk ds lkFk gh

jktLFkku es a Hkh xka/khth dh fxj¶rkjh dk fojks/k gksus

yxkA txg&txg tqyw l] lHkkvks a vkS j gM+ rkyks a dk

vk;kstu gksus yxkA fo|kFkhZ viuh f’k{k.k la LFkkuksa lsckgj vk x;s vkS j vkUnksyu esa dwn iM+ sA LFkku&LFkku

ij jsy dh iVfj;k¡ m[kkM+ nh] rkj vkSj VsyhQksu ds rkj

dkV fn;sA LFkkuh; turk us lekukUrj ljdkjs a LFkkfir

dj yhaA m/kj tokc es a fczfV’k ljdkj us Hkkjh neupØ

pyk;kA txg&txg iqfyl us xksfy;k¡ pykbZA dbZ ekjs

x;s] gtkjksa a fxj¶rkj fd;s x;sA ns’k dh vktknh dh bl

cM+h yM+ kbZ esa jktLFkku us Hkh da/ks ls da/kk feykdj

;ksxnku fn;kAtks/kiq j jkT; esa lR;kxzg dk nkSj py iM+ kA tsy

tkus okyks a es a eFkq jknkl ekFkq j] ns oukjk;.k O;kl] x.ks’khyky

O;kl] lqeus’k tks’kh] vpys’oj izlkn 'kekZ] Nxujkt

pkSikluhokyk] Lokeh Ñ".kkuan] }kjdk izlkn iq jksfgr

vkfn FksA tksèkiq j es a fo|kfFkZ;ks a us ce cukdj ljdkjh

lEifÙk dks u"V fd;kA fdUrq jkT; ljdkj ds neu ds

dkj.k vkUnksyu dqN le; ds fy, f’kfFky iM+ x;kA

vusd yksxks a us t;ukjk;.k O;kl ij vkUnksyu lekIr djus dk nokc Mkyk] ijUrq os vfMx jgsA jktLFkku es a

1942 ds vkUnksyu es a tks/kiq j jkT; dk egRoiw .kZ ;ksxnku

jgk gSA bl vkUnksyu es a yxHkx 400 O;fDr tsy esa x,A

efgykvks a es a Jherh xks jtk ns oh tks’kh] Jherh lkfo=h

ns oh HkkVh] Jherh fljsda oy O;kl] Jherh jktdkSj O;kl

vkfn us viuh fxj¶rkfj;k¡ nhA

ekf.kD;yky oekZ fj;klrh us rkvks a dh cSBd es a

Hkkx ysdj bankS j vk;s rks muls iw Nk x;k fd Hkkjr NksM+ ksvkUnksyu ds lanHkZ es a es okM+ dh D;k Hkw fedk jgsxh] rks

mUgks aus mÙkj fn;k] ßHkkbZ ge rks es okM+ h gS a] gj ckj gj&gj

egknso cksyrs vk;s gS a] bl ckj Hkh cksys axsAÞ Li"V Fkk fd

Hkkjr NksM+ ks vkUnksyu ds izfr mudk ldkjkRed :[k FkkA

cEcbZ ls ykSVdj mUgks aus es okM+ ds egkjk.kk dks fczfV’k

ljdkj ls lEcU/k foPNsn djus dk 20 vxLr] 1942 dks

vYVhesVe fn;kA ijUrq egkjk.kk us bls egÙo ugha fn;kA

nw ljs fnu ekf.kD;yky fxj¶rkj dj fy;s x;sA mn;iqj


22/110


es a dke&dkt BIi gks x;kA blds lkFk gh iztke.My ds

dk;ZdÙkkZ vkSj lg;ksfx;ksa dh fxj¶rkfj;ks a dk flyflyk 'kq: gqvkA mn;iq j ds Hkw jsyky c;k] cyoUr flag esgrk]

eksguyky lq[kkfM+;k] eks rhyky rstkor] f’kopj.k ekFkqj]

ghjkyky dksBkjh] I;kjpan fo’uksbZ] jks’kuyky cksfnZ;k

vkfn fxj¶rkj gq,A mn;iq j es a efgyk,¡ Hkh ihNs ugha jghaA

ekf.kD;yky oekZ dh iRuh ukjk;.kns oh oekZ vius 6 ekg

ds iq= dks xksn es a fy;s tsy es a x;hA I;kjpan fo’uksbZ dh

/keZiRuh Hkxorh ns oh Hkh tsy x;hA vkUnksyu ds nkSjku

mn;iqj es a egkjk.kk dkWyst vkSj vU; f’k{k.k la LFkk,¡ dbZfnuks a rd cUn jghaA yxHkx 600 Nk= fxj¶rkj fd;s x;sA

es okM+ ds la?k"kZ dk nw ljk egRoiw .kZ dsUnz ukFk}kjk FkkA

ukFk}kjk es a gM+ rkys vkS j tqyw lks a dh /kw e ep x;hA ukFk}kjk

ds vfrfjDr HkhyokM+ k] fpÙkkSM+ Hkh la?k"kZ ds dsUnz FksA

HkhyokM+k ds jes’k pUnz O;kl] tks es okM+ iztke.My ds

izFke lR;kxzgh Fks] dks vkUnksyu iz kjEHk gks rs gh fxj¶rkj

dj fy;kA es okM+ es a vkUnksyu dks jksdk ugha tk ldk]

bldk iz’kklu dks [ksn jgkAt;iq j jkT; dh 1942 ds Hkkjr NksM+ ks a vkUnksyu es a

Hkw fedk fooknkLin jghA t;iq j iztke.My dk ,d oxZ

Hkkjr NksM+ ks a s vkUnksyu ls vyx ugha jguk pkgrk FkkA

bues a ckck gfj’pUn] jkedj.k tks’kh] nkSyrey Hk.Mkjh

vkfn FksA ;s yksx ia0 ghjkyky 'kkL=h ls feysA ghjkyky

'kkL=h us 17 vxLr] 1942 dh 'kke dks t;iq j es a vk;ksftr

lkoZtfud lHkk es a vkUnksyu dh ?kks"k.kk dk vk’oklu

fn;kA ;|fi iw oZ fu/kkZfjr dk;ZØe ds vuqlkj lHkk gqbZ]ijUrq ghjkyky 'kkL=h us vkUnksyu dh ?kks"k.kk djus ds

LFkku ij ljdkj ds lkFk gqbZ le>kS rk okrkZ ij izdk’k

MkykA ghjkyky 'kkL=h us ,slk lEHkor% blfy, fd;k

fd muds t;iq j ds rRdkyhu iz/kkuea =h fetkZ bLekby

ls eS =hiw .kZ lEcUèk Fks rFkk t;iq j egkjktk ds joS;s ,oa

vk’oklu ls t;iq j iztke.My lUrq"V FkkA t;iq j jkT;

ds Hkhrj vkSj ckgj ghjkyky 'kkL=h dh vkykspuk dh

xbZA ckck gfj’pUn vkSj muds lg;ksfx;ks a us ,d u;k

laxBu ̂vktkn ekspkZ* dh LFkkiuk dj vkUnksyu pyk;kA

bl eksps Z dk dk;kZy; xqykcpUn dklyhoky ds ?kj fLFkr FkkA t;iqj ds Nk=ks a us f’k{k.k la LFkkvksa es a gM+ rky

djok nhA

dksVk jkT; iztke.My ds us rk ia- vfHkUugfj dks

cEcbZ ls ykSVrs gh 13 vxLr dks fxj¶rkj dj fy;k x;kA

iztke.My ds v/;{k eks rhyky tSu us egkjktk dks 17

vxLr dks vYVhesVe fn;k fd os 'kh?kz gh vaxz stks a ls

lEcUèk foPNsn dj ns aA QyLo:i ljdkj us iztke.My

ds dbZ dk;ZdÙkkZvks a dks fxj¶rkj dj fy;kA bues a 'kEHkw n;ky lDlsuk] cs.khek/ko 'kekZ] eks rhyky tSu] ghjkyky tSu

vkfn FksA mDr dk;ZdÙkkZvks a dh fxj¶rkjh ds ckn ukFkw yky

tSu us vkUnksyu dh ckxM+ ks j lEHkkyhA bl vkUnksyu es a

dksVk ds fo|kfFkZ;ks a dk mRlkg ns[krs gh curk FkkA

fo|kfFkZ;ks a s us iqfyl dks csjdks a es a cUn dj jkeiqjk 'kgj

dksrokyh ij vf/kdkj ¼14&16 vxLr]1942½ dj ml ij

frjaxk Qgjk fn;kA turk us uxj dk iz’kklu vius gkFk

es a ys fy;kA yxHkx 2 lIrkg ckn turk us egkjko ds bl

vk’oklu ij fd ljdkj neu lgkjk ugha ysxh] 'kklu

iqu% egkjko dks lkS ai fn;kA fxj¶rkj dk;ZdÙkkZ fjgk dj

fn;s x;sA

Hkjriqj esa Hkh Hkkjr NksM+ksa vkUnksyu dh fpaxkjh

QSy xbZA Hkjriqj jkT; iztk ifj"kn~ ds dk;ZdÙkkZ ekLVj

vkfnR;sUnz] ;qxyfd’kks j prqosZnh] txifrflag] js orh’kj.k]

gqDepUn] xkS jh’kadj feÙky] jes’k 'kekZ vkfn us rk fxj¶rkj

dj fy;s x;sA blh le; nks ;qodksa us Mkd[kkuksa vkSj

jsyos LVs’kuksa dks rksM+&QksM+ dh ;kstuk cukbZ] ijUrq os

idM+s x;sA vkUnksyu dh izxfr ds nkSjku gh jkT; esa

ck


23/110


'kkgiqjk jkT; iztke.My us Hkkjr NksM+ ks vkUnksyu

'kq: gksus ds lkFk gh jkT; dks vYVhesVe fn;k fd osvaxz stks a ls lEcU/k foPNsn dj ns aA QyLo:i iztke.My

ds dk;ZdÙkkZ jes’k pUnz vks>k] yknw jke O;kl] y{ehukjk;.k

dkSfV;k fxj¶rkj dj fy;s x;sA 'kkgiqjk ds xksdqy yky

vlkok igys gh vtes j es a fxj¶rkj dj fy;s x;s FksA

vtes j es a dkaxz s l ds vkg~ oku ds QyLo:i Hkkjr

NksM+ ks a vkUnksyu dk izHkko iM+ kA dbZ O;fDr;ks a dks fxj¶rkj

dj fy;kA bues a ckyÑ".k dkSy] gfjHkkÅ mik/;k;]

jkeukjk;.k pkS/kjh] eqdqV fcgkjh HkkxZ o] vEckyky ekFkqj]ekSykuk vCnqy xQw j] 'kksHkkyky xqIr vkfn FksA izdk’kpUn

us bl vkUnkstu ds lanHkZ es a vusd xhrks a dks jpdj iztk

dks uSfrd cy fn;kA tsyks a ds dqizcU/k ds fojks/k es a

ckyÑ".k dkSy us Hkw [k gM+ rky dj nhA

chdkusj es a Hkkjr NksM+ ks vkUnksyu dk fo’ks"k izHkko

ns[kus dks ugha feyrk gSA chdkus j jkT; iztk ifj"kn~ ds

us rk j?kq ojn;ky xks;y dks igys ls gh jkT; ls fuokZflr

dj j[kk FkkA ckn esa xks;y ds lkFkh xaxknkl dkSf’kd

vksj nkÅn;ky vkpk;Z dks fxj¶rkj dj fy;k x;kA

bUgha fnuks a usehpUn vk¡pfy;k us vtes j ls izdkf’kr ,d

lkIrkfgd esa ys[k fy[kk] ftles a chdkus j jkT; es a py

jgs neu dk;ks ± dh fuank dh xbZA jkT; ljdkj us

vk¡pfy;k dks 7 o"kZ dk dBks j dkjkokl dk n.M fn;kA

jkT; es a frjaxk >.Mk Qgjkuk vijk/k ekuk tkrk FkkA

vr% jkT; es a dk;ZdÙkkZvks a us >.Mk lR;kxzg 'kq: dj

Hkkjr NksM+ ks a vkUnksyu es a viuk ;ksxnku fn;kA

vyoj] Mw ¡xjiq j] iz rkixkykokM+ vkfn

jkT;ksa esa Hkh Hkkjr NksM+ks vkUnksyu dh vkx QSyhA

lkoZtfud lHkk,¡ dj ns’k esa vaxzsth 'kklu dk fojk s/k

fd;k x;kA dkaxz sl usrkvksa dh fxj¶rkfj;k¡ gqbZA gM+rkysa

gqbZA tqyql fudkys x;sA

flagkoyksdu flagkoyksdu flagkoyksdu flagkoyksdu flagkoyksdu

fj;klrks a es a tu vkUnksyuksa ds nkSjku yksxks a dks

vusd izdkj ds tqYeks a ,oa ;krukvks a dk f’kdkj gksuk iM+ kA

fdlku vkUnksyuks a] tutkrh; vkUnksyuks a vkfn us jk"Vªh;tkxzfr ds fodkl es a egRoiw .kZ ;ksxnku fn;kA ;s LoLQw rZ

vkUnksyu FksA buls lkeUrh O;oLFkk dh detksfj;k¡ mtkxj

gqb±A ;|fi bu vkUnksyuks a dk y{; jktuhfrd ugha Fkk]

ijUrq fujadq’k lÙkk ds fo#) vkokt ds Loj cgq r rst gks

x;s] ftlls rRdkyhu jktuhfrd O;oLFkk dks vkykspuk

dk f’kdkj gksuk iM+ kA ;fn vktknh ds i’pkr~ jktrU=

rFkk lkeUr izFkk dk volku gqvk] rks bles a bu vkUnksyuks a

dh Hkw fedk dks vks>y ugha fd;k tk ldrk gSA vusd ns’kHkDrks a dks iz k.kks a dh vkgqfr nsuh iM+ hA 'kghn ckyeqdqUn

fcLlk] lkxjey xksik vkfn dk cfynku izs j.kk ds lzks r

cusA iztke.My vkUnksyuks a ls jk"Vª h; vkUnksyu dks lEcy

feykA iztke.Myks a us vius jpukRed dk;ks ± ds vUrxZr

lkekftd lq/kkj] f’k{kk dk iz lkj] csxkj izFkk ds mUew yu

,oa vU; vkfFkZd leL;kvksa dk lek/kku djus dh fn’kk

es a egRoiw .kZ dne mBk;sA ;g dguk mfpr ugha gS fd

jktLFkku es a tu&vkUnksyu ds oy la oS/kkfud vf/kdkjks a rFkk mÙkjnk;h 'kklu dh LFkkiuk ds fy, Fkk] LorU=rk

ds fy, ughaA MkW- ,e-,l- tSu us mfpr gh fy[kk gS]

ßLorU=rk la?k"kZ ds oy cká fu;a =.k ds fo#) gh ugha

gks rk] cfYd fujadq’k lÙkk ds fo#) la?k"kZ Hkh blh Js.kh

es a vkrs gS aAÞ pw afd fj;klrh turk nksgjh xqykeh >sy jgh

Fkh] vr% mlds fy, la oSèkkfud vf/kdkjks a dh iz kfIr rFkk

mÙkjnk;h 'kklu dh LFkkiuk ls c


24/110


fj;klrks a es a tu vkUnksyu dks O;kid leFkZu ugha fey

ldkA gfjiqjk vf/kos’ku ds i’pkr~ fj;klrh vkUnksyu jk"Vª dh eq[; /kkjk ls tqM+ x;kA

/khjs&/khjs jktLFkku vkt+ knh ds la?k"kZ ds vafre

lksiku dh vks j c


25/110


9- Hkksxhyky i.M~;k fdl fj;klr ds iztke.My ls

lEc) jgs \

¼v½ vyoj ¼c½ Mw ¡xjiq j

¼l½ t;iqj ¼n½ vtes j

10- 'kghn lkxjey xksik dk lEcU/k fdl fj;klr ls

jgk gS \

¼v½ ck¡lokM+k ¼c½ tS lyes j

¼l½ Mw axjiq j ¼n½ fljksgh

vfry?kwÙkjkRed iz’u vfry?kwÙkjkRed iz’u vfry?kwÙkjkRed iz’u vfry?kwÙkjkRed iz’u vfry?kwÙkjkRed iz’u

1- 1857 ls iw oZ fdu&fdu LFkkuks a ij lSfud Nkofu;k¡Fkha \

2- Økafrdkfj;ks a dk usr`Ro djus okys nks fBdkusnkjks adk uke crkb;sA

3- jktLFkku esa loZizFke Økafr djus okyh iyVu dk

uke crkb;sA4- Hkhyks a dks laxfBr djus okys 4 us rkvks a ds uke

crkb;sA

5- jktLFkku ds dksbZ pkj fdlku vkUnksyuks a ds uke fyf[k,A

6- jktLFkku es a vk;Z lekt ls tqM+ s dksbZ nks us rkvks a dsuke crkb;sA

7- fctkSfy;k fdlku vkUnksyu dh [kcj dks loZizFke egÙo nsus okys lekpkj i= dk D;k uke Fkk \

8- Hkjriqj fj;klr dk iw .kZflag dkSu Fkk \

9- dksVk iztke.My ds nks us rkvks a ds uke crkb;sA

10- Lokeh xksikynkl dk pq:&chdkus j {ks = es a LorU=rk la?k"kZ ds nkS jku D;k ;ksxnku jgk \

y?kwÙkjkRed iz’u y?kwÙkjkRed iz’u y?kwÙkjkRed iz’u y?kwÙkjkRed iz’u y?kwÙkjkRed iz’u

1- 15 oha caxky bUQs aVªh }kjk ulhjkckn esa Økafr dsD;k dkj.k Fks \

2- 1857 ds la?k"kZ esa dksVk dk D;k ;ksxnku jgk \

3- vkmok ds Bkdq j dq’kkyflag dk 1857 ds la?k"kZ es a

jgs ;ksxnku dks Li"V dhft;sA4- jktLFkku ds lUnHkZ es a 1857 dh Økafr dk Lo:i

le>kb;sA

5- jktLFkku es a Økafrdkjh xfrfof/k;ks a ij izdk’k Mkfy;sA

6- jktLFkku ds tu ps ruk ds fodkl es a dfo;ks a ds;ksxnku dh ppkZ dhft;sA

7- xksfoUn xq: ,oa eks rhyky rstkor dk Hkhy lekt ds izfr tks ;ksxnku jgk] mldk foospu dhft;sA

8- fctkSfy;k fdlku vkUnksyu dh eq[; ?kVukvks a ij izdk’k Mkfy;sA

9- tu tkxj.k es a vk;Z lekt dh Hkw fedk Li"V dhft;sA

10- Hkjriqj iztke.My dh xfrfof/k;ks a ij fVIi.kh fyf[k;sA

fucU/kkRed iz’u fucU/kkRed iz’u fucU/kkRed iz’u fucU/kkRed iz’u fucU/kkRed iz’u

1- jktLFkku es a 1857 dh Økafr dh ì"BHkw fe dh foospuk dhft;sA

2- ulhjkckn] dksVk ,oa vkmok es a 1857 ds nkS jku gqbZØkafrdkjh xfrfof/k;ks a dk o.kZu dhft;sA

3- jktLFkku es a tutkfr vkUnksyu dk fooj.k ,oaegÙo izLrqr dhft;sA

4- es okM+] t;iqj ,oa Hkjriqj ds lUnHkZ es a iztke.My vkUnksyu dk ewY;kadu dhft;sA

ˆ ˆ ˆ

¼l½ ia- vfHkUu gfj

¼n½ ekf.kD;yky oekZ


26/110

jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 24

ekuo lH;rk ds fodkl Øe es a tc mles a

l`tukRed lksp dk fodkl gqvk vkS j vius pkjks a vks j

izd`fr dh fofHkUu d`fr;ks a dks ns[kk] rks mlds eu es a Hkh

dqN jpuk djus dh bPNk gqbZA ,s ls ekuo us eu ds Hkko]

NSuh] gFkkSMs + rFkk vU; vkStkjksa ls ewrZ :i es a izdV fd,A

Hkou] egy] efUnj rFkk ew frZ :iks a vkfn dk fuek.kZ fd;k tkus yxkA /khjs /khjs ew frZ&f'kYi foKku o okLrq&f'kYi

foKku dk fodkl gqvkA blls gekjh la Ldf̀r le` +)

gqbZA

Hkou fuekZ.k ,oa f’kYi dh mR—"Vrk ds lk{;

jktLFkku es a ekuo dh fodkl ;k=k ds lkFk gh ns[kus dks

feyrs gSA dkyhcaxk] vkgM+] fxyw .M] cS jkB] uksg] uxjh

vkfn jktLFkku ds ,s ls iq jkrkfRod LFky gS a] tgk¡ vkoklks a

dk fuekZ.k gqvkA LFkkiR; ,oa j{kk dh nf̀"V ls jktLFkku

ds ,sfrgkfld Hkou] ftudk fuekZ.k iw oZ&e/;dky es a

gqvk] cstksM+ FksA jktLFkku es a fofHkUu LFkyks a ij fLFkr

e/;dkyhu fdys] efUnj] jktiz klkn] ckofM+;k¡ ,oa vU;

Hkou ,d leUo;kRed fp=.k iz Lrq r djrs gSaA jktiw r

la L—fr ds vH;qn; ds dkj.k ohjrk ,oa j{kk ds izrhd

fdyks a dk fuekZ.k rsth ls gqvkA blh ds lkFk] HkfDr]

'kfDr ,oa v/;kRe dh izHkkouk ds dkj.k efUnjks a dh

LFkkiuk es a xfr vk;hA ;gk¡ ;g tku ysuk mi;qDr gksxk fd jktLFkku dh Hkou fuekZ.k dyk esa mi;ksfxrk ,oa

leUo;kRedrk dh Hkkouk dks dsUnz fcUnq es a j[kk x;k gS]

lkFk gh f’kYi lkS"Bo] vyadj.k ,oa lqj{kk dh Hkkouk dk

fuekZ rkvks a us /;ku j[kk gSA le; vkSj lEiUurk ds lkFk

okLrqdyk es a mR—"Vrk] fo’kkyrk ,oa lw {erk ds rÙoks a

dk lekos’k gksus yxkA LFkkiR; dk oSfo/; jktLFkku dh

okLrqdyk dh fo’ks"krk gSA ;gk¡ ds 'kkldks a us lnSo gh

dyk dks la j{k.k ,oa la o/kZu iznku fd;k gSA jktLFkku es a

ftruh Hkh ,sfrgkfld bekjrs a ,oa lka L—frd oSHko ds

izrhd 'ks"k cps gS a] os bl izns’k dh LFkkiR; dh le`)

fojklr dks dgus es a l{ke gSA

Hkkjrh; lH;rk ,oa la L—fr dks xkS jokfUor djus

dk Js; jktLFkku dh okLrqdyk ,oa ew frZf’kYi ds lkFk fp=dyk dks Hkh tkrk gSA jktLFkku dh fp=’kSfy;k¡ ;qxks a

ds ekuo Je dk ifj.kke gSA oS ls gtkjks a o"kks ± iw oZ jktLFkku

ds 'kSykJ;ks a es a 'kSyfp=ks a dk js[kkadu jktLFkku dh iz kjfEHkd

fp=.k ijEijk dks n'kkZrk gSA Hkkjrh; fp=dyk dh

loks ZR—"V nk; vtUrk 'kSyh dh le)̀ ijEijk dks ogu

djus okyh jktLFkkuh fp=dyk ds egÙo ls bUdkj ugha

fd;k tk ldrk gSA

çLrq r v/;k; es a jktLFkku ds LFkkiR;] ew frZf’kYi ,oa fp=’kSfy;ks a dk foospu fd;k tk jgk gS rkfd jktLFkku

dh le`) lka L—frd ijEijk ls vki voxr gks lds aA

nqxZ LFkkiR;nqxZ LFkkiR;nqxZ LFkkiR;nqxZ LFkkiR;nqxZ LFkkiR;

izkphu ys[kdks a us nqxZ dks jkT; dk vfuok;Z vax

ekuk gSA jktLFkku esa nqxZ fuekZ.k dh ijEijk iwoZ

e/;dky ls gh ns[kus dks feyrh gSA ;gk¡ 'kk;n gh dksbZ

tuin gks] tgk¡ dksbZ nqxZ ;k x


27/110

jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&325

vf/kd nqxZ o x


28/110


'kL=kxkj ¼eSXthu½ cuk fy;kA fdys es a fLFkr vkyh’kku

fp=dkjh rFkk tukus d{kksa dh nhokjks a es a iPphdkjh dk dk;Z cM+ k dykiw .kZ


29/110


ds lkFk xksjk&ckny] t;ey&iÙkk dh ohjrk rFkk

iUuk/kk; ds R;kx dh vej xkFkk,¡ tqM+ h gSaA

fpÙkkSM+x


30/110


tgkt dk vkHkkl djkrk gSA nqxZ ds pkjks a vks j ?kk?kjkuqek

ijdksVk cuk gqvk gS] ftls ̂dejdksV* vFkok ̂ ikMk* dgk tkrk gSA bls cukus es a pw us dk iz;ksx ugha fd;k x;k

cfYd dkjhxjks a us cM+ s&cM+ s ihys iRFkjks a dks ijLij tksM+dj

[kM+ k fd;k gSA 99 cqtks ± okyk ;g fdyk e#Hkw fe dk

egÙoiw .kZ fdyk gSA fdys ds Hkhrj cus iz kphu ,oa HkO;

tSu eafnj&ik’oZukFk vkSj _"kHkns o eafnj vius f’kYi ,oa

lkSUn;Z ds dkj.k vkcw ds nsyokM+ k tSu eafnjks a ds rqY; gS aA

fdys ds egyks a es a jaxegy] eksrh egy] xtfoykl vkS j

tokgj foykl izeq[k gSaA tSlyes j dk fdyk bl :i es aHkh [kklk izfl) gS fd ;gk¡ ij nqyZHk vkSj iz kphu

ik.Mqfyfi;ks a dk vew Y; laxzg gSA

tSlyes j dk fdyk ^jks[ksa vkS j tkfy;ks a dh cukoV gS jr

Mkyus okyh gSA

j.kFkEHkkSj nqx Z j.kFkEHkkSj nqxZ j.kFkEHkkSj nqx Z j.kFkEHkkSj nqxZ j.kFkEHkk Sj nqx Z

lokbZ ek/kksiq j 'kgj ds fudV fLFkr j.kFkEHkkS j


31/110


nqxZ vjkoyh ioZ r dh fo"ke vk—fr okyh lkr igkfM+;ks a

ls f?kjk gqvk gSA ;g fdyk ;|fi ,d Å¡ps f’k[kj ij fLFkr gS] rFkkfi lehi tkus ij gh fn[kkbZ ns rk gSA ;g

nqxZ pkjks a vks j ls ?kus taxyks a ls f?kjk gqvk gS rFkk bldh

fdyscUnh dkQh lqn


32/110


es a pkSgkuks a] ijekjksa vkSj xqfgyks a us efUnj f’kYi dks le)̀

cuk;kA ijUrq bl ;qx ds dqN efUnj xqtZ j&izfrgkj 'kSyh dh ew y/kkjk ls vyx gS] bues a ckM+ kSyh dk efUnj] ukxnk

es a lkl&cgw dk efUnj vkS j mn;iq j es a txr vfEcdk

efUnj izeq[k gS aA blh ;qx dk fljksgh ftys es a oekZ.k dk

czg~ek.M Lokeh efUnj viuh HkXukoLFkk ds ckotw n jktLFkku

ds lqUnj efUnjks a es a ls ,d gSA ;g efUnj ,d vyaÑr eap

ij vofLFkr gSA nf{k.k jktLFkku ds bu efUnjks a es a Øec)rk

,oa ,dlw =rk dk vHkko fn[kkbZ ns rk gSA bu efUnjks a ds

f’kYi ij xqtjkr dk izHkko Li"Vr% ns[kk tk ldrk gSAbu efUnjks a es a fofHkUu 'kSyhxr rÙoks a ,oa ijLij fofHkUurkvks a

ds n’kZu gks rs gSaA

X;kjgoha ls rs jgoha lnh ds chp fufeZ r gksus okys

jktLFkku ds efUnjks a dks Js"B le>k tkrk gS D;ks afd ;g

efUnj&f’kYi ds mRd"kZ dk dky FkkA bl ;qx es a jktLFkku

es a dkQh la[;k es a cM+ s vkS j vyaÑr efUnj cus] ftUgs a

lksyadh ;k ek# xqtZ j 'kSyh ds vUrxZ r j[k tk ldrk gSA

bl 'kSyh ds efUnjks a es a vksfl;k¡ dk lfPp;k ekrk efUnj]

fpÙkkSM+ nqxZ es a fLFkr lfea/ks’oj efUnj vkfn izeq[k gS aA bl

'kSyh ds }kj ltkoVh gSA [kaHks vyaÑr] irys] yEcs vkS j

xksykbZ fy;s gq;s gS] xHkZxg̀ ds jFk vkxs ckykokM+ ftys es a pk¡n[ksM+ h vkS j >kyjkikVu] cw ¡nh

es a ds’kks jk;ikVu] djkSyh es a Jhegkohj th vkfn LFkkuks a ds

tSu efUnj izeq[k gSaA

,dfyaxth dk efUnj] mn;iqj ,dfyaxth dk efUnj] mn;iqj ,dfyaxth dk efUnj] mn;iqj ,dfyaxth dk efUnj] mn;iqj ,dfyaxth dk efUnj] mn;iqj

es okM+ egkjk.kkvks a ds b"Vns o ,dfyaxth dk

ydqyh’k efUnj mn;iq j 'kgj ds fudV ukFk}kjk jktekxZij dSyk’kiq jh uked xk¡o es a cuk gqvk gSA bldk fuekZ.k

vkBoha 'krkCnh es a es okM+ ds xqfgy 'kkld cIik jkoy us

djok;k Fkk rFkk bls orZeku Lo:i egkjk.kk jk;ey us

fn;k FkkA efUnj ds eq[; Hkkx es a dkys iRFkj ls cuh

,dfyaxth dh prqeqZ[kh izfrek gSA fdlh Hkh lkgfld

dk;Z ds fy, iz LFkku djus ls iw oZ es okM+ ds 'kkld bl

efUnj es a vkdj vk’khokZn ys rs FksA ,dfyax th dks es okM+

jkt?kjkus dk dqyns ork ekuk tkrk Fkk] tcfd ;gk¡ dk jktk Lo;a dks budk nhoku ekurs FksA bl efUnj ds vgkrs

es a dq aHkk }kjk fufeZ r fo".kq eafnj Hkh gS] ftls yksx ehjkckbZ

dk efUnj dgrs gS aA ,dfyaxth es a f’kojkf= dks izfro"kZ

esyk yxrk gSA

fdjkMw ds efUnj] ckM+esj fdjkMw ds efUnj] ckM+esj fdjkMw ds efUnj] ckM+esj fdjkMw ds efUnj] ckM+esj fdjkMw ds efUnj] ckM+esj

ckM+es j ftys es a fLFkr fdjkMw izkphu efUnjks a ds

fy, izfl) gSA ;gk¡ dk lkses’oj efUnj f’kYidyk ds

fy, fo[;kr gSA ohj jl] Ük̀ axkj jl] ;q)] ùR;] dke’kk#i

bR;kfn dh Hkko Hkafxek ;qDr ew frZ;k¡ f’kYidyk dh n`f"V

ls vuw Bh gSaA dke’kkL= dh ew frZ;ksa ds dkj.k fdjkMw dks

^jktLFkku dk [ktq jkgks* dgk tkrk gSA fdjkMw ds efUnjks a

dh ew frZ;k¡ thou ds fofHkUu igyqvks a dks lesVs gq, gSA

f’kYidyk ds fy, fo[;kr ;s efUnj X;kjgoha&ckjgoha

'krkCnh ds cus gq, gSaA

dSyk nsoh efUnj] djkSyh dSyk nsoh efUnj] djkSyh dSyk nsoh efUnj] djkSyh dSyk nsoh efUnj] djkSyh dSyk nsoh efUnj] djkSyh

ew y eafnj [khaph jktiw rks a dk gS] ftls dkykUrj

es a ;kno oa'k ds 'kkld Hka ojiky us laxejej ls fufeZr

djok;k FkkA budh dqyns oh dSykns oh gS] ftldk efUnj

djkSyh ls 26 fdeh nw j vofLFkr gSA eq[; efUnj es a

dSykns oh ¼egky{eh½ ,oa pkeq.Mk ns oh dh izfrek,¡ LFkkfir gS aA

/kkfeZd vkLFkk ds izeq[k dsUnz ds :i es a izfrf"Br bl

efUnj es a yk[kks a n’kZukFkhZ izfro"kZ vkrs gSaA blfy, ;gk¡

yxus okys esys dks yD[kh esyk dgk tkrk gSA jktiw r]

eh.kk vkfn dSykns oh ds izeq[k HkDr ekus tkrs gS aA ;gk¡ ,d


33/110


HkS jks a efUnj vkS j guqeku efUnj ¼ykaxqfj;k½ Hkh fLFkr gSA

;gk¡ yxus okys esys es a ykaxqfj;k xhr xk;s tkrs gS aA

x.ks’k efUnj] j.kFkEHkk Sj x.ks’k efUnj] j.kFkEHkk Sj x.ks’k efUnj] j.kFkEHkk Sj x.ks’k efUnj] j.kFkEHkk Sj x.ks’k efUnj] j.kFkEHkkSj

lokbZ ek/kksiq j 'kgj ds fudV fLFkr j.kFkEHkkS j ds

fdys es a ns’kHkj es a fo[;kr f=us = efUnj cuk gqvk gSA

flUnw j ysiu dh ek=k vf/kd gksus ds dkj.k ew frZ dk

okLrfod Lo:i tkuuk dfBu gS] ij bruk fuf’pr gS fd

x.ks’kth ds eq[k dh gh iw tk dh tkrh gSA xnZu] gkFk]

'kjhj] vk;qèk o vU; vo;o bl izfrek es a ugha gSA oS okfgd bR;kfn ekaxfyd voljks a ij x.ks’k th dks izFke ikrh

igq¡pkdj fuefU=r djus dh lqnh?kZ ijEijk gSA

xksfoUnnso th efUnj] t;iqj xksfoUnnso th efUnj] t;iqj xksfoUnnso th efUnj] t;iqj xksfoUnnso th efUnj] t;iqj xksfoUnnso th efUnj] t;iqj

t;iqj dk xksfoUnns oth efUnj xkSM+ h; lEiznk;

dk izeq[k efUnj gSA oYyHk lEiznk; ds vuq;k;h buds

cky:i dh iw tk djrs gS a] rks xkSM+ h; lEiznk; okys ;qxy

:i vFkkZr~ jk/kk—".k ds :i es a iwtrs gS aA xksfoUnns o th dh ;g ew frZ lokbZ t;flag }kjk oÙnkou ls ykdj t;iq j

es a izfr"Bkfir dh xbZ FkhA ;g eafnj txUukFkiqjh] czt

vkSj k] dfojkt

';keynkl vkfn us bl efUnj ds f’kYi dh mR—"Vrk dh

eqDr daB ls iz’ka lk dh gSA

lw; Z eafnj] >kyjkikVu lw; Z eafnj] >kyjkikVu lw; Z eafnj] >kyjkikVu lw; Z eafnj] >kyjkikVu lw; Z eafnj] >kyjkikVu

>kyjkikVu ds e/; vofLFkr bl fo’kky efUnj

es a lw;Z vkSj fo".kq ds lfEefyr Hkko dh ,d gh izfrek

eq[; jfFkdk es a gSA xHkZxg̀ ds ckgj f’ko dh rk.Mo

u`R;jr izfrek vkSj ekr`dkvks a dh izfrek,¡ gSaA ;g efUnj

ew y :i ls nloha lnh dk gS] xHkZxg̀ dh jfFkdk es a f=eq[kh

lw ;Z izfrek gS] ftlesa fo".kq dk Hkko fefJr gSA

tSu efUnj] nsyokM+k tSu efUnj] nsyokM+k tSu efUnj] nsyokM+k tSu efUnj] nsyokM+k tSu efUnj] nsyokM+k

lQsn laxejej ls fufeZ r Hkkjrh; f’kYidyk dh mR—"Vrk rFkk tSu la L—fr ds oSHko vkS j mnkjrk dks izdV

djus okys nsyokM+ k ds tSu efUnj fljksgh ftys es a vkcw ioZ r

ij fLFkr gSA ;gk¡ fLFkr tSu efUnjks a es a nks efUnj izeq[k gSA

izFke efUnj 1031 bZ- es a xqtjkr ds pkyqD; jktk Hkhens o ds

eU=h foey’kkg us cuok;k FkkA ;g efUnj izFke tSu

rhFk±dj _"kHkns o dks lefiZ r gSA bl efUnj dks foeyolgh

ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA nw ljk izeq[k efUnj 22os a tSu

rhFk±dj usfeukFk dk gS] ftldk fuekZ.k okLrqiky vkS j


34/110


rstiky }kjk 1230 es a djok;k x;k FkkA bl efUnj dks

yw .kolgh ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA ;gk¡ ds efUnjks a dseaMiks a] LrEHkks a] Nrfj;ks a rFkk osfn;ks a ds fuekZ.k es a 'os r iRFkj

ij bruh ckjhd ,oa HkO; [kqnkbZ dh xbZ gS] tks vU;= nqyZHk

gSA oLrq r% ;g efUnj lEiw .kZ Hkkjr es a dykRedrk es a cstksM+

gSA

f’ko efUnj] ckM+kSyh f’ko efUnj] ckM+kSyh f’ko efUnj] ckM+kSyh f’ko efUnj] ckM+kSyh f’ko efUnj] ckM+kSyh

fpÙkkSM+ ftys es a fLFkr ckM+ kSyh f’ko efUnj iapk;ru

'kSyh ds efUnj ds :i es a fo[;kr gSA bles a eq[; ew frZ;k¡f’ko&ikoZ rh vkS j muds vuqpjks a dh gSA ,s lk ekuk tkrk gS

fd bl efUnj dk fuekZ.k gw .k 'kkld rks jek.k ds iq =

fefgjdqy us djok;k FkkA bl efUnj dks izdk’k es a ykus

dk Js; tsEl VkWM dks fn;k tkrk gSA

czãk efUnj ] iq"dj czãk efUnj ] iq"dj czãk efUnj ] iq"dj czãk efUnj ] iq"dj czãk efUnj ] iq"dj

iq"dj es a fLFkr czãk efUnj jktLFkku ds iz kphure

efUnjks a es a ls ,d gS vkS j iw js Hkkjr es a dqN o"kks ± iw oZ rd ;g vdsyk efUnj FkkA efUnj ds vUnj prqeqZ[kh czãkth dh

ew frZ izfrf"Br gSA

f’ko efUnj ] Hk.Mnsojk f’ko efUnj ] Hk.Mnsojk f’ko efUnj ] Hk.Mnsojk f’ko efUnj ] Hk.Mnsojk f’ko efUnj ] Hk.Mnsojk

ckjka ftys ds jkexkyjkikVu 'khrys’oj efUnj ] >kyjkikVu 'khrys’oj efUnj ] >kyjkikVu 'khrys’oj efUnj ] >kyjkikVu

>kykokM+ ftys es a >kyjkikVu es a pUnzHkkxk unh

ds rV ij fLFkr ;g efUnj jktLFkku ds frfFk;qDr efUnjks a

es a lcls iz kphu ¼689 bZ-½ gS aA bl efUnj ds HkXuko’ks"kksa es a

dsoy xHkZx`g vkS j Nr jfgr va rjky gh feyrk gSA

JhukFkth efUnj] ukFk}kjk JhukFkth efUnj] ukFk}kjk JhukFkth efUnj] ukFk}kjk JhukFkth efUnj] ukFk}kjk JhukFkth efUnj] ukFk}kjk

jktleUn ftys ds JhukFk}kjk es a fLFkr JhukFkth

efUnj iqf"VekxhZ; oS".koks a dk izeq[k rhFkZ LFky gSA ;gk¡


35/110


—".k ds cky:i dh mikluk dh tkrh gSA vkS jaxtsc }kjk

fgUnw ew frZ;ks a ,oa efUnjks a dks rqM+ okus ij eFkqjk ls oS".ko nkmth egkjkt ds us rÙ̀o esa oS".ko HkDr JhukFk th dh

ew frZ flgkM+ ¼vk/kqfud ukFk}kjk½yk;s Fks] tgk¡ egkjk.kk

jktflag us mUgs a 'kj.k nsdj ;gk¡ ew frZ dks izfrf"Br fd;k

FkkA ;gk¡ v"VNki dfo;ks a ds in xk;s tkrs gS a] ftls

^gosyh laxhr* dgk tkrk gSA ;gk¡ JhukFk ds Lo:i ds

ihNs —".kyhyk fo"k;d iV~ yxk;k tkrk gS] ftls ̂ fiNokbZ*

dgk tkrk gSA

lfPp;k ekrk efZUnj ] vksfl;ka lfPp;k ekrk efZUnj ] vksfl;ka lfPp;k ekrk efZUnj ] vksfl;ka lfPp;k ekrk efZUnj ] vksfl;ka lfPp;k ekrk efZUnj ] vks fl;ka

tks/kiqj ftys ds vksfl;k¡ es a lfPp;k ekrk dk

ckjgoha lnh dk fo’kky vkSj HkO; efUnj fLFkr gSA bl

iapk;ru 'kSyh ds efUnj ds dksuks a ij fo".kq] f’ko o lw ;Z

ds efUnj cus gq;s gS] tks LFkkiR; f’kYi ds mR—"V uew us

gS aA lfPp;k ekrk fgUnqvks a vkS j vks loky lekt nksuks a dh

gh iw T; ns oh gSA vksfl;k¡ ds efUnjks a es a 'kSyhxr fofo/krk

feyrh gSA bues a vyadj.k dkQ+ h ek=k es a gSA ;gk¡ dsefUnjks a ds njoktksa ij ikSjkf.kd rFkk yksd dFkkvks a dk

fp=.k fd;k x;k gSA

;gk¡ ds efUnj ifjlj es a tSu /keZ ds pkSchlos a

rhFk±dj Hkxoku egkohj dk ,d lqUnj efUnj gS] tks

izfrgkjdkyhu gSA bl efUnj ds rks j.k HkO; gS a vkS j LrEHkks a

ij tSu rhFk±djks a dh izfrek,¡ mRdh.kZ gSA

lkl&cgw efUnj ] ukxnk lkl&cgw efUnj ] ukxnk lkl&cgw efUnj ] ukxnk lkl&cgw efUnj ] ukxnk lkl&cgw efUnj ] ukxnk

mn;iq j ftys es a fLFkr ukxnk es a ;qxy efUnj ds

:i es a izfl) lkl&cgw dk efUnj cuk gqvk gSA bues a cM+ k

efUnj ¼lkl dk efUnj½ nl lgk;d nso efUnjksa ls f?kjk

gqvk gS] tcfd NksVk eafnj ¼cgw dk efUnj½ iapk;ru izdkj

dk gSA ;s efUnj fo".kq dks lefiZr gS rFkk nloha lnh ds

cus gq;s gS a] tks 'os r iRFkj ds pkSdks j pcw rjks a ij fufeZ r gSA

lkl ds efUnj dk f’k[kj b±Vks a dk gS rFkk 'ks"k efUnj

laxejej dk gSA bl eafnj ds LraHk] mRdh.kZ f’kykiV~V

,oa ew frZ;ks a lHkh mR—"V f’kYidyk ds mnkgj.k gSaA

jktizklkn ,oa egy LFkkiR; jktizklkn ,oa egy LFkkiR; jktizklkn ,oa egy LFkkiR; jktizklkn ,oa egy LFkkiR; jktizklkn ,oa egy LFkkiR;

iz kphu xz aFkks a es a jktiz klkn okLrq dk foLr` r o.kZu

iz kIr gks rk gSA jktLFkku dks bfrgkl es a ̂jktkvks a ds izns’k*

ds uke ls Hkh tkuk x;k gSA ,s lh fLFkfr es a ;g LokHkkfod

Fkk fd jktk vius jgus ds foLr`r vkokl cukrsA nqHkkZX;

ls] vc jktLFkku ds izkphu ,oa iwoZ e/;dky dh

laf/kdky ds jktiz klknks a ds [k.Mgj gh 'ks"k jgs gS aA esuky]

ukxnk vkfn LFkku ds jktiz klknksa ds [k.Mgj ;g crkrsgS a fd os lknxh ;qDr FksA bues a ladjs njokts ,oa f[kM+fd;ks a

dk vHkko gS] tks lq j{kk ds dkj.kks a ls j[ks x;s gS aA

e/;dky es a jktiz klkn fo’kky] HkO; ,oa vyad` r

cuus yxsA iw oZ e/;dky es a vf/kdka’k jktiz klkn fdyks a es a

gh ns[kus dks feyrs gS aA bu jktiz klknks a es a jktk ,oa mlds

ifjokj ds vfrfjDr mlds cU/kq&ckU/ko rFkk vfrfof’k"V

ukSdj’kkgh jgk djrh FkhA bl ;qx esa Hkh dbZ okLrqfon~

gq, ftues a e.Mu] ukik] Hkk.kk] fo|k/kj vkfn izeq[k gS aA

dqEHkk;qxhu iz[;kr f’kYih e.Mu dk fopkj gS fd jktHkou

uxj ds e/; es a vFkok uxj ds ,d rjQ fdlh Å¡ps LFkku

ij cukuk pkfg;sA mlus tukuk ,oa enkZuk egyks a dks

lqxe ekxks ± ls tksM+ s tkus dh O;oLFkk lq>kbZ gSA mlus

vU; egyks a dks Hkh ,d&nw ljs ls tksM+us rFkk lHkh dks ,d

bdkbZ dk :i nsus ij cy fn;k gSA dqEHkkdkyhu jktiz klkn

lkns Fks fdUrq ckn ds dky es a egyks a dh cukoV ,oa f’kYi

es a ifjorZu fn[kkbZ ns rk gSA 15oha 'krkCnh ds i’pkr~ egyks aes a eqxy izHkko ns[kk tk ldrk gSA vc bu egyks a es a

rM+d&HkM+d ns[kh tk ldrh gSA QOokjs] NksVs ckx&cxhps]

csy&cw ¡Vs] laxejej dk iz;ksx] esgjkc] xqEct vkfn :iks a

es a eqxy izHkko dks bu bekjrks a es a ns[kk tk ldrk gSA

mn;iq j ds egyks a esa vejflag ds egy d.kZflag dk

txefUnj] txrflag f}rh; ds le; ds iz hre fuokl

egy] txfuokl egy] vkes j ds nhokus vke] nhokus

[kkl] chdkus j ds d.kZegy] 'kh’kegy] vuw i egy] jaxegy]


36/110


tks/kiq j dk Qw y egy vkfn ij eqxy izHkko n`f"Vxkspj

gks rk gSA l=goh 'krkCnh ds ckn dksVk] cw ¡nh] t;iq j vkfn es a fufeZr egyks a es a Li"Vr% eqxy izHkko fn[kkbZ ns rk gSA

eqxy izHkko ds dkj.k jktiz klknksa esa nhokus vke] nhokus

[kkl] fp=’kkyk,¡] ckjgnfj;k¡] xok{k&>jks[ks] jax egy

vkfn dks LFkku feyus yxkA bl izdkj ds egyks a es a t;iq j

dk flVh iSys l] mn;iq j dk flVh iSys l izeq[k gSA jktLFkku

ds egyks a es a Mhx ds egyksa dk fof’k"V LFkku gSA Mhx ds

egy tkV ujs’k lw jtey }kjk fufeZr gSA Mhx ds egyks a

ds pkjks a vks j NTts ¼dkfuZl½ gS a] tks izHkkoksRiknd gSA Mhx ds egyks a ,oa bues a cus m|kuks a dk n`f"VHkko ¼fn[kuk½

fo’ks"k dkS’ky dk ifjp; djkrk gSA ;g ty egy ds uke

ls Hkh iz[;kr gSA Mhx ds egyks a es a xksiky Hkou fo’ks"k gSA

gosyh LFkkiR;gosyh LFkkiR;gosyh LFkkiR;gosyh LFkkiR;gosyh LFkkiR;

jktLFkku es a cM+ s&cM+s lsB lkgw dkjksa rFkk /kuh

O;fDr;ks a us vius fuokl ds fy;s fo’kky gosfy;ks a dk

fuekZ.k djok;kA ;s gosfy;k¡ dbZ eaftyk gksrh FkhA'ks[kkokVh] jks[ks a ij ckjhd uDdk’kh ds

fy, izfl) gS aA

tS lyes j dh gosfy;k¡ jktiw rkuk ds vkd"kZ.k dk

dsUnz jgh gSA ;gk¡ dh iVoks a dh gosyh viuh f’kYidyk]

fo’kkyrk ,oa vn~Hkq r uDdk’kh ds dkj.k izfl) gSA ;g lsB

xqekupUn ckiuk us cuokbZ FkhA ;g ik¡p eaftyk gosyh

'kgj ds e/; fLFkr gSA bl gosyh ds tkyh&>jks[ks a cjcl

gh i;ZVd dks vkdf"kZ r djrs gS aA iVoks a dh gosyh ds

vfrfjDr tS lyes j] es a fLFkr lkfyeflag dh gosyh dk

f’kYi&lkSUn;Z Hkh cstksM+ gSA bl ukS [k.Mh gosyh ds izFke

lkr [k.M iRFkj ds vkS j Åijh nks [k.M ydM+ h ds cus gq;sFksA ckn es a ydM+ h ds nksuks a [k.M mrkj fy;s x;sA tS lyes j

dh uFkey dh gosyh Hkh f’kYidyk dh n`f"V ls viuk

vuw Bk LFkku j[krh gSA bl gosyh dk f’kYidkjh dk dk;Z

gkFkh vkS j ykyw uked nks Hkkb;ks a us bl ladYi ds lkFk

'kq: fd;k Fkk fd os gosyh es a iz;qDr f’kYi dks nksgjk;s axs

ugha] blh dkj.k bldk f’kYi vuw Bk gSA

chdkusj dh izfl) ^cPNkorks a dh gosyh* dk

fuekZ.k lksygoha lnh ds mÙkjk)Z esa d.kZflag cPNkor us

djok;k FkkA blds vfrfjDr chdkus j esa eksgrk] ew anM+ k]

jkeiqfj;k vkfn dh gosfy;k¡ vius f’kYi oSHko ds dkj.k

fo[;kr gSA chdkusj dh gosfy;k¡ yky iRFkj ls fufeZr

gSA bu gosfy;ksa es a T;kWferh; 'kSyh dh uDdk’kh gS ,oa

vk/kkj dks rjk’k dj csy&cw Vs] Qw y&ifÙk;k¡ vkfn mds js

x;s gSaA budh ltkoV esa eqxy] fd’kuxqua w ½ es a lkS ls T;knk gosfy;k¡

viuh f’kYi lkSUn;Z fc[ks js gq;s ga SA ;gk¡ dh gosfy;ks a es a

:i fuokl] Hkxr] tkyku] iksíkj vkS j Hkxsfj;k¡ dh gosfy;k¡

izfl) gS aA fclkÅ ¼>qa>quw a½ es a ukFkwjke iksíkj dh gosyh]

lsB t;n;ky dsfB;k dh rFkk lhrkjke flaxfr;k dh

gosyh izfl) gSA >q a>qua w es a VhcM+ s okyk dh gosyh rFkk

bZljnkl eksnh dh gosyh vius f’kYi oSHko ds dkj.k

vyx gh Nfo fy, gq, gS aA Mw aMyksn ¼>q a>quw a½ es a lsB

ykypUn xks;udk] eqdqUnxqa>qua w ½ esa lsB jk/kkÑ".k

,oa ds ljns o dkusfM+;k dh gosfy;k¡] fpM+ kok ¼>qa>qua w ½ es a

ckxfM+;k dh gosyh] egulj ¼>qa>qua w ½ dh lksus&pk¡nh dh

gosyh] Jhek/kksiq j ¼lhdj½ esa ia lkjh dh gosyh izfl) gSA

>qa>quw a ftys dh ;s Å¡ph&Å¡ph gosfy;k¡ cyqvk iRFkj] b±V]

ftIle ,oa pw uk] dk"B rFkk


37/110


lhdj esa xkSjhyky fc;k.kh dh gosyh] jkex


38/110

jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku v/;;u Hkkx&3 jktLFkku

Documents

Rajasthan Adhyayan