IRENA KAMIŃSKA-SZMAJRÓŻNICE LEKSYKALNE

MIĘDZY STYLAMI FUNKCJONALNYMI POLSZCZYZNY PISANEJ

ANALIZA STATYSTYCZNA NA MATERIALE SŁOWNIKA FREKWENCYJNEGO

WROCŁAW 1990 WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU WROCŁAWSKIEGO

KOLEGIUM REDAKCYJNE

Karol Fiedor, Jerzy Jakubowski, Ewa Kolasa, Ryszard Męclewski, Herbert Myśliwiec, Janusz Trzciński (przewodniczący), Wojciech

Wrzesiński

Copyright 1990 by Uniwersytet Wrocławski — Wydawnictwo

Acta Universitatis Wratislaviensis No 1014 ISBN 83-229-0392-8 ISSN 0239-6661

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU WROCŁAWSKIEGOWydanie 1. Nakład 150 + 70 egz. Ark. wyd. 12,80, ark. druk. 10,625. Papier offsetowy kl. III, 70 g. Oddano do produkcji w październiku 1987. Podpisano do druku w Iipcu 1990. Druk ukończono w październiku 1990 Z. 1183.DRUKARNIA UNIWERSYTETU WROCŁAWSKIEGO

I. WSTĘP

l. PRZEDMIOT I ZAKRES BADAŃ. MATERIAŁYImpulsem do napisania tej pracy stało się ukazanie list frekwencyjnych pięciu stylów funkcjonalnych polszczyzny pisanej1. Pięciotomowy zbiór ma­teriałów do polskiego słownika frekwencyjnego jest cennym źródłem informacjio leksykalnych (i nie tylko) właściwościach odmian stylowych języka pisanego. Słownik frekwencyjny pozwala na dość ścisłe wydzielenie poszczególnych klas leksyki, a przede wszystkim umożliwia przeprowadzenie analizy porównawczej wyodrębnionych stylów.Wykorzystany przeze mnie materiał słownika frekwencyjnego współczes­nego języka obejmuje teksty o łącznej długości 500 000 wyrazów2, reprezen­tujące pięć stylów funkcjonalnych: teksty popularnonaukowe, drobne wiado­mości prasowe, publicystykę, prozę artystyczną i dramat. Dokładne dane dotyczące kanonu źródeł, struktury słownika oraz gramatyki autorzy słownika zamieścili we wstępach do poszczególnych tomów list frekwencyjnych oraz w osobnych publikacjach3.Dla potrzeb tej pracy pozwolę sobie przytoczyć parę niezbędnych infor­macji. Kanonem źródeł dla każdego stylu były teksty publikowane w latach 1963-1967, z których losowano 50-wyrazowe próbki tekstu ciągłego, czyli na próbę 100 000 wyrazów z jednego stylu składa się 2000 próbek (małe próbki pozwoliły w dużym stopniu wyeliminować wpływ indywidualnych stylów autorskich).1 Słownictwo współczesnego języka polskiego. Listy frekwencyjne, t. 1-5, Warszawa 1974-77.2 Autorzy słownika frekwencyjnego za podstawową jednostkę badania przyjęli formę fleksyjną wyrazu. Ze względu na maszynowe opracowanie danych przyjęto graficzną definicję wyrazu, określając go jako ciąg liter zawartych między dwiema kolejnymi pauzami. Od reguły tej stosowano wyjątki – szczegóły we wstępach do poszczególnych tomów list frekwencyjnych (Słownictwo, 1974-77).3 A. Lewicki, J. Sambor, Projekt słownika frekwencyjnego współczesnego języka polskiego, „Sprawozdania I Wydz. PAN”, 1969, z. 4; J. Sambor, Z zagadnień gramatyki w słowniku

frekwencyjnym współczesnego języka polskiego, „Biuletyn PTJ”, z. XXIX, s. 117-129.

4 Przy wyborze kanonu źródeł dla stylu popularnonaukowego uwzględniono książki i broszury dostępne, ze względu na swój poziom, dla ludzi ze średnim wykształceniem i reprezentujące nauki społeczne, biologiczne, matematycz­no-fizyczne i techniczne.Drobne wiadomości prasowe zawierają teksty wybrane z dzienników, które mają postać obiektywnych komunikatów, występujących we wszystkich dzia­łach prasowych, takich jak: zagraniczny, sportowy, kulturalny itp. (wykluczono z kanonu źródeł wszelkie teksty zawierające jakiekolwiek elementy komentarza autorów oraz nekrologi i ogłoszenia handlowe).Do tekstów publicystyki zaliczono wyłącznie artykuły zawarte w czasopis­mach, a pominięto komentarze polityczne, felietony, recenzje, reportaże. Z dużej liczby czasopism wytypowano tytuły reprezentujące poszczególne warstwy tematyczne polskiej publicystyki: tematykę gospodarczą, prawniczą, polityczną, światopoglądową i kulturalno-oświatową.Teksty prozy artystycznej i dramatu musiały być utworami oryginalnymi autorów polskich żyjących w roku 1960, pisanymi przez nich po polsku, wydanymi w kraju i po raz pierwszy (wykluczono literaturę dla dzieci, pamiętnikarstwo, listy i publicystykę oraz utwory stylizowane).Autorzy słownika opatrzyli każde hasło kwalifikatorem symbolizującym część mowy, do której należy dany wyraz. Zachowałam w całości przyjęty przez nich podział na części mowy, niewielkie modyfikacje polegają jedynie na przeniesieniu wyrazów tysiąc i milion z klasy rzeczowników do klasy liczeb­ników. O szczegółach podziału na części mowy informuję w rozdziale III przy analizowaniu poszczególnych kategorii wyrazów.W pracy mojej korzystałam z list alfabetycznych haseł ułożonych oddzielnie dla poszczególnych części mowy, przy każdym haśle były podane następujące parametry: frekwencje w pięciu stylach, frekwencja sumaryczna, średnia częstość, odchylenie standardowe, wskaźnik zmienności, dyspersja. Listy te w formie wydruków z maszyny cyfrowej “Odra 1204“ otrzymałam od Pana Profesora Jerzego Woronczaka - za co serdecznie dziękuję.Celem tej pracy jest uchwycenie realizujących się środkami leksykalnymi różnic między pięcioma stylami funkcjonalnymi polszczyzny. Badanie słownic­twa i jego struktury statystycznej ma służyć ścisłemu, ilościowemu określeniu stopnia podobieństwa lub rozbieżności między różnymi odmianami funkcjo­nalnymi języka polskiego. W pracy mojej rozumiem styl jako swoiste odstępst­wo od normy ogólnej czy przeciętnej języka. Takie ujęcie stylu jako dewiacji jest w dzisiejszej lingwistyce stylistycznej jedną z bardziej powszechnych koncepcji (por. P. Guiraud (1966), Ch.E. Osgood (1972), L. Doležel (1972)).Różne są mechanizmy stylotwórcze, będące konkretnymi przejawami zjawiska dewiacji (o tym A. Wilkoń (1978), s. 116-117); w tej pracy interesować

5mnie będzie jedynie odstępstwo od przeciętnych norm ilościowych języka. Polega ono na wyraźnie częstszym (lub rzadszym) użyciu danych elementów językowych w tekstach badanych stylów w stosunku do przeciętnej frekwencji tych elementów w języku ogólnym. Słownictwo poszczególnych stylów funk­cjonalnych porównuję z listą rangową ułożoną dla ogólnego słownika frekwen­cyjnego. Nie ograniczyłam się tylko do scharakteryzowania odmian stylowych poprzez ukazanie ich na tle ogólnego języka pisanego, lecz przede wszystkim zwróciłam uwagę na ich wzajemny stosunek do siebie.Główny cel tej pracy - uchwycenie i oszacowanie odległości dzielących badane style - wpłynął na wybór metod badawczych, których podstawą jest analiza statystyczna. Inspirujący w tym względzie jest postulat M.R. Mayeno­wej ((1965), s. 17): „Ktokolwiek jest zainteresowany charakterystyką okreś­lonego stylu funkcjonalnego czy języka funkcjonalnego w opozycji do innego, ten musi korzystać z liczbowej charakterystyki struktur językowych, które w tekstach badanych stylów się ukazują. Statystyka proponuje metody pozwalające stwierdzić, czy różnice ilościowe w występowaniu badanych struktur są dla danego typu tekstów istotne, czy nieistotne. I ta usługa jest usługą zasadniczą”.Pamiętając o tym, że to, co tworzy styl tekstu, znajduje się na wszystkich poziomach jego organizacji, musiałam z konieczności dokonać wyboru, gdyż szczegółowa analiza stylistyczna pięciu stylów funkcjonalnych, uwzględniająca wszystkie piętra struktury językowej, przekracza możliwości jednej rozprawy. Style charakteryzuję tylko ze względu na ich słownictwo, poza zasięgiem pracy pozostają: fleksja, słowotwórstwo i składnia.W pierwszej części pracy scharakteryzuję badane style poprzez ukazanie statystycznej struktury ich słownictwa. Znane w literaturze przedmiotu wskaź­niki stylistyczne służą w tej pracy do skrótowego, ilościowego opisu każdego z badanych stylów, natomiast porównanie danych liczbowych wykorzystuję do uchwycenia różnic i podobieństw między stylami. W analizie statystycznej leksyki pięciu stylów uwzględniam wszystkie klasy częstości, ale szczególną uwagę zwracam na wyrazy najczęstsze, częste i bardzo rzadkie.Jednym z podstawowych zagadnień tej pracy było oddzielenie słownictwa wspólnego dla wszystkich stylów (ponadstylowego, wspólnostylowego) od słownictwa nacechowanego stylistycznie w poszczególnych stylach.W skład słownictwa wspólnostylowego wchodzą wyrazy o bardzo równo­miernym rozkładzie częstości. Są to wyrazy neutralne stylistycznie, nie nace­chowane przynależnością do któregokolwiek z badanych stylów. Za takie wyrazy uznaję te, których dyspersja (równomierność rozkładu) obliczona dla pięciu stylów osiąga wartość nie mniejszą niż 80%.Spośród słownictwa neutralnego stylistycznie próbuję wydzielić wyrazy, które spełniają dodatkowe kryteria, a mianowicie należą do klasy częstych

w badanych stylach, czyli charakteryzują się dużą powszechnością użycia. Tak zdefiniowaną grupę wyrazów (częste i mające rozkład równomierny) uznaję za trzon leksyki pisanej (rozdz. II, p. 4).Słownictwo typowe, charakterystyczne dla poszczególnych stylów, ustalam, uwzględniając cztery parametry: dyspersję, średnią częstość, częstość w bada­nym stylu, odchylenie standardowe (por. Metody i rozdz. II, p. 5).Wyrazy nacechowane stylistycznie są to zarówno te, których używa się w danym stylu częściej niż w innych, jak też te, które pojawiają się w nim znacznie rzadziej lub wcale. Wychodzę więc z założenia, że statystyczny kształt tekstu zależy nie tylko od realizowanych w nim nakazów i preferencji (wynikających z podporządkowania się określonym funkcjom), ale także od nie mniej ważnych zakazów. Stąd przy omawianiu poszczególnych części mowy przytaczam pełne listy wyrazów nacechowanych dodatnio lub ujemnie w bada­nych stylach (rozdz. III). Zdaję sobie sprawę, że przyjęcie granicy dla wyrazów nacechowanych - D < 0,80 - może być dyskusyjne, dlatego też przedstawiam pełną listę wyrazów nacechowanych stylistycznie i układam je według wzras­tającej dyspersji, co pozwala wydzielić grupy wyrazów najsilniej nacechowa­nych przynależnością do danego stylu lub w nim wyraźnie rzadziej używanych.Rozdział II tej rozprawy jest pomyślany jako ogólne wprowadzenie do problemów bardziej szczegółowo rozważanych w rozdziale III. Przeświad­czenie, że udział poszczególnych części mowy w badanych tekstach jest jedną z podstawowych cech stylistycznych, wpłynęło na kompozycję rozdziału III. W tym to rozdziale (część A) struktura statystyczna każdej części mowy jest analizowana oddzielnie, a rozważania te stanowią względnie zamkniętą całość. W każdym podrozdziale poświęconym analizie danej części mowy poruszam te same zagadnienia: rozkład częstości w pięciu stylach, koncentrację słownictwa, wyrazy najczęstsze i najrzadsze, wyrazy nacechowane stylistycznie. Taki układ kompozycyjny i uzyskane dane liczbowe mają przede wszystkim służyć porównaniu badanych stylów, jednakże dodatkowo przyczyniają się do sty­listycznej charakterystyki poszczególnych części mowy, ponieważ dostarczają informacji o ich zasięgu i rodzajach zastosowań w pięciu stylach funkcjonal­nych języka pisanego. W części drugiej (B) rozdziału III wskazuję na powiązania między udziałami poszczególnych części mowy w polszczyźnie pisanej i w jej odmianach funkcjonalnych.Charakterystykę każdego z badanych stylów poprzedza w pracy opis ilościowy polszczyzny pisanej, reprezentowanej przez półmilionową próbę. Zamierzałam także ukazać odmianę pisaną języka polskiego na tle innych języków słowiańskich. W tym celu wykorzystałam dane ze słowników frekwen­cyjnych, opracowanych dla języków: rosyjskiego (L.N. Zasorina (1977)), czeskiego (J. Jelinek i in., (1961)), słowackiego (J. Mistrik (1969)). Okazało się, że wykorzystanie danych liczbowych z tychże słowników jest w dużym stopniu

6

7ograniczone, ponieważ różnią się od słownika polskiego długością próby, doborem źródeł, a ponadto sposobem hasłowania. Słowniki Zasoriny i Mis­trika obejmują teksty o łącznej długości 1 mln wyrazów każdy, natomiast słownik czeski jest obszerniejszy (1623 527 wyrazów). Słowniki czeski i słowac­ki, w przeciwieństwie do polskiego i rosyjskiego, obejmują także poezję. We wszystkich trzech słownikach (rosyjskim, czeskim, słowackim) teksty podlegają pełnej ekscerpcji, natomiast dla słownika polskiego pobierano 50-wyrazowe próbki tekstu.Te wszystkie różnice ograniczają porównywanie parametrów liczbowych, które pozwalają scharakteryzować strukturę statystyczną poszczególnych od­mian pisanych, nie wykluczają jednak uchwycenia tendencji ilościowych, wspólnych tym językom. Bez tego typu ograniczeń można byłoby porównać dane liczbowe słownika polskiego ze słownikami A. Juillanda (1964, 1965), ponieważ autorzy słownika polskiego przyjęli te same metody, co autorzy serii słowników romańskich. Odmienna budowa tych języków wymaga oddzielnych studiów i daleko wykracza poza przedmiot badań tej pracy (a także kompeten­cje autorki).2. METODY STATYSTYCZNE ZASTOSOWANE W PRACYW pracy tej główny nacisk położony jest na wyniki uzyskane z zastosowań metod statystycznych, dlatego w dalszej części rozprawy metody te nie będą eksponowane. Wydaje się jednak, że krótkie ich przedstawienie pozwoli prześledzić sposób, w jaki zostały udowodnione i sprawdzone wnioski zawarte w tej pracy.W rozdziale II (p. 1 i 2) korzystam ze znanych i powszechnie stosowanych wskaźników statystycznych. Służą one głównie do charakterystyki stylistycznej badanych tekstów. W tym też rozdziale podaję wzory dla parametrów rozkładu częstości wyrazów w tekście i źródła, skąd pochodzą (dokładny adres bibliograficzny).Z kolei w rozdziale III, analizując rozkład częstości poszczególnych części mowy w badanych stylach, korzystam z testów na istotność różnic, a konkret­nie z testu dla dwóch wskaźników struktury. Dokładny opis tego testu znajdziemy w podręczniku J. Grenia Modele i zadania statystyki matematycznej (s. 77-79). Ogólne zasady sprawdzania hipotez statystycznych zawarte są także w pracy J. Sambor ((1972), s. 281-292).a) Test dla dwóch wskaźników struktury.Chcąc porównać teksty badanych stylów ze względu na udział w nich danej części mowy, sprawdzamy hipotezę, że frakcje elementów wyróżnionych (ilość użyć poszczególnych części mowy) są w danych populacjach takie same. Test, który omówię poniżej, pozwala na zweryfikowanie tej hipotezy na podstawie

8wyników dwu dużych prób. Korzysta się w nim z asymptotycznego rozkładu normalnego odpowiedniej statystyki. Porównujemy każdy styl z każdym (10 porównań), powtarzając te badania dla każdej części mowy oddzielnie.Na podstawie dwu dużych prób o liczebnościach nl i n2 (w naszych badaniach nl = n2 = 100000 wyrazów) należy sprawdzić hipotezę, że paramet­ry px i p2 (oznaczające frakcję elementów wyróżnianych w tych populacjach) są jednakowe. Stawiamy więc hipotezę: H0 : px = p2 wobec hipotezy alternatyw­nej H1 : px ≠ p2.

oraz wartość pseudoliczebności próby n:Na koniec obliczamy wartości statystyki u:

Powyższa statystyka przy założeniu prawdziwości hipotezy H0 ma rozkład asymptotycznie normalny N (0,1). Z tablicy rozkładu normalnego N (0,1) odczytujemy taką krytyczną wartość uά dla danego z góry poziomu istotnościa, aby była spełniona relacja:Jeżeli z porównania u z wartością krytyczną uά otrzymamy nierówność |u| ≥ u⍺ to wartość u należy do dwustronnego obszaru krytycznego, zatem hipotezę H0 należy wtedy odrzucić na korzyść jej hipotezy alternatywnej H1. W przeciwnym wypadku, tzn. dla |u| < u⍺ nie ma podstaw do odrzucenia sprawdzanej hipotezy H0. W naszych badaniach przyjmujemy poziom istotno­

Poniżej przedstawię reguły służące do weryfikowania wysuniętej hipotezy. Z obu porównywanych prób (tekstów badanych stylów) o liczebnościach n1 i n2 obliczamy wartość m1 i m2 elementów wyróżnionych w tych próbach (np. liczbę użyć rzeczowników). Następnie obliczamy wartość średniego wskaź­nika struktury z obu prób p według wzoru:

Przyjmując poziom istotności ⍺ = 0,05, porównujemy wartość empiryczną statystyki u = -1,76 z wartością u⍺ = 1,96. Okazuje się, że sprawdzian em­piryczny leży poza obszarem krytycznym (|u| < u⍺), czyli otrzymany wynik nie przeczy hipotezie (ale też nie dowodzi jej słuszności), że udział rzeczowników w tekstach popularnonaukowych jest taki sam jak w drobnych wiadomościach prasowych. Z kolei, porównując ze względu na udział rzeczowników teksty popularnonaukowe z prozą artystyczną, otrzymujemy wartość statystyki |u| = 40,90. Ten wynik dowodzi, że różnice między badanymi stylami można uznać za statystycznie istotne (m1 = 33 147, m2 = 24848).W pracy tej wartość statystyki |u| wykorzystałam również do graficznego ukazania odległości między stylami ze względu na udział danej części mowy. Na wykresach, ilustrujących różnice między stylami w udziale poszczególnych kategorii wyrazów, odległości między badanymi tekstami mierzone są wartoś­cią statystyki u (a dokładniej odległości te mierzone w centymetrach równają się |u|/5). Po lewej stronie wykresów umieszczone są style, w których udział danej części mowy jest cechą ujemną, po prawej - dodatnią (por. rys. 1-12). Porównanie tych wykresów pozwala z łatwością zauważyć, które ze stylów są bardzo bliskie lub oddalone ze względu na daną część mowy - obserwacje można przeprowadzić oddzielnie dla każdej pary stylów (tzn. I i II, I i III, I i IV itd.).

ści ⍺ = 0,05, co oznacza, że weryfikując hipotezy, zgadzamy się na praw­dopodobieństwo popełnienia błędu (czyli odrzucenia hipotezy prawdziwej) wynoszące 0,05 (czyli p · 100 = 5%).Zastosowanie hipotezy o dwóch wskaźnikach struktury zilustruję przy­kładem z mojej pracy. Stawiam hipotezę, że teksty popularnonaukowe nie różnią się od drobnych wiadomości prasowych udziałem rzeczowników (H0 : p1 = p2, hipoteza alternatywna H1 : p1 ≠ p2). W próbie tekstów popular­nonaukowych rzeczownik jest używany 33147 razy (m1), a w drobnych wiadomościach prasowych 33 516 razy (m2) – por. tab. 10. s. 40. Wielkość prób jest taka sama: n1 = m2 = 100000 wyrazów.Obliczamy ze wzorów:

9

10 Skróty na rysunkach, a także w tekście pracy oznaczają: I - teksty popularnonaukowe, II - drobne wiadomości prasowe, III – publicystykę, IV- prozę artystyczną, V – dramat.W pracy tej testem istotności sprawdzam również, który z pięciu stylów funkcjonalnych różni się ze względu na udział w tekście danej części mowy od polszczyzny pisanej, reprezentowanej przez półmilionową próbę. Badanie polega na zweryfikowaniu hipotezy o wartości wskaźnika struktury populacji- por. J. Greń ((1972), s. 74-75).b) Wyrazy nacechowane lub neutralne stylistycznie.Wyrazów nacechowanych lub neutralnych stylistycznie szukam wśród leksemów, których częstość w półmilionowej próbie jest nie mniejsza niż 45. To wstępne założenie wynika z przyjętej dokładności szacowania, wynoszącej 30%. Takie właśnie (wartościowe statystycznie) oszacowanie częstości w próbie N = 500000 wyrazów mają łeksemy o częstościach nie mniejszych niż 45 (wzory na szacowanie prawdopodobieństwa wyrazu przy z góry ustalonej dokładności podaje J. Sambor ((1972), s. 259-266).Za neutralny stylistycznie uznaję wyraz, którego rozkład częstości w pięciu stylach jest bardzo równomierny, tzn. wskaźnik równomierności rozkładu przyjmuje wartość nie mniejszą niż 0,8 (0,8 ≤ D ≤ 1). Wskaźnik ten, będący miarą dyspersji, można obliczyć ze wzoru:

f t częstość wyrazu w danym stylu f – średnia częstość, n – liczba stylów, v – współczynnik zmienności, s – odchylenie standardowe (lub inaczej średnie)- por. J. Sambor ((1972), s. 33-34). Przy maksymalnym skupieniu częstości parametr D przyjmuje wartość 0, przy maksymalnej równomierności rozkładu D = 1.Wyrazów nacechowanych stylistycznie szukam wśród leksemów, których rozkład jest nierównomierny, tzn. współczynnik D spełnia relację: D < 0,8. Za nacechowany stylistycznie dodatnio uznaję wyraz, którego częstość w danym stylu jest większa od częstości średniej ( f 1 > f) oraz odchylenie absolutne od średniej częstości jest większe od odchylenia standardowego (|f – fi| > s). Za nacechowany stylistycznie ujemnie uznaję wyraz, którego częstość w danym stylu jest mniejsza od częstości średniej (fi < f) oraz odchylenie absolutne od średniej częstości jest większe od odchylenia standardowego (|f – fi| > s).

11Przykłady z pracy:1. Rzeczownik członek o rozkładzie: f1 = 10, f2 = 144, f3 = 55, f4 = 7, f5 = 2 i F = 144 oraz parametrach: f = 43,6: s = 53,68; D = 0,38, jest nacechowany stylistycznie dodatnio w drobnych wiadomościach prasowych, ponieważ od­chylenie absolutne |f – f2 | = 100,4 jest większe od odchylenia standardowego oraz f2 >f; dyspersja 0,38 wskazuje, że zmienność cechy jest duża (v = 1,23). Frekwencja tego rzeczownika w pozostałych stylach mieści się w granicach odchylenia standardowego, a więc to, że w trzech stylach rzeczownik ten pojawia się rzadko, nie jest stylistycznie ważne. Cechą statystycznie istotną jest wysoka frekwencja rzeczownika członek w drobnych wiadomościach praso­wych.2. Spójnik oraz o rozkładzie f1 = 172, f2 = 376, f3 = 181, f4 = 17, f5 = 11 i F = 757 oraz parametrach: f = 151,4; s = 134,14; D = 0,56, jest nacechowany stylistycznie dodatnio w drobnych wiadomościach prasowych, ponieważ odchylenie absolutne |f – f2| = 224,6 jest większe od odchylenia standardowego oraz f 2 > f ; spójnik ten jest nacechowany stylistycznie ujemnie w prozie artystycznej i dramacie, ponieważ |f – f 4 | = 134,4 > s i |f – f 5 | = 140,4 > s oraz f4 < f i f 5 < f ; dyspersja 0,56 wskazuje, że zmienność cechy jest dość znaczna ( v = 0,89).

II. STATYSTYCZNA STRUKTURA LEKSYKI PIĘCIU STYLÓW

1. PARAMETRY ROZKŁADU CZĘSTOŚCI WYRAZÓW W TEKŚCIE1.1. WSKAŹNIKI BOGACTWA SŁOWNIKOWEGO TEKSTUBogactwo słownikowe tekstów należy do właściwości stylistycznych mie­rzonych najczęściej. Charakteryzując ilościowe bogactwo słownictwa, wyko­rzystuje się zazwyczaj stosunek zachodzący między długością tekstu (N) i objętością słownictwa (W), ale należy wtedy pamiętać, że porównywać można tylko teksty o równej długości. Najprostszym tego typu wskaźnikiem jest indeks powtarzalności wyrazów lub inaczej średnia częstość f = N/W. Dla polszczyzny pisanej (próba półmilionowa) w porównaniu z innymi językami słowiańskimi indeks powtarzalności przyjmuje najmniejszą wartość – 12,98; dla j. słowackiego (J. Mistrik (1969)) – 17,52, dla j. rosyjskiego (L.N. Zasorina (1977))- 26,90, dla j. czeskiego (J.Jelinek [i współaut.] (1961)) – 29,80. Potwierdza się więc teza, że im większa długość tekstu, tym większy jest indeks powtarzalności (największą długość tekstu ma słownik czeski i również najwyższą średnią częstość wyrazu). Dziwić może jednak duża różnica między średnimi częstoś­ciami wyrazów w słownikach rosyjskim i słowackim, gdyż słowniki te były oparte na tekstach o niemalże identycznych długościach (1 mln). Różnicę tę w pewnym stopniu może tłumaczyć udział w słowniku słowackim tekstów poetyckich i nieco inna definicja jednostki leksykalnej. Jednakże tak duża różnica w ilości haseł nasuwa również przypuszczenie, że język słowacki, jako język stosunkowo młody, ma bogatsze ilościowo słownictwo. Natomiast na niską średnią częstość wyrazów w słowniku polskim niewątpliwie duży wpływ miał sposób ekscerpcji materiału (losowanie małych próbek wyrazów).Obok średniej częstości do najbardziej znanych wskaźników bogactwa słownikowego należą wskaźniki: P. Guirauda ((1954), s. 52) – W/√2N, W. Kuraszkiewicza ((1973), s. 49) – W/√N, J. Mistrika ((1967), s. 45) – 20W/N, a także wskaźnik gamma (G. Herdan (1960), s. 30) – lgW/lgN. Interpretacja tych wskaźników pomimo różnic liczbowych jest podobna: wraz ze wzrostem ilościowego bogactwa słownikowego wartość tych wskaźników rośnie.

14

4 Wzory na charakterystykę G.U. Yule’a oraz wzory na obliczenie estymatorów ĉ(2,0) i ĉ(3,0) miar I.J. Gooda podaję za J. Woronczakiem ((1965), s. 146-151).5 J. Woronczak w artykule O statystycznym określeniu spójności tekstu ((1976), s. 165-173) wykazał, że tekst o większej ilości wyrazów różnych może posiadać mniej różnorodne słownictwo niż tekst o uboższym ilościowo słowniku.

Równe próby pozwalają nam bez ograniczeń porównywać ilościowe bogactwo słownikowe pięciu odmian funkcjonalnych polszczyzny pisanej. Wszystkie obliczone wskaźniki (patrz tab. 1) wskazują, że ilościowo najbogat­szy słownik posiada proza artystyczna, a najuboższy dramat. Ubogie ilościowo słownictwo dramatu tłumaczy się tym, że styl ten jest najbardziej zbliżony do polszczyzny mówionej, która, jak wykazały wcześniejsze badania (M. Zarębina (1971), s. 336-347; H. Zgółkowa (1983), s. 165), posiada słownictwo uboższe niż odmiana pisana. Proza artystyczna, z racji swych funkcji estetycznych dążąca do używania słów świeżych i oryginalnych, a także odznaczająca się różnorod­nością tematyki, wyróżnia się wśród pozostałych stylów najbogatszym słownict­wem. Bogactwem ilościowym słownictwa zbliżają się do prozy teksty popular­nonaukowe i komunikaty prasowe; średnie częstości wyrazów mają podobne, jednakże różnice między tymi stylami są bardziej widoczne, gdy weźmiemy pod uwagę wskaźniki Kuraszkiewicza i Guirauda. Słownik tekstów popularnonau­kowych wydłuża przede wszystkim słownictwo terminologiczne, a słownik komunikatów prasowych – duża ilość imion własnych i skrótowców, w pew­nym stopniu także różnorodność tematyczna informacji prasowych. W porów­naniu z tymi trzema stylami wyraźnie uboższe ilościowo słownictwo posiadają dramat i publicystyka. Możemy więc orzec, że w tekstach publicystycznych i dramatycznych słownictwo jest mało wyszukane, szablonowe i często powtarzane.1.2. RÓŻNORODNOŚĆ I ORYGINALNOŚĆ SŁOWNICTWADo wskaźników bogactwa leksykalnego zalicza się zazwyczaj także charak­terystykę G.U. Yule’a4:Wskaźnik ten, obliczany na podstawie list frekwencji wyrazów, informuje przede wszystkim o różnorodności słownictwa, co nie zawsze pokrywa się z jego bogactwem liczbowym5. Różnorodność słownictwa opisują także miary I. J. Gooda:

Na podstawie tych miar dowiadujemy się, z jakim prawdopodobieństwem, losując bez zwracania z tekstu dwa (ĉ(2,0)) lub trzy (ĉ(3,0)) wyrazy, otrzymamy za każdym razem tę samą jednostkę leksykalną. Im słownictwo jest bardziej zróżnicowane, tym prawdopodobieństwo to jest mniejsze.Tab. 2. Parametry rozkładu jednostek leksykalnych w badanych tekstachróżnorodność słownictwa – miary I. J. Gooda entropia redundancja wskaźniki koncentracjiestymatorĉ(2,0)

estymatorĉ(3,0)H1 R1 Lorenza Mistrika

tekstypopularnonaukowe 0,0044631 0,00009490 11,07 0,2036 0,7561 1,46drobne wiadomości prasowe 0,0047830 0,00014367 11,08 0,1993 0,7609 1,40publicystyka 0,0048294 0,00011184 10,68 0,2126 0,7847 1,22proza artystyczna 0,0052440 0,00010102 10,80 0,2286 0,7621 1,49dramat 0,0067132 0,00013766 9,80 0,2713 0,8231 1,07polszczyzna pisana (półmilionowa próba) 0,0045046 0,00008814 11,28 0,2594 0,8494 0,81W tabeli 2 zawarte są wartości estymatorów ĉ(2,0) i ĉ(3,0) obliczone dla każdego stylu. Z danych tych wynika, że najtrudniej wybrać przypadkowo z tekstów popularnonaukowych dwa lub trzy identyczne wyrazy, czyli styl ten posiada najbardziej różnorodną leksykę. Natomiast proza artystyczna, mimo że ma ilościowo najbogatszy słownik, odznacza się znacznie mniejszym zróżnicowaniem słownictwa, zwłaszcza przy wyborze z tekstu dwu identycz­nych wyrazów. Dramat ma słownik ilościowo najuboższy i w porównaniu z innymi stylami najmniej zróżnicowany. W dramacie, a także w prozie artystycznej wyrazy o najmniejszych rangach mają wyższe frekwencje niż w trzech pozostałych (patrz rozdz. II, p. 2). Jest to jedna z przyczyn tego, że w stylach tych łatwiej wybrać przypadkowo dwa (w dramacie także trzy) identyczne wyrazy.Metody statystyczne pozwalają z punktu widzenia ilościowego dostarczyć danych na temat oryginalności słownictwa. Temu celowi służą wskaźniki: Guirauda – WJW (P. Guiraud (1954), s. 34) oraz Mistrika – 20W1/N (J. Mistrik ((1967), s. 44), które oryginalność słownictwa mierzą udziałem wyra­zów o częstości 1 w słowniku lub tekście. Z wartości tych wskaźników (patrz tab. 1) wynika, że najbardziej oryginalne słownictwo posiada proza artystyczna, a najmniej publicystyka. J. Mistrik (1967, s. 45) podaje również wzór na obliczenie stereotypowości słownictwa:

15

17Wskaźnik ten mierzy średnią częstość wyrazów powtarzających się w tekście, czyli o frekwencjach wyższych niż 1. W tekstach o słownictwie stereotypowym wartość, tego wskaźnika rośnie. Style mające najbogatszy ilościowo słownik, w naszym wypadku proza artystyczna i styl popularnonaukowy, posiadają równocześnie najmniej stereotypowe słownictwo (12,24; 12,59). Znaczną stereo- typowością słownictwa wyróżnia się dramat (17,64) i publicystyka (15,43), a jeszcze większą polszczyzna mówiona (24,20 – obliczono na podstawie danych H. Zgółkowej ((1983), s. 165).1.3. ENTROPIA I REDUNDANCJA TEKSTUDo charakterystyki liczbowej badanych stylów dołączymy jeszcze innego typu wskaźniki różnic stylistycznych tekstów, przy których obliczeniu wyko­rzystuje się teorioinformacyjne ujęcie języka. Są nimi entropia i redundancja, które zastosowane do analizy słownictwa tekstu, mogą być wykorzystane jako swoiste miary oryginalności stylu. Entropia opisuje stopień nieoczekiwalności pojawienia się wyrazów w tekście, natomiast redundancja informuje o tym, w jakim stopniu wyrazy są zależne od siebie6. Entropię (H1) i redundancję (R1) tekstu można obliczyć według wzorów:(por. J. Sambor (1969), s. 113, 158).Z porównywanych stylów najwyższą entropią (tab. 2, s. 15) odznaczają się komunikaty prasowe i teksty popularnonaukowe. Wyrazy występujące w tych tekstach są w znacznym stopniu od siebie niezależne, pojawiają się jak gdyby nieoczekiwanie. Natomiast w dramacie, gdzie entropia ma wartość najniższą, wyrazy są bardziej ze sobą powiązane, użycie jednego pociąga za sobą pojawienie się innych. Świadczy to o występowaniu w tekstach dramatycznych znacznej liczby utartych zwrotów, językowych szablonów, powtórzeń. Odwrot­nie niż entropię interpretuje się redundancję i zgodnie z przewidywaniami zauważamy, że dużej entropii towarzyszy mała redundancja (tab. 2). Ze względu na luźność struktury słownictwa publicystyka i proza artystyczna są bardzo do siebie podobne i zajmują miejsce pośrednie między przeciwstawnymi stylami: 1) dramatem a 2) wiadomościami prasowymi i tekstami popular­nonaukowymi.

6 O zastosowaniu entropii i redundancji do badań językowych piszą między innymi J. Sambor ((1969), s. 113) oraz M. Jurkowski ((1965), s. 1-16. s. 45-58).

182. KONCENTRACJA SŁOWNICTWAZ listy rangowej haseł, ułożonej dla półmilionowej próby, obliczyłam, że 10 najczęstszych wyrazów tworzących słownik w zaledwie 0,026%, pokrywa tekst tej próby w 18,34% (w języku słowackim w 18,6%, w rosyjskim w 18,25%). Natomiast 100 najczęstszych haseł (0,26% słownika) wyczerpuje już tekst w 37,93% (dokładne dane w tab. 3).Według ustaleń Frumkiny ((1964), s. 44) już około 1500 najczęstszych leksemów powinno pokrywać tekst w 70-80%. W polszczyźnie pisanej obser­wujemy niższą koncentrację w tej strefie leksyki, ponieważ dopiero 3500 haseł pokrywa tekst w 80%(w słowniku Zasoriny 2500 haseł).Porównując udział wyrazów najczęstszych w tekstach pisanych różnych języków (tab. 4), obserwujemy podobną tendencję: gwałtowny wzrost pokrycia tekstu w pierwszej fazie (dla 1000 pierwszych wyrazów), a następnie mniejszy przyrost, malejący wraz ze wzrostem rang. Słownik współczesnej polszczyzny pisanej wykorzystuje teksty o łącznej długości mniejszej dwu- i trzykrotnie niż teksty porównywanych języków słowiańskich, więc należałoby się spodziewać, że pokrycie tekstu przez słownictwo częste będzie dla języka polskiego wyższe, tymczasem obserwujemy zjawisko odwrotne. Na mniejszą koncentrację wyra­zów najczęstszych w polszczyźnie pisanej niewątpliwie duży wpływ miał dobór materiałów; są to teksty niejednolite, wyrwane z kontekstów, stąd przesunięcie wyrazów tematycznych do niższych sfer leksyki. Natomiast znacznie wyższe pokrycie tekstu przez wyrazy najczęstsze w języku hiszpańskim tłumaczy inna struktura leksykalna tego języka, m.in. obecność rodzajników określonych i nieokreślonych oraz przyimka de o bardzo wysokich częstościach.Tab. 4. Procent pokrycia tekstu przez najczęstsze hasła

W statystyce leksykalnej najbardziej ,znanym wskaźnikiem koncentracji słownictwa jest współczynnik Lorenza:

19

(por. J. Mistrik (1967), s. 44). Wskaźnik ten (dla polszczyzny pisanej 0,81) obrazuje udział w tekście słownictwa tematycznego, przy bogatszej tematyce wartość wskaźnika rośnie7.Porównując koncentrację słownictwa w badanych stylach, wykorzystałam zarówno wskaźnik Lorenza, jak i.Mistrika. Najsilniejszą koncentrację słownic­twa obserwujemy w dramacie (L = 0,82), co oznacza, że w stylu tym na niewielką liczbę wyrazów hasłowych o najwyższych frekwencjach przypada duża liczba użyć wyrazów. Natomiast najbardziej symetrycznie rozkładają się użycia wyrazów przypadające na poszczególne wyrazy hasłowe w tekstach popularnonaukowych (L = 0,75) – dokładne dane w tab. 2, s. 15. Dodatkowych informacji dostarcza nam wskaźnik koncentracji Mistrika, gdyż obrazuje on udział słownictwa tematycznego. Niska jego wartość w dramacie (1,07) świadczy o ubogiej, jednorodnej tematyce tekstów reprezentujących ten styl. Natomiast w tekstach popularnonaukowych (wsk. Mistrika = 1,46) i prozie artystycznej (1,49) bogatsza tematyka pociąga za sobą słabszą koncentrację słownictwa.Chcąc dokładniej zbadać różnicę między stylami ze względu na koncentra­cję słownictwa, przeanalizowałam rozkład częstości wyrazów w różnych pasach częstości (tab. 3, s. 16). Okazuje się, że dramat i proza artystyczna odznaczają się niezwykle silną koncentracją słownictwa w pasie najwyższych częstości. W dramacie 1% słownictwa (o najniższych rangach) pokrywa tekst już w 55% (w prozie w 47,5%), gdy tymczasem w komunikatach prasowych7 J. Sambor ((1972), s. 223)) proponuje wskaźnik ten zmodyfikować; uważa bowiem, że nie należy zaliczać do wyrazów tematycznych słownictwa o częstościach 2 i 3, Przyjmując propozycję J. Sambor, obliczyliśmy dla każdego stylu zmodyfikowany wskaźnik Mistrika i okazało się, że dla Wi>3 jest on mocniej skorelowany ze współczynnikiem Lorenza aniżeli dla Wi>1

(podaję za J. Sambor (1969), s. 158). Wskaźnik ten przyjmuje wartość od 0 do 1, przy czym L = 0 oznacza brak koncentracji, natomiast L = 1 maksymalną koncentrację. W polszczyźnie pisanej duża wartość wskaźnika Lorenza (0,8494) świadczy o znacznej koncentracji słownictwa. Inny wskaźnik koncentracji przyjął J. Mistrik, mierząc udział w tekście słownictwa o częstościach wyższych niż 1:

20w 38,5%, w tekstach popularnonaukowych i publicystyce w 40%. Mówiąc inaczej, w dramacie wyrazy o częstościach wyższych niż 100 wyczerpują tekst już w 56,5% (w prozie w 44%), a w komunikatach prasowych w 34%, w tekstach popularnonaukowych w 35%, w publicystyce w 40%. Proza artystyczna ze względu na koncentrację słownictwa w pasie najwyższych częstości zbliża się do dramatu, natomiast w pasie niższych częstości staje się podobna do tekstów popularnonaukowych i komunikatów prasowych. Z kolei publicystyka, mająca koncentrację słownictwa w pasie najwyższych częstości podobną do tekstów popularnonaukowych i komunikatów prasowych, w pasie niższych częstości upodabnia się do dramatu.Dzieląc całe słownictwo badanych stylów według częstości na trzy klasy:1) bardzo częste f ≥ 100,2) częste i średnio częste 10 ≤ f < 100,3) rzadkie f < 10,porównajmy, w jakim procencie te klasy wyrazów pokrywają teksty:

3. SŁOWNICTWO BARDZO CZĘSTEWyrazy najczęstsze w polszczyźnie pisanej (o częstościach f ≥ 100; jest ich w półmilionowej próbie 643) tworzą słownik zaledwie w 1,67%, a tekst już w 58,47% (odwrotne proporcje obserwujemy przy analizowaniu wyrazów rzadkich f ≤ 12) – 88,45% sł. i 16,73% tekstu). W języku polskim, podobnie jak w innych językach naturalnych, na początku listy rangowej (por. s. 156-160)

Z zestawienia tego wynika, że najbardziej nierównomiernym rozkładem słownictwa odznacza się proza, jest ono skupione w pasie najwyższych i najniższych częstości; najbardziej równomiernym - teksty popularnonauko­we. W komunikatach prasowych obserwujemy najwyższy udział w tekście słownictwa o częstościach 10 ≤ f < 100, a w tekstach publicystyki to właśnie słownictwo najbardziej przeważa nad słownictwem rzadkim. Tylko w prozie artystycznej udział w tekście słownictwa rzadkiego jest wyższy od udziału słownictwa o częstościach średnich i częstych (10 ≤ f < 100). Z kolei w drama­cie ponad połowa tekstów jest budowana przez wyrazy bardzo częste, co oznacza, że suma udziału wyrazów rzadkich oraz tych o częstościach średnich i częstych jest w tekstach dramatu mniejsza od udziału wyrazów bardzo częstych.

dramatu 1) 56,53% 2) 22,26% 3) 21,21%prozy 1) 44,07% 2) 25,70% 3) 30,23%publicystyki 1) 39,52% 2) 37,75% 3) 22,73%komunikatów prasowych 1) 34,30% 2) 39,00% 3) 26,70%popularnonaukowe 1) 35,40% 2) 36,00% 3) 28,60%

21znajduje się słownictwo gramatyczne; są to następujące hasła (do rangi 20): w, i, się, być, na, nie, z, on, do, ten, że, to, a, o (przyimek), ja, który, mieć, jak, co, ale.Na czele listy rangowej znajduje się przyimek w (16 326), a na drugim miejscu spójnik i (12 386). Współczesna polszczyzna pisana jest więc stylem typu wi (patrz W. Pisarek (1972), s. 74-75) w odróżnieniu od polszczyzny mówionej, gdzie spójnik i ma rangę niższą niż w (patrz M. Zarębina (1971), s. 342, i H. Zgółkowa (1983), s. 167). Wiąże się to oczywiście z nominalnością odmiany pisanej, z przewagą rzeczowników nad czasownikami. Oprócz przy­imków i spójników początek listy rangowej wypełniają zaimki (zarówno rzeczowne, jak i przymiotne), partykuły i czasowniki pełniące przede wszystkim rolę gramatyczną. Dopiero z rangą 26 pojawił się pierwszy wyraz nazywający: czasownik modalny móc (wcześniej dwa czasowniki posiłkowe być, mieć i rzeczownik o funkcji raczej zaimkowej pan, ranga 22); z rangą 35 przysłówek bardzo, z rangą 39 rzeczownik rok. Przewagę słownictwa gramatycznego obserwujemy tylko w pasie najwyższych częstości, bo już od rangi 40 odnotowujemy coraz więcej wyrazów autosemantycznych. Analizując całe słownictwo najczęstsze (o częstościach f ≥ 100), zauważamy, że wyrazy nazy­wające stanowią aż 77% tej grupy leksyki, przy czym najwięcej jest rzeczow­ników (40,44%), następnie przymiotników (15,40%), czasowników (12,13%) i przysłówków (9,02%). Podobne proporcje udziału części mowy obserwujemy w słownictwie rzadkim, ale w słownictwie tym wyrazy nazywające mają znacznie większą przewagę nad pozostałymi częściami mowy (tworzą słownik wyrazów rzadkich w 97,88%).Nieduży udział zaimków rzeczownych (ok. 2%) czy przyimków lub spójników (po 4%) w słownictwie najczęstszym jest zrozumiały, gdy weźmiemy pod uwagę niewielką ilość haseł zaliczanych do tych kategorii wyrazów. W słownictwie najczęstszym spotkamy już 65% słownika zaimków rzeczow­nych i po ok. 40% słownika przyimków i spójników, gdy tymczasem rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki w tej klasie częstości wyczerpują swój słownik w granicach 2%.W słowniku haseł najczęstszych (tych z częstościami f ≥ 100) wyrazy nazywające wyraźnie przeważają (77%), natomiast proporcje między nimi a pozostałymi częściami mowy wyrównują się, gdy weźmiemy pod uwagę udział ich w tekście budowanym przez słownictwo najczęstsze (wyrazów nazywających jest 47,45%). Udział najczęstszych przyimków i rzeczowników w tekście ( N f ≥ 1 0 0 ) jest niemalże taki sam (19,07% i 19,04%); podobnie spójników i czasowników, a także zaimków rzeczownych – po ok. 11%.Słownictwo najczęstsze w pięciu stylach polszczyzny pisanej było już analizowane przez J. Sambor (1974) i D. Buttler (1979). Pierwsza z autorek ukazała różnice między pięcioma stylami w używaniu 200 wyrazów najczęst­szych, omówiła słownictwo podstawowe w badanych stylach. D. Buttler

22analizowała wyrazy częste w publicystyce, prozie artystycznej i stylu popular­nonaukowym, konfrontując dane statystyczne z opiniami na temat polskich stylów funkcjonalnych, formułowanymi w pracach z zakresu stylistyki.Spostrzeżenia moje, wynikające z analizy słownictwa najczęstszego w pięciu stylach, w znacznym stopniu pokrywają się z wnioskami zawartymi w ar­tykułach obu autorek. Do słownictwa bardzo częstego w każdym z pięciu badanych stylów zaliczyłam wyrazy, które pojawiły się w tych stylach z częstością nie mniejszą niż 50. Najwięcej jest ich w publicystyce (300), najmniej w prozie artystycznej i dramacie (216; 220). Stanowią one niewielki procent słownika badanych stylów (w publicystyce 2,48%, w pozostałych w granicach 2%), natomiast pokrywają one znaczną część tekstu; najwięcej w dramacie (62,96%), najmniej w komunikatach prasowych i tekstach popular­nonaukowych (po 45,4%).Porównując początek list rangowych ułożonych dla każdego stylu (listy te cytuję na s. 150-164), zauważamy, że w trzech stylach (popularnonaukowym, komunikatach prasowych, publicystyce) najczęstszymi hasłami są: przyimek w, a następnie spójnik i. W prozie artystycznej z rangą 1 wystąpił zaimek zwrotny się, z rangą 2 spójnik i, a z rangą 3 przyimek w. Z kolei w dramacie najczęściej używanymi hasłami są: partykuła nie, czasownik posiłkowy być, a na trzecim miejscu znalazł się zaimek się (i r.5, w r.6). Spośród 20 najczęstszych haseł w każdym z badanych stylów we wszystkich pięciu z rangami r ≤ 20 pojawiło się 11 i oczywiście wszystkie należą do słownictwa gramatycznego (w, i, być, się, na, z, on, do, ten, nie, że). Najbliższe sobie w używaniu tych samych haseł najczęstszych (tych do rangi 20) są teksty popularnonaukowe, publicystyka i proza artystyczna (17 haseł wspólnych), a także dramat i proza artystyczna (16); najbardziej różnią się komunikaty prasowe i dramat (11 wspólnych). Tylko w komunikatach prasowych z rangą nie większą niż 20 pojawiły się takie hasła, jak: rok (r.15), oraz (r.16), zostać (r.17), pierwszy (r.18), dwa (r.20). Z kolei porównując 100 najczęstszych haseł, zauważamy, że procent wyrazów wspól­nych pięciu stylom zmniejsza się; jest ich 34. Największe podobieństwo wykazują dramat i proza artystyczna (75 haseł wspólnych); na drugim miejscu znajdują się publicystyka i teksty popularnonaukowe (66) – oddaliła się od nich proza. Najbardziej różnią się komunikaty prasowe i dramat (35 haseł wspól­nych). Słownictwo drobnych wiadomości prasowych w pasie najwyższych częstości jest zdecydowanie inne, wyraźnie różni się od słownictwa najczęst­szego pozostałych stylów. Aż 36 haseł ze 100 najczęstszych w komunikatach prasowych nie pojawiło się w czterech pozostałych stylach (z rangą r ≤ 100). Wśród nich znalazło się szereg wyrazów charakterystycznych dla tego stylu. Oznacza to, że wyrazy tematyczne, nacechowane przynależnością do tego stylu, osiągają wyższe częstości niż wyrazy wspólnostylowe, neutralne stylis­tycznie.

23Inność, odrębność tego stylu leży jak gdyby “na powierzchni", czego nie możemy powiedzieć na przykład o prozie artystycznej, dla której wyrazów typowych, nacechowanych stylistycznie, musimy szukać w niższych klasach częstości. Już wśród hasł z rangami r ≤ 100 w komunikatach prasowych znalazły się tak charakterystyczne dla tego stylu rzeczowniki, jak: minister, sekretarz, prezydent, przedstawiciel, delegacja; ogólne miary czasu: rok, miesiąc, godzina, przymiotniki: bieżący, ostatni, czasownik odbyć się oraz wiele liczeb­ników głównych i porządkowych. Natomiast tylko w dramacie z rangami r ≤ 100 pojawiło się szereg czasowników (prosić, widzieć się, zrobić, rozumieć, nie ma, dać, chodzić, przyjść) i partykuł (m.in. by, niech, to, właśnie, dlaczego), a także dwa przysłówki (dobrze, zawsze) i jeden wykrzyknik o. Różnice między pięcioma badanymi stylami powiększają się, gdy analizujemy całe słownictwo najczęstsze (Wf ≥ 50). Są one najbardziej widoczne, gdy badamy udział części mowy w słowniku haseł najczęstszych. W trzech stylach (popularnonaukowym, komunikatach prasowych, publicystyce) wśród haseł najczęstszych przeważają rzeczowniki – ponad 40% w każdym, natomiast w dramacie jest ich tylko 17,73%, mniej niż czasowników (23,18%). Do dramatu, ze względu na udział czasowników i rzeczowników w słowniku haseł najczęstszych, zbliża się proza artystyczna, style te łączy również większy w porównaniu z pozostałymi stylami udział przysłówków, a także partykuł i zaimków.4. PODSTAWOWY ZASÓB SŁOWNICTWA WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY PISANEJW tej części pracy dokonam przeglądu haseł o frekwencjach (łącznie w pięciu stylach) nie mniejszych niż 45. Analiza ta będzie obejmowała 1485 najczęstszych leksemów, które słownik haseł półmilionowej próby tworzą zaledwie w ok. 4%, ale za to aż w 70% pokrywają jej tekst. Spośród tych haseł wybrałam wyrazy występujące równomiernie we wszystkich pięciu stylach (D ≥ 0,80; patrz Wstęp. Metody statystyczne...). Są to więc wyrazy nie tylko częste w polszczyźnie pisanej, ale równocześnie neutralne stylistycznie, nie obciążone przynależnością do któregokolwiek z badanych stylów funkcjonal­nych. Tworzą one słownictwo wspólnostylowe, składające się na trzon leksyki pisanej. Wyrazy te charakteryzuje wysoka powszechność użycia w polszczyźnie pisanej.Przede wszystkim do tak zdefiniowanego podstawowego zasobu słownict­wa polskiej odmiany pisanej (f ≥ 45; D ≥ 0,80) wejdą wyrazy gramatyczne, o częstościach najwyższych, współtworzące system gramatyczny języka pol­skiego i ponadto, co okazało się bardzo istotne, wielofunkcyjne w tym systemie. Są to następujące przyimki: w, na, z, do, o, od, po, przez, dla, za, przy, przed, pod, nad, bez, poza, mimo; oraz spójniki: i, że, jak, więc, aby, niż, jeśli, by. Okazuje się, że tylko mniej niż połowę przyimków (z tych o częstościach f ≥ 45) możemy zaliczyć do neutralnych stylistycznie, jeszcze mniej spójników. Do

24słownictwa podstawowego, wspólnostylowego wejdzie tylko kilka partykuł sytuujących treść wypowiedzeń (jednak, też, także, oto, tymczasem, coraz), a także jeden modulant (por. S. Jodłowski (1971), s. 114) osądzający prawdopodobnie i afektujący niestety. Z zaimków rzeczownych równomiernie we wszystkich stylach wystąpił jedynie zaimek zwrotny się, osobowy on, zwrot­no-anaforyczny samo, a także to; więcej spotkamy zaimków przymiotnych (ten, który, swój, jeden, inny, wszystek, jaki, każdy, żaden). Nielicznie reprezentowane są liczebniki (dwa, pół, kilka, oba), a wcale – wykrzykniki. Spośród wszystkich części mowy w słownictwie podstawowym polszczyzny pisanej najwięcej spotykamy rzeczowników i przymiotników. Wspólnostylowe rzeczowniki to głównie nazwy bardzo ogólne, zaliczane do słownictwa abstrakcyjnego, in­telektualnego (np. czas, miejsce, początek, koniec, strona, wypadek, szansa, reszta, los ). Wiele z nich możemy uznać za nazwy podstawowych kategorii semantycznych, kategorii pojęciowych, służących do klasyfikacji wyrazów (np. życie, miasto, rodzina, wojna, zdrowie, mieszkanie). Nieliczna grupa to rzeczow­niki konkretne: książka, fabryka, inżynier, lekarz. Do trzonu leksyki pisanej zaliczymy sporo przymiotników, a wśród nich znalazły się głównie nazwy inherentnych cech przedmiotów: cały, wielki, mały, lepszy, młody, piękny, ciężki, silny, ciekawy itp., a także własny, wspólny, potrzebny, podobny, pewny, następny. Brak wśród nich przymiotników wprowadzających ocenę czy kwalifi­kację nazywanych cech – znajdą się one w klasie słownictwa nacechowanego stylistycznie, zwłaszcza w prozie i dramacie. Do czasowników podstawowych, neutralnych stylistycznie zostały włączone: posiłkowe być, stać się, modalne wiadomo, można, Spośród czasowników typu verba sentiendi znalazły się w tej grupie: twierdzić, obserwować, przypominać, przypuszczać, z czasowników ruchu: wchodzić, dojść, przejść. Klasę czasowników wspólnostylowych znacznie wzbogacają leksemy oznaczające konkretne czynności fizyczne (ale mogą być użyte w znaczeniach przenośnych): brać, pracować, pisać, liczyć, walczyć, przenieść, a ponadto nazwy czynności o różnej zawartości semantycznej, takie jak np. zmienić, starać się, okazać się, działać, przyjąć, przyjmować, znaleźć, prowadzić. W słownictwie podstawowym znalazło się jedynie kilka grup znaczeniowych przysłówków, i to reprezentowanych przez bardzo ogólne nazwy. Są to adverbia lokatywne: daleko, wszędzie, gdzie, temporalne: dziś, wcześniej, natychmiast, dopiero, a także określniki ilościowe: więcej, niewiele, oraz oznaczające stopień cechy (stanu): bardzo, zbyt, prawie.Przedstawione wyżej słownictwo podstawowe polszczyzny pisanej, zdefi­niowane kwantytatywnie (tzn. spełniające warunki: częste i mające rozkład równomierny), pozbawione jest warstwy tematycznej, która różnicuje po­szczególne odmiany stylowe. Składa się ono z niedużej liczby leksemów, gdyż z ok. 1500 haseł najczęstszych w półmilionowej próbie wyłoniliśmy zaledwie 156 wyrazów (a więc jedynie 0,5%), mających rozkład równomierny (D ≥ 0,80), a co za tym idzie przynależnych do warstwy wspólnostylowej.

25Wśród nich największą grupę stanowiły wyrazy nazywające (73%); w tym rzeczownik 39, przymiotnik 36, czasownik 26, przysłówek 13. Z wyrazów gramatycznych najwięcej było przyimków (17), mniej spójników (8) i par­tykuł (9); do słownictwa podstawowego weszło niewiele liczebników głów­nych i zaimków rzeczownych (po 4). Charakterystyczną cechą niemalże wszystkich wyrazów neutralnych stylistycznie jest ich prosta budowa mor­fologiczna. Słownictwo podstawowe tworzą głównie wyrazy będące nazwami pojęć ogólnych, w przeważającej liczbie są to abstrakta, wiele z nich jest polisemicznych; nie spotykamy wśród nich nazw wyrażających postawy uczuciowe, emocjonalne. Z kolei słownictwo gramatyczne wspólnostylowe składa się z wyrazów odznaczających się szerokim zakresem swych funkcji składniowych i znaczeniowych. Na zakończenie chciałabym podać wyrazy o największej równomierności rozkładu, tzn. te, które we wszystkich badanych stylach pojawiły się z niemalże tą samą wysoką częstością, są to: świat, wojna (D = 0,96), rodzina, pracować (0,94) oraz przyimki o (0,95), do, na (0,94).5. WYRAZY TYPOWE DLA POSZCZEGÓLNYCH STYLÓWW każdej z odmian stylowych możemy wyróżnić warstwę słownictwa podstawowego, pozbawionego znamion stylu, oraz zbiór leksemów typowych, charakterystycznych dla poszczególnych odmian stylowych. O wyborze swois­tych środków leksykalnych, typowych dla tekstów reprezentujących różne odmiany języka pisanego, decyduje przede wszystkim tematyka tych tekstów, ich przeznaczenie i funkcje. Na wszystkich poziomach struktury leksykalnej zarysowują się wyraźne różnice między poszczególnymi odmianami funkcyj­nymi polszczyzny, także w strefie wyrazów o najwyższych częstościach. O tej właśnie klasie wyrazów będziemy mówić w tej części pracy, a więc zanalizuje­my wyrazy o wysokich częstościach (fi ≥ 50) i nacechowane stylistycznie w danym stylu. Będziemy ich szukać wśród wyrazów, których rozkład w pięciu stylach jest nierównomierny, tzn. parametr D spełnia warunek 0 ≤ D < 0,8. Za nacechowany stylistycznie dodatnio uznamy ten wyraz, którego częstość w danym stylu jest wyższa od średniej jego częstości w półmilionowej próbie (fi > f) ponadto odchylenie od średniej częstości jest wyższe od odchylenia standardowego (|fi – f| > s) – patrz Wstęp. Metody statystyczne...W rozdziale III przy omawianiu poszczególnych części mowy poszerzam pole badawcze – będę analizować całe słownictwo częste w badanych stylach, tzn. wyrazy, których suma częstości w pięciu stylach jest nie mniejsza niż 45 - przy założeniu maksymalnej równomierności rozkładu byłaby to suma częstości średnich (f = 9). W tym też rozdziale znajdą się pełne listy wyrazów nacechowanych stylistycznie (dodatnio i ujemnie) z podziałem na części mowy. Poniżej przedstawię ogólne wnioski wynikające z analizy słownictwa najczęst­szego i nacechowanego stylistycznie dodatnio w poszczególnych stylach.

26 W tekstach popularnonaukowych spośród 239 wyrazów o częstościach f1 ≥ 50 ok. 40% jest nacechowanych stylistycznie dodatnio. Są to głównie wyrazy należące do słownictwa terminologicznego z różnych dziedzin nauki, a zwłaszcza z nauk ścisłych (zadecydował o tym dobór materiałów). Większość z nich to nazwy podstawowych zjawisk fizycznych, właściwości fizycznych desygnatów (promieniowanie, energia, moc, fala, prąd, prędkość, wysokość, wartość, choroba), a także konkretne nazwy desygnatów badanych przez różne działy nauki (organizm, powietrze, konstrukcja, urządzenie, powierzchnia, materiał, ciało, zwierzę, język, woda, silnik, samolot). Słownictwo typowe dla tekstów popularnonaukowych jest nasycone wyrazami ogólnymi, będącymi nazwami procedur i rezultatów badawczych: działanie, proces, badanie, układ, wpływ, metoda, zasada, sposób, zjawisko, przykład. Rzeczownikom nacechowa­nym stylistycznie towarzyszą przymiotniki wskazujące na relację między przedmiotami (większy, mniejszy, różny), określające ich rozmiar (duży) oraz właściwości, takie jak: chemiczny, elektryczny. Znacznie więcej przymiotników nacechowanych stylistycznie w tym stylu znajdziemy w klasie słownictwa częstego i rzadkiego. W tekstach popularnonaukowych dba się o spójność tekstu, służą temu odpowiednie środki językowe, zarówno adwerbałne przy­miotniki (zwany, dany), jak też spójnikowe wskaźniki nawiązania zewnętrznego (natomiast, bowiem). Często objaśnia się w nich wypowiedź (czyli), a także komentuje lub wartościuje (przede wszystkim, zwłaszcza, jedynie). Niewiele jest w tekstach popularnonaukowych czasowników o wysokich częstościach i typo­wych tylko dla tego stylu. Są to głównie czasowniki relacyjne, informująceo przynależności (należeć, istnieć, znajdować się) lub o operacjach logicznych opisywanych w tym stylu (występować, stanowić, dawać). Z kolei typowe relacje logiczne wprowadzane przez wyrazy niesamodzielne to: przyczynowość (ponieważ, gdyż, dzięki), przeciwstawność (lecz, zaś) i rozłączność (lub). Z okreś­leń adwerbalnych nacechowanych stylistycznie dodatnio odnotowujemy jedy­nie trzy ogólne przysłówki ilościowe (często, znacznie, zupełnie) i jeden temporalny (wówczas).W drobnych wiadomościach prasowych 54% haseł najczęstszych (f2 ≥ 50) jest nacechowanych stylistycznie dodatnio w tym stylu. Są to przede wszystkim rzeczowniki, a także liczebniki główne i porządkowe. Czasowniki typowe dla tego stylu, a zarazem pojawiające się w nim bardzo często, wyraźnie pokazują nam, jakie szablony składniowo-stylistyczne dominują w komunikatach praso­wych. Charakterystyczne dla wiadomości prasowych czasowniki: zostać, odbyć się, przybyć, oświadczyć, otrzymać, znajdować się, rozpocząć, udać się, pociągają za sobą nazwanie: 1) tego, kto uczestniczy w danej czynności, 2) rodzaju czynności, 3) miejsca i czasu tej czynności. Stąd typowe dla komunikatów rzeczowniki reprezentują zaledwie kilka kategorii semantycznych. Są to: 1) konkretni uczestnicy wydarzeń, najczęściej reprezentujący określoną grupę

27społeczną lub pełniący funkcje administracyjne albo partyjne (np. przedstawiciel, członek, minister, premier, sekretarz, generał, przewodniczący, prezydent); 2) nazwy zbiorowe uczestników wydarzeń (np. rząd, delegacja, komitet, zespół, komisja, prezydium, władza); 3) nazwy wydarzeń, w których biorą udział wyżej wymienieni uczestnicy (np. spotkanie, wizyta, konferencja, posiedzenie, obrady, rozmowa); 4) nazwy miejsc tych wydarzeń (np. kraj, Polska, Warszawa, ZSRR, USA, teren, województwo, powiat, stolica, rejon, ulica); 5) oraz określenia czasu, poprzez konkretne dni tygodnia i miary czasu (np. poniedziałek, godzina, dzień, miesiąc, rok).O czasie wydarzeń informuje się dokładnie, stąd nasycenie słownictwa liczebnikami głównymi i porządkowymi, a także przymiotnikami o podobnej funkcji (ubiegły, ostatni, bieżący) oraz przysłówkami (obecnie, ostatnio, wczoraj). Liczebniki towarzyszą także jednostkom miar: tona, metr, kilometr, złoty. Takie rzeczowniki charakterystyczne dla komunikatów prasowych, jak walka, obrona, świadczą nie tylko o częstym informowaniu o wydarzeniach militar­nych ale zapewne występują także w wielu szablonach frazeologicznych. Ubogi jest zasób typowych dla wiadomości prasowych przymiotników; oprócz wymienionych wyżej, wynotowaliśmy grupę przymiotników odrzeczowniko­wych utworzonych od nazw miast, państw, jednostek administracyjnych: polski, amerykański, radziecki, warszawski, wojewódzki; a także międzynarodowy, zagraniczny. Ulubione określenia cech w komunikatach prasowych to: centralny, specjalny, poważny, wojskowy, nowy.Charakterystyczne dla wiadomości prasowych przyimki są związane nie tylko z tematyką tekstów (między, przeciwko, podczas, według), ale zarazem pokazują nam, jak struktury werbalne przekształca się w tym stylu na nominalne. W komunikatach unika się prostych sformułowań typu: „ktoś rozmawiał z kimś”, wprowadzając struktury: „rozmowa (spotkanie...) między..., podczas rozmów...”. Obok spójnika uwspórzędniającego i (neutralnego stylisty­cznie) często w wiadomościach pojawia się oraz – połowa użyć tego spójnika w półmilionowej próbie przypada na ten styl. Spójnik oraz jest wyraźnie spójnikiem pisanym, rzadko występuje w prozie. artystycznej i dramacie (dialogi), sporadycznie w odmianie mówionej, podobnie spójnik iż, który też jest nacechowany dodatnio w komunikatach prasowych.Drobne wiadomości prasowe pozbawione są środków językowych, które wyrażałyby subiektywny stosunek osoby piszącej do treści wypowiedzi. Rzad­ko w nich występują przymiotniki i przysłówki jakościowe (zwłaszcza oceniają­ce i kwalifikujące), czasowniki modalne, a przede wszystkim prawie wcale nie używa się w nich znaków językowych, mających waloryzować treść i dynami­zować ją uczuciowo (partykuł i wykrzykników). Tylko w komunikatach, wśród wyrazów nacechowanych stylistycznie, odnotowujemy imiona własne i skróto­wce – narzuca je tematyka i naturalna dążność do skrótu.

28 W publicystyce, spośród leksemów występujących w niej bardzo często, 45% jest nacechowanych stylistycznie dodatnio w tym stylu. Większość z nich to rzeczowniki (61%) i przymiotniki (27%). Przeważająca część rzeczowników typowych dla publicystyki to nazwy abstrakcyjne, bardzo ogólne. Słownictwo pojęciowe reprezentują takie leksemy, jak np. sprawa, problem, zagadnienie, zadanie, potrzeba, działalność, postęp, możliwość, znaczenie, trudność, polityka, system, program itp. W publicystyce dominuje tematyka społeczna i gospodar­cza, w mniejszym stopniu polityczna. Wyraża się to w częstym używaniu w tym stylu rzeczowników nazywających podstawowe działy gospodarki: przemysł, gospodarka, rolnictwo, budownictwo, a także inne dziedziny ludzkiej działalno­ści: kultura, nauka, sztuka; spotykamy wiele terminów ekonomicznych: koszt, cena, wartość, fundusz, plan, inwestycja itp. Swoistym, charakterystycznym dla tekstów publicystyki bohaterem jest naród, społeczeństwo, państwo, kraj, a więc bohater zbiorowy. Natomiast konkretne nazwy osób reprezentują: pracownik, obywatel, rolnik. Przedmiotem dużego zainteresowania w publicystyce jest praca, produkcja, przedsiębiorstwo, zakład. Również większość przymiotników typowych dla publicystyki jest związa­na z tematyką jej tekstów. Najliczniejszą grupę stanowią przymiotniki relacyj­ne, motywowane rzeczownikami: społeczny, narodowy, gospodarczy, socjalistyczny, polityczny, partyjny, ekonomiczny, państwowy, produkcyjny, robotniczy itp. Sprawy (problemy), którymi zajmuje się publicystyka, są podstawowe, centralne, główne, ogólne. Autorzy tekstów publicystycznych wprowadzają także elementy oceny, będące rezultatem wartościowania, a więc coś jest ważne, poważne, a także wysokie, szerokie, dalekie, własne. O tym, że publicystyka zajmuje się aktualnymi problemami i sprawami, świadczą takie charakterystyczne dla niej określenia, jak współczesny, obecny oraz dziewięćset i sześćdziesiąty (materiał z lat 60). Głównym zadaniem publicystyki jest wyrażanie opinii publicznej, stąd zwraca się ona często w imieniu ogółu, znalazło to swoje odbicie w częstszym niż w innych stylach użyciu zaimka nasz.W publicystyce nieliczna jest grupa czasowników nacechowanych dodatnio i zarazem bardzo często w niej występujących. Oprócz czasowników należeć, istnieć, stanowić, także charakterystycznych dla tekstów popularnonaukowych, do grupy tej zaliczymy dwa czasowniki o funkcji impresywno-perswazyjnej: powinien, wymagać, i jeden używany przede wszystkim w formie nieosobowej wydawać się.Nie odnotowaliśmy w pasie najwyższych częstości charakterystycznych dla publicystyki przysłówków, natomiast partykuły jedynie trzy, służą one do wartościowania i komentowania wypowiedzi: zwłaszcza, przede wszystkim, dlatego. Jedynym przyimkiem nacechowanym dodatnio i często w publicystyce używanym jest wobec, a jedynym spójnikiem, wprowadzającym zdania warun­kowe (też czasowe) jeżeli.

29proza artystyczna w warstwie słownictwa najczęstszego ma niewiele leksemów typowych, wyróżniających ją spośród innych stylów; z haseł o częs­tościach f4 ≥ 50 tylko 25% jest nacechowanych stylistycznie dodatnio w pro­zie. Są to głównie rzeczowniki i czasowniki. Rzeczowniki typowe dla prozy to najczęściej nazwy konkretne, bezpośrednio odsyłające do rzeczywistości. Gru­pują się one w kilku kategoriach semantycznych; najliczniejsze z nich to: 1) części ciała: ramię, noga, twarz, głowa, oko, ręka; 2) człowiek i jego rodzina: chłopiec, dziewczyna, kobieta, matka, żona; 3) dom i jego pomieszczenia: dom, pokój, okno, drzwi. Charakterystyczne dla prozy są takie określenia czasu, jak wieczór, noc, chwila. Osobną grupę stanowią nieliczne abstrakta właściwe tylko prozie: myśl, światło, głos, słowo. Niewiele jest przymiotników typowych dla prozy, wynotowaliśmy jedynie dwa wartościujące: stary, mały, i jedną nazwę koloru: czarny. Często w prozie nie precyzuje się cechy, nazywając ją jakiś lub wskazuje na desygnat tamten. O tym, że w prozie informacje podaje się w sposób przybliżony, świadczą także ogólne określniki czasu potem, wtedy, a ponadto potwierdza to spostrzeżenie brak nacechowanych dodatnio liczeb­ników, a także nazw własnych. Miarę trwania czynności najczęściej określa się poprzez używanie przysłówka długo, a o tym, jak często się ona odbywa, informują nas przysłówki znowu, znów. Subiektywny sposób wyrażania treści przejawia się w prozie w częstym używaniu językowych wykładników komen­towania i wartościowania (aż, wreszcie), a także w zaznaczaniu stosunku nadawcy do treści komunikatu (na pewno, jakby, zdaje się). Nie odnotowaliśmy w prozie typowych dla niej i bardzo często występujących przyimków, z zaimków rzeczownych tylko jeden jest charakterystyczny dla prozy: zwrotny siebie, ze spójników: ani, gdy. Czasowniki najczęstsze w prozie i nacechowane przynależnością do niej możemy podzielić na dwie grupy semantyczne. Pierwsza to czynności wykonywane za pomocą wzroku (spojrzeć, zobaczyć, patrzeć, widzieć), druga to podstawowe stany fizyczne (leżeć, siedzieć, stać). Poza wyżej wymienionymi typowe dla prozy są takie czasowniki, jak: wyjść, czekać, zacząć, zapytać, zdawać się.W dramacie spośród wszystkich haseł o częstościach f5 ≥ 50 aż 61% jest nacechowanych stylistycznie dodatnio właśnie w tym stylu. Struktura gramaty­czna leksemów typowych dla dramatu znacznie się różni od struktury gramatycznej słownictwa typowego dla każdego z pozostałych czterech stylów. Słownictwo charakterystyczne dla dramatu składa się głównie z czasowników (33%), z zaimków (rzeczownych, przymiotnych i przysłownych) – 20%, oraz z partykuł – 16%. Czasowniki nacechowane dodatnio w dramacie możemy podzielić na kilka klas semantycznych. Najliczniejszą tworzą predykaty zjawisk mentalnych: myśleć, pomyśleć, zapomnieć, pamiętać, znać, rozumieć, widzieć, wierzyć. Następna grupa to czasowniki percepcyjne, określające czynność wykonywaną za pomocą wzroku i słuchu (zobaczyć, patrzeć, widzieć, słyszeć,

30słuchać), oraz czasowniki ruchu (pójść, wyjść, przyjść, chodzić, iść) i predykaty modalne (móc, chcieć, trzeba). Tylko w dramacie używa się często czasowników oznaczających postawy emocjonalne: kochać, lubić, bać się, prosić, dziękować, przepraszać. Wśród czasowników typowych dla dramatu wynotowaliśmy kilka par aspektowych i antonimów semantycznych: robić – zrobić, mówić- powiedzieć, wziąć – dać, dostać, mieć – nie ma. Częściej niż w innych stylach używa się w dramacie czasowników: żyć, znaleźć, znaczyć, uważać, widzieć się i podobnie jak w prozie: siedzieć, czekać, wrócić. Charakterystyczną cechą dramatu jest częste używanie leksemów wykraczających poza zasadniczą strukturę wypowiedzeń, tworzą one jego obudowę (por. S. Jodłowski, 1971, s. 142); są to zarówno sytuanty (tylko), waloryzanty (nie, tak, czy, niech), jak i afektanty (no, przecież, aż). To przede wszystkim w dramacie przejawia się postawa subiektywna nadawcy wobec przedstawionych treści. Wyraża on często swój stan niepewności (może, chyba, by), wprowadza komentarz i war­tościuje treść (nawet, jeszcze, już, wreszcie), żąda (niech), pyta (czy, dlaczego), potwierdza (tak, naprawdę) lub zaprzecza (nie). Typowe dla dramatu jest występowanie w nim zaimków w funkcji modalnej; wyrażają one stan uczuciowy nadawcy (tam, to, co).Z przymiotników właściwych tylko jeden jest bardzo często używany w dramacie, jest to oceniający dobry. Natomiast więcej wynotowaliśmy zaimków przymiotnych typowych dla dramatu: dzierżawcze mój, twój, wasz, nieokreślony jakiś, a także taki, tamten, sam. Również wśród przysłówków znajdziemy szereg określników zaimkowych, głównie miejsca: skąd, tutaj, tu, tam, i czasu: wtedy,zawsze, kiedy, teraz. Tylko w dramacie nacechowane dodatnio są adwerbia informujące o właściwościach zdarzeń ocenianych subiektywnie: dobrze, lepiej, oraz mające odcień modalny: w ogóle, wcale, na pewno, po prostu. W dramacie często informuje się, że coś się zdarzy dzisiaj, zaraz oraz kwantyfikuje się czynność, używając przysłówków raz, trochę, zupełnie. Typowym zjawiskiem dla dramatu jest używanie przyimka za w funkcji przysłówka, w takich np. konstrukcjach, jak: „za drogo”, „za mało”, „za głupi”. Słownictwo charakterystyczne dla dramatu wyróżnia się znaczną liczbą zaimków. Omówiliśmy już nacechowane stylistycznie dodatnio zaimki przymiotne i przysłowne. Z zaimków rzeczownych niezwykle często używa się w tym stylu pierwszoosobowego ja (67% jego użyć w półmilionowej próbie) i drugoosobowego ty (80%). Dramat w odróżnieniu od pozostałych badanych stylów jest stylem pierwszo- i drugoosobowym, świadczy o tym nie tylko wysoka częstość zaimków ja i ty, ale również my, wy, mój, twój, wasz (także czasowniki występują najczęściej w 1 i 2 os.)Zjawiskiem charakterystycznym dla dramatu jest nieprecyzowanie desyg­natów (ktoś, coś, jakiś), uogólniające wykluczanie (nikt, nic) lub twierdzące uogólnianie (wszystko). Ponad połowa użyć w półmilionowej próbie zaimka

31pytajnego kto i wykrzyknikowego cóż przypada na dramat. Często właśnie zaimkom towarzyszy przyimek u (np. w takich konstrukcjach: „co u ciebie”, „u mnie”), jest to jedyny przyimek nacechowany dodatnio w dramacie. Natomiast liczną grupę tworzą spójniki typowe dla dramatu. Najbardziej nacechowane dodatnio są następujące spójniki: żeby, bo, co, to. Znacznie częściej niż w innych stylach używa się w dramacie spójników parataktycznych albo, ale, a; należy przypuszczać, że poza swoją zasadniczą funkcją pojawiają się one w tym stylu przy nawiązaniu i w pytaniu. Ponadto charakterystyczny dla dramatu (także dla prozy) jest spójnik wzmacniająco-uwydatniający ani (np. ani śladu, ani myślę, ani mi w głowie) oraz spójnik wprowadzający zdania warunkowe gdyby.Niewielka grupa rzeczowników typowych dla dramatu związana jest przede wszystkim z nazwami osób. Wyróżnimy wśród nich nazwy ogólne osób: człowiek, ludzie, kobieta, dziecko, nazwy określające stosunki pokrewieństwa: matka, mama, ojciec, brat, żona, mąż, stosunki towarzyskie (kolega, pan, pani). Te dwa ostatnie rzeczowniki są używane zapewne często w funkcji zaimkowej. Tylko w dramacie wysoką frekwencję uzyskał rzeczownik Bóg, który w stylu tym niewątpliwie używany jest często w funkcji wykrzyknika i także, podobnie jak charakterystyczne dla tego stylu prawda, rzecz, w utartych zwrotach frazeologicznych i konstrukcjach składniowych. W dramacie, tak jak i w pro­zie, nacechowany dodatnio jest rzeczownik dom. Jedynie w dramacie wśród słownictwa bardzo częstego znalazł się wykrzyknik (o), natomiast nie zaliczymy do słownictwa typowego ani jednego liczebnika.Wynotowując leksemy typowe dla każdego stylu, zaznaczyłam również, w którym jeszcze stylu są one nacechowane dodatnio (jeżeli były) lub czy są w którymś ze stylów nacechowane ujemnie (patrz Wstęp. Metody statystycz­ne...). Pozwoliło to wskazać style najbardziej podobne lub odległe ze względu na słownictwo najczęstsze i typowe dla nich – wnioski przedstawiam poniżej.Najwięcej wspólnych leksemów najczęstszych i nacechowanych stylistycz­nie dodatnio mają teksty popularnonaukowe i publicystyka. Wyrazy nacecho­wane dodatnio w tekstach popularnonaukowych to najczęściej wyrazy używa­ne rzadko w dramacie, także (chociaż jest ich mniej) w prozie artystycznej. Większość wyrazów typowych dla komunikatów prasowych jest zarazem nacechowana ujemnie w dramacie. Wiadomości prasowe są najbardziej podob­ne do publicystyki. Słownictwo najczęstsze i nacechowane dodatnio w pub­licystyce najbardziej zbliża ją do tekstów popularnonaukowych, a najbardziej oddala od dramatu. Leksemy charakterystyczne dla publicystyki są wyraźnie rzadziej używane w dramacie, a znaczna ich część także w prozie artystycznej. A więc częste i typowe słownictwo publicystyki jest obce warstwie najczęstszej słownictwa tekstów artystycznych, a także, należy przypuszczać, i mówionych, ponieważ te dwa style poprzez dialogi (zwłaszcza dramat) odzwierciedlają

32w pewnym stopniu mówioną odmianę języka. Style artystyczne od publicystyki najbardziej oddala typowe dla niej słownictwo abstrakcyjne, pojęciowe, a także słownictwo konkretne, związane z tematyką społeczno-gospodarczo-politycz­ną. Z kolei właśnie słownictwo ogólne, pojęciowe zbliża najbardziej publicys­tykę do tekstów popularnonaukowych. Z wiadomościami prasowymi łączy publicystykę słownictwo konkretne, zwłaszcza nazywające podstawowe jednos­tki organizacyjne i gospodarcze (np, zakład, komisja, rada, województwo, kraj).Proza artystyczna ze względu na słownictwo charakterystyczne, typowe najbliższa jest dramatowi, natomiast te dwa style najbardziej oddalają się od drobnych wiadomości prasowych.Jeszcze jedna uwaga nasuwa się z przeglądu słownictwa najczęstszego i typowego dla poszczególnych stylów. Okazało się, że tylko 25% leksemów najczęstszych w prozie (spełniających warunek f4 ≥ 50) jest w niej nacechowa­nych dodatnio, a więc chcąc wyłonić słownictwo charakterystyczne dla prozy, należy szukać go w niższych pasach częstości. Z kolei słownictwo typowe, charakterystyczne dla dramatu i komunikatów prasowych, jest bardziej widoczne niż w pozostałych stylach, ponieważ jest ono bardzo często pow­tarzane – ponad połowa słownictwa najczęstszego w tych stylach jest równo­cześnie nacechowana w nich stylistycznie dodatnio (w dramacie aż 61%).Na zakończenie chciałabym przedstawić leksemy należące do warstwy najczęstszych w danym stylu i głównie w tym stylu występujące (lub w dwóch, a w trzech pozostałych wcale lub bardzo rzadko). Są to leksemy o bardzo nierównomiernym rozkładzie, zaliczymy do nich te o wskaźnikach D ≤ 0,30 i fi ≥ 50 (w nawiasie podaję fi i D; leksemy szereguję według wzrastającej dyspersji):1) w tekstach popularnonaukowych:prędkość (86; 0,03), promieniowanie (73; 0,05), silnik (99; 0,22), prąd (62; 0,24), konstrukcja (52; 0,27), organizm (51; 0,30);2) w drobnych wiadomościach prasowych:środa (61; 0,02), mecz (65; 0,04), poniedziałek (50; 0,09), czwartek (72; 0,11), piątek (74; 0,12), odbyć się (175; 0,12), agencja (68; 0,13), delegacja (104; 0,14), sobota (65; 0,14), bieżący (307; 0,21), minister (213; 0,22), niedziela (73; 0,23), posiedzenie (64; 0,23), oświadczyć (76; 0,23), rozpocząć się (54; 0,24), premiera (60;0,24), prezydent (112;0,25), sekretarz (123;0,25), przybyć (77;0,28);3) w publicystyce:inwestycyjny (55; 0,23), fundusz (56; 0,26), radny (53; 0,28);4) w prozie artystycznej leksemów o wskaźnikach fi ≥ 50 i D ≤ 0,30 nie ma, wobec tego wymieńmy leksemy o nierównomierności rozkładu D ≤ 0,40: ramię (58; 0,32), twarz (106; 0,34), spojrzeć (52; 0,39), widzieć (153; 0,39), zapytać (53; 0,39), dziewczyna (63; 0,40);5) w dramacie:za (przysł.) (59; 016), mama (93; 0,19), pani (538; 0,21), no (484; 0,22), twój (132; 0,22), przepraszać (66; 0,23), ty (1034; 0,23), pan (1417; 0,25), bać się (95; 0,26), tam (partykuła) (78; 0,28), jak (partykuła) (165; 0,30).

336. SŁOWNICTWO RZADKIEDo słownictwa rzadkiego tradycyjnie zalicza się wyrazy o częstościach mniejszych od częstości średniej (W. Kuraszkiewicz (1969) i J. Sambor (1975)). Dla półmilionowej próby średnia częstość wyrazu jest równa 12,98, a zatem wyrazy, pojawiające się w tekstach odmiany pisanej z częstością nie wyższą niż 12, zaliczymy do klasy rzadkich. W tej klasie wyrazów wyróżniłam, podobnie jak J. Sambor ((1975), s. 10), wyrazy bardzo rzadkie, tzn. pojawiające się w tekstach raz lub dwa razy; będą one dokładniej analizowane przy omawianiu poszczególnych części mowy w rozdziale III.Wspólną klasę słownictwa rzadkiego trudniej ustalić dla pięciu stylów, gdyż mają one różne średnie częstości (od 6,11 w prozie artystycznej do 8,80 w dramacie). Dla tekstów popularnonaukowych, komunikatów prasowych i prozy artystycznej należałoby przyjąć, że wyrazy rzadkie to te z częstością 1-6, a dla publicystyki i dramatu z częstością 1-8. Aby móc porównywać ze sobą style, przyjęłam wspólną granicę dla klasy rzadkich – zostały do niej włączone wyrazy o częstościach f <9.6.1. UDZIAŁ WYRAZÓW RZADKICH W SŁOWNIKU I TEKŚCIE POLSZCZYZNY PISANEJW odmianie pisanej języka polskiego słownictwo rzadkie (f ≤ 12) stanowi aż 88,45% całego słownika, natomiast tekst pokrywa jedynie w 16,73%. Przy czym słownictwo bardzo rzadkie (hapax- i dislegomena) tworzy słownik

półmilionowej próby już w 62,95% (dokładne dane w tab. 5). Udział hapax- legomenów w słowniku polskich tekstów pisanych (47,42%) jest w porównaniu z ich udziałami w słownikach innych języków (słowacki 25,12%, rosyjski 34,07%, czeski 37,56% – dane ze słowników frekwencyjnych) bardzo duży. Przyczyn tej dużej różnicy w udziale hapaxlegomenów należy szukać nie tylko w długości tekstu (im tekst dłuższy, tym udział jedynek w słowniku mniej­szy), ale także w odmiennych metodach ekscerpcji materiału, w różnicy w zasadach hasłowania (np. hapaxlegomena w słowniku języka słowackiego to tylko appellativa).Badając udział części mowy w słownictwie rzadkim, zauważamy, że słownictwo to tworzą przede wszystkim rzeczowniki wraz z imionami włas­nymi (55,56%), przymiotniki (23,56%) i czasowniki (15,31%) – patrz tab. 6. Jeszcze większą przewagę rzeczowników z imionami własnymi nad pozos­tałymi częściami mowy obserwujemy w słownictwie bardzo rzadkim (57,29%). W słownictwie rzadkim w najmniejszym procencie reprezentowane są zaimki rzeczowne, liczebniki, przyimki, spójniki, partykuły i wykrzykniki (razem tworzą słownik wyrazów rzadkich w 0,54%). Zbadałam również udział wyrazów rzadkich w słownikach ułożonych dla poszczególnych części mowy. Okazało się, że aż 90,09% wszystkich haseł przymiotnikowych stanowią przymiotniki rzadkie (te o częstościach f ≤ 12). Natomiast czasowniki rzadkie tworzą słownik tej kategorii wyrazów w 85,97%, rzeczowniki (appellativa) w 85,32%, wykrzykniki w 84,71%, przysłówki w 83,65%. Inne proporcje w udziale wyrazów rzadkich w słowniku danej kategorii wyrazów obse­rwujemy dla pozostałych części mowy. Około jednej trzeciej słownika partykuł (33,8%). także spójników (33,33%) i przyimków (32,43%) wypełniają wyrazy rzadkie; w najmniejszym procencie tworzą one słownik zaimków (17,39%) i liczebników (19,70%). Należy też wspomnieć, że niemalże wszystkie cytaty obcojęzyczne (99,34%), a także imiona własne (97,47%) i skrótowce (93,66%) znalazły się w klasie słownictwa rzadkiego.6.2. WYRAZY RZADKIE W SŁOWNIKU I TEKŚCIE BADANYCH STYLÓWSpośród badanych stylów proza artystyczna ma najdłuższy słownik i naj­więcej w tym słowniku hapaxlegomenów (54,56%).Z kolei dramat, mający najkrótszy słownik, ma wprawdzie w liczbach bezwzględnych najmniej haseł o częstości 1, jednakże tworzą one słownik dramatu już w 53,11%. Teksty popularnonaukowe i drobne wiadomości prasowe mają bardzo podobny udział hapaxlegomenów w słowniku (52,03%; 52,19), a najmniej posiada ich publicystyka (49,61%). Podobnie wygląda sytuacja, gdy weźmiemy pod uwagę udział słownictwa o frekwencjach niższych niż 9 w słowniku poszczególnych stylów (patrz tab. 7). Nadal największym udziałem słownictwa rzadkiego odznacza się proza (91,44%), następnie dramat (89,79%), a najmniejszym

35

36publicystyka (86,24%). Bardzo podobne ze względu na udział hapaxlegome- nów teksty popularnonaukowe i drobne wiadomości prasowe nieco się oddaliły od siebie, gdy wzięliśmy pod uwagę całe słownictwo rzadkie – przyrost tego słownictwa w tekstach popularnonaukowych jest większy niż w komuni­katach prasowych. Wyrazy rzadkie słowniki porównywanych stylów tworzą w ok. 90%, natomiast teksty tych stylów pokrywają oczywiście w znacznie mniejszym procencie, w najmniejszym tekst dramatu (20%), w największym prozy (28,83%).Style różnią się nie tylko udziałem słownictwa rzadkiego w słownikui tekście, ale także udziałami części mowy w tej klasie słownictwa (por. tab. 8). Rzeczowniki (appellativa) w największym procencie tworzą słownictwo rzadkie tekstów popularnonaukowych, a w najmniejszym – drobnych wiadomości prasowych. Również w komunikatach prasowych wśród słownictwa rzadkiego najmniej w porównaniu z innymi stylami pojawiło się czasowników (11,54%) i przysłówków (2,67%). Natomiast słownictwo rzadkie tego stylu jest mocno nasycone nazwami własnymi (28,41%) i skrótowcami (2,25%). Najwięcej czasowników w klasie słownictwa rzadkiego spotykamy w dramacie (25,98%) i w prozie (22,26%). Z kolei w dramacie wśród haseł rzadkich niewiele znajduje się (w porównaniu z innymi stylami) przymiotników (15,15%), które najliczniej wystąpiły w słownictwie rzadkim publicystyki. Znikomy jest udział w słownict-

37wie rzadkim haseł gramatycznych (a ściślej, wyrazów nie będących nazwami), jednakże i w tym wypadku są widoczne różnice między stylami. W komunika­tach prasowych wyrazy gramatyczne tworzą słownictwo rzadkie zaledwie w 0,90% (w stylu popularnonaukowym w 0,94%), gdy tymczasem w dramacie w 2,03% (w prozie w 1,28%, w publicystyce w 1,20%).Pamiętając o tym, że nie zawsze hasło rzadkie w jednym stylu należy do klasy rzadkich w innych stylach (np. polityczny (f5 = 1; f3 = 95), prawda (f2 = 1; f5 = 123), ktoś (f2 = 1; f5 = 102)), wynotowałam z półmilionowej próby wyrazy pojawiające się tylko w jednym stylu. Nie są to tylko wyrazy bardzo rzadkie (frekwencja ich sięga 36), chociaż w słownictwie tym przeważają hapaxlegomena (78,85% haseł występujących tylko w jednym stylu). Takich haseł, pojawiających się tylko w jednym stylu, jest 23135, tworzą om słownik półmilionowej próby w 60,14%. Inaczej mówiąc, słownik półmilionowej próby tylko w 39,86% tworzą hasła wspólne przynajmniej dwom stylom (z pięciu badanych). Słownik współczesnej polszczyzny pisanej najbardziej wydłuża proza artystyczna – hasła występujące tylko w tym stylu tworzą słownik półmilionowej próby w 15,63%. Komunikaty prasowe wzbogacają słownik polszczyzny pisanej o 14,17%, podobnie teksty popularnonaukowe (14,12%), w znacznie mniejszym procencie dramat (8,33%), a w najmniejszym publicys­tyka (7,9%) – patrz tab. 9.w słowniku i tekście badanych stylów

40 Wśród słownictwa występującego tylko w jednym z badanych stylów przeważają rzeczowniki (appellativa) – 31,35%, następnie nazwy własne - 27,45%, przymiotniki – 22,81%, i czasowniki – 12,86%.Drobne wiadomości prasowe charakteryzują się tym, że 37,16% ich słownika to hasła występujące tylko w tym stylu, ale decyduje o tym wyłącznie duża liczba nazw własnych (52,96% haseł występujących tylko w tym stylu)i skrótowców, którymi nasycone jest słownictwo tego stylu. Natomiast appellativa występujące tylko w jednym stylu są w komunikatach najsłabiej reprezentowane (13,66% rzeczowników występujących tylko w jednym stylu), również najmniej w porównaniu z innymi stylami znajdziemy w tej klasie słownictwa czasowników i przysłówków.Prozę artystyczną wyróżnia spośród badanych stylów nie tylko najbogatszy ilościowo słownik, ale ponadto należy stwierdzić, że jest to słownictwo różnorodne, niepowtarzalne – w znacznym stopniu składające się z wyrazów nie spotykanych w innych badanych stylach (jest ich 6011, tj. 36,73% słownika prozy). Wśród haseł występujących tylko w prozie najwięcej w porównaniu z innymi stylami znalazło się czasowników i przysłówków, duży jest także udział przymiotników i rzeczowników, których jednak najwięcej można spotkać w tekstach popularnonaukowych.Wyrazy występujące tylko w tekstach popularnonaukowych tworzą słow­nik tego stylu w 35,55%. Znacznie mniejszy udział tego typu wyrazów obserwujemy w dramacie (28,59% słownika), a najmniejszy w publicystyce (25,09%). Można więc stwierdzić, że publicystyka ma nie tylko ilościowo ubogie słownictwo (w porównaniu z innymi stylami niedługi słownik), ale poza tym odznacza się najmniejszym udziałem w słowniku haseł rzadkich, a także posiada najmniej haseł nie występujących w innych badanych stylach. Jeszcze krótszy słownik posiada dramat, ale udział w tym słowniku wyrazów nie odnotowanych w innych stylach jest wyższy niż w publicystyce.Tab. 10. Rozkład rzeczowników w pięciu stylachliczba użyć (N) w % liczba haseł(W) w %teksty popularnonau­kowe 33 147 23,02 6 422 47,49drobne wiadomościprasowe 33 516 23,27 4 859 35,94publicystyka 33 146 23,02 4 800 35,50proza artystyczna 24 848 17,25 6 118 45,25dramat 19 361 13,44 4 479 33,13w pięciu stylach 144 018 100,00 13 520 100,00

III. CZĘŚCI MOWY W BADANYCH STYLACH

A. RÓŻNICE MIĘDZY STYLAMI W STATYSTYCZNEJ STRUKTURZE POSZCZEGÓLNYCH KATEGORII WYRAZÓW

1. RZECZOWNIKIDo klasy rzeczowników zaliczono – zgodnie z ustaleniami autorów słownika frekwencyjnego – leksemy o podstawowej funkcji członu kon­stytutywnego grupy imiennej, prymarnie w zdaniu występujące w funkcji podmiotu i dopełnienia. Do tak zdefiniowanej kategorii wyrazów włączono również przymiotniki, które uległy substantywizacji, a jako kryterium formalne przyjęto ograniczenie rodzaju do dwóch lub jednej formy. Autorzy słownika frekwencyjnego wprowadzili kryteria pozwalające odróżnić rzeczownik od czasownika i od przyimka, wtedy gdy zachodzi możliwość pełnienia podwój­nych funkcji syntaktycznych (Słownictwo (1974-1977), t. 1, s. 45-46). Analiza rzeczowników obejmuje tylko appellativa, ponieważ w osobną grupę zostały wydzielone nazwy własne.1.1. ROZKŁAD RZECZOWNIKÓW W BADANYCH STYLACHNajwięcej spośród wszystkich części mowy w tekście i słowniku pół­milionowej próby jest rzeczowników. Co czwarty w tekście, a co trzeci w słowniku polszczyzny pisanej wyraz jest rzeczownikiem. Rzeczowniki tekst odmiany pisanej tworzą w 28,80% (wyrazów tekstowych jest 144018), a słow­nik w 35,14% (leksemów jest 13 520). Średnio rzeczownik jest powtarzany w tekstach półmilionowej próby ok. 11 razy, częściej niż przymiotnik i wy­krzyknik. Informacje o udziale rzeczowników w poszczególnych stylach zamieszczam w tab. 10. Szczegółowych danych o udziale wszystkich części mowy w słowniku i tekstach badanych stylów należy szukać w tabelach 48, 49, 51 (patrz rozdz. III. B).Najwięcej rzeczowników można spotkać w tekstach komunikatów praso­wych (byłoby ich znacznie więcej, gdyby dodać nazwy własne), a najmniej w tekstach dramatycznych. Natomiast najdłuższym słownikiem rzeczowników

odznaczają się teksty popularnonaukowe, a najkrótszym dramat. Proza artystyczna, posiadająca w tekstach w porównaniu z innymi stylami niewiele rzeczowników (mniej jedynie w dramacie), charakteryzuje się stosunkowo długim ich słownikiem – dłuższy ma jedynie styl popularnonaukowy. Dlatego w prozie rzeczownik jest powtarzany średnio tylko 4 razy, gdy tymczasem w komunikatach prasowych i publicystyce już 7 razy. W tekstach prozy można więc spotkać coraz to nowe rzeczowniki, unika się w niej powtórzeń – nie można tego powiedzieć o tekstach publicystycznych i komunikatach praso­wych.Rozkład rzeczowników w pięciu stylach jest równomierny (D = 0,90), bardziej równomierny posiadają jedynie wyrazy gramatyczne (przyimki i spój­niki). Nie oznacza to wcale, że style nie różnią się udziałem rzeczowników. Tak wysoki wskaźnik dyspersji jest zapewne wynikiem tego, że trzy spośród pięciu badanych stylów są bardzo podobne do siebie. Style ze względu na udział rzeczowników podzieliły się na trzy grupy (patrz rys. 1)8:1) dramat (mały udział),2) proza artystyczna,3) drobne wiadomości prasowe, teksty popularnonaukowe i publicystyka.Z testu na istotność różnic między dwoma wskaźnikami struktury wynika:1) Komunikaty prasowe, publicystyka i teksty popularnonaukowe nie różnią się udziałem rzeczowników.2) Od trzech wymienionych wyżej stylów najbardziej różni się dramat.3) Proza artystyczna jest bliższa dramatowi aniżeli trzem pozostałym stylom.Wszystkie badane style zdecydowanie różnią się udziałem rzeczowników od półmilionowej próby, z której zostały wylosowane; najbardziej dramat (ujem­nie), najmniej proza (także ujemnie).Rys. 1. Rozkład rzeczowników w tekstach pięciu stylów (z lewej strony najmniejszy udział, z prawej największy)

8 Na rysunkach od 1 do 12 odległości między stylami mierzone są wartością statystyki |u| (por. Wstęp. Metody statystyczne) Porównując ze sobą poszczególne style ze względu na udział rzeczowników w tekście, otrzymałam następujące wartości statystyki |u|: I-II = 1,75; I-III = 0,005; I-IV = 40,90; I-V = 70,06; II-III = 1,76; II-IV = 42,64; II-V = 71,77; III-IV = 40,89; III-V = 70,05;|u|IV-V = 29,57. Na wykresach odległości te mierzone w centymetrach równają się —. Cyfry rzymskieoznaczają: I – teksty popularnonaukowe, II – drobne wiadomości prasowe, III – publicystykę, IV – prozę artystyczną, V – dramat.

42

43Rozkład rzeczowników w pięciu badanych stylach jest podobny do rozkładu przymiotników. Należy jednak zauważyć, że udział rzeczowników najbardziej oddala od siebie dramat i komunikaty prasowe, a udział przymio­tników na dwóch przeciwstawnych biegunach stawia dramat i publicystykę. Drobne wiadomości prasowe ze względu na udział przymiotników wyraźnie oddalają się od publicystyki i tekstów popularnonaukowych, natomiast udziałem rzeczowników te trzy style nie różnią się między sobą. Rozkład rzeczowników jest skorelowany także, zgodnie z oczekiwaniami, z rozkładem czasowników. Zachodzą tu relacje odwrotnie proporcjonalne, a obraz graficz­ny rozkładu czasowników w pięciu stylach jest lustrzanym odbiciem obrazu graficznego rozkładu rzeczowników (por. rys. 2 i następne).1.2. KONCENTRACJA RZECZOWNIKÓWNajsilniejszą koncentracją rzeczowników charakteryzują się teksty pub­licystyczne (L = 0,72), najsłabszą proza artystyczna (L = 0,63). Z tekstów publicystycznych wynotowałam 125 rzeczowników o frekwencji nie mniejszej niż 50, gdy tymczasem w prozie jest ich tylko 50. Oznacza to, że rzeczowniki bardzo częste (f ≥ 50) wyczerpują w publicystyce tekst rzeczowników w 36%, a w prozie jedynie 19%. Z kolei w prozie artystycznej 92% słownika rzeczowników to hasła o frekwencji niższej niż 10, wyczerpują one niemalże połowę tekstu rzeczowników w tym stylu.W publicystyce i komunikatach prasowych pojawiające się rzadko rzeczow­niki (f < 10) tworzą tekst tej kategorii wyrazów jedynie w ok. 28%. Dramat odznacza się silną koncentracją, rzeczowników w pasie najwyższych częstości (decyduje o tym niezwykle wysoka frekwencja dwóch najczęstszych rzeczow­ników pan, pani – w funkcji raczej zaimkowej), a następnie w pasie najniższych częstości, W stylu tym 1 % słownika rzeczowników to 30% ich tekstu, podczas gdy w publicystyce, komunikatach prasowych ten sam procent słownika wyczerpuje tekst rzeczowników w ok. 20% (w prozie w 22%). Szczegółowe dane o koncentracji rzeczowników w poszczególnych stylach można znaleźć w tab. 11.1.3. RZECZOWNIKI NAJCZĘSTSZEZ odmiany pisanej współczesnej polszczyzny (czyli z półmilionowej próby) wynotowałam 260 rzeczowników z frekwencją nie mniejszą niż 100, co stanowi zaledwie 2% słownika tej kategorii wyrazów i już około 40% wszystkich użytych w tekście rzeczowników. Spośród nich 12 osiągnęło frekwencję nie niższą niż 500, a 2 wyższą niż 1000. Poniżej przedstawię rzeczowniki o częstoś­ciach f ≥ 300 – jest ich 41:pan (1819), rok (1025), praca (982), sprawa (883), czas (848), lata (755), dzień (718), pani (656), ludzie (585), kraj (561), miejsce (514), człowiek (500), życie (462), miasto (452), przykład (450), rada (430), raz (421), godzina (417), dziecko (415), chwila (406), świat (389), strona (387), dom (373), droga (366), produkcja (363), związek (356), sposób (351), okres (346), ręka (344), warunek (340), szkoła (334),

44państwo (332), miesiąc(328), rzecz (321), część (320), rozwój (320), siła (314), zakład (309),problem (308), ziemia (300) Są to rzeczowniki będące w powszechnym użyciu i mające szerokie znaczenie. Przeważają wśród nich rzeczowniki konkretne, nazywające przed­mioty z otaczającej nas rzeczywistości. Tworzą one wyraźnie pewne grupy semantyczne.Najliczniejsza z nich to grupa rzeczowników, których ośrodkiem jest człowiek (pan, pani, ludzie, dziecko) wraz z otaczającym go środowiskiem (dom, szkoła, zakład, praca) i miejscem, gdzie żyje (ziemia, świat, państwo, kraj, miasto, miejsce). Znaczna liczba rzeczowników najczęstszych to nazwy jednostek czasu: godzina, dzień, miesiąc, rok, lata, okres, chwila, czas.O różnicach, między stylami w używaniu rzeczowników najczęstszych informują listy rangowe ułożone dla tej kategorii wyrazów i dla każdego stylu osobno (początek list w tab. 12).Najczęściej w tekstach popularnonaukowych i komunikatach prasowych jest używany rzeczownik rok (daty w próbach przepisywane słownie), który w dramacie i prozie artystycznej nie znalazł się na liście haseł najczęstszych (r ≤ 20) a w publicystyce pojawił się na trzecim miejscu. Niezwykle wysoką frekwencję w dramacie uzyskały rzeczowniki pan, pani (efekt rozpisania dialogów), również bardzo często używane w prozie, natomiast w pozostałych trzech stylach pojawiają się znacznie rzadziej. Analizując najczęstsze rzeczow­niki w pięciu stylach, obserwujemy znaczne różnice w ich użyciu. Aż 14 rzeczowników najczęstszych w tekstach popularnonaukowych nie pojawiło się z rangą r ≤ 20 w pozostałych stylach; w publicystyce 13, w komunikatach prasowych 11, w dramacie 5, w prozie artystycznej tylko 4. Jedynie dwa rzeczowniki czas, lata we wszystkich pięciu stylach pojawiły się z rangą mniejszą niż 20. Największe podobieństwo w używaniu rzeczowników najczęst­szych wykazują dramat i proza – 15 rzeczowników wspólnych spośród tych do rangi 20.Tylko w dramacie na czele listy rangowej znalazły się takie rzeczowniki, jak: ojciec, mama, Bóg, rzecz, prawda, a w prozie: strona, twarz, słowo, droga. Najczęstsze rzeczowniki w dramacie (podobnie w prozie artystycznej) to podstawowy zasób nazw, którymi posługujemy się w codziennym, głównie prywatnym życiu; są to zarówno nazwy osób (pan, pani, człowiek, ludzie, dziecko, ojciec, mama, jak i nazwy narządów ciała (głowa, oko, ręka), określenia jednostek czasu (chwila, dzień, lata), a także nazwy takich pojęć, jak np. prawda, Bóg. Natomiast w tekstach popularnonaukowych już na początku listy rangowej zauważamy nazwy związane z działalnością naukową (badanie, punkt, liczba, układ), w komunikatach prasowych z działalnością polityczno-społeczną (minister, rząd, członek, przewodniczący), w publicystyce przede wszystkim ze społeczno-gospodarczo-kulturalną (produkcja, plan, przedsiębiorstwo, przemysł, gospodarka, kultura, szkoła).

47Dotychczas przeanalizowałam niewielką grupę rzeczowników najczęstszych w poszczególnych stylach, natomiast w następnym podrozdziale pokażę rzeczowniki nie tylko częste w danym stylu, ale również dla niego charakterys­tyczne, typowe – a także te, które są używane w poszczególnych stylach wyraźnie rzadziej niż w innych.1.4. RZECZOWNIKI NACECHOWANE STYLISTYCZNIEOkoło 60% tekstu polszczyzny pisanej tworzą rzeczowniki, które wystąpiły z częstością nie mniejszą niż 45. Jest ich 658, a spośród nich tylko 39 ma rozkład równomierny (D ≥ 0,80), co oznacza, że we wszystkich badanych tekstach pojawiły się z podobną częstością. Są to (w nawiasach podaję częstośći dyspersję):świat (389; 0,96), wojna (242; 0,96), rodzina (131; 0,95), czas (849; 0,93), nazwisko (93; 0,92), lata (755; 0,90), Polak (89; 0,90), droga (366; 0,89), powód (98; 0,89), rodzice (48; 0,89), miejsce (514; 0,88), inżynier (102; 0,86), koniec (249; 0,86), początek (133; 0,86), strona (387; 0,86), zajęcie (47; 0,86), kłopot (68; 0,85), gra (52; 0,84), historia (119; 0,84), lekarz (105; 0,84), przerwa (64; 0,84), ryba (60; 0,84), los (71; 0,83), życie (462; 0,83), miasto (452; 0,82), minuta (109; 0,82), reszta (62; 0,82), zdanie (122; 0,82),

fabryka (70; 0,81), książka (147; 0,81), mieszkanie (130; 0,81), prawo (249; 0,81), raz (421; 0,81), szansa (45; 0,81), wypadek (217; 0,81), zdrowie (120; 0,81), szczyt (45; 0,80), transport (58; 0,80), ziemia (300; 0,80).Rzeczowniki te tworzą słownictwo neutralne stylistycznie, nie nacechowane przynależnością do któregokolwiek z badanych stylów. Należy jeszcze z tej grupy wydzielić te rzeczowniki, które odznaczają się zarówno wysoką frekwe­ncją, jak i znaczną równomiernością rozkładu. Są to rzeczowniki wchodzące w skład słownictwa o powszechnym użyciu. Nazywają one podstawowe zjawiska, bardzo ogólne, wspólne wszystkim ludziom i związane przede wszystkim z ich działalnością społeczną. Będą to następujące rzeczowniki (D ≥ 0,80 i f ≥ 200): świat, wojna, czas, lata, droga, miejsce, koniec, strona, życie, miasto, prawo, raz, wypadek, ziemia.Nazwy mniej ogólne, nazywające przedmioty i zjawiska towarzyszące człowiekowi w życiu codziennym, znalazły się w pasie nieco niższych częstości, ale też wysokich (100 < f < 200), np. rodzina, mieszkanie, zdrowie, książka, minuta, lekarz.Należy zaznaczyć, że do słownictwa neutralnego stylistycznie nie można zaliczyć wielu rzeczowników, które znalazły się na czele listy rangowej ułożonej dla odmiany pisanej (półmilionowej próby). Są to takie rzeczowniki, jak np. pan, rok, praca, ludzie, kraj, (wyraźnie częściej występujące w którymś z bada­nych stylów).Poniżej przedstawię listę rzeczowników nacechowanych stylistycznie (doda­tnio lub ujemnie) w tekstach poszczególnych odmian funkcjonalnych pol­szczyzny pisanej (w nawiasie podaję fi – częstość w danym stylu. F – częstość w półmilionowej próbie, D – dyspersję). Listy ułożone są według wzrastającej dyspersji, a więc na ich czele znajdują się rzeczowniki mające najbardziej nierównomierny rozkład, czyli występujące właściwie tylko w jednym stylu.

48Rzeczowniki nacechowane stylistycznie1) w tekstach popularnonaukowycha) nacechowane stylistycznie dodatnio:prędkość (86; 88; 0,03), promieniowanie (73; 76; 0,05) silnik (93; 113; 0,22), prąd (62; 77; 0,24), konstrukcja (52; 67; 0,27), promień (41; 53; 0,28), organizm (51; 67; 0,30), ciśnienie (34; 46; 0,32), komórka (46; 63; 0,33), zawód (59; 82; 0 33), gatunek (48; 66; 0,34), temperatura (71; 102; 0,34), długość (45; 66; 0,35), energia (79; 114; 0,37), paliwo (41; 59; 0,37), rakieta (30; 46; 0,37), pocisk (38; 57; 0,39), czynnik (55; 90; 0,40), lampa (33; 51; 0,42), powierzchnia (77; 119; 0,42), reakcja (30; 47; 0,42), warstwa (40, 61; 0,42), model (39; 64; 0,43), zwierzę (66; 102; 0,43), wzór (36; 57; 0,44), kształt (43; 68; 0,45), zastosowanie (43; 70; 0,45), sygnał (31; 50; 0,47), gaz (40; 67; 0,48), własność (29; 47; 0,48), cecha (54; 94; 0,49), czynność (28; 47; 0,49), odcinek (31; 66; 0,49), przypadek (90; 151; 0,49), choroba (64; 108; 0,50), fala (65; 110; 0,50), odległość (49; 86; 0,50), liczba (135; 249; 0,51), lot (59; 102; 0,51), zjawisko (71; 148; 0,51), ciężar (33; 58; 0,52), moc (55; 98; 0,52), postać (75; 130; 0,52), skrzydło (27; 48; 0,52), wielkość (26; 53; 0,52), wpływ (83; 150; 0,52), ciało (87; 159; 0,53), teoria (37; 74; 0,53), układ (98; 180; 0,53), chory (37; 67; 0,54), element (49; 111; 0,54), wysokość (59; 107; 0,54), przestrzeń (40; 75; 0,55), samolot (89; 183; 0,55), surowiec (21; 52; 0,55), uczony (37; 72; 0,55), działanie (85; 193; 0,56), metoda (66; 138; 0,56), przykład (206; 450; 0,56), różnica (42; 85; 0,56), badanie (114; 241; 0,57), masa (44; 95; 0,57), obrót (32; 62; 0,57), odkrycie (28; 53; 0,57), urządzenie (82; 173; 0,57), ilość (85; 186; 0,58), funkcja (37; 88; 0,58), powietrze (75; 46; 0,58), rozwiązanie (37; 91; 0,58), wartość (65; 152; 0,58), epoka (18; 46; 0,59), napięcie (34; 67; 0,59), okręt (23; 54; 0,59), proces (84; 195; 0,59), roślina (34; 68; 0,59), bok (25; 58; 0,60), język (57; 111; 0,60), materiał (78; 191; 0,60), porównanie (23; 59; 0,60), przebieg (31; 67; 0,60), przedmiot (64; 135; 0,60), rząd 2 (24; 48; 0,60), wiedza (27; 68; 0,60), wiek (94; 182; 0,60), źródło (43; 87; 0,60), okres (146; 346; 0,61), powstanie (32; 74; 0,61), atmosfera (24; 56; 0,62), istnienie (23; 60; 0,62), nazwa (37; 74; 0,62), pora (43; 87; 0,62), technika (31; 83; 0,62), księżyc (24; 56; 0,63), punkt (128; 284; 0,63), typ (60; 139; 0,63), wyspa (22; 51; 0,63), zasada (71; 191; 0,63), pogląd (30; 74; 0,64), znaczenie (60; 171; 0,64), aparat (31; 71; 0,65), grupa (80; 215; 0,65), metr (66; 167; 0,65), miara (34; 91; 0,65), obszar (29; 74; 0,65), rodzaj (86; 195; 0,65), kierunek (71; 194; 0,66), rzeka (40; 96; 0,66), węgiel (27; 62; 0,66), zmiana (80; 209; 0,66), dane (20; 57; 0,67), istota (21; 57; 0,67), król (27; 79; 0,67), mleko (22; 55; 0,67), kopalnia (20; 54; 0,68), pojęcie (26; 68; 0,68), stopień (93; 242; 0,68), natura (19; 46; 0,69), operacja (21; 51; 0,69), wschód (16; 47; 0,69), doświadczenie (41; 112; 0,70), linia (44; 132;,0,70), sekunda (-17; 52; 0,70), wzgląd (60; 176; 0,70), część (112; 320; 0,71), sposób (141; 351; 0,71), morze (31; 83; 0,73), pole (40; 108; 0,73), ruch (90; 269; 0,73), widzenie (33; 92; 0,73), lud (17; 45; 0,74), mięso (14; 45; 0,74), woda (122; 328; 0,74), stopa (14; 48; 0,75), krew (30; 87; 0,76), obraz (37; 101; 0,76), połowa (31; 86; 0,76), skóra (16; 48; 0,76), znak (18; 58; 0,77), maszyna (57; 168; 0,78), pismo (17; 56; 0,78), kolej (33; 112; 0,79), niebezpieczeństwo (15; 52; 0,79);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:autobus (0; 51; 0,51;), biuro (0; 81; 0,54), urząd (0; 50; 0,54), szef (1; 76; 0,57), wieczór (1; 132; 0,59), decyzja (4; 100; 0,61), towarzysz (3; 135; 0,61), szczęście (1; 67; 0,62), wóz (4; 76; 0,64), rozmowa (5; 152; 0,65), gospodarz (2; 50;0,66), sklep (4; 98; 0,66). doktor (3; 131; 0,67), kurs (1; 48; 0,67), sąd (2; 111; 0567); gazeta (4; 64, 0,68), ksiądz (6; 92; 0,70), wina (2; 47; 0,70), dyrektor (1; 136; 0,71), imię (10; 148; 0,71), pieniądz (4; 100; 0,71), teatr (2; 93; 0,71), głos (8; 180; 0,72), kino (2; 51; 0,72), przyjęcie (3; 62; 0,72), sprawa (77; 883; 0,73), świadek (4; 64; 0,73), dom (32; 373; 0,74), obóz (7; 99; 0,74), porządek (9; 96; 0,75), robota (5; 139; 0,75), nadzieja (6; 63; 0,76), pokój (6; 195; 0,77), zamiar (5; 47; 0,78), list (10; 114; 0,79), radio (2; 51; 0,79).2) w drobnych wiadomościach prasowycha) nacechowane stylistycznie dodatnio:środa (61; 62; 0,02), mecz (65; 67; 0,04), mistrzostwo (45; 48; 0,08), poniedziałek (50; 54; 0,09), zawodnik , (44; 48; 0,10), czwartek (72; 79; 0,11), piątek (74; 82; 0,12), agencja (68; 76; 0,13), delegacja (104; 117;

490,14), sobota (65; 73; 0,14), wtorek (44; 50; 0,15), drużyna (48; 55; 0,16), minister (213; 260; 0,22), niedziela (74; 91; 0,23), posiedzenie (64; 79; 0,23), premiera (60; 75; 0,24), uczestnik (48; 60; 0,24), uroczystość (45; 56; 0,24), prezydent (112; 142; 0,25), sekretarz (123; 155; 0,25), rocznica (45; 57; 0,26), trasa (35; 45; 0,27), czerwiec (35; 46; 0,29), konferencja (88; 120; 0,31), wizyta (69; 92; 0,31), impreza (39; 54; 0,32), generał (70; 99; 0,36), spotkanie (131; 186; 036), zastępca (34; 49; 0,36), klub (66; 95; 0,37), obrady (61; 98; 0,37), członek (144; 218; 0,38), miesiąc (228; 330; 0,39), przedstawiciel (103; 153; 0,39), przemówienie (32; 47; 0,39), przewodniczący (126; 191; 0,39), aktyw (20; 45; 0,41), dziennik (30; 45; 0,41), maj (32; 48; 0,41), sesja (40; 81; 0,41), miejscowość (45; 70; 0,44), ministerstwo (49; 80; 0,44), okręg (32; 52; 0,44), prezydium (70; 144; 0,44), województwo (81; 164; 0,44), powiat (66; 116; 0,45), stolica (66; 104; 0,45), komitet (125; 230; 0,46), policja (38; 61; 0,46), rząd (138; 232; 0.46), ulica (163; 265; 0,46), wystawa (47; 78; 0,46), zero (43; 76; 0,46), akademia (49; 79; 0,47), dostawa (30; 64; 0,47), nagroda (34; 56; 0,47), prezes (31; 51; 0,47), referat (30; 61; 0,47), udział (140; 237; 0,47), wrzesień (33; 55; 047), działacz (36; 62; 0,48), kierownictwo (35; 69; 0,48), uczelnia (29; 55; 0,48), wymiana (32; 55; 0,48), kilometr (78; 143; 0,49), komisja (101; 249; 0,49), przywódca (28; 51; 0,49), student (44; 80; 0,49), kandydat (28; 62; 0,50), porozumienie (25; 46; 0,50), rejon (53; 97; 0,50), tytuł (60; 106; 0,50), użytek (27; 54; 0,50), autobus (28; 51; 0,51), współpraca (48; 98; 0,51), zakończenie (44; 75; 0,51) zjazd (34; 67; 0,51), bezpieczeństwo (42; 83; 0,52), poseł (25; 49; 0,52) zespół (85; 154; 0,52), złoty (108; 215; 0,52), dziesiąta (68; 135; 0,53), propozycja (34; 72; 0,53), przygotowanie 39; 89; 0,53) zakład (141; 309; 0,53), biuro (37; 81; 0,54), godzina (232; 417; 0,54), jedność (27; 67; 0,54), mistrz (29; 51; 0,54), muzeum (29; 52; 0,54), rada (175; 430; 0,54), urząd (24; 50; 0,54), listopad (24; 45; 0,55), okazja (60; 109; 0,55), osoba (109; 196; 0,55), placówka (31; 63; 0,55), tona (56; 114; 0,55), zarząd (31; 68; 0,55), zwycięstwo (39; 72; 0,55), obiekt (32; 77; 0,56), obrona (50; 91; 0,56), pracownik (59; 149; 0,56), gość (53; 110; 0,57), mieszkaniec (71; 139; 0,57), szef (33; 76; 0,57), budynek (39; 83; 0,58), młodzież 64; 161; 0,58), pociąg (25; 53; 0,59), port (33; 64; 0,59), skład (47; 96; 0,59), święto (21; 46; 0,59), huta (21; 46; 0,60), dowódca (24; 53; 0,60), oddział (49; 98; 0,60), termin (27 58; 0,60), specjalista (22; 48; 061), więzienie (28; 56; 0,61), koło (58; 122; 0,62), numer (59; 120; 0,62), pogoda (20; 47; 0,62), sukces (31; 67; 0,62), prasa (31; 68; 0,63), sprzęt (21; 54; 0,63), strata (30; 64; 0,63), film (44; 103; 0,64), jednostka (41; 117; 0,64), ofiara (25; 55; 0,64), uniwersytet (20; 53; 0,64), załoga (44; 109; 0,64), zebranie (28; 64; 0,64), władza (70; 179; 0,64), wybór (40; 97; 0,64), etap (22; 58; 0,65), metr (58; 167; 0,65), pomnik (23; 48; 0,65), rozmowa (59; 152; 0,65), związek (130; 356; 0,65), gospodarz (18; 50; 0,66), kraj (193; 561; 0,66), nauczyciel (25; 71; 0,66), rok (416; 1025; 0,66), sklep (43; 98; 0,66), walka (81; 218; 0,66), doktor (52; 131; 0,67), kurs (20; 48; 0,67), sąd (47; 111; 0,67), armia (38; 88; 0,68), informacja (41; 100; 0,68), kopalnia (18; 54; 0,68), ochrona (19; 57; 0,68), południe (31; 76; 0,68), teren (86; 226; 0,68), uczeń (21; 57; 0,68), ciąg (79; 237; 0,69), sala (38; 94; 0,69), wschód (16; 47; 0,69), zboże (16; 48; 0,69), linia (47; 132; 0,70), stacja (32; 81; 0,70), statek (55; 134; 0,70), akcja (48; 117; 0,71), czoło (34; 86; 0,71), dzień (280; 718; 0,71), imię (61; 148; 0,71), służba (39; 103; 0,71), szpital (29; 71; 0,71), broń (48; 114; 0,72), kino (19; 51; 0,72), zawód (27; 71; 0,72), żołnierz (50; 123; 0,72), próba (37; 109; 0,73), świadek (22; 64; 0,73), waga (24; 64; 0,73), obóz (39; 99; 0,74), ogień (22; 71; 0,74), podróż (16; 46; 0,74), temat (57; 160; 0,74), towarzystwo (30; 78; 0,74), wiadomość (29; 78; 0,74), wojsko (44; 116; 0,74), zdjęcie (18; 57; 0,74), kara (22; 56; 0,75), wydarzenie (16; 50; 0,75), dolar (21; 60; 0,76), opieka (19; 51; 0,76), profesor (53; 142; 0,76), dokument (19; 55; 0,77), tydzień (47; 159; 0,77), pismo (17; 56; 0,78), rewolucja (19; 59; 0,78), samochód (52; 143; 0,78);b) nacechowane stylistycznie ujemnie: świadomość (0; 46; 0,55), epoka (0; 46; 0.59), krowa (0; 50; 0,60), Niemiec (2; 89; 062), ślad (2; 50; 0,62), ucho (1; 54; 0,65), uczucie (1; 55; 0,66), istota (3; 57; 0,67), mleko (3; 55; 0,67), człowiek (10; 500; 0,68), pojęcie (0; 68; 0,68), natura (2; 46; 0,69), serce (4; 94; 0,70), światło (9; 159; 0,70), duch (2; 51; 0,72), góra (10; 172; 0,71), pole (6; 108; 0,73), sens (1; 95; 0,73), widzenie (3; 92; 0,73), mięso (2; 45; 0,74), grunt (3; 64; 0,75), myśl (9; 169; 0,75), nadzieja (5; 63; 0,76), pamięć (4; 62; 0,76), mowa (3; 57; 0,77), rzecz (26; 321; 0,77), wyjście (2; 50; 0,77), obwód (6; 66; 0,78), zamiar (5; 47; 0,78), pytanie (12; 115; 0,79), wiara (2; 45; 0,79);

503) w tekstach publicystycznycha) nacechowane stylistycznie dodatnio:fundusz (56; 72; 0,26), radny (53; 69; 0,28), resort (42; 56; 0,29), inwestycja (66; 91; 0,32), zaopatrzenie (37; 51; 0,33), zjednoczenie (45; 63; 0,33), socjalizm (41; 57; 0,34), uchwała (73; 105; 0,34), struktura (34; 49; 0,35), zatrudnienie (38; 54; 0,35), budownictwo (91; 133; 0,37), poprawa (46; 67; 0,37), rezerwa (36; 52; 0,37). gospodarka (126; 185; 0,38), jakość (34; 51; 0,39), opracowanie (30; 45; 0,39), plenum (36; 62; 0,39), rolnictwo (77; 118; 0,39), rolnik (52; 80; 0,39), przedsiębiorstwo (145; 228; 0,40), realizacja (94; 144; 0,40), usługa (45; 69; 0,40), aktyw (24; 45; 0,41), nakład (29; 45; 0,41), sesja (39; 81; 0,41), praktyka (45; 72; 0,42), przepis (43; 65; 0,42), planowanie (38; 63; 0,44), postulat (31; 50; 0,44), prezydium (67; 144; 0,44), województwo (75; 164; 0,44), wydział (62; 109; 0,44), dyskusja (85; 148; 0,45), kadra (34; 56; 0,45), produkt (44; 78; 0,45), oświata (25; 48; 0,46), dostawa (29; 64; 0,47), kółko (46; 76; 0,47), postawa (38; 63; 0,47), referat (26; 61; 0,47), stosowanie (31; 58; 0,47), działalność (107; 185; 0,48), efekt (29; 50; 0,48), koszt (67; 113; 0,48), ocena (37; 62; 0,48), organizacja (120; 239; 0,48), potrzeba (108; 184; 0,48), program (93; 179; 0,48), wzrost (93; 169; 0,48), gospodarstwo (71; 118; 0,49) inicjatywa (34; 60; 0,49), komisja (121; 249; 0,49), kultura (130; 224; 0,49), odcinek (28; 66; 0,49), podział (28; 52; 0,49), polityka (83; 144; 0,49), spółdzielnia (42; 80; 0,49), ustawa (33; 59; 0,49) administracja (28; 49; 0,50), kandydat (27; 62; 0,50), plan (163; 292; 0,50), artykuł (58; 102; 0,51), naród (113; 205; 0,51), wprowadzenie (29; 53; 0,51), założenie (41; 77; 0,51), odpowiedzialność (34; 59; 0,52), partia (124; 261; 0,52), projekt (88; 166; 0,52), zagadnienie (80; 151; 0,52), literatura (34; 61; 0,53), postęp (53; 100; 0,53), procent (153; 295; 0,53) produkcja (192; 363; 0,53), przygotowanie (37; 89; 0,53), system (76; 165; 0,53), wskaźnik (29; 55; 0,53) wykonanie (29; 59; 0,53), zakład (123; 309; 0,53), zakres (100; 190; 0,53), zwiększenie (36; 69; 0,53) element (44; 111; 0,54), jedność (28; 67; 0,54), poziom (70; 131; 0,54), rada (188; 430; 0,54), rzeczywistość (29; 58; 0,54), społeczeństwo (78; 145; 0,54), możliwość (96; 179; 0,55), przemysł (125; 247; 0,55), rozwój (158; 320; 0,55), surowiec (22; 52; 0,55), świadomość (25; 46; 0,55), wykorzystanie (41; 86; 0,55), zadanie (134; 249; 0,55), zarząd (26; 68; 0,55), analiza (34; 73; 0,56), dochód (29; 54; 0,56), działanie (74; 193; 0,56), dziedzina (87; 176; 0,56), obiekt (29; 77; 0,56), pracownik (65; 149; 0,56), problem (153; 308; 0,56), treść (24; 48; 0,57), wyrób (36; 73; 0,57), całość (21; 49; 0,58), kontrola (37; 75; 0,58), młodzież (66; 161; 0,58), osiągnięcie (49; 114; 0,58) podstawa (61; 142; 0,48), poszukiwanie (23; 45; 0,58), rozwiązanie (34; 91; 0,58), rynek (33; 66; 0,58), sejm (22; 54; 0,58), trudność (60; 126; 0,58), wartość (57; 152; 0,58), baza (39; 86; 0,59), cena (58; 114; 0,59), epoka (18; 46; 0,59), instytucja (28; 61; 0,59), interes (47; 90; 0,59), koncepcja (27; 57; 0,59), ludność (48; 103; 0,59), obywatel (58; 114; 0,59), wniosek (72; 148; 0,59), materiał (72; 191; 0,60), porównanie (23; 59; 0,60), wiedza (27; 68; 0,60), decyzja (45; 100; 0,61), handel (38; 93; 0,61), instytut (22; 52; 0,61), konieczność (41; 94; 0,61), poczucie (20; 45; 0,61), rama (28; 69; 0,61), środowisko (35; 81; 0,61), towarzysz (66; 135; 0,61), warunek (148; 340; 0,61)

forma (71; 164; 0,62), hektar (22; 46; 0,62), istnienie (23; 60; 0,62), ośrodek (48; 116; 0,62), pełnia (36; 78; 0,62), sieć (28; 58; 0,62) skala (21; 47; 0,62), technika (31, 83; 0,62), sprzęt (20; 54; 0,63), zasada (72; 191; 0,63), organ (21; 47; 0,64), stosunek (99; 220; 0,64), władza (63; 179; 0,64), wystąpienie (19; 47; 0,64), znaczenie (68; 171; 0,64), dzielnica (31; 70; 0,65), miara (33; 91; 0,65), pisarz (27; 67; 0,65), rola (63; 162; 0,65), szereg (61; 166; 0,65), towar (25; 60; 0,65), brak (63; 137; 0,66), budowa (97; 250; 0,66), kierunek (67; 194; 0,66), kraj (205; 561; 0,66), nauczyciel (27; 71; 0,66) praca (426; 982; 0,66), rezultat (31; 81; 0,66), wysiłek (39; 88; 0,66), charakter (48; 120; 0,67), istota (20; 57; 0,67), nauka (76; 193; 0,67), robotnik (39; 101; 0,67), obowiązek (39; 86; 0,68), ochrona (19; 57; 0,68), większość (36; 104; 0,68), błąd (22; 52; 0,69), państwo (130; 332; 0,69), szkoła (130; 334; 0,69), wieś (92; 212; 0,69), zboże (17; 48; 0,69), studium (31; 79; 0,70), sytuacja (112; 259; 0,70), wzgląd (62; 176; 0,70), cel (85; 266; 0,71), czytelnik (17; 50; 0,71) dzieło (25; 66; 0,71), fakt (70; 174; 0,71), pozycja (37; 103; 0,71), skutek (31; 94; 0,71), wyraz (31; 92; 0,71), front (29; 74; 0,72), opinia (36; 92; 0,72), przyjęcie (20; 62; 0,72), środek (94; 248; 0,72), tło (15; 45; 0,72), wątpliwość (19; 48; 0,72), sprawa (335; 883; 0,73), uwaga (106; 266; 0,73), klasa (41; 114; 0,74), kobieta (16; 250; 0,74), stanowisko (61; 161; 0,74), grunt. (23; 64; 0,75), porządek (35; 96; 0,75), nadzieja (21; 63; 0,76), kościół (42; 110; 0,77), odpowiedź (29; 81; 0,77), rzecz (94; 321; 0,77), siła (96;

51314; 0,78), idea (14; 45; 0,79), niebezpieczeństwo (15; 52; 0,79), przyszłość (29; 83; 0,79), pytanie (40; 115; 0,79), sztuka (50; 147; 0,79);b) nacechowane stylistycznie ujemnie: kapitan (0; 46; 0,52), ciało (2; 159; 0,53), samolot (1; 183; 0,55), powietrze (3; 146; 0,58), okręt (0; 54; 0,59), wieczór (0; 132; 0,59), bok (2; 58; 0,60), dowódca (2; 53; 0,60), brzeg (1; 86; 0,61), noc (0; 174; 0,61), słońce (0; 93; 0,61), mężczyzna (2; 110; 0,62), pogoda (0; 47; 0,62), telefon (2; 56; 0,62), księżyc (1; 56; 0,63), wyspa (2; 51; 0,63), las (3; 109; 0,64), wiatr (2; 77; 0,64), wóz (4; 76; 0,64), kwiat (1; 55; 0,65), ucho (3; 54; 065), rana (2; 47; 0,66) rzeka (2; 96; 0,66), ściana (4; 96; 0,66) zabawa (3; 54; 0,66), król (0; 79; 0,67), oficer 4; 58; 0,68), południe (0; 76; 0,68), deszcz (3; 51; 0,70), ksiądz (5; 92; 0,70), sekunda (1; 52; 0,70), stacja (6; 81; 0,70), światło (10; 159; 0,70), dzień (47; 718; 0,71), koń (3; 82; 0,72), morze (4; 83; 0,73), pokład (2; 45; 0,73) pora (0; 51; 0,73), ogień (3; 71; 0,74), podróż (2; 46; 0,74), wiadomość (5; 78; 0/74), woda (23; 328; 0,74), zdjęcie (2; 57; 0,74), okolica (4; 50; 0,75), piec (2; 51; 0,75), krew (6; 87; 0,76), tydzień (13; 159; 0,77), kamień (3; 65; 0,78), samochód (15; 143; 0,78), dziecko (42; 415; 0,79).4) w tekstach prozy artystyczneja) nacechowane stylistycznie dodatnio:dłoń (44; 56; 0,26), kieszeń (41; 54; 0,30), ramię (58; 78; 0,32), twarz (106; 149; 0,34), śmiech (29; 46; 0,38), chłopak (32; 64; 0,39), nos (36; 54; 0,39), but (29; 45; 0,40), diabeł (23; 51; 0,40), dziewczyna (63; 105; 0,40), drzwi (83; 132; 0,41), palec (42; 66; 0,43), stół (41; 66; 0,45), cień (27; 46; 0,48), usta (40; 70; 0,48), chłopiec (50; 89; 0,49), dół (32; 61; 0,49), noga (71; 126; 0,49), żona (52; 123; 0,49), łóżko (35; 63; 0,50), pies (35; 62; 0,50), głowa (129; 255; 0,51), córka (22; 52; 0,52), kapitan (23; 46; 0,52), okno (63; 126; 0,52), oko (158; 295; 0,52), niebo (33; 65; 0,54), ręka (184; 344; 0,55), matka (62; 162; 0,57), syn (41; 95; 0,58), wieczór (51; 132; 0,59), drzewo (44; 91; 0,60), krowa (22; 50; 0,60), papier (32; 63; 0,60), brzeg (41; 86; 0,61), noc (75; 174; 0,61), słońce (42; 93; 0,61), chłop (35; 84; 0,62), mężczyzna (49; 110; 0,62), Niemiec (40; 89; 0,62), szczęście (25; 67; 0,62), ślad (24; 50; 0,62), las (48; 109; 0,64), spokój (25; 68; 0,64), wiatr (32; 77; 0,64), wóz (34; 76; 0,64), krok (48; 104; 0,65), pewność (19; 48; 0,65), rozmowa (53; 152; 0,65), ucho (21; 54; 0,65), gospodarz (18; 50; 0,66), ściana (40; 96; 0,66), uczucie (22; 55; 0,66), chwila (181; 406; 0,67), gazeta (27; 64; 0,68), oficer (24; 58; 0,68), deszcz (21; 51; 0,70), ksiądz (32; 92; 0,70), światło (56; 159; 0,70), góra (66; 172; 0,71), słowa (105; 254; 0,71), duch (16; 51; 0,72), głos (65; 180; 0,72), koń (28; 82; 0,72), pokład (15; 45; 0,73), pora (16; 51; 0,73), dom (119; 373; 0,74), kobieta (82; 250; 0,74), moment (37; 91; 0,74), ogień (22; 71; 0,74), myśl (62; 169; 0,75), piec (18; 51; 0,75), pokój (61; 195; 0,77), wyjście (15; 50; 0,77), zamiar (16; 47; 0,78);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:użytek (0; 54; 0,50), poseł (0; 49; 0,52), zagadnienie (1; 151; 0,52), dziesiąta (0; 135; 0,53), postęp (1; 100; 0,53), system (0; 165; 0,53), jedność (0; 67; 0,54), surowiec (1; 52; 0,55), tom (1; 114; 0,55), wykorzystanie (0; 86; 0,55), analiza (1; 73; 0,56), dziedzina (3; 176; 0,56), obiekt (1; 77; 0,56), badanie (6; 241; 0,57), całość (0; 49; 0,58), osiągnięcie (1; 114; 0,58), sejm (0; 54; 0,58), instytucja (2; 61; 0,59), proces (6; 195; 0,59), materiał (7; 191; 0,60), termin (1; 58; 0,60), instytut (2; 52; 0,61), konieczność (3; 94; 0,61), okres (14; 346; 0,61), rama (2; 69; 0,61), forma (7; 164; 0,62), pełnia (3; 78; 0,62), ośrodek (5; 116; 0,62), skala (1; 47; 0,62), technika (3; 83; 0,62), punkt (13; 284; 0,63), zasada (9; 191; 0,63), jednostka (4; 117; 0,64), pogląd (3; 74; 0,64), uniwersytet (2; 53; 0,64), wynik (17; 217; 0,64), obszar (4; 74; 0,65), związek (13; 356; 0,65), budowa (12; 250; 0,66), rezultat (4; 81; 0,66), rok (53; 1025; 0,66), charakter (7; 120; 0,67), dane (1; 57; 0,67), nauka (7; 193; 0,67), stan (9; 259; 0,68), większość (7; 104; 0,68), błąd (2; 52; 0,69), państwo (13; 332; 69), cel (15; 266; 0,71), dzieło (4; 66; 0,71), skutek (6; 94; 0,71), suma (6; 79; 0,71), autor (6; 88; 0,72), zawód (6; 71; 0,72), przyczyna (8; 111; 0,73), waga (4; 64; 0,73), dolar (5; 60; 0,76), pomoc (29; 285; 0,76), dokument (5; 55; 0,77), siła (32; 314; 0,78), idea (4; 45; 0,79);5) w tekstach dramatycznycha) nacechowane stylistycznie dodatnio:

52mama (93; 111; 0,19), pani (538; 656; 0,21), pan (1417; 1819; 0,25), panna (31; 47; 0,34), Bóg (101; 152; 0 37), chłopak (32; 64; 0,39), diabeł (27; 51; 0,40), prawda (123; 189; 0,40), stary (29; 51; 0,40), brat (50; 82; 0,42), żona (59; 123; 0,49), mąż (50; 103; 0,50), racja (44; 78; 0,51), córka (23; 52; 0,52), ojciec (116; 238; 0,53), kolega (51; 108; 0,54), matka (71; 162; 0,57), syn (36; 95; 0,58), szczęście (25; 67; 0,62), telefon (23; 56; 0,65), kwiat (24; 55; 0,65), rana (21; 47; 0,66), zabawa (23; 54; 0,66), człowiek (199; 500; 0,68), serce (33; 94; 0,70), wina (19; 47; 0,70), dyrektor (49; 136; 0,71), pieniądz (37; 100; 0,71), przyjaciel (26; 66; 0,71), duch (17; 51; 0,72), sens (32; 95; 0,73), świadek (20; 64; 0,73), dom (124; 373; 0,74), kobieta (78; 250; 0,74), robota (42; 139; 0,75), pamięć (19; 62; 0,76), mowa (18; 57; 0,77), rzecz (102; 321; 0,77), tydzień (47; 159; 0,77), dowód (22; 66; 0,78), kamień (20; 65; 0,78), dziecko (129; 415; 0,79), list (36; 114; 0,79), wiara (13; 45; 0,79);b) nacechowane stylistycznie ujemnie: liczba (1; 249; 0,51), wprowadzenie (0; 53; 0,51), współpraca (0; 98; 0,51), zjazd (0; 67; 0,51), poseł (0; 49; 0,52), dziesiąta (0; 135; 0,53), procent (2; 295; 0,53), produkcja (2; 363; 0,53), system (1; 165; 0,53), wskaźnik (0; 55; 0,53), wykonanie (0; 59; 0,53), zwiększenie (0; 69; 0,53), element (0; 111; 0,54), jedność (0; 67; 0,54), przemysł (3; 247; 0,55), rozwój (3; 320; 0,55), surowiec (1; 52; 0,55), tona (2; 114; 0,55), wykorzystanie (0; 86; 0,55), analiza (0; 73; 0,56), działanie (2; 193; 0,56), dziedzina (4; 176; 0,56), obiekt (0; 77; 0,56), badanie (4; 241; 0,57), mieszkaniec (3; 139; 0,57), treść (0; 48; 0,57), urządzenie (1; 173; 0,57), wyrób (1; 73; 0,57), budynek (0; 83; 0,58), funkcja (1; 88; 0,58), ilość (2; 186; 0,58), kontrola (2; 75; 0,58), osiągnięcie (0; 114; 0,58), podstawa (4; 142; 0,58), poszukiwanie (1; 45; 0,58), rozwiązanie (0; 91; 0,58), rynek (2; 66; 0,58), sejm (0; 54; 0,58), trudność (1; 126; 0,58), baza (1; 86; 0,59), koncepcja (1; 57; 0,59), ludność (2; 103; 0,59), napięcie (2; 67; 0,59), proces (4; 195; 0,59), wniosek (3; 148; 0,59), huta (0; 46; 0,60), materiał (1; 191; 0,60), porównanie (1; 59; 0,60), przebieg (2; 67; 0,60), przedmiot (5; 135; 0,60), handel (2; 93; 0,61), instytut (1; 52; 0,61), konieczność (2; 94; 0,61), okres (8; 346; 0,61), powstanie (3; 74; 0,61), rama (1; 69; 0,61), specjalista (1; 48; 0,61), środowisko (1; 81; 0,61), warunek (7; 340; 0,61),

forma (5; 164; 0,62), hektar (2; 46; 0,62), koło (4; 122; 0,62), ośrodek (1; 116; 0,62), sieć (1; 58; 0,62), sukces (3; 67; 0,62), technika (3; 83; 0,62), prasa (3; 68; 0,63), strata (3; 64; 0,63), typ (5: 139; 0,63), jednostka (6; 117; 0,64), spokój (26; 68; 0,64), stosunek (8; 220; 0,64), uniwersytet (1; 53; 0,64), władza (10; 179; 0,64), wybór (5; 97; 0,64), wynik (3; 217; 0,64), wystąpienie (1; 47; 0,64), załoga (1; 109; 0,64), aparat (4; 71; 0,65), dzielnica (2; 70; 0,65), etap (0; 58; 0,65), grupa (2; 215; 0,65), miara (4; 91; 0,65), obszar (2; 74; 0,65), pisarz (3; 67; 0,65), rodzaj (11; 195; 0,65), rola (4; 162; 0,65), szereg (0; 166; 0,65), towar (1; 60; 0,65), związek (13; 356; 0,65), kierunek (2; 194; 0,66), kraj (19; 561; 0,66), rezultat (3; 81; 0,66), rok (53; 1025; 0,66), walka (5; 218; 0,66), węgiel (1; 62; 0,66), wysiłek (2; 88; 0,66), zmiana (6; 209; 0,66), robotnik (0; 101; 0,67), informacja (2; 100; 0,68), kopalnia (2; 54; 0,68), ochrona (1; 57; 0,68), stan (15; 259; 0,68), stopień (9; 242; 0,68), teren (9; 226; 0,68), uczeń (1; 57; 0,68), większość (4; 104; 0,68), ciąg (5; 237; 0,69), szkoła (20; 334; 0,69), wschód (2; 47; 0,69), zboże (3; 48; 0,69), doświadczenie (6; 112; 0,70), linia (8; 132; 0,70), stacja (6; 81; 0,70), statek (10; 134; 0,70), wzgląd (13; 176; 0,70), cel (18; 266; 0,71), część (11; 320; 0,71), czoło (4; 86; 0,71), czytelnik (1; 50; 0,71), fakt (10; 174; 0,71), pozycja (4; 103; 0,71), skutek (5; 94; 0,71), suma (3; 79; 0,71), wyraz (4; 92; 0,71), autor (5; 88; 0,72), opinia (7; 92; 0,72), środek (18; 248; 0,72), tło (0; 45; 0,72), próba (5; 109, 0,73), przyczyna (7; 111; 0,73), ruch (8; 269; 0,73), klasa (9; 114; 0,74), stanowisko (14; 161; 0,74), temat (12; 160; 0,74), towarzystwo (5; 78; 0,74), wojsko (8; 116; 0,74), kontakt (2; 62; 0,75), okolica (4; 50; 0,75), stopa (1; 48; 0,75), wydarzenie (2; 50; 0,75), obraz (9; 101; 0,76), połowa (7; 86; 0,76), pomoc (19; 285; 0,76), granica (8; 143; 0,77), odpowiedź (6; 81; 0,77), zainteresowanie (3; 72; 0,77), znak (2; 58; 0,77), pismo (5; 56; 0,78), rewolucja (5; 59; 0,78), siła (27; 314; 0,78), idea (5; 45; 0,79), kolej (6; 112; 0,79), niebezpieczeństwo (3; 52; 0,79), przyszłość (9; 83: 0,79).W czterech stylach (oprócz dramatu) przeważają rzeczowniki nacechowane stylistycznie dodatnio. Jest ich najwięcej w publicystyce (209) i w drobnych wiadomościach prasowych (191). W tekstach popularnonaukowych najbardziej

53nacechowane stylistycznie dodatnio są rzeczowniki, należące do terminologii naukowej, np. prędkość, promieniowanie, prąd, organizm, ciśnienie. Natomiast w komunikatach prasowych nacechowanymi dodatnio najsilniej są nazwy dni tygodnia, nazwy związane z działalnością sportową (mecz, mistrzostwa, zawodnik, drużyna, itp.), a także z działalnością polityczną (minister, premier, delegacja, konferencja, sekretarz itp.). Najbardziej charakterystyczne dla pub­licystyki jest słownictwo związane ze sferą życia społeczno-gospodarczego (fundusz, radny, resort, inwestycja, socjalizm, zaopatrzenie itp.), natomiast w znacznie mniejszym zakresie reprezentowane jest słownictwo związane z kulturą i oświatą. W prozie artystycznej spośród dodatnio nacechowanych rzeczowników najliczniejszą grupę tworzą nazwy części ciała: dłoń, twarz, ramię, nos, palec, usta, noga itp. Dla dramatu najbardziej charakterystyczne są nazwy związane z życiem rodzinnym (mama, brat, żona, mąż, córka itp.), z życiem towarzyskim (pan, pani, panna, kolega), a także z życiem religijnym (Bóg, diabeł, duch).Najwięcej rzeczowników nacechowanych stylistycznie ujemnie jest w dra­macie (155), w pozostałych stylach jest ich znacznie mniej. W tekstach popularnonaukowych unika się głównie rzeczowników, które są dodatnio nacechowane w komunikatach prasowych (biuro, urząd, szef, rozmowa, sąd itp.). Także rzadziej w tym stylu występują nazwy obsługujące sferę życia codzien­nego, są one nacechowane dodatnio w dramacie i prozie (dom, pokój, gazeta, robota, pieniądz itp.). O drobnych wiadomościach prasowych nie można powiedzieć, że unikają słownictwa typowego tylko dla któregoś z badanych stylów. W komunikatach prasowych rzadko występują takie nazwy konkretne, jak: krowa, mleko, ucho, mięso, a także nazwy ogólne, nazwy pojęć: świadomość, uczucie, sens, nadzieja, wiara, myśl, itp. W publicystyce bardzo rzadko używa się rzeczowników, które są charakterystyczne przede wszystkim dla prozy artys­tycznej (np. deszcz, wiatr, słońce, wieczór, światło), a także (ale mniej) dla tekstów popularnonaukowych (np. woda, powietrze, samolot, ciało). Proza artystyczna i dramat najmocniej ze względu na słownictwo nacechowane ujemnie przeciwstawiają się publicystyce. W stylach tych unika się nazw związanych z życiem społecznym (np. państwo, system, osiągnięcie, zagadnienie), a także gospodarczym (przemysł, produkcja, załoga, itp.). Rzadko można spotkać w tekstach dramatycznych i prozaicznych terminy naukowe, używane często w tekstach popularnonaukowych (np. liczba, ilość, proces, badanie, punkt) oraz typowe dla komunikatów prasowych takie rzeczowniki, jak związek, jednostka, tona, kraj. Dramat ze względu na udział (ilościowy) rzeczowników w tekście najmocniej przeciwstawiał się drobnym wiadomoś­ciom prasowym, natomiast, analizując słownictwo nacechowane stylistycznie, można zauważyć, że oddala ono najbardziej dramat od publicystyki.

54 Z listy haseł nacechowanych stylistycznie wybrałam te rzeczowniki, które można nazwać wyrazami-kluczami, oczywiście wyłącznie z punktu widzenia ilościowego. Są to rzeczowniki o bardzo wysokich częstościach w danym stylu i równocześnie niezbyt dużej równomierności rozkładu (fi ≥ 100 i D ≤ 0,60), obrazują one przede wszystkim warstwę tematyczną, dominującą w badanych tekstach:1) w tekstach popularnonaukowych: badanie, liczba, przykład;2) w drobnych wiadomościach prasowych: delegacja, minister, członek przedstawiciel, przewodniczący, komitet, rząd (w znaczeniu prawniczym), komisja, zakład, rada, osoba, spotkanie, udział, miesiąc, godzina, ulica, złoty;3) w publicystyce: działalność, komisja, kultura, plan, naród, partia, procent, produkcja, zakład, zakres, rada, przemysł, rozwój, zadanie, problem;4) w prozie artystycznej: twarz, głowa, oko, ręka;5) w dramacie: pani, pan, Bóg, prawda, ojciec, mama.1.5. RZECZOWNIKI BARDZO RZADKIERzeczowniki, pojawiające się w tekstach półmilionowej próby tylko raz, tworzą słownik tej kategorii wyrazów aż w 40,95%, a łącznie z dislegomenami wypełniają go już w 56,13% (tekst rzeczowników tylko w 6,7%). Rozkład rzeczowników bardzo rzadkich w poszczególnych stylach przedstawiono w tabeli 13.Najwięcej rzeczowników bardzo rzadkich (w liczbach bezwzględnych) posiada proza, natomiast w dramacie tworzą one największy procent słownika tej kategorii wyrazów. Najmniej rzeczowników bardzo rzadkich odnotowaliś­my w drobnych wiadomościach prasowych. Należy jednak zaznaczyć, że mówimy tu o rzeczownikach bardzo rzadkich w konkretnym stylu. SporoTab. 13. Rzeczowniki bardzo rzadkie w pięciu stylach

haseł o f = 1 haseł o f = 2 haseł o f ≤ 2 hasła wystę­pujące tylko w jednym stylu1* 2* 1* 2* 2* 3* 1* 2*teksty popularnonaukowe drobne wiadomości pra­ 3 047 47,45 1019 15,87 63,31 15,34 2 201 34,27sowe 2 088 42,97 768 15,81 58,78 10,81 991 20,40publicystyka 2 203 45,90 735 15,31 61,21 11,08 1 094 22,79proza artystyczna 3 128 51,13 1050 17,16 68,29 21,04 1 860 30,40dramat 2 315 51,69 • 805 17,97 69,66 20,27 1 107 24,72razem w pięciu stylach 5 536 40,95 2053 15,19 56,13 6,70 7 253 53,651* – w słowniku danego stylu, 2* – procent wszystkich użyć przymiotników występujących w tekstach w słowniku danego stylu, 3 * – procent, wszystkich użyć rzeczowników występujących w tekstach danego stylu.

55rzeczowników, będących hapax- lub dislegomenami w jednym stylu, w innych należy do klasy haseł częstych lub bardzo częstych, np. silnik (f5 = 1; f 1 = 93), prawda (f2 = 1; f5 = 123), zagadnienie (f4 – l; f3 = 80). Dlatego należy zwró­cić większą uwagę na te rzeczowniki, które pojawiają się tylko w jednym stylu, ponieważ są to rzeczowniki rzeczywiście bardzo rzadkie w polszczyźnie pisanej— patrz tab. 13. Jest ich aż 7253 i tworzą one słownik rzeczowników półmilionowej próby w 53,65%. Frekwencja rzeczowników, pojawiających się tylko w jednym stylu, sięga 36 (atomf1 = 36; ambasada f2 = 25, diablica f5 = 8), ale przeważają wśród nich hapaxlegomena. W tekstach popularnonaukowych można spotkać najwięcej rzeczowników nie występujących w żadnym innym z badanych stylów; jedna trzecia (34,27%) słownika rzeczowników tego stylu nie jest używana w tekstach pozostałych stylów. Również z tekstów prozy wynotowano dużo rzeczowników, które nie pojawiły się w innych odmianach funkcjonalnych (30,40% sł. rzeczowników). Najmniejszy udział we wzbogaca­niu słownika rzeczowników polszczyzny pisanej mają komunikaty prasowei publicystyka. Appellativa używane w tekstach komunikatów, a nie potwier­dzone w innych, tworzą słownik rzeczowników w 20,40% (w tekstach publicystycznych w 22,79%). Dramat, mający najkrótszy słownik rzeczow­ników, przewyższa komunikaty prasowe i publicystykę udziałem rzeczow­ników występujących tylko w tym stylu (24,72%). Reasumując, możemy stwierdzić, że w największym stopniu słownik rzeczowników odmiany pisanej wydłużają i wzbogacają go o nowe wyrazy autorzy tekstów prozy artystycznej, popularnonaukowych i dramatu – nie można tego powiedzieć o autorach komunikatów prasowych i tekstów publicystycznych.Rzeczowniki występujące tylko w tekstach popularnonaukowych to, jak można się było spodziewać, przede wszystkim terminy z różnych dziedzin nauki, wiele z nich jest znanych jedynie wąskiej grupie specjalistów, np. antropozofia, hipotermia, mioglobina. Spośród różnych typów derywatów naj­liczniej są reprezentowane nomina actions na -anie //, -enie (np. akomodowanie, dudnienie, formowanie). Sporo jest także nomina essendi na -ość (izolacyjność, gładkość, lojalność) oraz tzw. „izmów“ (ateizm, funkcjonalizm, prekubizm). W drobnych wiadomościach prasowych wśród rzeczowników bardzo rzadkich, które pojawiły się tylko w tekstach tego stylu, najliczniejszą grupę tworzą derywaty osobowe. Są to przede wszystkim nazwy mieszkańców państw, miast itp. (Afrykańczyk, Mazowszanin, katowiczanin) oraz nazwy osób wykonujących jakiś zawód (otolaryngolog, klawesynista, finansista) lub uprawiających jakąś dyscyplinę sportową (pingpongista, pięcioboista, tyczkarz). W publicystyce (por. J. Sambor (1975)) przeważają wśród rzeczowników używanych tylko w tym stylu nazwy cech – głównie na -ość, i nazwy czynności na -anie //, -enie, np. bezmyślność, frakcyjność, ofensywność, zdynamizowanie, zreformowanie. W teks­tach popularnonaukowych wśród rzeczowników bardzo rzadkich i występują­

56cych tylko w tym stylu dominowało słownictwo terminologiczne, w komunika­tach prasowych nazwy osób, w publicystyce słownictwo abstrakcyjne, nato­miast w prozie artystycznej, a jeszcze większym stopniu w dramacie, spotkamy głównie nazwy konkretne, często wzięte ze słownictwa potocznego. W prozie artystycznej i dramacie w omawianej klasie słownictwa wystąpiło wiele nazw zabarwionych emocjonalnie (deminutiva i augmentativa), np. w prozie artys­tycznej: dzieweczka, mamusieńka, decha, matczysko; w dramacie: ptaszynka, synuś, prywata, przepiórzyca. Tylko z tekstów prozy i dramatu wynotowałam sporo rzeczowników niecenzuralnych i wulgaryzmów, są to np. w prozie artystycznej: gówno, łajno, dupsko, hołota, bydlak, w dramacie: gówienko, sukinsyn, kanalia, gadzina, menda itp.2. PRZYMIOTNIKIDo klasy przymiotników, za autorami słownika frekwencyjnego, zaliczono wyrazy mające odmianę przymiotnikową. Zgodnie z tym kryterium do przymiotników włączono, oprócz wyrazów tradycyjnie do nich zaliczanych, także imiesłowy czynne i bierne (w wielu opracowaniach traktowane jako zbiory form należących do paradygmatów czasownikowych), zaimki przymiot­ne oraz liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie. Zakres przymiotników jest więc w intencji autorów słownika frekwencyjnego szerszy, a pojęcie przymiotnik nie pokrywa się z jego tradycyjnym rozumieniem9. Przy opraco­wywaniu materiału rozwiązano również problem homonimii syntaktycznej, podając ścisłe kryteria odróżniania przymiotnika od rzeczownika i czasownika (Słownictwo (1974-1977), t. 1, s. 44-45).2.1. ROZKŁAD PRZYMIOTNIKÓWZ tekstów odmiany pisanej (półmilionowej próby) wynotowałam 80581 przymiotników, które pokrywają tekst w 16,14%, a słownik tworzą w 23,13% (8899 haseł przymiotnikowych). Częściej używane są w polszczyźnie pisanej jedynie rzeczowniki. Przymiotniki wyróżniają się niską średnią powtarzalnoś­cią (9,06), rzadziej powtarzane są tylko wykrzykniki i, co jest zrozumiałe, osobno badane skrótowce, imiona własne i cytaty obcojęzyczne. Udział przymiotników w tekstach i słowniku poszczególnych stylów przedstawiam w tab. 14.Najwięcej przymiotników używa się w tekstach publicystycznych, a naj­mniej w tekstach dramatycznych. Z kolei najdłuższym słownikiem przymiot­ników wyróżniają się teksty popularnonaukowe, najkrótszym dramat. Różnica

9 W nowszych pracach językoznawczych przyjmuje się również taką poszerzoną definicję przymiotnika (np. Z. Saloni, Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich, „JP”, 54, 1974, z. 1-2; M. Szupryczyńska. Opis składniowy polskiego przymiotnika, Toruń 1980).

57między tymi stylami w długości słowników, ułożonych dla tej kategorii wyrazów, jest bardzo duża – haseł przymiotnikowych jest w stylu popular­nonaukowym 2,5 raza więcej niż w dramacie. W publicystyce najczęściej spośród badanych stylów ubarwia się tekst przymiotnikowymi określnikami, jednakże są one stosunkowo często powtarzane (średnia powtarzalność 5,9; w prozie 3,9). Rozkład przymiotników w pięciu stylach jest równomierny (D = 0,87), bardziej równomierny mają jedynie przyimki, spójniki i rzeczow­niki. Z testu na istotność różnic wynika, że nie wszystkie z badanych stylów różnią się między sobą udziałem przymiotników. Różnice między tekstami popularnonaukowymi a publicystyką nie są statystycznie ważkie (|u| = 1,17).Tab. 14. Rozkład przymiotników w pięciu stylachliczba użyć(N) w % liczba haseł (W) w %

teksty popularno­naukowe 19 868 24,66 . 4 183 47,01drobne wiadomości ,,prasowe 18 014 22,36 3 301 37,10publicystyka 20 077 24,92 3 396 38,16proza artystyczna 13 034 16,18 3 368 37,85dramat 9 588 11,90 1648 18,52w pięciu stylach 80 581 100,00 8 899 100,00Style ze względu na udział przymiotników podzieliły się na cztery grupy (por. rys. 2):1) dramat (najmniejszy udział przymiotników),2) proza artystyczna,3) drobne wiadomości prasowe,4) teksty popularnonaukowe i publicystyka (największy udział przy­miotników).

Rys. 2. Rozkład przymiotników w tekstach pięciu stylówDo tekstów popularnonaukowych i publicystyki udziałem przymiotników zbliżają się komunikaty prasowe.Proza zajmuje miejsce pośrednie między dramatem a komunikatami prasowymi (nieco bliżej dramatu). Wszystkie badane style udziałem przymio­tników wyraźnie różnią się od półmilionowej próby, z której zostały pobrane: najbardziej dramat (cecha ujemna), a najmniej komunikaty prasowe (cecha

59dodatnia). Rozkład przymiotników w pięciu stylach jest podobny do rozkładu rzeczowników (pór. rys. 1). Można więc wyciągnąć wspólne wnioski dla obu kategorii wyrazów:1) Teksty popularnonaukowe i publicystyka udziałem rzeczowników i przy­miotników (badanych łącznie) nie różnią się od siebie.2) Zdecydowanie od publicystyki stylu popularnonaukowego i komunika­tów prasowych różni się dramat.3) Proza artystyczna zajmuje miejsce pośrednie między dramatem a pozos­tałymi stylami, przy czym jest bliższa dramatowi.4) Drobne wiadomości prasowe oscylują wokół publicystyki i stylu popularnonaukowego, ale różnica między tymi stylami zwiększy się, gdy będzie się badać tylko udział przymiotników.2.2. KONCENTRACJA PRZYMIOTNIKÓWNajsilniejszą koncentracją przymiotników wyróżnia się dramat (L = 0,77), na drugim miejscu znajduje się publicystyka (L = 0,74), następnie komunikaty prasowe (L = 0,71), teksty popularnonaukowe (L = 0,69) i proza artystyczna (L = 0,68). W dramacie 1% słownika przymiotników, czyli 16 haseł najczęst­szych, pokrywa tekst tej kategorii wyrazów już w 48%. Najsłabszą koncentra­cją przymiotników w pasie najwyższych częstości odznaczają się wiadomości prasowe (1% słownika wyczerpuje 30,2% tekstu). Proza charakteryzuje się najbardziej nierównomiernym rozkładem przymiotników – są one skupione w pasie najwyższych częstości (dla f ≥ 100), a następnie w pasie najniższych częstości (dla f < 10). W prozie przymiotniki o częstościach f ≥ 10 pokrywają tekst tej kategorii wyrazów w 56,7%, gdy tymczasem w dramacie aż w 72%, w publicystyce w 68,6%, w komunikatach prasowych w 65,8%, w tekstach popularnonaukowych w 61%. Haseł przymiotnikowych o częstościach f ≥ 10 jest w słowniku prozy 155, a w stylu popularnonaukowym, komunikatach i publicystyce powyżej 300 (jedynie w dramacie mniej, tzn. 111). W publicystyce tekst przymiotników jest najdłuższy, ale tworzą go głównie hasła o wysokich i średnich częstościach – odwrotnie niż w prozie.Na koniec należy dodać, że o silnej koncentracji przymiotników w pasie najwyższych częstości decydują zaimki przymiotne (także, ale w mniejszym stopniu, liczebniki porządkowe), ponieważ znajdują się one na czele list rangowych ułożonych dla każdego stylu i w pracy tej zostały włączone do klasy przymiotników. Dokładne informacje o koncentracji przymiotników zawiera tab. 15.2.3. PRZYMIOTNIKI NAJCZĘSTSZEW słowniku ułożonym dla półmilionowej próby wystąpiło 99 przymio­tników o frekwencji wyższej niż 100, przy czym 5 z nich posiada frekwencję

60wyższą niż 1000, a 17 nie niższą niż 500. Poniżej przedstawię listę przymiot­ników, które uzyskały frekwencję wyższą niż 300; jest ich 26: ten (5743), który (2997), taki (1441), swój (1188), jeden (1095), pierwszy (936), inny (897), nasz (890), sam (882), wszystek (871), cały (745), mój (706), nowy (684), drugi (674), jaki (625), każdy (581), jakiś (500), wielki (465), polski (458), wysoki (427), pewny (403), większy (394), duży (374), bieżący (373), ostatni (345), różny (319).Na czele listy rangowej przymiotników znajdują się zaimki przymiotne, jeden liczebnik porządkowy, a dopiero na 11 miejscu pojawił się przymiotnik tzw. właściwy (cały). Spośród 99 przymiotników o częstościach f ≥ 100 wynotowano 18 zaimków przymiotnych, 9 liczebników porządkowych i 5 imie­słowów przymiotnikowych. Najczęściej w polszczyźnie pisanej używa się zaimka ten, z pozostałych zaimków wyższą frekwencję uzyskały dwa rzeczow- ne: się (10046) i on (6363). Zaimek ten odznacza się szerokim zakresem łączliwości kontekstowej i pełni wiele różnych funkcji semantycznych10, stąd tak wysoka jego frekwencja. Drugim z kolei zaimkiem przymiotnym najczęściej używanym jest zaimek pytajno-względny który. Z jakościowych zaimków przymiotnych najczęściej w tekstach pisanych pojawia się taki – pełni on funkcje przymiotnika o bardzo szerokim znaczeniu. Bardzo wysoką frekwencję uzyskały zaimki dzierżawcze, najwyższą zwrotny swój, a następnie nasz, mój, twój. Szerokim znaczeniem i zarazem wysoką frekwencją charakteryzują się takie zaimki, jak: anaforycznie odróżniający inny, uogólniające twierdząco każdy, wszystek (w prozie i w dramacie najczęściej w formie wszyscy, w pozos­tałych stylach wszystkich, wszystkie), uogólniający wykluczająco żaden, nieok­reślone jeden, jakiś, niektóry i wskazujące ów, tamten. Do imiesłowów przymiot­nikowych najczęściej używanych w polszczyźnie pisanej należą (f ≥ 100): zwany (218), znany (142), związany (114). Najczęstsze liczebniki porządkowe (f ≥ 100) to: pierwszy (936), drugi (674), dwudziesty (249), trzeci (240), sześćdziesiąty (235), czwarty (208), piąty (152), szósty (137), siódmy (120). Są to liczebniki oznaczają­ce początkowe miejsce w szeregu, a także liczebniki dwudziesty i sześćdziesiąty, z racji wieku i lat, z których pochodzi materiał pobierany do próby.Spośród 99 przymiotników o frekwencji nie mniejszej niż 100 wynotowałam 67 tzw. przymiotników właściwych. Poniżej przedstawię listę tylko 23, których częstości wynoszą f ≥ 200:cały (745), nowy (684), wielki (465), polski (458), wysoki (427), pewny (403), większy (394), duży (374), ostatni (345), różny (319), dobry (296), narodowy (286), daleki (285), stary (284), społeczny (280), własny (266), mały (241), lepszy (239), ważny (223), główny (207), młody (206), polityczny (201), podobny (200).O najczęstszych przymiotnikach w poszczególnych stylach informuje tabela16.

10 Łączliwość kontekstową zaimka ten dokładnie opisała K. Pisarkowa w pracy Funkcje składniowe polskich zaimków odmiennych, Wrocław 1969, s 51-58.

62 We wszystkich badanych stylach na czele listy rangowej znalazł się zaimek wskazujący ten, natomiast na drugim miejscu w czterech stylach pytający względny który, a w dramacie jakościowy taki. Kolejność występowania przymiotników w poszczególnych stylach zmienia się już od drugiego, a zwła­szcza od trzeciego miejsca. Wynotowano jedynie 9 przymiotników, które we wszystkich badanych stylach pojawiły się z rangą nie większą niż 20. Należący do najczęstszych w czterech stylach zaimek jakościowy taki, w wiadomościach prasowych otrzymał dopiero rangę 28. Natomiast tylko w komunikatach prasowych wśród 20 najczęstszych przymiotników pojawił się bieżący oraz liczebniki porządkowe dwudziesty, sześćdziesiąty, czwarty, trzeci, a takżeo podobnej funkcji ostatni. W publicystyce i komunikatach często używa się przymiotnika polski, a w drugim z wymienionych stylów także innych przymiotników utworzonych od nazw państw: amerykański, radziecki (ranga 21). Tylko w publicystyce na czele listy rangowej znalazły się przymiotniki: społeczny, narodowy, gospodarczy, które określają problematykę dominującą w tekstach tego stylu. Teksty popularnonaukowe wyróżniają się tym, że wśród najczęstszych przymiotników znalazł się imiesłów zwany, a także przymiotniki relacyjne duży, większy, różny – w pozostałych stylach otrzymały znacznie niższą rangę. Początek listy rangowej przymiotników najbardziej zbliża dramati prozę. Tylko w tych dwóch stylach wśród najczęstszych przymiotników odnotowano zaimek dzierżawczy mój, nieokreślony jakiś, uogólniająco wyklu­czający żaden oraz przymiotniki oceniające stary, dobry (w prozie z rangą 21). W dramacie oprócz pierwszoosobowych zaimków dzierżawczych mój, nasz na czele listy rangowej znalazły się drugoosobowe twój, wasz – w pozostałych stylach znajdują się na odległych miejscach.W następnym paragrafie dokładniej zostaną omówione różnice między stylami w użyciu poszczególnych przymiotników.2.4. PRZYMIOTNIKI NACECHOWANE STYLISTYCZNIESpośród 252 przymiotników, których częstość w półmilionowej próbie była nie niższa niż 45, wynotowano 36 neutralnych stylistycznie, tzn. pojawiających się równomiernie we wszystkich badanych stylach (D ≥ 0,80). Są to: wszystek (871; 0,93), swój (1188; 0,91), wolny (81; 0,91), cały (745; 0,90), jeden (1095; 0,90), ten (5743; 0,90), jedyny (99; 0,89), bliski (160; 0,88), słaby (57; 0,88), wszelki (128; 0,88), ciężki (122; 0,87), drugi (674; 0,87), jaki (625; 0,87), lekki (58; 0,87), możliwy (83; 0,87), wielki (465; 0,87), inny (897; 0,86), każdy (581; 0,85), który (2997; 0,85), młody (206; 0,85), następny (119; 0,84), otwarty (72; 0,84), pewny (403; 0,84), potrzebny (114; 0,84), silny (116; 0,84), podobny (200; 0,83), lepszy (239; 0,82), mały (241; 0,82), żaden (279; 0,82), ciekawy (91; 0,81), własny (266; 0,81), wspólny (109; 0,81), ogromny (99; 0,80), ostry (53; 0,80), pełny (180; 0,80), piękny (125; 0,80).Wśród przymiotników neutralnych stylistycznie znalazło się 8 zaimków (ten, który, swój, jeden, inny, wszystek, jaki, każdy, żaden), które należą do grupy najczęstszych w polszczyźnie pisanej i, o czym pisałam wcześniej, posiadają szerokie znaczenie. Natomiast bardzo często używane w tekstach półmiliono­

63wej próby zaimki: taki, sam, nasz, mój mają rozkład nierównomierny, czyli są nacechowane przynależnością do któregoś z badanych stylów (o czym niżej). Jedynym liczebnikiem porządkowym i neutralnym stylistycznie jest drugi, a także przymiotniki o podobnej funkcji następny (kolejny jest nacechowany dodatnio w komunikatach prasowych, ujemnie w dramacie). Z przymiotników właściwych, neutralnych stylistycznie, większość to określenia inherentnych cech przedmiotów, np. cały, ciężki, lekki, wielki, mały, młody, silny, słaby. Są to przymiotniki o prostej budowie słowotwórczej, nie wprowadzają one ocen czy kwalifikacji nazywanych cech (np. dobry, zły, mądry, głupi; są nacechowane dodatnio w dramacie). Nazywają przede wszystkim tak popularne cechy, jak: kształt, rozmiar, waga. Do neutralnych stylistycznie przymiotników nie zali­czono ani jednej nazwy kolorów.Poniżej przedstawię listę przymiotników nacechowanych stylistycznie w poszczególnych stylach (w nawiasie podaję: częstość w danym stylu, częstość w półmilionowej próbie, dyspersję).Przymiotniki nacechowane stylistycznie1) w tekstach popularnonaukowycha) nacechowane stylistycznie dodatnio:równy (40; 55; 0,33), stosowany (34; 51; 0,38), chemiczny (64; 99; 0,41), elektryczny (72; 109; 0,41), wodny (32; 52; 0,46), naturalny (30; 50; 0,48), określony (44; 84; 0,48), dany (50; 89; 0,50), zwany (125; 218; 0,51), bezpośredni (22; 49; 0,52), normalny (31; 54; 0,53), mechaniczny (23; 47; 0,56), konieczny (24; 62; 0,57), mniejszy (56; 105; 0,57), radiowy (27; 55; 0,57), atomowy (26; 68; 0,58), europejski (18; 48; 0,59), stały (50; 116; 0,59), następujący (25; 64; 0,61), naukowy (55; 146; 0,61), zasadniczy (25; 77; 0,61), fizyczny (23; 51; 0,63), niewielki (40; 84; 0,63), całkowity (22; 56; 0,65), pięćdziesiąty (35; 93; 0,65), trzydziesty (30; 76; 0,65), odpowiedni (54; 150; 0,66), wojenny (20; 59; 0,66), mający (28; 67; 0,67), szybki (31; 83; 0,67), krótki (29; 77; 0,68), różny (135; 319; 0,68), złożony (22; 55; 0,70), długi (58; 157; 0,71), duży (152; 374; 0,71), niski (32; 88; 0,71), prosty (41; 103; 0,71), znany (58; 142; 0,71), ludzki (37; 117; 0,73), olbrzymi (27; 75; 0,73), bogaty (21; 61; 0,74), większy (145; 394; 0,74), czterdziesty (30; 91; 0,75), obcy (22; 61; 0,76), poprzedni (24; 70; 0,76), żywy (17; 58; 0,78), interesujący (15; 47; 0,79);b) nacechowane stylistycznie ujemnie: miły (0; 46; 0,55), gorszy (5; 48; 0,78);2) w drobnych wiadomościach prasowycha) nacechowane stylistycznie dodatnio: bieżący (307; 373; 0,21), siedemnasty (41; 50; 0,23), brytyjski (46; 61; 0,30), dwudziesty (177; 249; 0,36), sportowy (41; 61; 0,41), zbrojny (29; 45; 0,41), osiemnasty (37; 58; 0,42), ubiegły (74; 127; 0,42), warszawski (57; 88; 0,42), wojewódzki (65; 117; 0,42), były (46; 71; 0,43), komunistyczny (24; 56; 0,44), radziecki (86; 136; 0,44), zagraniczny (85; 145; 0,44), kosmiczny (34; 59; 0,46), dziesiąty (38; 63; 0,48), poświęcony (26; 51; 0,48), sześćdziesiąty (104; 235; 0,48), generalny (41; 70; 0,49), kolejowy (27; 46; 0,49), krakowski (26; 57; 0,49), południowy (28; 49; 0,49), międzynarodowy (63; 118; 0,50), amerykański (114; 199; 0,51), powiatowy (30; 70; 0,51), dziewiętnasty (34; 66; 0,53), zorganizowany (25; 46; 0,53), lotniczy (24; 46; 0,54), północny (25; 50; 0,55), kolejny (38; 74; 0,56), obecny (45; 117; 0,56), centralny (52; 136; 0,57), francuski (44; 86; 0,57), miejski (49; 106; 0,57), piętnasty (26; 50; 0,57), siódmy (64; 120; 0,57), atomowy (27; 68; 0,58), handlowy (34; 75; 0,58), morski (26; 59; 0,60), specjalny (62; 138; 0,60),

64szósty (70; 137; 0,60), tradycyjny (21; 48; 0,60), wojskowy (67; 132; 0,60), liczny (52, 120; 0,61), następujący (23; 64; 0,61), piąty (73; 152; 0,61), pozostały (24; 58; 0,61), aktualny (17; 47; 0,62), czynny (19; 46; 0,62), polski (186; 458; 0,62), włoski (22; 45, 0,62), dotyczący (30; 84; 0,63), dziewiąty (47; 99; 0,63), czwarty (93; 208; 0,64), wschodni (22; 49; 0,64), wykonany (18; 47; 0,64), zachodni (25; 66; 0,64), wojenny (21; 59; 0,66), ósmy (36; 96; 0,67), położony (18; 48; 0,67), prowadzony (21; 58; 0,67), przeznaczony (20; 56; 0,68), poważny (56; 170; 0,70), przyszły (31; 90; 0,74), wewnętrzny (27; 86; 0,74), czterdziesty (28; 91; 0,75), trzeci (87; 240; 0,75), złoty (16; 50; 0,75), pierwszy (345; 936; 0,76), nowy (215; 684; 0,77), przygotowany (15; 46; 0,77), szkolny (23; 74; 0,77), sztuczny (15; 46; 0,77), ostatni (121; 345; 0,79);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:jasny (1; 80; 0,60), zwykły (0,80; 0,64), jakiś (4; 500; 0,65), ów (4; 126; 0,65), zły (6; 85; 0,70), prosty (8; 103; 0,71), taki (71; 1441; 0,72), drobny (7; 80; 0,73), ludzki (4; 117; 0,73), prawdziwy (4; 57; 0,73), stary (21; 284; 0,74), obcy (4; 61; 0,76), sam (70; 882; 0,77), dziwny (5; 62; 0,78), gorszy (5; 48; 0,78), żywy (5; 58; 0,78);3) w publicystycea) nacechowane stylistycznie dodatnio:inwestycyjny (55; 68; 0,23), rolny (85; 115; 0,31), rolniczy (63; 92; 0,34), produkcyjny (62; 92; 0,36), partyjny (55; 86; 0,37), socjalistyczny (98; 147; 0,37), mieszkaniowy (34; 53; 0,38), robotniczy (74; 113; 0,39), prawidłowy (44; 69; 0,41), słuszny (32; 48; 0,42), konkretny (36; 56; 0,43), komunistyczny (29; 56; 0,44), gospodarczy (112; 187; 0,45), organizacyjny (31; 54; 0,45), kulturalny (46; 78; 0,46), społeczny (172; 280; 0,46), ekonomiczny (60; 102; 0,47), narodowy (165; 285; 0,47), sześćdziesiąty (108; 235; 0,48), współczesny (52; 96; 0,48), historyczny (43; 73; 0,49), krakowski (25; 57; 0,49), istotny (43; 84; 0,50), średni (35; 63; 0,50), zawodowy (79; 146; 0,50), budowlany (37; 70; 0,51), indywidualny (26; 49; 0,51), istniejący (39; 70; 0,51), powiatowy (31; 70; 0,51), bezpośredni (20; 49; 0,52), wiejski (38; 72; 0,52), literacki (27; 48; 0,53), hitlerowski (22; 47; 0,54), krajowy (27; 58; 0,54), państwowy (57; 125; 0,54), artystyczny (25; 49; 0,55), podstawowy (80; 156; 0,55), polityczny (95; 201; 0,55), przemysłowy (56; 113; 0,55), publiczny (27; 55; 0,55), masowy (30; 58; 0,56), materialny (25; 49; 0,56), niezbędny (30; 68; 0,56), obecny (52; 117; 0,56), centralny (59; 136; 0,57), konieczny (27; 62; 0,57), techniczny (63; 135; 0,57), dotychczasowy (38; 86; 0,58), światowy (41; 95; 0,58), europejski (18; 48; 0,59), pracujący (23; 52; 0,59), ogólny (63; 141; 0,60), naukowy (52; 146; 0,61), wybitny (24; 58; 0,61), zasadniczy (28; 77; 0,61), aktualny (19; 47; 0,62), poszczególny (58; 144; 0,62), dotyczący (31; 84; 0,63), właściwy (41; 98; 0,63), nowoczesny (36; 82; 0,64), znaczny (32; 86; 0,64), dzisiejszy (35; 75; 0,65), ludowy (38; 93; 0,65), powszechny (22; 49; 0,65), związany (48; 114; 0,65), odpowiedni (54; 150; 0,66), szeroki (65; 144; 0,66), dodatkowy (21; 51; 0,67), niektóry (95; 219; 0,67), szybki (27; 83; 0,67), szczególny (25; 70; 0,68), oparty (17; 45; 0,69), poważny (60; 170; 0,70), trudny (38; 104; 0,73), daleki (99; 285; 0,74), ważny (77; 223; 0,74), wysoki (155; 427; 0,74), wzajemny (18; 56; 0,74), niemiecki (38; 121; 0,76), główny (63; 207; 0,77), nasz (329; 890; 0,77), szkolny (23; 74; 0,77);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:morski (2; 59; 0,60), zwykły (4; 80; 0,64), dawny (5; 75; 0,68), złoty (2; 50; 0,75), zamknięty (4; 47; 0,79);4) w prozie artystyczneja) nacechowane stylistycznie dodatnio:czarny (53; 93; 0,50), tamten (57; 123; 0,50), miły (19; 46; 0,55), biały (47; 87; 0,56), pusty (25; 49; 0,59), jakiś ( 175; 500; 0,65), ów (47; 126; 0,65), czerwony (23; 52; 0,67), dawny (29; 75; 0,68), gorący (21; 48; 0,69), prawdziwy (20; 57; 0,73), stary (104; 284; 0,74), głęboki (23; 73; 0,78), zamknięty (15; 47; 0,79);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:budowlany (0; 70; 0,51), artystyczny (0; 49; 0,55), mechaniczny (1; 47; 0,56), niezbędny (1; 68; 0,56), techniczny (2; 135; 0,57), atomowy (1; 68; 0,58), światowy (2; 95; 0,58), europejski (1; 48; 0,59), stały (4;

65116; 0,59), naukowy (3; 146; 0,61), pozostały (1; 58; 0,61), wybitny (1; 58; 0,61), zasadniczy (1; 77; 0,61), czynny (2; 46; 0,62), poszczególny (6; 144; 0,62), dotyczący (2; 84; 0,63), przyszły (7; 90; 0,74), ważny (19; 223; 0,74), większy (38; 394; 0,74), główny (19; 207; 0,77), interesujący (3; 47; 0,79);5) w dramaciea) nacechowane stylistycznie dodatnio:twój (132; 163; 0,22), pański (39; 49; 0,23), głupi (43; 62; 0,33), wasz (54; 82; 0,40), ładny (38; 66; 0,43), mój (414; 706; 0,43), szczęśliwy (32; 50; 0,43), tamten (52; 123; 0,50), drogi (37; 65; 0,53), miły (19; 46; 0,55), jasny (34; 80; 0,60), zwykły (28; 80; 0,64), jakiś (185; 500; 0,65), zdrowy (23; 50; 0,66), zły (35; 85; 0,70), dobry (121; 296; 0,72), taki (575; 1441; 0,72), sam (302; 882; 0,77), dziwny (19; 62; 0,78), gorszy (16; 48; 0,78), gotowy (22; 65; 0,79), żywy (18; 58; 0,78);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:istniejący (0; 70; 0,51), powiatowy (0; 70; 0,51); bezpośredni (0; 49; 0,52); wiejski (0; 72; 0,52), hitlerowski (0; 47; 0,54), państwowy (0; 125; 0,54), podstawowy (2; 156; 0,55), polityczny (1; 201; 0,55), publiczny (0; 55; 0,55), kolejny (1; 74; 0,56), masowy (1; 58; 0,56), mechaniczny (1; 47; 0,56), niezbędny (0; 68; 0,56), centralny (1; 136; 0,57), miejski (0; 106; 0,57), radiowy (0; 55; 0,57), techniczny (2; 135; 0,57), atomowy (1; 68; 0,58), dotychczasowy (2; 86; 0,58), handlowy (1; 75; 0,58), światowy (1; 95; 0,58), europejski (0; 48; 0,59), pracujący (0; 52; 0,59), stały (0; 116; 0,59), ogólny (3; 141; 0,60), specjalny (4; 138; 0,60), tradycyjny (0; 48; 0,60), liczny (4; 120; 0,61), następujący (0; 64; 0,61), naukowy (3; 146; 0,61), pozostały (2; 58; 0,61), wybitny (1; 58; 0,61), zasadniczy (2; 77; 0,61), aktualny (2; 47; 0,62), czynny (1; 46; 0,62), polski (14; 458; 0,62), poszczególny (1; 144; 0,62), włoski (2; 45; 0,62), dotyczący (3; 84; 0,63), fizyczny (2; 51; 0,63), niewielki (4; 84; 0,63), właściwy (4; 98; 0,63), czwarty (10; 208; 0,64), nowoczesny (4; 82; 0,64), wschodni (1; 49; 0,64), wykonany (0; 47; 0,64), zachodni (0; 66; 0,64), znaczny (1; .86; 0,64), całkowity (3; 56; 0,65), ludowy (4; 93; 0,65), ów (6; 126; 0,65), pięćdziesiąty (0; 93; 0,65), powszechny (1; 49; 0,65), trzydziesty (4; 76; 0,65), związany (5; 114; 0,65), odpowiedni (8; 150; 0,66), szeroki (7; 144; 0,66), wojenny (0; 59; 0,66), dodatkowy (3; 51; 0,67), mający (2; 67; 0,67), niektóry (11; 219; 0,67), ósmy (3; 96; 0,67), położony (0; 48; 0,67), prowadzony (1; 58; 0,67), szybki (1; 83; 0,67), przeznaczony (1; 56; 0,68), szczególny (2; 70; 0,68), gorący (3; 48; 0,69), krótki (1; 77; 0,68), oparty (2; 45; 0,69), poważny (11; 170; 0,70), złożony (2; 55; 0,70), długi (9; 157; 0,71), duży (23; 374; 0,71), niski (4; 88; 0,71), drobny (4; 80; 0,73), olbrzymi (2; 75; 0,73), bogaty (3; 61; 0,74), daleki (11; 285; 0,74), wewnętrzny (4; 86; 0,74), większy (38; 394; 0,74), wysoki (23; 427; 0,74), wzajemny (2; 56; 0,74), czterdziesty (6; 91; 0,75), potężny (1; 45; 0,75), trzeci (18; 240; 0,75), niemiecki (4; 121; 0,76), pierwszy (96; 936; 0,76), poprzedni (4; 70; 0,76), główny (19; 207; 0,77), nowy (51; 684; 0,77), przygotowany (4; 46; 0,77), sztuczny (4; 46; 0,77), głęboki (5; 73; 0,78), ostatni (34; 345; 0,79).Najwięcej przymiotników nacechowanych stylistycznie wynotowałam z te­kstów dramatycznych, najmniej z prozy artystycznej. Dramat wyróżnia się dużą liczbą przymiotników nacechowanych stylistycznie ujemnie, natomiast publicystyka ma najwięcej przymiotników nacechowanych dodatnio. W teks­tach popularnonaukowych unika się jedynie dwóch przymiotników: gorszy, miły – dodatnio nacechowanych w dramacie. W stylu popularnonaukowym są nacechowane dodatnio terminy naukowe, będące formacjami odrzeczowniko- wymi, np. chemiczny, elektryczny, wodny, atomowy (jest ich znacznie więcej w grupie przymiotników bardzo rzadkich), także przymiotniki jakościowe, określające rozmiar przedmiotów, np. krótki, długi, duży, całkowity, niewielki, oraz przymiotniki relacyjne: większy, mniejszy, różny, równy. Cechą charak­terystyczną stylu popularnonaukowego jest dbałość o spójność tekstu, przeja­

66wia się ona w częstym używaniu przymiotników, mających za zadanie między innymi wiązanie wypowiedzi, np. poprzedni, następujący, znany, określony. Należą one do przymiotników adwerbalnych, które stanowią liczną grupę wśród nacechowanych stylistycznie dodatnio w tym stylu, np. mający, interesujący, zwany, dany, stosowany, odpowiedni. W tekstach popularnonauko­wych często powiadamia się, że coś (problem, zagadnienie...) jest złożone, proste, normalne, konieczne, naturalne, zasadnicze. Natomiast w stylu tym nie jest nacechowany stylistycznie ani jeden zaimek przymiotny, a z liczebników tylko trzy porządkowe. Aż 28 przymiotników nacechowanych dodatnio w tekstach popularnonaukowych jest nacechowanych ujemnie w dramacie, część z nich także w prozie artystycznej (8). Z kolei niewielka liczba przymiotników jest równocześnie nacechowana dodatnio w tekstach popularnonaukowych, w pu­blicystyce i komunikatach prasowych.W wiadomościach prasowych unika się takich określeń jakościowych, jak: prosty, jasny, zwykły, prawdziwy, dziwny, obcy, oraz tych, które łączą nazywanie cechy z jej oceną: zły, gorszy, stary. Nacechowane ujemnie w komunikatach prasowych są następujące zaimki przymiotne: jakościowy taki (nacechowany dodatnio w dramacie) oraz często mu towarzyszący sam, jakościowy nieokre­ślony jakiś (dodatnio nacechowany w prozie i dramacie), wskazujący ów (również unika się go w dramacie, a często używa w prozie). W wiadomościach prasowych rzadziej używa się tych przymiotników, które często pojawiają się w dramacie i prozie artystycznej. Wśród nacechowanych dodatnio przymiotników w komunikatach prasowych dużą grupę tworzą liczebniki porządkowe (16). Grupę tę można jeszcze powiększyć o dwa przymiotniki o podobnej funkcji: ostatni, kolejny. Następna bardzo liczna grupa przymiotników nacechowanych dodatnio w tym stylu to przymiotniki utworzone od nazw państw i miast (polski, amerykański, radziecki, warszawski), określenia przymiotnikowe kierun­ków świata (wschodni, zachodni, północny, południowy) oraz jednostek admini­stracyjnych (powiatowy, wojewódzki, miejski). Tego typu przymiotniki są nacechowane dodatnio także w publicystyce, ale jest ich mniej. Wiadomości prasowe charakteryzują się ponadto dużą liczbą nacechowanych dodatnio imiesłowów przymiotnikowych, np. poświęcony, prowadzony, wykonany, zorganizowany, dotyczący, następujący, część z nich to określenia czasu: bieżący, ubiegły, przyszły, były. Często stosunki czasowe wprowadza się również poprzez takie określenia, jak aktualny, obecny, podobnie w publicystyce, gdzie nacechowane dodatnio są jeszcze: dotychczasowy, dzisiejszy. Z tekstów komu­nikatów prasowych wynotowałam cały szereg przymiotników odrzeczow- nikowych nacechowanych przynależnością do tego stylu, np. sportowy, wojskowy, atomowy, handlowy, szkolny, wojenny. Drobne wiadomości prasowe informują głównie o takich cechach przedmiotów i zjawisk, jak np. nowy, specjalny, centralny, generalny, wewnętrzny, komunistyczny, zbrojny. Duża część

67przymiotników nacechowanych dodatnio w komunikatach jest zarazem nace­chowana ujemnie w dramacie. Natomiast część z nich jest nacechowana dodatnio w publicystyce, a także w tekstach popularnonaukowych.W publicystyce niewiele przymiotników jest nacechowanych ujemnie, ale za to wynotowałam znaczną ich liczbę nacechowanych dodatnio. Z zaimków przymiotnych nacechowane przynależnością do tego stylu są: dzierżawczy nasz i nieokreślony niektóry, a z liczebników tylko jeden: sześćdziesiąty. Imiesłowy przymiotne nacechowane dodatnio w publicystyce to: pracujący, dotyczący, istniejący, oparty, związany. O cechach inherentnych przedmiotów informują w tym stylu głównie takie przymiotniki, jak: wysoki, szeroki, średni, daleki, szybki, oraz zawierające również element oceny, np. trudny, niezbędny, istotny, szczególny, konieczny. Spośród nacechowanych stylistycznie dodatnio przymio­tników w publicystyce wynotowałam grupy antonimów typu: konkretny— ogólny, historyczny – współczesny, nowoczesny; indywidualny— powszechny, masowy, publiczny, społeczny. Język publicystyki przesiąknięty jest takimi określeniami, jak: państwowy, narodowy, socjalistyczny, partyjny, komunistyczny, polityczny. Publicystyka zajmuje się głównie problemami: gospodarczymi, zawodowymi, ekonomicznymi, przemysłowymi, robotniczymi, rolnymi, budowlanymi, mieszkaniowymi, organizacyjnymi itp. Są to problemy: podstawowe, poważne, główne, zasadnicze. Ponad połowa przymiotników nace­chowanych dodatnio w publicystyce jest równocześnie nacechowana ujemnie w dramacie, a część z nich również w komunikatach i tekstach popular­nonaukowych.Proza artystyczna unika głównie nazw cech charakterystycznych dla publicystyki, np. techniczny, naukowy, budowlany, europejski, oraz takich określeń, jak: główny, zasadniczy, ważny, niezbędny. W prozie, podobnie jak w dramacie, często używa się zaimka nieokreślonego jakiś i zaimka wskazują­cego tamten. Oprócz tych zaimków w prozie często używa się zaimka ów, nacechowanego ujemnie w dramacie. Proza odznacza się tym, że tylko w tym stylu nazwy kolorów są nacechowane stylistycznie dodatnio.Cechą charakterystyczną tekstów dramatycznych jest duża liczba nacecho­wanych dodatnio zaimków przymiotnych, natomiast do najczęściej używanych należy taki. Dla publicystyki typowym zaimkiem jest dzierżawczy nasz, natomiast dla dramatu mój, a także twój i wasz. Podobną funkcję jak zaimki dzierżawcze pełni przymiotnik pański, również nacechowany dodatnio w dra­macie, a wcale nie występujący w tekstach popularnonaukowych, komunika­tach prasowych i publicystyce. Charakterystyczne dla dramatu są przymiotniki mające za zadanie nie tylko nazywanie cech, ale wartościowanie, ocenianie, np. dobry, zły, gorszy, głupi, ładny, szczęśliwy, drogi. Dramat wyraźnie unika imiesłowów przymiotnikowych i liczebników porządkowych, które tak licznie wystąpiły zwłaszcza w wiadomościach prasowych. Często używane w publicys­

68tyce takie określenia, jak: państwowy, polityczny, techniczny, w dramacie niemalże wcale nie występują. Nacechowane ujemnie w dramacie przymiotniki to przede wszystkim te, które są nacechowane dodatnio w publicystyce, komunikatach prasowych i tekstach popularnonaukowych.2.5. PRZYMIOTNIKI BARDZO RZADKIESłownik przymiotników, ułożony dla półmilionowej próby, zawiera w 47,53% przymiotniki o częstościach f = 1, a gdy dodamy do nich jeszcze dislegomena, będzie to już 64,19% słownika, ale tylko 8,93% tekstu przymiot­ników. Wśród haseł przymiotnikowych znajduje się więcej hapax- i dis- legomenów aniżeli wśród leksemów rzeczownikowych (56,13%). Udział przy­miotników bardzo rzadkich w poszczególnych stylach, a mówiąc ściślej, w słownikach i tekstach ułożonych dla tej kategorii wyrazów, przedstawia tabela 17.Teksty popularnonaukowe, wyróżniające się najdłuższym słownikiem przy­miotników, posiadają również najwięcej przymiotników bardzo rzadkich. Natomiast proza artystyczna odznacza się największym procentowym udzia­łem bardzo rzadkich przymiotników w ich słowniku i tekście. Dramat posiada najkrótszy słownik przymiotników i najmniej w liczbach bezwzględnych hapax- i dislegomenów, ale należy zauważyć, że przymiotniki bardzo rzadkie tworzą słownik tej kategorii wyrazów aż w 78,10%, czyli w niewiele mniejszym procencie niż w prozie artystycznej. Styl publicystyczny ma podobnie długi słownik przymiotników jak proza artystyczna, ale jest w nim o 10% mniej hapax- i dislegomenów. Do publicystyki niskim udziałem przymiotników rzadkich w ich słowniku i tekście zbliżają się komunikaty prasowe.Analizując przymiotniki bardzo rzadkie w poszczególnych stylach, należy pamiętać, że wśród nich znajdują się także te, które w półmilionowej próbieTab. 17 Przymiotniki bardzo rzadkie w pięciu stylachhaseł o f = 1 haseł o f = 2 haseł o f ≤ 2 hasła wystę­pujące tylko w jednym stylu1* 2* 1* 2* 2* | 3* 1* | 2*teksty popularnonaukowe drobne wiadomości 2 257 53,96 695 16,62 70,57 18,36 1 648 39,40prasowe 1 722 52,17 . 536 16,24 68,40 15,51 1016 30,78publicystyka 1809 53,28 527 15,52 68,81 14,26 999 29,42proza artystyczna 2101 62,38 573 17,01 79,39 24,91 1265 37,56dramat 1'043 63,29 244 14,81 78,10 15,97 349 21,18rażem w pięciu stylach 4 229 47,53 1483 16,67 64,19 8,93 5 277 59,301* – w liczbach bezwzględnych, 2* – procent wszystkich haseł przymiotnikowych występujących w słowniku danego stylu, 3* – procent wszystkich użyć przymiotników występujących w tekstach danego stylu.

należą do klasy wyrazów częstych lub bardzo częstych, np. centralny (f5 = 1, F = 136), polityczny (f5 = 1, F = 201), jasny (f2 = 1, F = 80). Dlatego z bada­nych tekstów wynotowałam przymiotniki, które pojawiły się tylko w jednym stylu (niekoniecznie raz). Okazało się, że słownik przymiotników półmiliono­wej próby aż w 59,30% tworzą przymiotniki występujące tylko w jednym z badanych stylów – jest ich 5277. O długości tego słownika decydują głównie teksty popularnonaukowe (18,52%) i proza artystyczna (14,22%), natomiast w niewielkim procencie wydłuża go dramat (3,92%). Przymiotniki, nie wy­stępujące w żadnym innym stylu, wypełniają słownik tej kategorii wyrazów ułożony dla tekstów popularnonaukowych w 39,4%, dla tekstów prozy w 37,56%, w najmniejszym procencie dla dramatu (w 21,18%) – patrz tab. 17. Należy więc stwierdzić, że w stylu popularnonaukowym można spotkać nie tylko najwięcej leksemów przymiotnikowych, ale ponadto są one niemalże w 40% inne niż w pozostałych badanych stylach. Z kolei dramat wyróżnia się niedługim słownikiem przymiotników i w dodatku są to w większości leksemy używane także w innych stylach. Przymiotnikami są nasycone najsilniej teksty publicystyczne, lecz duży ich udział nie idzie w parze z dążnością do szukania nowych, wzbogacających słownictwo przymiotników.Przymiotniki występujące tylko w tekstach popularnonaukowych to głów­nie terminy z różnych dziedzin nauki, np. astrofizyczny, hydroakustyczny, supercentralistyczny, sinusoidalny, życiodajny, psychomotoryczny, roślinożerny. Natomiast w prozie artystycznej w grupie przymiotników bardzo rzadkich i występujących tylko w tym stylu znalazło się wiele nazw kolorów, np. atłasowy, bławatny, błękitnomigotliwy, ciemnawy, miodowo-piwny, brudnobrązowozielonożółty. Zarówno w tekstach popularnonaukowych, jak i w prozie artystycznej w grupie bardzo rzadkich przeważają przymiotnikio złożonej budowie formalnej. Dramat artystyczny charakteryzuje się tym, że wśród przymiotników bardzo rzadkich znalazło się szereg derywatów oznacza­jących intensywność cechy lub jej osłabienie (intensiva i deminutiva), np. calutki, caluteńki, świeżutki, złociutki, pyszniutki, przebrzydły, głupawy, głupkowaty. Poza tym w dramacie spośród przymiotników bardzo rzadkich wiele należy do słownictwa potocznego: szmatławy, francowaty, galanty, charakterny, kopnięty, narwany, rąbnięty, pazerny, piersiasty, wypindrzony itp. Większość przymiotników bardzo rzadkich w dramacie posiada znaczenie ekspresywne. W drobnych wiadomościach prasowych wśród przymiotników występujących tylko w tym stylu przeważają derywaty utworzone od nazw państw, miast, regionów itp. Jest wśród nich wiele złożeń, np. amerykańsko-brytyjsko-radziecki, indyjsko-pakistański, kujawsko-pomorski, zielonogórsko-wrocławski. Composita przeważają też wśród liczebników przy- miotnych, licznie występujących tylko w tym stylu: trzydziestotysięczny, dwudziestojednokrotny, a także siedmiodniowy, dwudziestodziewięcioletni itp.

Złożenia z liczebnikami pojawiły się głównie w komunikatach prasowych, chociaż w publicystyce też jest ich sporo. W tekstach publicystycznych (por. J. Sambor, 1975) przeważają złożenia dwuprzymiotnikowe, w których skład wchodzą leksemy typowe dla tego stylu, związane z tematyką tych tekstów, np. ideowo-artystyczny, ideowo-społeczny, moralno-polityczny, narodowo-demokra- tyczny, kulturowo-społeczny, społeczno-postępowy. Dużą grupę przymiotników bardzo rzadkich w publicystyce stanowią formacje z prefiksem anty-, bez-, nie-, np, antydemokratyczny, antysocjalistyczny, antypartyjny, bezkonfliktowy, bez- religijny, niehumamstyczny, nieartystyczny. W tekstach publicystycznych poja­wiły się przymiotniki utworzone od skrótowców, np. zetempowski, zeteselowski, pezetpeerowski.3. LICZEBNIKIAutorzy słownika frekwencyjnego wyodrębnili dwie klasy liczebników: liczebniki o odmianie przymiotnikowej oraz pozostałe liczebniki (Słownictwo (1974-1977) t. 1, s. 50). Pierwsza klasa liczebników została włączona do przymiotników i przy tej kategorii wyrazów była analizowana. Natomiast druga grupa to liczebniki główne, zbiorowe oraz zaimki liczebne. Ta właśnie grupa liczebników stanowi przedmiot analizy w tej części pracy. Również autorzy Encyklopedii wiedzy o języku polskim (Wrocław 1978) uważają, że liczebnikami w ścisłym rozumieniu terminu są jedynie liczebniki główne i zbiorowe, ponieważ oddzielają się ostro od wszystkich pozostałych właś­ciwościami znaczeniowymi, morfologicznymi i składniowymi. Przyjęcie przez autorów słownika frekwencyjnego graficznej definicji wyrazu spowodowało, że zestawienia liczebników porządkowych i głównych były traktowane jako ciągi osobnych słowoform. Należy jeszcze zaznaczyć, że liczby pisane cyframi arabskimi i rzymskimi oraz złożenia z członem cyfrowym przepisywano słownie.3.1. ROZKŁAD LICZEBNIKÓW W POSZCZEGÓLNYCH STYLACHLiczebniki pakrywają tekst półmilionowej próby jedynie w 2,01% nato­miast słownik tworzą w jeszcze mniejszym procencie – w 0,17 %. Udział w tekście plasuje liczebniki na 10 miejscu wśród badanych kategorii wyrazów— jeszcze mniej jest skrótowców, wyrzykników i cytatów obcojęzycznych, natomiast udział w słowniku na 12 miejscu – na ostatnim miejscu znalazły się zaimki rzeczowne, które mają najkrótszy słownik.Rozkład liczebników w tekstach pięciu stylów jest nierównomierny, świad­czy o tym obliczona dyspersja (D = 0,71). Spośród wszystkich części mowy jedynie wykrzykniki odznaczają się większą nierównomiemością (D = 0,20), a także imiona, własne i skrótowce. Nąjwięcej liczebników wynotowałam z tekstów wiadomości prasowych (40,1% wszystkich użyć w półmilionowej

70

71próbie), a najmniej z tekstów dramatycznych (7,3%). Natomiast rozkład haseł jest dość równomierny, w każdym z badanych stylów znajduje się ponad 80% słownika liczebników ułożonego dla półmilionowej próby, przy czym najdłuż­szy słownik ma dramat (89,39%), a najkrótszy proza artystyczna i teksty popularnonaukowe. Należy podkreślić, że wprawdzie w tekstach dramatycz­nych liczebnik jest używany najrzadziej, to jednak właśnie w tym stylu wybór haseł liczebnikowych jest największy. W dramacie ten sam liczebnik średnio jest powtarzany 12 razy, gdy tymczasem w komunikatach prasowych aż 69 razy. Dokładne informacje o rozkładzie liczebników w pięciu stylach zamiesz­czam w tab. 18.Tab. 18. Rozkład liczebników w pięciu stylachliczba użyć (N) w % liczba haseł (W) w %teksty popularno­ -naukowe 2 062 20,54 54 81,82drobne wiadomościprasowe 4 025 40,10 58 87,88publicystyka 2 310 23,02 55 83,33proza artystyczna 907 9,04 54 81,82dramat 733 7.30 59 89,39w pięciu stylach 10 037 100,00 66 100,00Style ze względu na udział liczebników w tekście podzieliły się na trzy grupy (patrz rys. 3):1) dramat i proza artystyczna (mały udział),2) styl popularnonaukowy i publicystyka,3) drobne wiadomości prasowe (duży udział).

Rys. Rozkład liczebników w tekstach pięciu stylówZ przeprowadzonego testu na istotność różnic wynika, że udział liczeb­ników w tekstach badanych stylów pozwala je odróżnić od siebie. Najbardziej różnią się dramat i komunikaty prasowe, najmniej teksty popularnonaukowe i publicystyka. Do dramatu zbliża się proza artystyczna, w obu stylach udział liczebników jest cechą stylistycznie ujemną. Rozkład liczebników nie jest podobny do rozkładu żadnej z badanych części mowy. Można zauważyć jedynie pewne podobieństwo do rozkładu przysłówków (por. rys. 8), ale relacje

72są odwrotne, tzn. obie kategorie wyrazów najbardziej oddalają od siebie dramat i komunikaty prasowe, jednakże przysłówków w dramacie jest dużo, a liczebników mało (w komunikatach odwrotnie). Ze względu na udział zarówno liczebników, jak i przysłówków publicystyka i teksty popular­nonaukowe zbliżają się do siebie. Wychodząc z założenia, że odmianę pisaną współczesnego języka polskiego reprezentują wszystkie teksty składające się na półmilionową próbę, możemy stwierdzić, że jedynie w tekstach popular­nonaukowych udział liczebników jest reprezentatywny dla polszczyzny pisanej. Natomiast od odmiany pisanej udziałem liczebników najbardziej różnią się komunikaty prasowe (dodatnio, tzn. jest ich o wiele więcej niż przeciętnie w języku pisanym).3.2. KONCENTRACJA LICZEBNIKÓWSpośród badanych części mowy liczebniki odznaczają się najsłabszą kon­centracją (L = 0,62), natomiast najsilniejszą koncentracją w półmilionowej próbie wyróżniają się przyimki, a następnie spójniki. Już 5% słownika przyimków pokrywa tekst tejże części mowy w 68%, gdy ten sam procent słownika liczebników wyczerpuje swój tekst jedynie w 28%. Spośród badanych stylów najsilniejszą koncentracją liczebników charakteryzuje się dramat (L = 0,64), a najsłabszą teksty popularnonaukowe (L = 0,55). W pasie najwyż­szych częstości najsłabszą koncentrację posiadają wiadomości prasowe; w tym stylu 5% słownika liczebników pokrywa swój tekst w 26%, gdy na przykład w publicystyce już w 34% (szczegółowe dane w tab. 19).3.3. NAJCZĘSTSZE LICZEBNIKI W PIĘCIU STYLACHW polszczyźnie pisanej (półmilionowej próbie) najczęściej używa się na­stępujących liczebników:tysiąc (1299), dwa (936), dziewięćset (572), trzy (568), pięć (431), wiele (424), kilka (400), dwadzieścia (400), cztery (373), sto (330), trzydzieści (266).Zostały tu wymienione tylko liczebniki do rangi 10, chociaż aż 27 haseł (czyli ok. 40% słownika) posiada frekwencję powyżej 100. Na liście najczęst­szych nie znalazł się liczebnik jeden, ponieważ został on włączony do liczebników wtedy, gdy był składnikiem odmiennego liczebnika głównego (f = 57). Natomiast pojawił się on z wysoką frekwencją (1095) w klasie przymiotników, do której został włączony, gdy pełnił funkcję przydawki i odmieniał się jak przymiotnik.W półmilionowej próbie najczęściej używa się liczebników głównych, przy czym wśród tych najczęstszych (f ≥ 100) znalazły się wszystkie liczebniki oznaczające liczbę przedmiotów od 1 do 9, następnie liczebniki oznaczające dziesiątki (oprócz dziewięćdziesiąt) oraz setki (dziewięćset, sto, dwieście, pięćset, trzysta), a także najczęstszy liczebnik tysiąc. Spośród liczebników 1-9 najczęś­ciej w odmianie pisanej używa się liczebnika dwa (jeszcze częściej jeden

75o odmianie przymiotnikowej), spośród dziesiątek dwadzieścia, a spośród setek dziewięćset. Oprócz liczebników głównych na liście najczęstszych znalazły się dwa zaimki liczebne: wiele, kilka. Wśród liczebników najczęstszych nie znalazł się ani jeden liczebnik oznaczający liczby od 11 do 19, a także nie odnotowano żadnego liczebnika zbiorowego. Liczebniki najczęściej występujące w po­szczególnych stylach przedstawiam w tab. 20.W tekstach popularnonaukowych, komunikatach prasowych i w publicys­tyce najczęściej używa się liczebników głównych. Natomiast w prozie i drama­cie większą rolę odgrywają zaimki liczebne, a wśród najczęstszych pojawił się także liczebnik ułamkowy pół, czyli w stylach tych liczy się w sposób przybliżony i mniej dokładny. Należy jeszcze zauważyć, że w komunikatach prasowych liczebnik z rangą 10 (wiele) ma wyższą frekwencję niż najczęstszy w dramacie liczebnik dwa.3.4. LICZEBNIKI NACECHOWANE STYLISTYCZNIESpośród 39 liczebników, których frekwencja w półmilionowej próbie była nie mniejsza niż 45, wynotowano cztery liczebniki neutralne stylistycznie: kilka (400; 0,87), pół (84; 0,83), oba (170; 0,81), dwa (936; 0,81). Pozostałe liczebniki mają rozkład nierównomierny. Najwięcej liczebników nacechowanych dodat­nio (29) pojawiło się w tekstach wiadomości prasowych – są to przede wszystkim liczebniki główne. Z kolei w stylu tym unika się zaimka liczebnego tyle. W tekstach popularnonaukowych preferuje się wysokie liczby (osiemset, siedemset, sześćset), natomiast w publicystyce duża liczba dat wpłynęła na wysoką frekwencję liczebnika dziewięćset (został on wyłączony z oznaczenia roku jako liczebnik główny). W dramacie i w prozie, w odróżnieniu od pozostałych stylów, unika się liczebników głównych, a używa się przede wszystkim zaimków liczebnych. W dramacie rzadko pojawiają się duże liczby, a także zaimek liczebny oznaczający te liczby (wiele). Poniżej przedstawię listę liczebników nacechowanych stylistycznie w poszczególnych stylach (w nawiasie podaję: frekwencję w danym stylu, frekwencję w półmilionowej próbie i dysper­sję).Liczebniki nacechowane stylistycznie:1) w tekstach popularnonaukowycha) nacechowane dodatnio:osiemset (55; 85; 0,39), sześćset (27; 67; 0,58), siedemset (19; 51; 0,60);b) nacechowanych ujemnie nie ma.2) w drobnych wiadomościach prasowycha) nacechowane dodatnio:jeden (36; 57; 0,43), czterysta (39; 65; 0,49), dziewięćdziesiąt (45; 79; 0,49), siedem (91; 164; 0,53), czterdzieści (101; 185; 0,54), sześć (129; 240; 0,55), dwieście (83; 161; 0,56), dziewięć (70; 135; 0,56), siedemdziesiąt (57; 123; 0,56), sześćdziesiąt (100; 229; 0,56), trzysta (51; 101; 0,56), czternaście (23; 46; 0,58), milion (97; 217; 0,58), sześćset (27; 67; 0,58), pięćdziesiąt (123; 262; 0,59), osiemdziesiąt (58; 124;

760,60), siedemset (20; 51; 0,60), trzydzieści (129; 266; 0,60), cztery (185; 373; 0,61), osiem (103; 221; 0,61), sto (164; 330; 0,61), dwanaście (39; 87; 0,63), dwadzieścia (181; 400; 0,65), pięćset (41; 102; 0,65), tysiąc (498; 1299; 0,65), pięć (187; 431; 0,67), piętnaście (47; 109; 0,67), trzy (240; 568; 0,71), dziesięć (81; 202; 0,72);b) nacechowane ujemnie: tyle (1; 83; 0,57);3) w publicystycea) nacechowane dodatnio: dziewięćset (247; 572; 0,59);b) nacechowanych ujemnie nie ma;4) w prozie artystyczneja) nacechowane dodatnio: tyle (34; 83; 0,57), parę (44; 96; 0,63);b) nacechowane ujemnie:siedemdziesiąt (3; 123; 0,56), sześćdziesiąt (4; 229; 0,56), trzysta (2; 101; 0,56), sześćset (2; 7; 0,58), dziewięćset (18; 572; 0,59), pięćdziesiąt (8; 262; 0,59), siedemset (2; 51; 0,60), trzydzieści (9; 226; 0,60), osiem (9; 221; 0,61), dwanaście (3; 87; 0,63), pięćset (6; 102; 0,65), tysiąc (58; 1299; 0,65), pięć (25; 431; 0,67), piętnaście (7; 109; 0,67), dziesięć (18; 202; 0,72);5) w dramaciea) nacechowane dodatnio:tyle (34; 83; 0,57), ile (26; 51; 0,58);b) nacechowane ujemnie:siedemdziesiąt (1; 123; 0,56), sześćdziesiąt (2; 229; 0,56), milion (3; 217; 0,58), dziewięćset (7; 572; 0,59), osiemdziesiąt (3; 124; 0,60); siedemset (1; 51; 0,60), pięćset (5; 102; 0,65), tysiąc (43; 1299; 0,65), wiele (14; 424; 0,73).3.5. LICZEBNIKI BARDZO RZADKIEW całej półmilionowej próbie odnotowaliśmy 8 liczebników bardzo rzad­kich (f ≤ 2), stanowią one 12,7% słownika liczebników. Są to liczebniki zbiorowe (np. jedenaścioro, dziesięcioro, sześcioro, obydwoje) oraz złożony nieokreślony paręset. W tym miejscu należałoby zaznaczyć, że w odmianie pisanej pojawiło się 10 liczebników zbiorowych (15,87% słownika liczebników), które pokrywają tekst liczebników zaledwie w ok. 0,5%. Najczęstszy z liczeb­ników zbiorowych dwoje pojawił się 19 razy, pozostałe liczebniki zbiorowe zaliczymy do słownictwa bardzo rzadkiego. Najwięcej liczebników zbiorowych znajdziemy w dramacie, a najmniej w tekstach popularnonaukowych (1) i publicystyce (2). Rozkład liczebników bardzo rzadkich w pięciu stylach przedstawia tab. 21.Dramat wyróżnia się najdłuższym słownikiem liczebników i zarazem posiada najwięcej liczebników bardzo rzadkich. Należy jednak zaznaczyć, że wiele z nich w odmianie pisanej pojawia się dość często i tylko w dramacie należą do bardzo rzadkich – są to przede wszystkim nazwy dużych liczb. Natomiast pozostałe liczebniki bardzo rzadkie to głównie liczebniki zbiorowe,

77które rzeczywiście wzbogacają i wydłużają słownik polszczyzny pisanej, gdyż w innych stylach używa się ich znacznie mniej lub wcale. W komunikatach prasowych jest mniej niż w dramacie hapax- i dislegomenów, ale są one także w półmilionowej próbie rzadkie; wyjątkiem jest liczebnik tyle (f2 = 1, F = 83).Tab. 21. Liczebniki bardzo rzadkie w pięciu stylachhaseł o f = 1 haseł o f = 2 haseł o f ≤ 2 hasła występu­jące tylko w jednym stylu1* 2* 1* 2* 2* 3* 1* 2*teksty popularnonaukowe drobne wiadomości 3 5,56 3 5,56 11,11 0,44 0 0prasowe 5 8,62 2 3,45 12,07 0,22 1 1,72publicystyka 4 7,27 1 1,82 9,09 0,26 1 1,82proza artystyczna 4 7,41 5 9,26 16,67 1,54 2 3,70dramat 13 22,03 7 11,86 33,90 3,68 3 5,56razem w pięciu stylach 6 9,09 2 3,03 12,12 0,10 7 10,611* – w liczbach bezwzględnych, 2* – procent wszystkich haseł liczebnikowych występujących w słowniku danego stylu, 3* – procent wszystkich użyć liczebników w tekstach danego stylu

4. ZAIMKIW tej części pracy rozważane będą tylko zaimki rzeczowne, ponieważ zaimki przymiotne zostały włączone do klasy przymiotników, podobnie zaimki liczebne do liczebników, a przysłowne do przysłówków. Przy tych więc kategoriach wyrazów są analizowane pozostałe grupy zaimków. Taki podział zaimków przyjęłam za autorami słownika frekwencyjnego, którzy dokonali go wyłącznie na podstawie kryterium syntaktycznego. Nie wprowadzono klasyfi­kacji semantycznej, a więc nie zostały wyróżnione zaimki względne, pytajne, nieokreślone itp. (Słownictwo (1974-1977), t. 1, s. 45-46).4.1. ROZKŁAD ZAIMKÓW W BADANYCH STYLACHW półmilionowej próbie zaimek rzeczowny został użyty 31828 razy, co stanowi 6,38% badanych tekstów. Natomiast w słowniku półmilionowej próby zaimków rzeczownych jest bardzo mało – zaledwie 23 (0,06% ogółu haseł). Toteż niezwykle wysoka, najwyższa ze wszystkich badanych kategorii wyra­zów, jest średnia powtarzalność zaimków w tekście (1384), zwłaszcza gdy porównamy ją ze średnią powtarzalnością wyrazu w półmilionowej próbie (ok. 13). Najczęściej powtarzany jest zaimek w dramacie (506), a najrzadziej w komunikatach prasowych (167). Jest to związane z udziałem zaimków w tych stylach (patrz tab. 22).Najwięcej zaimków, zgodnie z oczekiwaniami, wynotowałam z tekstów dramatycznych – 36,58% wszystkich użyć zaimków w półmilionowej próbie. Dramat poprzez dialogi posiada wiele cech tekstu mówionego, a właśnie

78w takich improwizowanych, spontanicznych tekstach zaimek pojawia się znacznie częściej aniżeli w tekstach pisanych, oderwanych od konsytuacji11. Natomiast najmniej zaimków używa się w tekstach wiadomości prasowych – 8,4%. wszystkich użyć zaimków. Są więc one przykładem tekstów najbar­dziej wyizolowanych, pozbawionych konsytuacji, a także najmniej spójnych, jeżeli uznać, że udział zaimków w tekście jest jedną z miar spójności tekstu. Dramat od komunikatów prasowych najbardziej różni się udziałem partykuł, następnie zaimków, a dopiero na trzecim miejscu udziałem czasowników.Tab. 22. Rozkład zaimków w pięciu stylachliczba użyć(N) w % liczba haseł(W) w %teksty popularno­naukowe 4 506 14,16 20 86,96drobne wiadomościprasowe 2 672 8,40 16 69,57publicystyka 4 130 12,98 20 86,96proza artystyczna 8 878 27,89 22 95,65dramat 11 642 36,58 23 100,00w pięciu stylach 31 828 100,00 23 100,00Z testu na istotność różnic wynika, że wszystkie badane style ze względu na udział zaimków różnią się od siebie; najbardziej dramat i komunikaty prasowe, najmniej publicystyka i styl popularnonaukowy. Do dramatu w porównaniu z innymi stylami najbardziej podobna jest proza, a do komunikatów publicys­tyka i teksty popularnonaukowe (patrz rys. 4).Badane style ze względu na udział zaimków podzieliły się na cztery grupy:1) drobne wiadomości prasowe (mały udział).2) publicystyka i styl popularnonaukowy,3) proza artystyczna,4) dramat (duży udział).

Rys. 4. Rozkład zaimków w tekstach pięciu stylów11 M. Zarębina ((1971), s 336-374) udowodniła, że w tekstach mówionych zaimek jest używany o wiele częściej niż w tekstach pisanych. Z kolei J. Bartmiński (O derywacji

stylistycznej. Gwara ludowa w funkcji języka artystycznego, Lublin 1977, s. 85) stwierdza, że pieśń ludowa na tle utworów pisanych jest werbalizująca i zaimkowa.

79Porównując rozkład zaimków z rozkładem innych części mowy, można zauważyć, że jest on najbardziej skorelowany dodatnio z rozkładem czaso­wników (por. rys. 5, s. 85). Jednakże odległości między stylami (mierzone wartością statystyki |u|) są większe ze względu na udział zaimków niż czasowników, zwłaszcza odległość między tekstami popularnonaukowymi a wiadomościami prasowymi. Rozkład zaimków jest również podobny do rozkładu partykuł (por. rys. 9, s. 122), ale większe rozproszenie stylów można zauważyć, badając udział partykuł. Udział zaimków bardziej zbliża prozę do dramatu aniżeli udział partykuł. Z kolei zaimki bardziej oddalają prozę od publicystyki i tekstów popularnonaukowych, niż to czynią partykuły.4.2. KONCENTRACJA ZAIMKÓWRóżnych haseł zaimkowych wynotowałam z półmilionowej próby 23, a już dwa pierwsze z listy rangowej wyczerpują tekst zaimków w 51,6%, czyli połowa użyć wszystkich zaimków rzeczownych przypada na dwa najczęstsze. Natomiast 10 pierwszych z listy rangowej zaimków to już 94,12% ich użyć w tekście. Najsilniejszą koncentracją zaimków odznaczają się wiadomości prasowe (L = 0,83) oraz teksty popularnonaukowe (0,82), a najsłabszą dramat (0,65). W komunikatach prasowych suma częstości dwóch najczęstszych zaimków (się, on) stanowi 80,61% ogółu użyć zaimków w tym stylu (suma częstości trzech pierwszych już 92,10%), w dramacie 39,22% (trzech 50,64%). W wiadomościach prasowych tylko 4 zaimki posiadają frekwencję wyższą niż 50, gdy tymczasem w dramacie 16 (z 23). Ze względu na koncentrację zaimków teksty popularnonaukowe zbliżają się do komunikatów prasowych. Między dwoma najbardziej różniącymi się stylami, czyli komunikatami a dramatem, uplasowała się publicystyka. Proza ze względu na koncentrację zaimków w pasie najwyższych częstości jest podobna do publicystyki, a wraz ze wzrostem rang staje się bardziej podobna do dramatu. Dla wiadomości prasowych i dla stylu popularnonaukowego 50% słownika zaimków to około 99% ich tekstu. Ten sam procent słownika pokrywa tekst zaimków w publicys­tyce w 97%, w prozie w 95,48%, najmniej w dramacie – ok. 95%. Szczegółowe dane o koncentracji zaimków zawarte są w tab. 23.4.3. ZAIMKI NAJCZĘSTSZEW półmilionowej próbie używa się najczęściej następujących zaimków rzeczownych: się (10046), on (6363), to (3870), ja (3028), co (2224), ty (1292), siebie (1138), my (875), nic (597), wszystko (524).W grupie tej znalazły się przede wszystkim zaimki osobowe, a także dwa zwrotne. Wysoką frekwencję uzyskał także zaimek to, chociaż został włączony do tej kategorii wyrazów wtedy, gdy pełnił rolę podmiotu, dopełnienia lub przydawki rzeczownej. Zaimki się, siebie obsługują w języku polskim wszystkie trzy osoby czasownika, stąd ich bardzo wysoka frekwencja. Suma użyć

81zaimków pierwszo- i drugoosobowych jest znacznie mniejsza od częstości użycia zaimka trzecioosobowego. Potwierdza się więc opinia S. Jodłowskiego: „[...] że w pewnych dziedzinach można całe tomy napisać wyłącznie w osobie 3“ (S. Jodłowski (1973), s. 74). W tekstach pisanych bardzo często uogólnia się zarówno wykluczająco, jak i twierdząco, używając zaimków nic, wszystko. Częściej w wypowiedziach pisanych, także mówionych (M. Zarębina (1971), s. 342), pytania dotyczą rzeczy aniżeli istot żywych (co (2224), kto (388)).We wszystkich badanych stylach zaimkiem najczęstszym jest zaimek zwrotny się. W dramacie na drugim miejscu znalazł się zaimek osobowy ja, a w pozostałych stylach on. Potwierdza się więc powszechna opinia, że dramat z racji dialogów jest stylem pierwszoosobowym, a także drugoosobowym, ponieważ zaimki ja i ty należą w nim do najczęstszych. Pozostałe badane style należy zaliczyć do trzecioosobowych. Lista najczęstszych zaimków jest niemalże identyczna dla stylu popularnonaukowego i dla komunikatów prasowych. Dla publicystyki zmienia się głównie z racji pojawienia się wśród najczęstszych zaimka ja oraz przesunięcia na dalsze miejsce zaimka samo. Tylko w dramacie i prozie wśród najczęstszych zaimków znajduje się zaimek ty (patrz tab. 24).Omawiając zaimki najczęstsze w poszczególnych stylach, należy zwrócić uwagę na duże różnice w użyciu tych zaimków. W tekstach popularnonauko­wych zaimek o randze 10 uzyskał jedynie częstość 17, gdy w dramacie zaimek mający tę samą rangę pojawia się z częstością 277. W komunikatach prasowych wśród 10 najczęstszych znalazły się zaimki o frekwencjach 7, 8, 13, 14.4.4. ZAIMKI NACECHOWANE STYLISTYCZNIESpośród 17 zaimków, których częstość w półmilionowej próbie była wyższa niż 45, tylko 4 można zaliczyć do neutralnych stylistycznie (D ≥ 0,80). Trzy z nich należą do najczęstszych w polszczyźnie pisanej: zaimek zwrotny się (D = 0,87), osobowy on (D = 0,83) i zaimek to w funkcji rzeczownika (D = 0,83). Czwarty z zaimków neutralnych stylistycznie pojawia się znacznie rzadziej, jest nim zwrotno-anaforyczny samo (F = 90, D = 0,81). Poniżej przedstawię zaimki nacechowane stylistycznie w poszczególnych stylach.Zaimki nacechowane stylistycznie:1) w tekstach popularnonaukowycha) nacechowanych dodatnio nie ma;b) nacechowanych ujemnie nie ma;2) w drobnych wiadomościach prasowycha) nacechowanych dodatnio nie ma;b) nacechowane ujemnie:ktoś (1; 226; 0,53), my (30; 875; 0,62), siebie (41; 1138; 0,65);

833) w publicystycea) nacechowanych dodatnio nie ma;b) nacechowanych ujemnie nie ma;4) w prozie artystyczneja) nacechowane dodatnio: siebie (430; 1138; 0,65);b) nacechowanych ujemnie nie ma;5) w dramaciea) nacechowane dodatnio:ty (1034; 1292; 0,23), wy (199; 279; 0,33), ja (2034; 3028; 0,35), cóż (57; 90; 0,42), kto (234; 388; 0,46), coś (270; 482; 0,47), wszystko (277; 524; 0,52), co (1252; 2224; 0,53), ktoś (107; 226; 0,53), nikt (118; 247; 0,54), my (419; 875; 0,62), siebie (407; 1138; 0,65);b) nacechowanych ujemnie nie ma.Z tekstów popularnonaukowych i publicystycznych nie wynotowałam zaimków, które byłyby charakterystyczne dla tych stylów. Z kolei tylko w komunikatach prasowych można znaleźć zaimki nacechowane ujemnie (my, siebie, ktoś), które są równocześnie nacechowane dodatnio w dramacie. Dramat jest zdecydowanie stylem drugoosobowym, ponieważ 79% użyć zaimków ty i wy przypada na ten styl, a także pierwszoosobowym – 63% użyć zaimków ja i my. Najczęściej w dramacie stawia się pytania, używając zaimków co, kto, oraz nie precyzuje się desygnatów (coś, ktoś), a także często wprowadza się uogólnienia twierdzące i wykluczające (wszystko, nikt). W prozie jedynym zaimkiem nacechowanym dodatnio jest zwrotny siebie, też często używany w dramacie.4.5. ZAIMKI BARDZO RZADKIEW półmilionowej próbie tylko jeden zaimek należy do hapaxlegome­nów – zdrobniały wszyściutko (pojawił się w dramacie). Bardzo rzadki we wszystkich badanych stylach jest zaimek ktokolwiek. Obok tego zaimka w tekstach popularnonaukowych bardzo rzadko pojawia się zaimek cokolwiek oraz wy; w komunikatach prasowych ktoś, ja, w publicystyce któż, ty; w prozie artystycznej tamto. Część z tych zaimków należy do grupy bardzo częstych w półmilionowej próbie (ja, ty, wy, ktoś). Z 23 zaimków tworzących słownik półmilionowej próby w komunikatach prasowych wcale nie pojawiło się 7, w tekstach popularnonaukowych i publicystyce 2, w prozie artystycznej 1, a w dramacie pojawiły się wszystkie. W komunikatach prasowych wśród tych siedmiu zaimków o frekwencji 0 znalazł się tak częsty w dramacie zaimek osobowy ty oraz rzadkie i w innych stylach: cokolwiek, wszyściutko, tamto, któż, a także typowe dla dramatu cóż i pojawiający się często w prozie i dramacie jedno. W tekstach popularnonaukowych nie pojawił się zaimek wykrzyk­nikowy któż, w publicystyce nieokreślony cokolwiek, a w obu stylach wskazują­cy tamto.

845. CZASOWNIKIDo czasowników zostały włączone wyrazy, których podstawową funkcją składniową jest rola orzeczenia w zdaniu. W grupie tej znajdują się również praedicativa, takie jak np. trzeba, można, warto. Autorzy słownika frekwencyj- nego, kierując się kryterium syntaktycznym, odróżnili czasownik od rzeczow­nika (typ: żal, wstyd), od przymiotnika (typ: winien, winny), od przysłówka (typ: wolno, przeszło) – por. Słownictwo (1974-1977), t. 1, s. 44.5.1. ROZKŁAD CZASOWNIKÓW W BADANYCH STYLACHNajwięcej w tekstach półmilionowej próby jest rzeczowników, następnie przymiotników, a na trzecim miejscu znajdują się czasowniki. Czasowników użyto 72022 razy, czyli wypełniają one tekst półmilionowej próby w 14,4%. Podobnie wygląda sprawa udziału czasowników w słowniku polszczyzny pisanej. Haseł czasownikowych jest 6060, co stanowi 15,7% słownika pół­milionowej próby. Więcej w słowniku jest rzeczowników, przymiotników, a także – wyodrębnionych w osobną grupę – imion własnych. Natomiast ze względu na średnią powtarzalność (11,89) czasowniki uplasowały się na 7 miejscu; niższą średnią powtarzalność mają rzeczowniki, przymiotniki i wykrzykniki, także skrótowce, imiona własne i cytaty obcojęzyczne. O udziale czasowników w poszczególnych stylach informuje tab. 25.Najwięcej czasowników pojawiło się w tekstach dramatycznych, ponad dwa razy więcej niż w tekstach komunikatów prasowych (2,26 razy). Pamiętając, że rzeczowników w komunikatach prasowych było o 1,73 razy więcej niż w dramacie, widzimy, że różnice między tymi stylami w udziale czasowników są jeszcze większe. Komunikaty prasowe są wyraźnie stylem nominalnym, a dramat werbalnym.Spośród badanych stylów najdłuższym słownikiem czasowników wyróżnia się proza artystyczna. W stylu tym pojawiło się aż 60,81% leksemów czasownikowych, wynotowanych z całej półmilionowej próby, a na przykład w komunikatach prasowych tylko 28%, w publicystyce 31,73%. Proza

Tab. 25. Rozkład czasowników w pięciu stylachliczba użyć(N) w % liczba haseł(I) w %teksty popularno­ -naukowe 11 440 15,88 2 154 35,55drobne wiadomościprasowe 9 536 13,24 1 697 28,00publicystyka 11 177 15,52 1 923 31,73proza artystyczna 18 365 25,50 3 685 60,81dramat 21 504 29,86 2 939 48,50w pięciu stylach 72 022 100,00 6 060 100,00

85odznacza się największym wyborem czasowników, powtarza je najrzadziej z. badanych stylów (4,98), mimo że używa ich częściej niż pozostałe style (oprócz dramatu). Dramat, mający najwięcej w tekście czasowników, również najczęściej je powtarza (7,32).Czasowniki ze względu na równomierność rozkładu znalazły się na 6 miejscu (D = 0,84), mniej równomierny rozkład mają jedynie cztery części mowy: partykuły, zaimki, liczebniki, wykrzykniki. Z przeprowadzonego testu na istotność różnic wynika, że tylko o publicystyce i tekstach popular­nonaukowych nie możemy orzec, że różnią się udziałem czasowników (|u| = 1,86). Między pozostałymi stylami różnica jest statystycznie istotna. Ponadto wszystkie badane style zdecydowanie różnią się od odmiany pisanej języka, czyli półmilionowej próby; najmniej teksty popularnonaukowe (ujem­nie), najbardziej dramat (dodatnio).Style ze względu na udział czasowników podzieliły się na cztery grupy (rys. 5):1) drobne wiadomości prasowe (mały udział),2) publicystyka i teksty popularnonaukowe,3) proza artystyczna,4) dramat (duży udział).

Rys. 5. Rozkład czasowników w tekstach pięciu stylówDwie pierwsze grupy stylów zdecydowanie przeciwstawiają się dramatowi i prozie artystycznej. Wokół komunikatów prasowych oscyluje styl popular­nonaukowy, a wokół dramatu proza artystyczna. Odległość między dramatem a prozą jest większa niż między publicystyką i tekstami popularnonaukowymi a komunikatami prasowymi.Rozkład czasowników jest podobny do rozkładu zaimków (por. rys. 4, s. 78), ale odległości między stylami, mierzone udziałem zaimków, są większe, czyli style są bardziej rozproszone. Z kolei, porównując rozkład czasowników z rozkładem rzeczowników (por. rys. 1, s. 42). widzimy, że relacje między stylami są odwrotnie proporcjonalne. Ponadto można zauważyć, że ze względu na udział rzeczowników teksty popularnonaukowe i publicystyczne są bliższe komunikatom prasowym aniżeli ze względu na udział czasowników. Nato­miast proza udziałem czasowników bardziej zbliża się do dramatu niż udziałem rzeczowników.

865.2. KONCENTRACJA CZASOWNIKÓWNajsilniejszą koncentracją czasowników odznacza się dramat (L = 0 ,78) . Proza artystyczna, w której tekstach pojawiło się dwa razy więcej czasowników niż w komunikatach prasowych, ma niemalże taką samą koncentrację, jak ten ubogi w czasowniki styl. Obliczony dla publicystyki i dla tekstów popular­nonaukowych wskaźnik Lorenza przyjął taką samą wartość (L = 0,71). W dra­macie 1% słownika czasowników wyczerpuje tekst tej kategorii wyrazów już w 45%, gdy tymczasem w komunikatach prasowych tylko w 29% (w prozie w 33%). Z kolei 10% słownika to w dramacie 74% tekstu, w wiadomościach prasowych 61%, w prozie 63% (dokładne dane o koncentracji czasowników w tab. 26).Tekst czasowników w dramacie pokrywają głównie leksemy o wysokich częstościach, np. w stylu tym czasowniki o częstościach f < 10 pokrywają tekst w 43%, a w komunikatach prasowych w 21%, w prozie w 24,5%. Z kolei w pasie niskich częstości można zauważyć relacje odwrotne: w dramacie czasowniki o częstościach 100 pokrywają tekst tej kategorii wyrazów w 26%, a w komunikatach w 37%. W prozie artystycznej 39% wszystkich użyć czasowników przypada na leksemy o częstościach niższych niż 10. Style ze względu na koncentrację słownictwa podzieliły się na trzy grupy:1) dramat (koncentracja silna),2) publicystyka i teksty popularnonaukowe,3) komunikaty prasowe i proza (koncentracja słaba).Bardzo podobne ze względu na koncentrację czasowników teksty popular­nonaukowe i publicystyka wykazują pewne różnice w pokrywaniu tekstu w pasie najwyższych częstości (w publicystyce silniejsza koncentracja) i w pasie niskich częstości (silniejsza w tekstach popularnonaukowych). We wszystkich badanych stylach czasowniki o frekwencjach wyższych niż 10 (czyli ok. 10% słownika) wyczerpują tekst tej kategorii wyrazów w ponad 60%, a w dramacie w ponad 70%.5.3. CZASOWNIKI NAJCZĘSTSZEZ tekstów półmilionowej próby wynotowałam 78 czasowników o frekwen­cji wyższej niż 100. Jest to zaledwie 1,29% słownika czasowników i już 44,76% ich tekstu. Spośród nich 3 osiągnęły frekwencję wyższą niż 1000, a 10 wyższą niż 500. Poniżej przedstawię czasowniki o frekwencji wyższej niż 300 (jest ich 20):być (9620), mieć (2487), móc (1573), wiedzieć, (977), mówić (897), chcieć (840), zostać (796), powiedzieć (785), musieć (747), można (606), trzeba (444), należeć (404), chodzić (399), myśleć (386), iść (363), prosić (358), powinien (346), widzieć się (339), widzieć (312), nie ma (304).Na liście tej czasownikiem najczęściej używanym, i to o niezwykle wysokiej frekwencji, jest czasownik być. Jest to zupełnie zrozumiałe, ponieważ czasownik ten pełni w naszym języku przede wszystkim rolę gramatyczną. Najczęściej

89występuje on w funkcji łącznika w orzeczeniu złożonym, oprócz tego tworzy formy czasów złożonych, a także funkcjonuje jako samodzielny znaczeniowo wyraz. Na drugim miejscu na liście najczęstszych czasowników znajduje się mieć, także zgramatykalizowany, aczkolwiek mniej niż być. Na czele listy rangowej znalazło się wiele czasowników modalnych zarówno osobowych, jak i nieosobowych (móc, musieć, należeć, powinien, trzeba, można). Najczęściej używanymi czasownikami ruchu są: chodzić, iść, a z verba dicendi: mówić, powiedzieć. Pozostałe najczęstsze czasowniki to nazwy podstawowych czynnoś­ci wykonywanych przez człowieka, np. myśleć, prosić, chcieć, widzieć, oraz typowa odpowiedź lub stwierdzenie nie ma. Listy najczęstszych czasowników w pięciu stylach przedstawia tab. 27.We wszystkich pięciu stylach najczęściej powtarzany jest czasownik być. Badane style wyraźnie różnią się używaniem najczęstszych czasowników. Tylko cztery czasowniki z tych do rangi 20 wystąpiły we wszystkich pięciu stylach: być, mieć, móc, musieć. W komunikatach prasowych odnotowano najwięcej czasowników nie występujących na czele listy rangowej w pozos­tałych stylach. Są to: odbyć się, przybyć (w dramacie przyjść), oświadczyć (w publicystyce, prozie i dramacie powiedzieć), otrzymać, rozpocząć się, rozpocząć (w prozie zacząć), udać się (w prozie i dramacie iść), wziąć, dokonać, trwać. Natomiast najwięcej czasowników wspólnych do rangi 20 posiadają dramat i proza (15) oraz publicystyka i teksty popularnonaukowe (15). Tylko w prozie i dramacie do najczęstszych należą: widzieć, iść, robić, nie ma, myśleć; a tylko w publicystyce i tekstach popularnonaukowych: istnieć, dawać, powinien, stać się, posiadać. Najbardziej używaniem czasowników najczęstszych różnią się dramat i wiadomości prasowe – nie posiadają żadnego czasownika wspólnego, oprócz 4 występujących na liście najczęstszych (r ≤ 20) we wszys­tkich badanych stylach.5.4. CZASOWNIKI NACECHOWANE STYLISTYCZNIEW półmilionowej próbie pojawiło się 245 czasowników o frekwencji nie mniejszej niż 45, wyczerpują one tekst tej kategorii wyrazów już w 60 %. Spośród nich 26 ma rozkład równomierny (D ≥ 0,80). Są to następujące czasowniki (w nawiasie podaję częstość w półmilionowej próbie i dyspersję): pracować (181; 0,94), dojść (93; 0,93), twierdzić (50; 0,92), wiadomo (133; 0,92), starać się (73; 0,91), brać (162; 0,90), liczyć (88; 0,90), przejść (83; 0,90), walczyć (59; 0,89), okazać się (98; 0,88), przyjmować (61; 0,88), być (9620; 0,87), zmienić (65; 0,87), znaleźć (194; 0,87), działać (91; 0,85), stać się (243; 0,85), wchodzić (68; 0,85), pisać (142; 0,84), przynieść (96; 0,84), można (606; 0,83), obserwować (54; 0,81), pozostać (66; 0,81), prowadzić (152; 0,81), przypuszczać (54; 0,81), przyjąć (111; 0,80), przypominać (78; 0,80).Czasowniki te należy zaliczyć do słownictwa neutralnego stylistycznie, ponieważ we wszystkich badanych tekstach pisanych pojawiły się one z podob­ną częstością: Tylko dwa z tych czasowników znalazły się także na liście najczęstszych czasowników w półmilionowej próbie: być, można, czyli po­

90wszechność ich użycia jest bardzo wysoka. Poniżej zostaną przedstawione czasowniki (z tych o częstościach f ≥ 45), które są nacechowane przynależnoś­cią do któregoś z badanych stylów (w nawiasie: częstość w danym stylu, częstość w półmilionowej próbie, dyspersja).Czasowniki nacechowane stylistycznie:1) w tekstach popularnonaukowycha) nacechowane stylistycznie dodatnio:stosować (47; 66; 0,33) zawierać (36; 50; 0,34), powstawać (38; 59; 0,41), występować (69; 108; 0,41) nazywać (44; 70; 0,44), powodować (44; 71; 0,45), wykonywać (28; 45; 0,47), tworzyć (35; 65; 0,53), wynosić (45; 104; 0,59), oznaczać ( 3 1 ; 7 1 ; 0,61), stanowić (88; 235; 0,63), wykazać ( 1 7 ; 48; 0,63), otrzymywać (27; 60; 0,65), posiadać (44; 122; 0,65), powstać (35; 81; 0,65), polegać (30; 75; 0,66), przechodzić (28; 64; 0,67), stawać się (29; 78; 0,67), znajdować się (71; 189; 0,67), istnieć (62; 173; 0,68), odbywać się (25; 66; 0,69), należeć (131; 404, 0,70), nazwać (19; 48; 0,70), korzystać (19; 53; 0,72). pozwalać (25; 73; 0,73), dawać (58; 178; 0,74), dochodzić (18; 48; 0,74), służyć (30; 83; 0,75), świadczyć (22; 66; 0,75), zależeć (29; 89; 0,76), odpowiadać (28, 89; 0,77), zajmować się (17; 57; 0,77);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:obchodzić (1; 51; 0,56), podnieść (1; 49; 0,56), zobaczyć (3; 143; 0,56), otworzyć (2; 73; 0,61), wydać (2; 51; 0,61), zamknąć (0; 45; 0,62), wpaść (1; 49; 0,63), oddać (2; 73; 0,64), pozostawać (35; 73; 0,65), stać (13; 228; 0,65), próbować (3; 65; 0,66), zmienić się (3; 55; 0,67), wziąć (12; 224; 0,72), zabrać (4; 74; 0,73), pragnąć (6; 73; 0,77), przypomnieć (6; 78; 0,77);2) w drobnych wiadomościach prasowycha) nacechowane stylistycznie dodatnio:odbyć się (175; 194; 0,12), oświadczyć (76; 93; 0,23), rozpocząć się (54; 67; 0,24), przybyć (77; 99; 0,28), uczestniczyć (39; 57; 0,35), informować (36; 51; 0,36), przystąpić (31; 52; 0,49), przebywać (34; 58; 0,50), dokonać (48; 83; 0,51), podkreślić (30; 55; 0,51), stwierdzać (20; 46; 0,53), złożyć (38; 69; 0,54), wystąpić (35; 64; 0,55), przewidywać (32; 8; 0,57), rozpocząć (40; 77; 0,57), zdobyć (31; 58; 0,57), podawać (31; 65; 0,58), spotkać się (35; 66; 0,58), spowodować (24; 55; 0,59), uzyskać (35; 75; 0,59), zginąć (22; 45; 0,59), otrzymać (70; 143; 0,60), podjąć (30; 67; 0,60), zająć (30; 58; 0,60), podkreślać (28; 59; 0,61), toczyć się (22; 47; 0,61), wydać (25; 51; 0,61), wykazać (18; 48; 0,63), zapewnić (19; 48; 0,64), objąć (20; 50; 0,65), osiągnąć (25; 69; 0,65), przeprowadzić (27; 65; 0,66), znajdować się (64; 189; 0,67), zostać (365; 796: 0,67), ulec (20; 51; 0,68), udać się (53; 131; 0,69), podać (35; 82; 0,70), postanowić (24; 66; 0,70), trwać (45; 106; 0,70), nastąpić (35; 98; 0,71), przedstawić (26; 66; 0,74), wykonać (23; 59; 0,74), zamierzać (22; 56; 0,74), stwierdzić (41; 135; 0,75);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:umieć (0; 88; 0,53), znać (2; 181; 0,55), pomóc (1; 95; 0,56), minąć (1; 48; 0,57), zrozumieć (2; 105; 0,57), nie ma (4; 304; 0,58), poznać (1; 66; 0,58), żyć (6; 196; 0,58), czuć się (1; 65; 0,59), leżeć (3; 138; 0,63), szukać (1; 111; 0,63), dać się (4; 73; 0,66), napisać (2; 52; 0,66), polegać (4; 75; 0,66), wychodzić (4; 87; 0,66), pokazać (0; 55; 0,67), przechodzić (4; 64; 0,67), stawać się (2; 78; 0,67), zmienić się (3; 55; 0,67), znaczyć (4; 180; 0,67), wydawać się (4; 162; 0,68), chodzić (16; 399; 0,70), musieć (46; 747; 0,70), nazwać (1; 48; 0,70), wyglądać (2; 110; 0,70), zauważyć (3; 81; 0,70), brak (4; 48; 0,71), czytać (4; 65; 0,71), stawiać (4; 50; 0,72), trzeba (25; 444; 0,72), mieć (207; 2487; 0,73), pozwalać (5; 73; 0,73), widać (4; 101; 0,73), bywać (0; 80; 0,74), dawać (4; 178; 0,74), zdarzać się (2; 56; 0,74), potrafić (5; 111; 0,75), zależeć (3; 89; 0,76), dziać się (4; 71; 0,77), zdawać (4; 48; 0,78), móc (113; 1573; 0,79), rosnąć (2; 47; 0,79), sądzić (4; 78; 0,79), uważać (12; 171; 0,79);3) w publicystycea) nacechowane stylistycznie dodatnio:stwierdzać (19; 46; 0,53), wymagać (50; 109; 0,63), wprowadzić (20; 46; 0,64), osiągnąć (25; 69; 0,65),

91posiadać (43; 122; 0,65), stworzyć (18; 45; 0,66), istnieć (61; 173; 0,68), wydawać się (67; 162; 0,68), należeć (148; 404; 0,70), brak (20; 48; 0,71), wynikać (36; 109; 0,71), dotyczyć (26; 68; 0,72), stawiać (20; 50; 0,72), uznać (17; 51; 0,72), wskazywać (27; 75; 0,72), budować (20; 50; 0,73), pozwalać (23; 73; 0,73), zwrócić (26; 66; 0,73), zdarzać się (18; 56; 0,74), powinien (134; 346; 0,75), warto (29; 83; 0,76), pragnąć (22; 73; 0,77), zajmować się (18; 57; 0,77), zdawać (15; 48; 0,78). sądzić (23; 78; 0,79);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:usłyszeć (0; 50; 0,51), poznać (1; 66; 0,58), wpaść (1; 49; 0,63), grać (3; 72; 0,64), wyjechać (4; 60; 0,68), udać się (6; 131; 0,69), postanowić (2; 66; 0,70);4) w prozie artystyczneja) nacechowane stylistycznie dodatnio:usiąść (26; 45; 0,38), spać (36; 73; 0,39), spojrzeć (52; 78; 0,39), śmiać się (24; 46; 0,39), widzieć (153; 312; 0,39), zapytać (53; 83; 0,39), biec (37; 57; 0,42), czuć (42; 79; 0,44), trzymać (29; 67; 0,44), patrzeć (106; 196; 0,45), powtarzać (29; 50; 0,45), siedzieć (68; 150; 0,46), jeść (19; 45; 0,47), rozmawiać (32; 64; 0,48), zdawać się (51; 107; 0,48), kazać (28; 68; 0,50), czekać (79; 184; 0,51), opowiadać (28; 54; 0,51), usłyszeć (25; 50; 0,51), jechać (38; 91; 0,52), wracać (34; 74; 0,52), wrócić (49; 123; 0,53), wyjść (62; 153; 0,54), podnieść (25; 49; 0,56), minąć (21; 48; 0,57), zobaczyć (57; 143; 0,56), otworzyć (33; 73; 0,61), zamknąć (17; 45; 0,62), leżeć (65; 138; 0,63), stanąć (36; 79; 0,63), szukać (39; 111; 0,63), zacząć (93; 200; 0,63), stać (104; 228; 0,65), napisać (19; 52; 0,66), nosić (23; 59; 0,66), próbować (27; 65; 0,66) wychodzić (32; 87; 0,66), rzucać (21; 54; 0,67), odpowiedzieć (28; 64; 0,69), wyglądać (39; 110; 0,70), zauważyć (31; 81; 0,70), znaleźć się (36; 84; 0,71), przychodzić (20; 58; 0,72), usiłować (19; 54; 0,76), wejść (39; 127; 0,76), zdawać (14; 48; 0,78);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:wynosić (3; 104; 0,59), zapewnić (2; 48; 0,64), osiągnąć (2; 69; 0,65), posiadać (7; 122; 0,65), stworzyć (2; 45; 0,66), wynikać (8; 109; 0,71), uznać (4; 51; 0,72), świadczyć (5; 66; 0,75), warto (8; 83; 0,76);5) w dramaciea) nacechowane stylistycznie dodatnio: przepraszać (66; 82; 0,23), bać się (95; 122; 0,26), podobać się (35; 48; 0,31), gadać (43; 62; 0,32), kochać (57; 80; 0,33), prosić (256; 358; 0,34), słuchać (85; 124; 0,34), widzieć się (244; 339; 0,34), zostawić (44; 65; 0,34), dziękować (68; 96; 0,35), przyjść (162; 234; 0,35), pić (29; 47; 0,38), myśleć (248; 386; 0,39), spać (37; 73; 0,39), śmiać się (22; 46; 0,39), widzieć (159; 312; 0,39), wiedzieć (645; 977; 0,39), woleć (46; 70; 0,40), zapomnieć (52; 81; 0,40), zrobić (175; 268; 0,40), dostać (66; 102; 0,41), rozumieć (143; 218; 0,41), lubić (79; 138; 0,42), przyjechać (48; 83; 0,43), pytać (45; 85; 0,44), słyszeć (105; 181; 0,44), trzymać (34; 67; 0,44), wierzyć (63; 103; 0,44), wolno (34; 53; 0,44), pomyśleć (50; 96; 0,46), przestać (48; 80; 0,46), siedzieć (71; 150; 0,46), jeść (22; 45; 0,47), robić (148; 265; 0,47), pojechać (31; 62; 0,48), pójść (104; 192; 0,48), zdawać się (46; 107; 0,48), przeszkadzać (28; 48; 0,49), kazać (32; 68; 0,50), powiedzieć (402; 785; 0,50), chcieć (468; 840; 0,51), czekać (82; 184; 0,51), kupić (26; 50; 0,51), jechać (41; 91; 0,52), pamiętać (98; 175; 0,52), wracać (30; 74; 0,52), iść (169; 363; 0,53), umieć (43; 88; 0,53), wrócić (56; 123; 0,53), wyjść (68; 153; 0,54), mówić (476; 897; 0,55), znać (91; 181; 0,55), dać (140; 265; 0,56), obchodzić (27; 51; 0,56), pomóc (46; 95; 0,56), zobaczyć (61; 143; 0,56), minąć (18; 48; 0,57), zrozumieć (49; 105; 0,57), mieszkać (38; 84; 0,58), nie ma (152; 304; 0,58), poznać (30; 66; 0,58), żyć (97; 196; 0,58), czuć się (29; 65; 0,59), dowiedzieć się (33; 72; 0,60), szukać (42; 111; 0,63), wpaść (18; 49; 0,63), cieszyć się (27; 59; 0,64), grać (33; 72; 0,64), oddać (32; 73; 0,64), stracić (29; 64; 0,64), potrzebować (22; 49; 0,65), dać się (33; 73; 0,66), napisać (19; 52; 0,66), nosić (20; 59; 0,66), wychodzić (31; 87; 0,66), pokazać (23; 55; 0,67), zmienić się (22; 55; 0,67), znaczyć (74; 180; 0,67), wyjechać (25; 60; 0,68), wystarczyć (41; 94; 0,69), chodzić (153; 399; 0,70), musieć (302; 747; 0,70), czytać (24; 65; 0,71), przychodzić (19; 58; 0,72), spodziewać się (20; 48; 0,72), trzeba (168; 444; 0,72), wziąć (83; 224; 0,72), mieć (999; 2487; 0,73), widać (35; 101; 0,73), zabrać (26; 74; 0,73), zaczynać (29; 88; 0,73), potrafić (36; 111; 0,75), wejść (42; 127; 0,76), dziać się (24; 71; 0,77), pozwolić (40; 109; 0,77), pragnąć (22; 73; 0,77), przypomnieć (27; 78; 0,77), móc (514; 1573; 0,79), uważać (57; 171; 0,79);

92 b) nacechowane stylistycznie ujemnie: stwierdzać (0; 46; 0,53), rozpocząć (1; 77; 0,57), spodziewać się (0; 55; 0,59), uzyskać (1; 75; 0,59), wynosić (0; 104; 0,59), toczyć się (0; 47; 0,61), stanowić (2; 235; 0,63), wykazać (0; 48; 0,63), wprowadzić (1; 46; 0,64), objąć (2; 50; 0,65), otrzymywać (2; 60; 0,65), posiadać (3; 122; 0,65), przeprowadzić (4; 65; 0,66), znajdować się (6; 189; 0,67), istnieć (11; 173; 0,68), ulec (2; 51; 0,68), odbywać się (2; 66; 0,69), nastąpić (3; 98; 0,71), wynikać (5; 109; 0,71), dotyczyć (3; 68; 0,72), korzystać (2; 53; 0,72), uznać (3; 51; 0,72), wskazywać (2; 75; 0,72), zwrócić (4; 66; 0,73), dodać (2; 66; 0,75), służyć (4; 83; 0,75), stwierdzić (7; 135; 0,75), świadczyć (6; 66; 0,75), odpowiadać (5; 89; 0,77), usiłować (4; 54; 0,76), zajmować się (4; 57; 0,77).Najwięcej czasowników jest nacechowanych stylistycznie dodatnio w dra­macie, a stylistycznie ujemnie w komunikatach prasowych.Czasowniki nacechowane dodatnio w tekstach popularnonaukowych są zarazem rzadko używane w dramacie (13) i komunikatach prasowych (7). Typowe dla tekstów popularnonaukowych takie czasowniki, jak np. znajdować się, posiadać, istnieć, stanowić, wynosić, są równocześnie nacechowane ujemnie w dramacie (część z nich w prozie). Z kolei czasowniki: zajmować się, należeć, istnieć, posiadać, pozwalać są nacechowane dodatnio zarówno w tekstach popularnonaukowych, jak i w publicystyce. Styl popularnonaukowy charak­teryzuje się częstszym niż w innych stylach użyciem czasowników relacyjnych, informujących o przynależności (należeć, posiadać), a także o operacjach logicznych najczęściej opisywanych w tym stylu (występować, stanowić, służyć, dawać). Natomiast nacechowane ujemnie w tekstach popularnonaukowych są przede wszystkim te czasowniki, które są charakterystyczne dla dramatu i prozy artystycznej, np. zobaczyć, wziąć, stać.Typowe dla wiadomości prasowych czasowniki są w dużym stopniu związane z rodzajem wydarzeń, o których informuje się w tym stylu. Dużo wśród nich jest określeń temporalnych. W komunikatach prasowych najczęś­ciej coś odbywa się, rozpoczyna; w nich się oświadcza, informuje o tym, że ktoś przybywa lub przebywa, uczestniczy lub złożył (wizytę), spotkał się, udał się (gdzieś), coś toczy się, trwa. W stylu tym często się coś podkreśla, stwierdza, zapewnia, przedstawia. Wiele z tych czasowników jest nacechowanych ujemnie w dramacie, a część z nich także w prozie artystycznej. Natomiast w komunika­tach prasowych ujemnie nacechowane są czasowniki, które nazywają pod­stawowe czynności fizyczne i psychiczne, np. leżeć, chodzić, wychodzić, żyć, czytać, napisać, umieć, znać, zrozumieć. Unika się też czasowników modalnych: trzeba, móc, musieć, które należą do bardzo częstych w półmilionowej próbie.Z publicystyki wynotowano najmniej czasowników charakterystycznych tylko dla tego stylu. Ponadto brak w publicystyce takich czasowników, które były wyraźnie nacechowane przynależnością do niej, a więc tych o dyspersji D ≤ 0,50. Nacechowane dodatnio i często w niej występujące są następujące czasowniki: wymagać, istnieć, wydawać się, należeć, powinien.Charakterystyczne dla prozy artystycznej są czasowniki oznaczające czyn­ność wykonywaną za pomocą wzroku: spojrzeć, patrzeć, zobaczyć, widzieć,

93i słuchu: usłyszeć, a także verba dicendi: zapytać, rozmawiać, opowiadać, odpowiedzieć. Licznie reprezentowane są określenia ruchu, informujące o loka­lizacji w przestrzeni: przychodzić, wychodzić, wejść, wyjść, wracać, wrócić, jechać, biec. Jeszcze więcej jest ich w dramacie; oprócz wyżej wymienionych nacechowane dodatnio są w nim także: iść, przyjść, pójść, przyjechać, pojechać, wyjechać, chodzić. W prozie artystycznej się rozmawia, opowiada, a w dramacie gada, mówi; proza artystyczna preferuje czasownik odpowiedzieć, a dramat powiedzieć.W dramacie wśród czasowników nacechowanych dodatnio licznie są reprezentowane czasowniki oznaczające podstawowe stany mentalne: znać, umieć, potrafić, rozumieć, zrozumieć, poznać, dowiedzieć się, zapomnieć, przypomnieć. W tekstach dramatycznych często ktoś myśli, pomyśli, pamięta i wierzy. Charakterystyczne dla dramatu są predykatywa: trzeba, wolno, a także cała grupa czasowników o funkcji modalnej: chcieć, pragnąć, woleć, potrzebować, musieć, móc. W tekstach popularnonaukowych często używa się czasownika posiadać, natomiast w dramacie nacechowany dodatnio jest mieć (także nie ma). Niezwykle charakterystyczne dla dramatu jest występowanie w nim wielu czasowników, informujących o postawach emocjonalnych, o prze­życiach, np. bać się, podobać się, kochać, śmiać się, lubić, czuć się, cieszyć się Silnie nacechowane przynależnością do dramatu są czasowniki: przepraszać, prosić, dziękować. Typowe dla tego stylu są również czasowniki egzystencjalne: żyć, mieszkać, oraz nazywające podstawowe czynności człowieka, wykonywane w życiu codziennym: jeść, pić, spać, czytać, kupić, napisać, robić, zrobić, dać, wziąć, zabrać, oddać, nosić itp. Natomiast unika się w dramacie czasowników nacechowanych dodatnio w tekstach popularnonaukowych (np. istnieć, posiadać, stanowić) w komunikatach prasowych (np. stwierdzić, nastąpić, rozpocząć) i w publicystyce (np. dotyczyć, wynikać, wskazywać). Część z nich jest również nacechowana ujemnie w prozie artystycznej.Listy czasowników nacechowanych stylistycznie są ułożone według wzras­tającej dyspersji, a więc bez trudu można wydzielić z nich grupy czasowników najsilniej nacechowanych przynależnością do danego stylu.Na koniec przedstawię czasowniki, które odznaczają się nie tylko znaczną nierównomiernością rozkładu (D ≤ 0,60), ale również wysoką frekwencją f1 ≥ 100. Przyjmując kryterium ilościowe, można je nazwać wyrazami-klucza- mi. Charakteryzują się one wysoką powszechnością użycia tylko w jednym stylu lub w dwóch. Najwięcej jest ich w dramacie: wiedzieć, widzieć się, prosić, myśleć, chcieć, mówić, powiedzieć, widzieć, iść, przyjść, pójść, zrobić, robić, rozumieć, słyszeć, dać, nie ma. W prozie tylko dwa: widzieć, patrzeć, a w komu­nikatach jeden: odbyć się. W tekstach popularnonaukowych i publicystyce żaden czasownik nie spełnia obu warunków. Można jednak uznać, że naj­popularniejszym czasownikiem w tych stylach jest należeć, chociaż ma on dyspersję nieco większą (D = 0,70).

5.5. CZASOWNIKI BARDZO RZADKIEW tekstach półmilionowej próby pojawiło się 2377 czasowników o częstoś­ciach f = 1, jest ich znacznie mniej niż rzeczowników (5536), czy przymiot­ników (4229). Hapaxlegomena tworzą słownik czasowników w 39,2% a razem z dislegomenami już w 55%. O udziale czasowników bardzo rzadkich w słowniku i tekstach poszczególnych stylów informuje tab. 28.Ze względu na udział w słowniku czasowników bardzo rzadkich style podzieliły się na dwie grupy: 1) komunikaty prasowe i publicystyka, 2) proza, dramat i teksty popularnonaukowe. Pierwsza grupa stylów charakteryzuje się niższym udziałem czasowników bardzo rzadkich w tekście i w słowniku, ułożonym dla tej kategorii wyrazów. Natomiast druga grupa oprócz dramatu— wyższym udziałem w słowniku i w tekście. Proza charakteryzuje się największym udziałem hapax- i dislegomenów w słowniku czasowników i w ich tekście. To właśnie w tym stylu używa się najwięcej czasowników, które nie pojawiły się w innych tekstach. 1248 czasowników wystąpiło (z różnymi częstościami) tylko w tekstach prozy, tworzą one słownik tej kategorii wyrazów w 33,87%. Najmniej czasowników występujących tylko w jednym stylu posiadają komunikaty prasowe (13,67% słownika czasowników), następnie publicystyka (15,03%) i teksty popularnonaukowe (16,95%), więcej jest ich w dramacie (28,62%). Słownik czasowników, ułożony dla półmilionowej próby, w 49% tworzą hasła występujące tylko w jednym z badanych stylów – jest ich 2975. W największym procencie słownik czasowników polszczyzny pisanej wydłuża proza artystyczna (o 20,6%), także dramat (o 13,9%); w najmniejszym— komunikaty prasowe (3,8%), publicystyka (4,8%) i teksty popularnonauko­we (6%). Na długość słownika rzeczowników półmilionowej próby największy wpływ miały teksty popularnonaukowe, natomiast udział ich we wzbogacaniu słownika czasowników jest znacznie mniejszy. Komunikaty prasowe i publicys­tyka używają najmniej zarówno rzeczowników, jak i czasowników nie spotyka­nych w innych stylach.Tab. 28. Czasowniki bardzo rzadkie w pięciu stylachhasła o f = 1 hasła o f = 2 hasła o ≤ 2 hasła występu­jące tylko w jednym stylu1* 2* 1* 2* 2* 3* 1* 2*teksty popularnonaukowe drobne wiadomości 1 096 50,88 357 16,57 67,46 15,82 365 16,95prasowe 752 44,31 288 16,97 61,29 13,93 232 13,67publicystyka 898 46,70 308 16,02 62,72 13,55 289 15,03proza artystyczna 1823 49,47 673 18,26 67,73 17,26 1 248 33,87dramat 1496 50,90 492 16,74 67,64 11,53 841 28,62razem w pięciu stylach 2 377 39,22 951 15,69 54,92 5,94 2 975 49,091* – w liczbach bezwzględnych, 2* – procent wszystkich haseł czasownikowych występujących w słowniku danego stylu, 3* – procent wszystkich użyć czasowników w tekstach danego stylu.

94

95Czasowniki charakterystyczne dla prozy i tylko w niej występujące to głównie verba, utworzone od przymiotników oznaczających kolory: bieleć, błękitnieć, czernieć, jaśnieć, matowieć itp., a także o treści zbliżonej: odbarwiać, okraszać, iskrzyć się, promienieć, rumieniec itp. Bardzo licznie reprezentowane są czasowniki informujące o wydawaniu różnego rodzaju dźwięków. Właśnie w prozie ta sfera leksyki jest niezwykle bogata i różnorodna. Oto kilka przykładów: gdakać, gęgać, kwilić, pobrzękiwać, pochrapywać, pogwizdywać, stękać, sapać, rzęzić, skomleć, syczeć, świergolić, terkotać, trzeszczeć.Większość czasowników bardzo rzadkich odznacza się złożoną budową słowotwórczą. W prozie, wśród czasowników występujących bardzo rzadko, przeważają formacje z prefiksem za- i wy-, dużo też jest z prefiksem po-, roz-, prze-, przy-.Z kolei w dramacie, w grupie haseł bardzo rzadkich i tylko występujących w tym stylu, można spotkać najwięcej czasowników informujących o przeży­ciach, o stanach wewnętrznych i nastrojach, np. dąsać się, grymasić, pocieszyć się, wyśmiewać się, nacierpieć się, rozgniewać się, rozklejać się, zafrasować się. Tylko w dramacie pojawia się wiele określeń dosadnych, wulgarnych: smrodzić, pluć, rzygać, cuchnąć, zdychać, pochlać się itp. Dla dramatu charakterystyczne jest występowanie takich czasowników, jak: bimbać, cackać się, babrać się, zbaranieć, zramoleć. Bardzo rzadkie czasowniki w prozie i dramacie są to najczęściej tworzone okazjonalnie nazwy czynności i stanów, niejednokrotnie zabarwione emocjonalnie, świadczące o pomysłowości ich autorów. Zupełnie inną sferę leksyki reprezentują czasowniki występujące tylko w publicystyce lub komunikatach prasowych czy w tekstach popularnonaukowych. Są one przede wszystkim związane z tematyką poruszaną w tych stylach. W publicys­tyce są to tego typu czasowniki, jak ekonomizować, finalizować, forsować, przebudować, zracjonalizować; w komunikatach prasowych: interpelować, wizy­tować, skonsolidować, ukonstytuować się itp.; w tekstach popularnonaukowych: amputować, asymilować, zwęglić, namagnesować, kopulować i wiele innych.We wszystkich badanych stylach wśród czasowników bardzo rzadkich przeważają verba o złożonej budowie formalnej, a wiele z nich wystąpiło w stronie zwrotnej.6. PRZYIMKIDo klasy przyimków zostały włączone wszystkie wyrazy, będące wykład­nikami związków składniowych między członami wypowiedzenia. W grupie tej znalazły się również niektóre rzeczowniki i przysłówki, które pełniły funkcję przyimka. Autorzy słownika frekwencyjnego podali ścisłe kryteria formalne, pozwalające w sytuacji, gdy zachodzi homonimia syntaktyczna, odróżnić przyimek od rzeczownika, przysłówka i spójnika (Słownictwo (1974-1977), t. 1, s. 45, 51 i 53).

966.1. ROZKŁAD PRZYIMKÓW W BADANYCH STYLACHTekst półmilionowej próby przyimki pokrywają w 11,37%, jest ich 5673. Liczniej reprezentowane w tekstach pisanych są jedynie rzeczowniki, przymiot­niki i czasowniki. Natomiast udział przyimków w słowniku półmilionowej próby jest nieduży – 0,19% wszystkich haseł. Mniej w słowniku jest liczebników i zaimków. W badanych tekstach najczęściej są powtarzane zaimki, a następnie przyimki (767 razy). Jest to powtarzalność niezwykle wysoka, zwłaszcza gdy ją porównać ze średnią powtarzalnością wyrazu w półmilionowej próbie (f = 13). Należy jeszcze zauważyć, że co trzeci rzeczownik lub zaimek rzeczowny występuje w tekstach pisanych z przyim- kiem. O rozkładzie przyimków w badanych stylach informuje tab. 29.Tab. 29. Rozkład przyimków w pięciu stylachliczba użyć (N) w % liczba haseł (W) w %teksty popularno­naukowe 12 163 21,42 64 86,49drobne wiadomościprasowe 13 303 23,43 57 77,03publicystyka 11 628 20,48 58 78,38proza artystyczna 11 594 20,42 64 86,49dramat 8 095 14,26 57 77,03w pięciu stylach 56 783 100,00 74 100,00

Najwięcej przyimków pojawiło się w tekstach komunikatów prasowych, najmniej w tekstach dramatu. Najdłuższym słownikiem przyimków charak­teryzuje się proza artystyczna i teksty popularnonaukowe. W wiadomościach prasowych używa się najwięcej przyimków, a równocześnie wybór ich jest niewielki, dlatego też w stylu tym przyimek jest najczęściej powtarzany (233 razy) – najrzadziej w prozie (1 1). Spośród wszystkich części mowy przyimki mają najbardziej równomierny rozkład (D = 0,92). Nie oznacza to jednak, że żaden styl nie różni się od innych udziałem przyimków. Z przeprowadzonego testu na istotność różnic wynika, że tylko o prozie i publicystyce nie można orzec, że różnią się udziałem przyimków, między pozostałymi stylami różnica jest statystycznie istotna.Style ze względu na udział przyimków podzieliły się na dwie grupy (por. rys.6): 1) dramat (mały udział) i 2) niedramat (duży udział). Drugą grupę stylów

Rys. 6. Rozkład przyimków w tekstach pięciu stylów

97należy jeszcze podzielić na: 1) komunikaty prasowe oraz 2) pozostałe trzy style, z których najbliższe sobie są proza i publicystyka.Porównując rozkład przyimków z rozkładem rzeczowników i zaimków rzeczownych, nie zauważono spodziewanych korelacji (por. rys. 1 i 4, s. 42 i 78). Udział rzeczowników zbliża do siebie publicystykę, komunikaty prasowe i teksty popularnonaukowe, a znacznie oddala od nich prozę artystyczną (podobnie udział zaimków rzeczownych). Inaczej style podzieliły się ze względu na udział przyimków, który najbardziej zbliża publicystykę i prozę, a do tych dwóch stylów teksty popularnonaukowe.Należy jeszcze zaznaczyć, że przyimki to jedyna kategoria wyrazów, która prozę artystyczną bardziej oddala od dramatu aniżeli od wiadomości praso­wych; inaczej mówiąc, tylko przyimki zbliżają prozę do stylów nieartystycz­nych. Z porównania rozkładu przyimków z rozkładem spójników wynika, że dużej liczbie przyimków w komunikatach prasowych towarzyszy mała liczba spójników, natomiast w dramacie zachodzą relacje odwrotne (por. rys. 7, s. 103). Proza artystyczna zarówno udziałem przyimków, jak i spójników nie różni się od publicystyki, a do tych dwóch stylów zbliżają się teksty popularnonaukowe. Natomiast te trzy style ze względu na udział spójników zbliżają się bardziej do dramatu, a ze względu na udział przyimków do wiadomości prasowych.6.2. KONCENTRACJA PRZYIMKÓWPrzyimki w porównaniu z innymi częściami mowy odznaczają się niezwykle silną koncentracją – wskaźnik Lorenza dla półmilionowej próby osiągnął wartość 0,87. Najsilniejszą koncentracją wyróżniają się wiadomości prasowe (L = 0,86), najsłabszą dramat (0,84). W komunikatach prasowych trzy najczęst­sze przyimki wyczerpują tekst tej kategorii wyrazów już w 64%, natomiast w dramacie w 52%. We wszystkich badanych stylach ok. 20% słownika przyimków (tych najczęstszych) to już ponad 90% ich tekstu. W tekstach popularnonaukowych i publicystyce hasła przyimkowe o częstościach wy­ższych niż 100 wyczerpują swój tekst w 93%, a w trzech pozostałych stylach w 94% (dokładne dane patrz tab. 30).6.3 PRZYIMKI NAJCZĘSTSZEW półmilionowej próbie przyimki o częstościach f ≥ 100 tworzą swój słownik w 38%, a tekst już w 98%. Aż 10 przyimków w tekstach polszczyzny pisanej pojawiło się z frekwencją wyższą niż 1000. Poniżej przedstawię przyimki o częstościach f ≥ 300, pokrywają one tekst w 96%: w (16 316), na (8598), z (8310), do (5857), o (3072), od (1780), po (1728), przez (1464), dla (1361), za (1336), przy (995), przed (683), pod (668), nad (498), bez (460), jako (447), u (399), między (350).Najczęstszym przyimkiem we współczesnej polszczyźnie pisanej, a także mówionej (H. Zgółkowa (1980), s. 10-12) jest przyimek w. Jest on dwa razy

98częściej używany niż następny na liście rangowej przyimek na. Przyimek w w połączeniu z grupą imienną może w zdaniu pełnić niemalże wszystkie role oprócz podmiotu, a najczęściej występuje w funkcji okolicznika miejsca i czasu oraz w funkcji dopełnienia. O tym, że przyimek w jest tak często w polszczyźnie używany, decyduje nie tylko wiele pełnionych przez niego funkcji skład­niowych, ale także to, że w języku polskim miejscownik jest przypadkiem niesamodzielnym i musi być zawsze poprzedzony przyimkiem, między innymi właśnie przyimkiem w.To samo można powiedzieć o przyimkach na i o, wielofunkcyjnych i występujących z miejscownikiem, a także z biernikiem. Można zauważyć pewną prawidłowość: wraz ze wzrostem rangi zmniejsza się ilość pełnionych przez przyimek (z grupą imienną) funkcji składniowych i jego łączliwość z konkretnymi przypadkami. Np. przyimek z występuje z dopełniaczem lub z narzędnikiem (ok. 400 razy częściej z dopełniaczem), a mające wyższe rangi takie przyimki, jak np. do, od, dla, u, występują tylko z dopełniaczem.Pięć pierwszych najczęstszych przyimków w półmilionowej próbie należy również do najczęstszych w pięciu badanych stylach (por. tab. 31). Do piątego miejsca listy rangowe przyimków, ułożone dla każdego stylu, są zgodne; od szóstego miejsca można zauważyć pewne różnice w kolejności występowania. Spośród 20 najczęstszych przyimków 16 wystąpiło we wszystkich badanych tekstach z rangą nie większą niż 20. Najbardziej od pozostałych stylów używaniem przyimków najczęstszych różnią się komunikaty prasowe. Tylko w tym stylu do najczęstszych należą takie przyimki, jak: przeciwko, według, podczas, około. Z kolei tylko w dramacie z rangą r ≤ 20 pojawiły się przyimki: zamiast, poza; w tekstach popularnonaukowych dzięki, w publicystyce wobec, w prozie ku. Ponadto należy zauważyć, że w dramacie przyimek z rangą 20 jest używany 2,5 raza rzadziej niż przyimek z taką samą rangą w komunikatach prasowych.6.4. PRZYIMKI NACECHOWANE STYLISTYCZNIEW tekstach półmilionowej próby pojawiło się 39 przyimków z frekwencją nie mniejszą niż 45, co stanowi 53% słownika tej kategorii wyrazów i aż 99% tekstu. Spośród tych przyimków tylko 17 ma rozkład bardzo równomierny (D ≥ 0,80), czyli można je nazwać neutralnymi stylistycznie. Są to (w nawiasie częstość i dyspersja):o (3072; 0,95), do (5857; 094), na (8598; 0,94), z(8310; 0,93), md (498; 0,91), od (1780; 0,91), dla (1361; 0,89), pod (668; poza (144; 0,87), przez (1464; 0,85), przy (995; 0,85), bez (460; 0,84), przed (683; 0,84), mimo (126; 0,83), w (16316; 0,83), zamiast (1336; 0,83), po (1728; 0,82).Przyimki obojętne stylistycznie to przede wszystkim hasła o najniższych rangach. Wyczerpują one tekst przyimków aż w 94%. Właśnie ta grupa przyimków o bardzo dużych częstościach decyduje o tym, że często uważa się

101całą kategorię przyimków za obojętną stylistycznie. Przyimki równie często występujące we wszystkich badanych tekstach należą do wielofunkcyjnych w systemie syntaktycznym, tzn. wraz z wyrazami samodzielnymi mogą pełnić w zdaniu zarówno rolę dopełnienia, okolicznika, jak i przydawki, rzadziej orzecznika i podmiotu. Większość z nich to przyimki pierwotne o prostej budowie morfologicznej.Poniżej przedstawię przyimki nacechowane stylistycznie w poszczególnych stylach:1) w tekstach popularnonaukowycha) nacechowane dodatnio:wskutek (24; 49; 0,50), spośród (20; 55; 0,65), dzięki (63; 143; 0,66), jako (151; 447; 0,76);b) nacechowanych ujemnie nie ma;2) w drobnych wiadomościach prasowycha) nacechowane dodatnio:przeciwko (71; 117; 0,48), około (53; 103; 0,54), podczas (54; 117; 0,64), według (59; 144; 0,68), wokół (14; 46; 0,77), między (101; 350; 0,79);b) nacechowane ujemnie: u (27; 399; 0,75);3) w publicystycea) nacechowane dodatnio:poprzez (33; 53; 0,46), wobec (69; 172; 0,74), przeciw (27; 68; 0,75), oprócz (14; 46; 0,79);b) nacechowane ujemnie: koło (1; 59; 0,67);4) w prozie artystyczneja) nacechowane dodatnio:spod (24; 45; 0,57), koło (23; 59; 0,67), co (33; 77; 0,70), ku (41; 98; 0,70), obok (34; 104; 0,76);b) nacechowane ujemnie: dzięki (9; 143; 0,66), według (7; 144; 0,68);5) w dramaciea) nacechowane dodatnio: u (141; 399; 0,75);b) nacechowane ujemnie:wskutek (0; 49; 0,50), około (0; 103; 0,54), spośród (0; 55; 0,65), pomiędzy (0; 63; 0,74), jako (38; 447; 0,76), między (24; 350; 0,79), oprócz (4; 46; 0,79), wśród (8; 185; 0,79).Spośród badanych przyimków (tych o częstościach f ≥ 45) ponad połowa była nacechowana stylistycznie. Częstość występowania tych przyimków w półmilionowej próbie waha się w granicach od 45 do 200, wyższą frekwencję mają tylko przyimki jako, między, u. Przyimki te są charakterystyczne dla poszczególnych stylów, dobór ich w danym stylu nie jest przypadkowy, jednakże rzadziej występują w tekście, więc są mniej widoczne. Większość z nich to przyimki wtórne, o złożonej budowie morfologicznej, a długość ich mierzona ilością głosek jest większa od długości przyimków neutralnych stylistycznie. Przyimki nacechowane stylistycznie dodatnio w tekstach popular­

nonaukowych, drobnych wiadomościach prasowych i publicystyce są w większości nacechowane ujemnie w dramacie (a dwa w prozie artystycznej). Natomiast jedyny nacechowany stylistycznie dodatnio w dramacie przyimek u jeszcze częściej jest używany w polszczyźnie mówionej (por. H. Zgółkowa (1980), s. 11). Jest to więc typowy przyimek dialogowy. Łączy się on przede wszystkim z zaimkami rzeczownymi, i to żywotnymi, a właśnie w dramacie ta klasa wyrazów jest niezwykle licznie reprezentowana. Z kolei w drobnych wiadomościach prasowych dodatnie nacechowanie takich przyimków, jak: według, przeciwko (w publicystyce przeciw), podczas, wokół, około, między, jest na pewno związane z problematyką poruszaną w tym stylu. Podobna uwaga nasuwa się przy analizowaniu funkcji składniowych przyimków typowych dla tekstów popularnonaukowych. W stylu tym nacechowane dodatnio są przy- imki: dzięki, wskutek, jako, które w połączeniu z wyrazami samodzielnymi pełnią określone funkcje w zdaniu: dwa pierwsze najczęściej występują w roli okoliczników przyczyny, a przyimek jako w funkcji dopełnienia orzekającego lub okolicznika przyczyny. Sądzę jednak, że na wybór tych przyimków miała wpływ nie tylko problematyka analizowanych tekstów, gdyż takie funkcje składniowe pełnią również inne przyimki.6.5. PRZYIMKI BARDZO RZADKIEW półmilionowej próbie przyimków bardzo rzadkich jest niezwykle mało. Na przykład słownik rzeczowników hapaxlegomena tworzą w 40,95%, a słow­nik przyimków jedynie w 5,4%. Rozkład przyimków bardzo rzadkich w pięciu stylach obrazuje tab. 32.Komunikaty prasowe i publicystyka odznaczają się dużym udziałem przyimków w tekście, a jednocześnie występuje w tych stylach najmniej przyimków rzadkich. Najwięcej przyimków bardzo rzadkich wynotowano z tekstów dramatycznych, ale większość z nich jest częściej używana w pozos- Tab. 32. Przyimki bardzo rzadkie w pięciu stylach

hasła o f = 1 hasła o f = 2 hasła o f ≤ 2 hasła występu­jące tylko w jednym stylu1* 2* 1* 2* 2* 3* 1* 2*teksty popularnonaukowe 8 12,50 2 3,13 15,63 0,13 2 3,13drobne wiadomościprasowe 6 10,53 2 3,51 14,04 0,08 0 0publicystyka 5 8,62 1 1,72 10,35 0,06 1 1,72proza artystyczna 6 9,38 4 6,25 15,63 0,12 1 1,56dramat 11 19,30 4 7,02 26,32 0,24 2 3,51razem w pięciu stylach 4 5,41 4 5,41 10,82 0,02 6 8.111* – w liczbach bezwzględnych, 2* – procent wszystkich haseł przyimkowych występujących w słowniku danego stylu, 3* – procent wszystkich użyć przyimków występujących w tekstach danego danego stylu.

102

103tałych stylach. Proza artystyczna i teksty popularnonaukowe charakteryzują się dużym wyborem przyimków i dużą liczbą haseł rzadkich (f ≤ 2). Omawia­jąc przyimki rzadkie, należy również wspomnieć o tych, które wystąpiły tylko w jednym stylu. Są to: w publicystyce kontra, w dramacie podle, śród w tekstach popularnonaukowych skutkiem, zewnątrz, w prozie wokoło.7. SPÓJNIKIDo klasy spójników zostały włączone wszystkie znaki stosunków paratak- tycznych dowyrazowych oraz znaki stosunków parataktycznych i hipotak- tycznych dozdaniowych. W tej kategorii wyrazów znalazły się również spójniki dwuczłonowe, odstąpiono więc od graficznej definicji wyrazu. Autorzy słow­nika frekwencyjnego, kierując się kryterium syntaktycznym, podali reguły odróżniania spójnika od przyimka i od partykuły (Słownictwo (1974-1977)), t. 1, s. 53-54).7.1. ROZKŁAD SPÓJNIKÓW W BADANYCH STYLACHTekst półmilionowej próby spójniki wypełniają w 6,73%, jest ich 33 605. Rzadziej występują niż przyimki i trochę częściej niż zaimki. Niewielki jest udział spójników w tworzeniu słownika półmilionowej próby. Zaledwie 0,22% wszystkich haseł to spójniki, mniej w słowniku jest jedynie przyimków, liczebników i zaimków. Średnia powtarzalność spójnika w tekstach pisanych jest bardzo wysoka (400), częściej jest powtarzany tylko zaimek i przyimek.O udziale spójników w pięciu stylach informuje tab. 33.Najwięcej spójników używa się w tekstach dramatycznych, a najmniej w komunikatach prasowych. Natomiast najbogatszym słownikiem spójników charakteryzuje się proza artystyczna, a najuboższy posiadają komunikaty prasowe. Rozkład spójników w pięciu stylach jest równomierny (D = 0,91), bardziej równomiernym charakteryzują się jedynie przyimki. Sprawdziłam jednak, mimo tak wysokiej równomierności rozkładu, czy style różnią się między sobą udziałem spójników, a ściślej, czy różnica ta jest statystycznie istotna. Okazało się, że tylko o publicystyce i prozie nie możemy orzec, że nie różnią się udziałem spójników. Style ze względu na udział spójników podzieliły się na trzy grupy (patrz rys. 7):1) drobne wiadomości prasowe (mały udział),2) teksty popularnonaukowe, publicystyka, proza,3) dramat (duży udział)

Rys. 7. Rozkład spójników w tekstach pięciu stylów

104a druga grupa rozbija się na:1) teksty popularnonaukowe.2) proza artystyczna i publicystyka.Teksty popularnonaukowe udziałem spójników (podobnie udziałem przy­imków) najbardziej zbliżają się do prozy i publicystyki. Z kolei te trzy style są bliższe dramatowi aniżeli komunikatom prasowym (ze względu na udział przyimków bliższe są komunikatom prasowym). Porównując rozkład spój­ników w pięciu stylach z rozkładem czasowników (por. rys. 5, s. 85), nie zauważono spodziewanych korelacji. Wprawdzie te dwie kategorie wyrazów wyraźnie przeciwstawiają sobie dramat i komunikaty prasowe, jednakże zupełnie inne relacje zachodzą między pozostałymi trzema stylami.Tab. 33. Rozkład spójników w pięciu stylachliczba użyć (N) w % liczba haseł (W) w %teksty popularno­naukowe 6 442 19,17 65 77,38drobne wiadomościprasowe 4 619 13,75 54 64,29publicystyka 7 051 20,98 69 82,14proza artystyczna 7 229 21,51 73 86,91dramat 8 264 24,59 65 77,38w pięciu stylach 33 605 100,00 84 100,00

Publicystyka i proza nie różnią się udziałem spójników, natomiast udział czasowników zbliża wyraźnie do siebie publicystykę i teksty popularnonauko­we. Poza tym te dwa ostatnie style udziałem czasowników zbliżają się do wiadomości prasowych, gdy tymczasem ze względu na udział spójników są bliższe dramatowi (podobnie jak proza artystyczna). Rozkład czasowników jest bardziej skorelowany z rozkładem zaimków (por. rys. 4, s. 78), przysłówków (por. rys. 8, s. 112), partykuł (por. rys. 9, s. 122) aniżeli z rozkładem spójników Natomiast w badanych tekstach można zauważyć relacje odwrotnie propor­cjonalne między udziałem spójników a udziałem przyimków.7.2. KONCENTRACJA SPÓJNIKÓWSpójniki, podobnie jak przyimki, charakteryzują się niezwykle silną kon­centracją, o czym świadczy wysoka wartość wskaźnika Lorenza obliczona dla półmilionowej próby (0,86). Najsilniejszą koncentracją spójników charak­teryzują się wiadomości prasowe (0,87), a najsłabszą teksty popularnonaukowe (0,80). W tekstach popularnonaukowych trzy najczęstsze spójniki pokrywają tekst tej klasy wyrazów w 57% (w dramacie w 52%), a w komunikatach prasowych już w 71%. Dramat w porównaniu z innymi stylami odznacza się

107najsłabszą koncentracją spójników w pasie najwyższych częstości. W wiado­mościach prasowych można zauważyć gwałtowne obniżenie się frekwencji spójników: spójnik z rangą 5 uzyskał frekwencję 274, a następny, ten z rangą 6, już tylko 81. W dramacie, prozie i komunikatach wystarczy 20% słownika spójników najczęstszych, aby uzyskać ponad 90% ich tekstu – w dwóch pozostałych stylach potrzeba 30% słownika (por. tab. 34). Ze względu na koncentrację spójników style podzieliły się na trzy grupy:1) komunikaty prasowe, proza i dramat (silniejsza koncentracja),2) publicystyka,3) teksty popularnonaukowe (słabsza koncentracja).7.3. SPÓJNIKI NAJCZĘSTSZESłownik spójników półmilionowej próby w 38% tworzą hasła o częstoś­ciach f ≥ 100 (tekst już w 97%). Pięć z tych spójników pojawiło się z frekwen­cją powyżej 1000, a 16 z frekwencją powyżej 300. Są to:i (12 386), że (4314), a (3226), jak (2253), ale (1963), to (784), oraz (757), bo (736), więc (692), żeby (536), lub (433), aby (430), gdy (389), niż (361), ani (333), jeśli (325).Co trzeci spójnik w tekstach półmilionowej próby to spójnik i – jest on najczęstszym spójnikiem współczesnej polszczyzny pisanej. Łączy zarówno wyrazy, jak i zdania, uwspółrzędniając je. Jest to jego podstawowa funkcja (łączna), ale może on także wystąpić w zdaniu w funkcji przeciwstawnej, rezultatywnej, a także nawiązującej. Poza tym wysoka częstość spójnika i jest na pewno również związana z tym, że w języku polskim można zaobserwować niezwykłą ekspansję tego spójnika w obrębie funkcji kopulatywnej, a dzieje się to kosztem usuwania spójnika a z pełnienia tej funkcji (por. L. Bednarczuk (1967), s. 7-22). Drugim z kolei najczęstszym spójnikiem w tekstach pisanych jest spójnik hipotaktyczny że. O tym, że spójnik ten jest tak często używany, decyduje jego wieloznaczność. Może on wprowadzać zdania podrzędne pod­miotowe, dopełnieniowe, okolicznikowe przyczyny, okolicznikowe skutkui przydawkowe.Spośród tych najczęstszych spójników polszczyzny pisanej nie wszystkie pojawiły się z rangą mniejszą lub równą 20 w pięciu badanych stylach (por. tab. 35). We wszystkich porównywanych stylach najczęściej używany jest spójnik parataktyczny i, a następnie hipotaktyczny że. W czterech stylach z rangą 3 pojawił się spójnik a, natomiast w komunikatach prasowych wyprzedził go spójnik oraz, który ani w prozie, ani w dramacie nie znalazł się wśród spójników najczęstszych. Najbardziej podobne ze względu na używanie takich samych spójników najczęstszych (r ≤ 20) są teksty popularnonaukowe i komunikaty prasowe (17 wspólnych), a także proza i dramat (16). Największą różnicę można zauważyć między tekstami popularnonaukowymi a prozą artystyczną i dramatem, także między komunikatami prasowymi a dramatem.

108Najwięcej spójników, które nie wystąpiły w innych stylach na liście najczęst­szych, posiada dramat: co, chociaż, ależ, tym. Tylko w tekstach popular­nonaukowych z rangą mniejszą niż 20 pojawił się spójnik gdyż, w komunika­tach iż.7.4. SPÓJNIKI NACECHOWANE STYLISTYCZNIESpośród 38 spójników, których łączna częstość w pięciu stylach była wyższa niż 45, tylko 8 posiada rozkład równomierny (D ≥ 0,80). Są to (w nawiasie częstość i dyspersja):i (12 386; 0,92), niż (361; 0,88), aby (430; 0,84), jeśli (325; 0,84), że (4314; 0,84), więc (325; 0,82), by (148; 0,80), jak (2253; 0,80).Spójniki obojętne stylistycznie to spójniki o bardzo wysokich częstościach. Stanowią one 62,34% wszystkich użyć spójników w tekstach półmilionowej próby, natomiast słownik spójników tworzą jedynie w ok. 10%. Ich wspólną cechą jest możliwość pełnienia wielu różnych funkcji w zdaniu: albo łączą parataktycznie zdania i wyrazy (i, więc), albo wprowadzają różnego typu zdania podrzędne (np. że, aby, jeśli), albo łączą hipotaktycznie wyrazy i zdania (jak, niż). Poniżej przedstawię listę spójników nacechowanych stylistycznie w poszczególnych stylach (w nawiasie f, F, D):1) w tekstach popularnonaukowycha) nacechowane dodatnio:lub (255; 433; 0,50), zatem (33; 66; 0,54), bądź (27; 55; 0,55), gdyż (63; 129; 0,59), jednakże (24; 52; 0,62), zarówno (58; 138; 0,62), bowiem (88; 220; 0,65), natomiast (70; 191; 0,65), zaś (69; 178; 0,67), gdy (102; 389; 0,72), lecz (83; 242; 0,72), ponieważ (53; 135; 0,74);b) nacechowanych ujemnie nie ma;2) w drobnych wiadomościach prasowycha) nacechowane dodatnio: oraz (376; 757; 0,56), iż (77; 197; 0,67);b) nacechowane ujemnie:bo (5; 736; 0,53), zatem (0; 66; 0,54), gdyby (1; 223; 0,60), skoro (0; 58; 0,63), ale (66; 1963; 0,66), ani (13; 333; 0,68), albo (7; 263; 0,69), gdy (20; 389; 0,72), jeżeli (7; 242; 0,72), lecz (17; 242; 0,72), choćby (2; 66; 0,73), tym (4; 103; 0,77), a (307; 3226; 0,78), chociaż (7; 113; 0,79), choć (9; 123; 0,79);3) w publicystycea) nacechowane dodatnio: jeżeli (84; 242; 0,72);b) nacechowanych ujemnie nie ma;4) w prozie artystyczneja) nacechowane dodatnio:zanim (30; 64; 0,64), ani (117; 333; 0,68), gdy (132; 389; 0,72), choć (40; 123; 0,79);b) nacechowane ujemnie:oraz (17; 757; 0,56); jednakże (2; 52; 0,62), natomiast (10; 191; 0,65);5) w dramaciea) nacechowane dodatnio:

109żeby (334; 536; 0,44), to (450; 784; 0,52), bo (378; 736; 0,53), co (73; 134; 0,53), gdyby (103; 223; 0,60), skoro (23; 58; 0,63), ale (828; 1963; 0,66), ani (116; 333; 0,68), albo (105; 263; 0,69), choćby (21; 66; 0,73), a (1156; 3226; 0,78), chociaż (37; 113; 0,79);b) nacechowane ujemnie: oraz (11; 757; 0,56), gdyż (3; 129; 0,59), zarówno (1; 138; 0,62), bowiem (3; 220; 0,65), natomiast (4; 191; 0,65), iż (1; 197; 0,67), zaś (3; 178; 0,67), lecz (15; 242; 0,72), ponieważ (11; 135; 0,74).Wśród spójników nacechowanych stylistycznie w poszczególnych stylach znalazło się aż 8 o częstościach f ≥ 300, czyli należą one do najczęstszych w półmilionowej próbie. Są to głównie spójniki niezwykle często używane w dramacie, a stosunkowo rzadko w komunikatach prasowych: a (f5 = 1156; f2 = 307), bo (f5 = 378, f2 = 5), ani (f5 = 116, f2 = 13), ale (f5 = 828, f2 = 66), żeby (f5 = 334, f2 = 5), to (f5 = 450, f2 = 16).Z kolei spójnik oraz jest nacechowany stylistycznie dodatnio w komunika­tach prasowych, a ujemnie w dramacie. Analizując rozkład tego spójnika można zauważyć, że w trzech stylach (popularnonaukowym, drobnych wiado­mościach prasowych, publicystyce) jego łączna częstość wynosi 730, a w dwóch pozostałych 28. Spójnik ten jest więc wyraźnie spójnikiem pisanym, gdyż dramat i proza (poprzez dialogi) odzwierciedlają w pewnym stopniu odmianę mówioną języka. W dramacie spójnikami nacechowanymi stylistycznie dodat­nio i bardzo często w nim występującymi są m.in. spójniki a i ale. Wysoka częstość tych spójników w dramacie tłumaczy się zapewne tym, że pełnią one w nim, obok funkcji parataktycznej dozdaniowej i dowyrazowej, funkcję wskaźnika nawiązania zewnętrznego. Taką funkcję np. w tekstach popular­nonaukowych pełnią typowe dla tego stylu spójniki takie, jak: natomiast, bowiem, jednakże, zatem. Publicystyka i komunikaty prasowe nie odznaczają się typowymi dla siebie spójnikowymi wskaźnikami nawiązania zewnętrznego. Publicystyka nie posiada również (poza jedynym spójnikiem jeżeli) typowych lub nietypowych dla siebie spójników. Niedługa jest także lista spójników nacechowanych stylistycznie w prozie artystycznej. Natomiast drobne wiado­mości prasowe charakteryzują się dużą liczbą spójników nacechowanych stylistycznie ujemnie, a wśród nich jest wiele o funkcji uwspółrzędniającej (zatem, ale, albo, a, lecz, ani). Spójnik bo, który należy do bardzo częstych w półmilionowej próbie (736), wystąpił w drobnych wiadomościach prasowych tylko 5 razy (w dramacie 378 razy), jednakże należy zauważyć, że na liście rangowej ułożonej dla tego stylu wyprzedzają go spójniki o tej samej funkcji (będące wskaźnikami zespolenia wypowiedzeń okolicznikowych przyczyny), takie jak: iż, bowiem, ponieważ, że. Z porównania listy spójników nacechowa­nych stylistycznie nasuwa się uwaga, że spójniki nacechowane stylistycznie ujemnie w drobnych wiadomościach prasowych są zarazem (poza paroma wyjątkami) spójnikami typowymi dla dramatu. Dramat natomiast unika spójników typowych dla tekstów popularnonaukowych, np.: ponieważ, natomiast, bowiem, zarówno, zaś. Teksty popularnonaukowe charakteryzują się

110długą listą spójników typowych dla tego stylu, ale nie posiadają spójników nacechowanych stylistycznie ujemnie.7.5. SPÓJNIKI BARDZO RZADKIEW słowniku spójników, ułożonym dla półmilionowej próby, hasła o frek­wencji równej 1 mają niewielki udział (11,91%), zwłaszcza gdy go porównać z udziałem hapaxlegomenów w słowniku rzeczowników (40,95%) czy czaso­wników (39,2%), ale jednocześnie jest on dwa razy większy niż udział jedynek w słowniku przyimków.Tab. 36. Spójniki bardzo rzadkie w pięciu stylachhasła o f = 1 hasła o f = 2 hasła o f ≤ 2

hasła występu­jące tylko w jednym stylu1* 2* 1* 2* 2* 3* 1* 2*teksty popularnonaukowe drobne wiadomości 6 9,23 4 6,15 15,38 0,22 1 1,54prasowe 8 14,82 5 9,26 24,07 0,39 0 0publicystyka 9 13,04 5 7,25 20,29 0,27 4 5,80proza artystyczna 15 20,55 8 10,96 31,51 0,43 5 6,85dramat 12 18,46 7 10,77 29,23 0,32 2 3,08razem w pięciu stylach 10 11,91 6 7,14 19,05 0,07 12 14,291* – w liczbach bezwzględnych, 2* – procent wszystkich haseł spójnikowych występujących w słowniku danego stylu, 3* – procent wszystkich użyć spójników występujących w tekstach danego stylu.Komunikaty prasowe charakteryzują się najmniejszym udziałem spójników w tekście i równocześnie posiadają najkrótszy ich słownik (por. tab. 36). W stylu tym nie pojawił się ani jeden spójnik, który nie byłby używany w pozostałych badanych tekstach. Najdłuższym słownikiem spójników wyróż­nia się proza artystyczna, a ponadto jedna trzecia haseł w tym słowniku to hapax- i dislegomena. Tylko w tekstach prozy artystycznej spotkać można takie spójniki, jak: ilekroć, aliści, niżeli, póty, zaczem; w publicystyce: acz, pomimo że, jako iż, podczas kiedy; w dramacie: coś, niźli, a w tekstach popularnonaukowych: niżby. Większość spójników bardzo rzadkich odznacza się złożoną budową morfologiczną, a wiele z nich można zaliczyć do archaiz­mów.8. PRZYSŁÓWKIAutorzy słownika frekwencyjnego w początkowym etapie jego opracowa­nia przyjęli dla przysłówka i partykuły jeden wspólny kod kwalifikujący, który miał oznaczać wyrazy nieodmienne i nie będące przyimkami ani spójnikami. Przy dalszym opracowaniu materiału oddzielono partykuły od przysłówków, kierując się funkcją, jaką pełnią te części mowy w zdaniu. Wyrazy tradycyjnie zaliczane do przysłówków, a będące modyfikatorami całych zdań o charakterze

111modalnym, włączono do klasy partykuł. Autorzy słownika we wstępie do list frekwencyjnych (Słownictwo (1974-1977), t. 1, s. 43-53) zwrócili uwagę na homonimię syntaktyczną i wskazali kryteria, które pozwalają odróżnić przy­słówek od czasownika i przyimka. Tak więc analizując w tej części pracy przysłówki, będę się zajmowała wyrazami nieodmiennymi, posiadającymi samodzielną treść znaczeniową i pełniącymi w zdaniu podstawową funkcję określeń czasownika, a także przymiotnika i przysłówka, a wtórnie rzeczow­nika12. Do klasy przysłówków zostały również włączone zaimki przysłowne.8.1. ROZKŁAD PRZYSŁÓWKÓW W BADANYCH STYLACHW tekstach półmilionowej próby pojawiło się 1401 leksemów przysłów­kowych, użytych 21 567 razy. Przysłówki tworzą słownik współczesnej pol­szczyzny pisanej w 3,64%, zajmując tym samym piąte miejsce wśród badanych kategorii wyrazów, a tekst pokrywają w 4,33%, co plasuje je na ósmym miejscu. Przysłówki mają średnią powtarzalność (15,39) zbliżoną do średniej powtarzalności wyrazu w tekstach półmilionowej próby (13).O udziale przysłówków w badanych stylach informuje tab. 37. Najbogat­szym słownikiem przysłówków odznacza się proza artystyczna, natomiast najdłuższym tekstem dramat. Dramat posiada o ok. 27% dłuższy tekst przysłówków niż proza i równocześnie aż o 20% krótszy słownik. Toteż w dramacie przysłówek jest powtarzany średnio 10,57 razy, a w prozie tylko 6,47 razy. W komunikatach prasowych niewielkiemu udziałowi przysłówków w tekście towarzyszy nieduży ich wybór w słowniku.Rozkład przysłówków w poszczególnych stylach jest równomierny (D = 0,85), aczkolwiek mniej równomierny niż rozkład przyimków, spójników, Tab. 37. Rozkład przysłówków w pięciu stylachliczba użyć (N) w % liczba haseł(W) w %

teksty popularno­ -naukowe 4 030 18,69 603 43,04drobne wiadomościprasowe 2 376 11,02 405 28,91publicystyka 3 651 16,93 554 39,54proza artystyczna 5 526 25,62 854 60,96dramat 5 984 27,75 566 40,40w pięciu stylach 21 567 100,00 1401 100,0012 Dokładnie definiuje przysłówek i analizuje jego rolę w semantycznej strukturze zdania R. Grzegorczykowa w pracy Funkcje semantyczne i składniowe polskich przysłówków, Wrocław 1975. Skorzystałam w swojej pracy z klasyfikacji przysłówków, przeprowadzonej przez R. Grzegorczykową. Szczegółowe informacje o przysłówkach można znaleźć również w monografii W. Cyrana Przysłówki polskie. Budowa słowotwórcza, Łódź 1967.

112rzeczowników i czasowników. Nie zanotowano znacznego skupienia przysłów­ków w jednym z badanych stylów, jednakże różnice w ich użyciu są statystycznie ważkie (świadczą o tym wyniki testu na istotność różnic). Wszystkie style ze względu na udział przysłówków różnią się od siebie, a także od półmilionowej próby, z której zostały pobrane. Style ze względu na udział przysłówków podzieliły się na trzy grupy (patrz rys. 8):1) drobne wiadomości prasowe (mały udział),2) teksty popularnonaukowe i publicystyczne,3) dramat i proza artystyczna (duży udział).

Rys. 8. Rozkład przysłówków w tekstach pięciu stylówStyl popularnonaukowy wyraźnie uplasował się między dramatem a wiado­mościami prasowymi, które to style zajmują pozycje przeciwstawne. Publicys­tyka oscyluje wokół tekstów popularnonaukowych, przy czym jest bliższa komunikatom prasowym aniżeli dramatowi. Proza ze względu na udział przysłówków wyraźnie zbliża się do dramatu, a ponadto można zauważyć, że bardziej od niej oddalona jest publicystyka niż teksty popularnonaukowe. Badając udział przysłówków w poszczególnych stylach, można zaobserwować ciekawe relacje: stosunek stylu popularnonaukowego do publicystyki jest taki sam, jak dramatu do prozy; to samo można powiedzieć o stosunku stylu popularnonaukowego do dramatu i publicystyki do prozy.Rozkład przysłówków jest najbardziej podobny do rozkładu czasowników i zaimków (por. rys. 4, s. 78; rys. 5, s. 85). Należy jednak zauważyć, że rozproszenie stylów ze względu na udział tych dwóch kategorii wyrazów jest większe niż dla przysłówków. Zaimki i czasowniki bardziej oddalają od siebie komunikaty prasowe i dramat, a także prozę od dramatu. Rozkład przysłów­ków każe nam style rozmieścić raczej wokół wierzchołków trójkąta, natomiast rozkład czasowników i zaimków można przedstawić w postaci czworokąta. Nie widać podobieństwa w rozkładzie przysłówków i przymiotników, odległo­ści między stylami ze względu na udział tych części mowy układają się zupełnie inaczej (por. rys. 2, s. 57).8.2. KONCENTRACJA PRZYSŁÓWKÓWW półmilionowej próbie pojawiło się 1401 różnych przysłówków, ale wystarczy jedynie 50 adverbiów o najwyższych frekwencjach, aby wyczerpać 50 % wszystkich ich użyć w tekście. Z kolei około 200 przysłówków najczęst­szych pokrywa tekst tej kategorii wyrazów w ponad 80%.

113Spośród badanych stylów najsilniejszą koncentracją przysłówków od­znacza się dramat (L = 0,78), a najsłabszą posiadają wiadomości prasowe (L = 0,67). W dramacie na niewielką liczbę przysłówków o najwyższych frekwencjach przypada duża liczba ich użyć. Na przykład w stylu tym 11 adverbiów osiągnęło frekwencję większą niż 100, gdy tymczasem w komunika­tach prasowych tylko jeden. Słabszą koncentrację, podobnie jak wiadomości prasowe, posiadają publicystyka i styl popularnonaukowy (L = 0,68 i L = 0,69). Proza artystyczna (L = 0,72) ma koncentrację silniejszą w pasie najwyższych częstości i wtedy bardziej zbliża się do dramatu aniżeli do pozostałych stylów. Różnica między prozą artystyczną a dramatem wzrosła, gdy obliczono pokrycie tekstu przysłówków przez więcej niż 20% ich słownika W pasie niższych częstości proza artystyczna ze względu na koncentrację słownictwa jest bardziej podobna do publicystyki i tekstów popularnonauko­wych. Publicystyka ma najsłabszą koncentrację spośród badanych stylów w pasie częstości obejmującym przysłówki od rangi 10 do 50 (szczegółowe dane w tab. 38).8.3. NAJCZĘSTSZE PRZYSŁÓWKIPrzysłówków o frekwencji większej niż 100 wynotowałam z tekstów półmilionowej próby 58, wśród nich 10 ma frekwencję powyżej 300, a 18 powyżej 200. Najczęściej używane adverbia w tekstach pisanych to:bardzo (1139), tu (779), tam (503), teraz (482), kiedy (471), gdzie (409), dobrze (392), zawsze (311), więcej (306), wtedy (301), daleko (292), często (272), potem (267), oczywiście (249), dopiero (229), nigdy (226), dziś (224), obecnie (205).Przysłówek bardzo uzyskał wyjątkowo wysoką frekwencję spośród wszyst­kich przysłówków. Wynika to zapewne stąd, że występuje on zarówno przy czasownikach, jak i przymiotnikach (a także przysłówkach). Informuje o stop­niu cechy stanu nazwanego przez czasownik, a również o wysokim stopniu cechy nazwanej przez przymiotnik. Jest wykładnikiem stopnia intensywnościi łączy się prawie ze wszystkimi nazwami stopniowalnych cech. Wprawdzie oprócz przysłówka bardzo istnieje w języku wiele przysłówków spełniających tę samą funkcję, ale są one nacechowane stylistycznie, stąd mniejsza częstość ich użycia w całej półmilionowej próbie. Poza tym wśród najczęściej używanych adverbiów znalazły się przede wszystkim zaimkowe określniki miejsca (tu, tam, gdzie) oraz zaimkowe określniki czasu (kiedy, zawsze, wtedy). Także na kolejnych miejscach listy rangowej przysłówków (11-18) znajdują się głównie określniki okolicznościowe czasownika, lokalizujące akcję w czasie (potem, dopiero, nigdy, dziś, obecnie) i w przestrzeni (daleko).Podsumowując, należy stwierdzić, że w odmianie pisanej najczęściej używa się przysłówków (głównie zaimków przysłownych), które są określnikami okolicznościowymi czasownika (temporalnymi i lokatywnymi), także, ale mniej, przysłówków ilościowych, a spośród przysłówków jakościowych wy-

116stąpił na liście najczęstszych tylko jeden (dobrze – często używany w drama­cie).Informacje o najczęstszych przysłówkach w poszczególnych stylach zawarte są w tab. 39. W czterech stylach na pierwszym miejscu listy rangowej znalazł się przysłówek bardzo, natomiast w dramacie zaimek przysłowny tu (bardzo ranga2). Największe podobieństwo w używaniu takich samych przysłówków najczęs­tszych wykazują dramat i proza artystyczna. W obu stylach często używa się zaimków przysłownych czasu i miejsca (tam, gdzie, kiedy, wtedy). W tekstach tych stylów czas odbywania się akcji jest najczęściej wyrażany ogólnikowo przysłówkiem teraz, gdy tymczasem w publicystyce, komunikatach prasowych i tekstach popularnonaukowych najczęstszym o tej samej funkcji przysłówkiem jest obecnie. Jedynie w dramacie i prozie artystycznej wśród 10 najczęstszych znalazł się przysłówek oceniający dobrze. Komunikaty prasowe wyróżniają się tym, że z rangą mniejszą niż 10 pojawiły się dwa przysłówki ściśle precyzujące czas odbywania się akcji (wczoraj, dziś). Natomiast w dramacie najczęściej używa się ogólnikowych określeń czasu: nigdy, zawsze, zaraz (w prozie częściej potem). Tylko w tekstach popularnonaukowych i publicystyce na czele listy rangowej znalazł się przysłówek często, informujący o nie sprecyzowanej liczbie zdarzeń nazwanych predykatem. Natomiast tylko w stylu popularnonauko­wym wśród najczęstszych znalazł się przysłówek określający ogólnikowo czas akcji wówczas (obok nieco rzadszego wtedy) oraz określniki ilościowe znacznie, zupełnie.8.4. PRZYSŁÓWKI NACECHOWANE STYLISTYCZNIESpośród 101 przysłówków, których częstość w półmilionowej próbie była większa lub równa 45, wynotowałam 13 mających rozkład równomierny. Są to: więcej (306; 0,92), dziś (224; 0,91), prawie (163; 0,90), bardzo (1139; 0,86), gdzie (409; 0,85), wcześniej (69; 0,85), daleko (292; 0,83), dopiero (229; 0,82), niewiele (46; 0,81), wszędzie (53; 0,81), wyłącznie (54; 0,81), zbyt (130; 0,81), natychmiast (84; 0,80).We wszystkich badanych tekstach równie często określa się stopień cechy (stanu), używając przysłówków: bardzo, zbyt, prawie. Obojętne stylistycznie są określniki ilościowe czasownika: więcej, niewiele, oraz przysłówki lokatywne: daleko, wszędzie, a także temporalne: dziś, dopiero, natychmiast. Wśród neutral­nych stylistycznie adverbiów nie znalazł się żaden przysłówek jakościowy.Poniżej przedstawię listy przysłówków nacechowanych stylistycznie w po­szczególnych stylach:1) w tekstach popularnonaukowycha) nacechowane stylistycznie dodatnio: stosunkowo (23; 49; 0,50), wówczas (56; 116; 0,60), podobnie (49; 101; 0,61), bezpośrednio (19; 50; 0,64), głównie (24; 67; 0,64), jednocześnie (44; 103; 0,64), znacznie (51; 123; 0,65), często (118; 272; 0,67), niekiedy (19; 46; 0,67), szczególnie (38; 108; 0,67), nieco (32; 89; 0,69), zwykle (23; 68; 0,70), całkowicie (29; 80; 0,71), zupełnie (50; 158; 0,72), łatwo (37; 106; 0,74), dokładnie (21; 68; 0,76), nieraz (24; 70; 0,76), późno (40; 130; 0,76), mniej (42; 125; 0,77), szybko (40; 137; 0,77), dość (47; 133; 0,78);

117b) nacechowane stylistycznie ujemnie: wczoraj (0; 110; 0,50), jutro (0; 59; 0,51), na pewno (8; 147; 0,64), wciąż (7; 86; 0,72), przedtem (4; 45; 0,74);2) w drobnych wiadomościach prasowycha) nacechowane stylistycznie dodatnio:ponad (87; 141; 0,43), wczoraj (56; 110; 0,50), w pobliżu (29; 53; 0,52), ostatnio (57; 109; 0,56), przeszło (27; 50; 0,56), około (92; 199; 0,57), rano (31; 73; 0,59), obecnie (83; 205; 0,62), nadal (34; 77; 0,66), zgodnie (27; 73; 0,67), dotychczas (45; 135; 0,72), wraz (33; 98; 0,72), blisko (30; 78; 0,74);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:znowu (3; 132; 0,58), dawno (2; 82; 0,60), od razu (3; 85; 0,61), raz (4; 142; 0,61), zawsze (10; 311; 0,62), na pewno (4; 147; 0,64), wtedy (6; 301; 0,64), czasem (1; 100; 0,65), tu (42; 779; 0,66), po prostu (3; 128; 0,67), wcale (4; 125; 0,67), inaczej (1; 111; 0,68), długo (5; 141; 0,70), tutaj (4; 181; 0,70), w ogóle (2; 156; 0,70), stale (4; 67; 0,71), wiele (2; 62; 0,71), wciąż (7; 86; 0,72), zupełnie (6; 158; 0,72), mało (7; 80; 0,73), trudno (5; 121; 0,73), łatwo (4; 106; 0,74), na razie (4; 45; 0,74), przedtem (4; 45; 0,74), ciągle (5; 91; 0,75), dokładnie (5; 68; 0,76), najpierw (2; 57; 0,76), nieraz (3; 70; 0,76), późno (12; 130; 0,76), dużo (9; 114; 0,77), mniej (11; 125; 0,77), szybko (9; 137; 0,77), dość (13; 133; 0,78), oczywiście (11; 249; 0,78), stąd (6; 103; 0,79), wyraźnie (4; 86; 0,79);3) w publicystycea) nacechowane stylistycznie dodatnio:stosunkowo (20; 49; 0,50), szczególnie (38; 108; 0,67), równocześnie (20; 57; 0,71), stale (25; 67; 0,71), wiele (20; 62; 0,71), szeroko (14; 46; 0,75), wysoko (40; 114; 0,76), dotąd (21; 61; 0,78);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:rano (0; 73; 0,59), zwykle (5; 68; 0,70), dokładnie (7; 68; 0,76), późno (10; 130; 0,76);4) w prozie artystyczneja) nacechowane stylistycznie dodatnio:cicho (23; 46; 0,39), nagle (69; 105; 0,41), gdzieś (31; 72; 0,50), potem (144; 267; 0,50), spokojnie (25; 64; 0,53), znów (55; 110; 0,53), znowu (61; 132; 0,58), na pewno (51; 147; 0,64), wtedy (109; 301; 0,64), nieco (30; 89; 0,69), długo (52; 141; 0,70), zwykłe (24; 68; 0,70), wciąż (32; 86; 0,72), przedtem (15; 45; 0,74), ciągle (31; 91; 0,75), szeroko (14; 46; 0,75), najpierw (19; 57; 0,76), szybko (43; 137; 0,77);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:stosunkowo (0; 49; 0,50), około (3; 199; 0,57), obecnie (7; 205; 0,62), bezpośrednio (2; 50; 0,64), głównie (2; 67; 0,64), znacznie (7; 123; 0,65), dotychczas (9; 135; 0,72);5) w dramaciea) nacechowane stylistycznie dodatnio:za (59; 68; 0,16), cicho (23; 46; 0,39), zaraz (117; 199; 0,44), trochę (94; 182; 0,47), źle (43; 70; 0,47), tyle (35; 61; 0,48), teraz (258; 482; 0,49), gdzieś (33; 72; 0,50), kiedyś (45; 88; 0,50), jutro (33; 59; 0,51), dzisiaj (63; 112; 0,52), nigdy (120; 226; 0,52), spokojnie (30; 64; 0,53), skąd (61; 120; 0,54), dobrze (213; 392; 0,55), kiedy (212; 471; 0,58), dawno (37; 82; 0,60), od razu (40; 85; 0,61), raz (63; 142; 061), zawsze (149; 311; 0,62), lepiej (90; 192; 0,64), na pewno (55; 147; 0,64), wtedy (112; 301; 0,64), tam (216; 503;0,65), tu (353; 779; 0,66), po prostu (54; 128; 0,67), wcale (53; 125; 0,67), inaczej (45; 111; 0,68), tutaj (66; 181; 0,70), w ogóle (58; 156; 0,70), zupełnie (50; 158; 0,72), mało (32; 80; 0,73), trudno (46; 121;0,73), na razie (17; 45; 0,74), przedtem (14; 45; 0,74), dużo (38; 114; 0,77);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:około (1; 199; 0,57), wówczas (3; 116; 0,60), podobnie (2; 101; 0,61), obecnie (4; 205; 0,62), bezpośrednio (1; 50; 0,64), głównie (2; 67; 0,64), jednocześnie (3; 103; 0,64), czasem (41; 100; 0,65), znacznie (7; 123;0,65), nadal (4; 77; 0,66), niekiedy (3; 46; 0,67), szczególnie (3; 108; 0,67), zgodnie (1; 73; 0,67), nieco (5; 89; 0,69), całkowicie (3; 80; 0,71), równocześnie (1; 57; 0,71), dotychczas (10; 135; 0,72), wraz (3; 98;0,72), szeroko (2; 46; 0,75).

118Najwięcej przysłówków nacechowanych stylistycznie dodatnio posiada dramat (36), a najmniej publicystyka (8). Z kolei najwięcej nacechowanych stylistycznie ujemnie wystąpiło w wiadomościach prasowych (41), a najmniej również w publicystyce (4).W tekstach popularnonaukowych wśród nacechowanych dodatnio przy­słówków najliczniejszą grupę stanowią adverbia ilościowe, i to gradualne, jak np. znacznie, dość, całkowicie, nieco, a także określające ilość niesprecyzowaną, np. często, nieraz, mniej. Ulubionymi przysłówkami jakościowymi w tekstach popularnonaukowych są: szybko, łatwo, dokładnie, bezpośrednio, jednocześnie. Podobnie jak w publicystyce informuje się w nim często o względnej intensyw­ności cechy (stosunkowo) i wskazuje na relacje między składnikami treści zdania (szczególnie, głównie, podobnie). W tekstach popularnonaukowych unika się przysłówków temporalnych ściśle określających czas (wczoraj f1 = 0), a preferuje adverbia ogólnikowo informujące o czasie akcji (niekiedy, wówczas, późno).Natomiast w komunikatach prasowych oba typy określników temporal­nych są bardzo licznie reprezentowane, np. wczoraj, rano, dotychczas, nadal. W stylu tym z dwóch przysłówków współfunkcyjnych teraz i obecnie wybiera się ten drugi, odwrotnie niż w dramacie. Dla wiadomości prasowych typowe są konstrukcje z przysłówkami ponad, przeszło, około, blisko, które wystąpiły w nich w znaczeniu: ”więcej niż”, "prawie”, ”mniej więcej”. Ostatni z wymienio­nych jest także określnikiem miejsca akcji. W komunikatach prasowych akcja najczęściej odbywa się w pobliżu. Uczestniczy w niej ktoś wraz z kimś (w dramacie i prozie razem lub tylko ktoś z kimś). Rzadziej niż w innych stylach używa się w wiadomościach prasowych adverbiów ilościowych, zarówno gradualnych (dużo, mało, wiele, dość, zupełnie), jak i wskazujących na miarę trwania czynności (długo, zawsze, ciągle, wciąż, stale) lub mających odcień modalny (wcale, w ogóle). W komunikatach prasowych nie należy szukać przysłówków jakościowych, są one typowe zwłaszcza dla dramatu, np. trudno, po prostu, dobrze, źle, lepiej. Autorzy tekstów dramatycznych (z racji dialogów) często odwołują się do konsytuacji, czego dowodem jest cała gama nacechowa­nych stylistycznie dodatnio w tym stylu zaimkowych określników miejsca (tu, tutaj, tam, gdzieś, skąd) i czasu (teraz, wtedy, kiedy, kiedyś, nigdy, zawsze, przedtem). W wiadomościach prasowych informuje się, że coś zdarzyło się ostatnio, w dramacie: kiedyś, dawno. Dla dramatu typowe są przysłówki: zaraz, od razu, wcale, w ogóle i określenia kwantyfikujące: dużo, mało, trochę, tyle, zupełnie, raz. Najbardziej nacechowany stylistycznie dodatnio w dramacie jest przysłówek za, czyli charakterystyczne dla tego stylu są konstrukcje typu: ”za głupi”, ”za cicho” itp.W prozie artystycznej miarę trwania czynności określają głównie przysłów­ki: wciąż, stale, długo. Z ilościowych adverbiów w stylu tym preferuje się

119jeszcze takie, jak np. zwykle, znów, znowu. Unika się natomiast typowych dla tekstów popularnonaukowych przysłówków: stosunkowo, znacznie, głównie.Na początku tego podrozdziału wykazałam, że udziałem przysłówków w tekście najbardziej różnią się dramat i wiadomości prasowe. Do tego wniosku można jeszcze dodać, że oprócz opozycji "ilościowej” między stylami istnieje opozycja "jakościowa”, tzn. w tekstach tych stylów używa się innych przysłówków, jeżeli możliwy jest wybór, a ulubione w dramacie adverbia są zazwyczaj nacechowane ujemnie w komunikatach prasowych (i odwrotnie).Na zakończenie podam jeszcze przysłówki najsilniej nacechowane dodatnio w danym stylu i bardzo często w nim używane (D ≤ 0,60 i fi > 50):— w tekstach popularnonaukowych: wówczas;— w wiadomościach prasowych: ponad, wczoraj, ostatnio, około;— w publicystyce brak;— w prozie: nagle, potem, znów, znowu;— w dramacie: za, zaraz, trochę, teraz, dzisiaj, nigdy, skąd, dobrze, kiedy.8.5. PRZYSŁÓWKI BARDZO RZADKIEW półmilionowej próbie przysłówki o frekwencji równej jeden stanowią 38,76% ich słownika i jedynie 2,51% tekstu – jest ich 543. Jeżeli do hapaxlegomenów dołączy się jeszcze dislegomena, to okaże się, że ponad połowę słownika przysłówków odmiany pisanej tworzą hasła bardzo rzadkie. Adverbia bardzo rzadkie w jeszcze większym procencie tworzą słownik przysłówków w poszczególnych badanych stylach (por. tab. 40).Tab. 40. Przysłówki bardzo rzadkie w pięciu stylachhasła o f = 1 hasła o f = 2 hasła o f ≤ 2 hasła występu­jące tylko w jednym stylu1* 2* 1* 2* 2* 3* 1* 2*teksty popularno­naukowe 268 44,44 100 16,58 61,03 11,61 137 22,72drobne wiadomości prasowe 183 45,19 55 13,58 58,77 12,33 55 13,58publicystyka 246 44,40 81 14,62 59,03 11,18 101 18,23proza artystyczna 401 46,96 139 16,28 63,23 12,29 291 34,08dramat 261 46,11 81 14,31 60,42 7,07 Ul 19,61razem w pięciu stylach 543 38,76 222 15,85 54,60 4,58 685 49,611* – w liczbach bezwzględnych, 2* – procent wszystkich haseł czasownikowych występujących w słowniku danego stylu, 3* – procent wszystkich użyć czasowników w tekstach danego stylu.Proza artystyczna posiada najdłuższy słownik przysłówków i zarazem wyróżnia się największym udziałem adverbiów bardzo rzadkich (f ≤ 2) w słow­niku i tekście (63,12% i 12,26%). We wszystkich badanych stylach hapax-

120i dislegomena stanowią około 60% słownika przysłówków. Jedynie w dramacie mniejszy jest udział przysłówków bardzo rzadkich w pokryciu tekstu tej kategorii wyrazów (7,07%), w pozostałych stylach od 11% do 12%. Udział hapaxlegomenów w słowniku przysłówków nie jest wystarczającą podstawą do stwierdzenia, który styl odznacza się największą oryginalnością w ich doborze, ponieważ wyraz bardzo rzadki w jednym stylu może należeć do klasy częstych w połszczyźnie pisanej, np. czasem (f2 = 1, F = 100), w ogóle (f2 = 2, F = 156), około (f5 = 1, F = 199). Dlatego wynotowałam adverbia występujące tylko w jednym z badanych stylów, zarówno te o częstości f = 1, jak i o częstości f > 1 (patrz tab. 40). Okazało się, że najoryginalniejszy (także najbogatszy) słownik przysłówków posiada proza artystyczna. Jedna trzecia przysłówków pojawiających się w tym stylu (34% słownika) nie jest zupełnie używana w pozostałych stylach. Należy jeszcze dodać, że przysłówki występujące tylko w prozie wydłużają słownik polszczyzny pisanej o 20,76%. Najmniej przysłów­ków nie spotykanych w innych tekstach pojawiło się w komunikatach prasowych (13,55% słownika), więcej w publicystyce (18,20%), dramacie (19,58%) i tekstach popularnonaukowych (22,72%).Z analizy semantyczno-składniowej wynika, że przysłówki pojawiające się tylko w prozie to w przytłaczającej większości określniki jakościowe czaso­wnika, komunikujące pewne właściwości stanu, akcji, cech nazwanych przez predykat. Są to tego typu przysłówki, jak: figlarnie, gniewnie, erotycznie, ochoczo, oraz cała gama adverbiów z przyrostkiem bez- (bezbłędnie, bezcelowo), z przyrostkiem nie- (nieszczęśliwie, niemrawo), z przyrostkiem na- i po- (na oślep, na trzeźwo, po trosze, po koleżeńsku). W grupie tej znalazły się również przysłówki o wartości ekspresywnej, np. przepięknie, niesamowicie, obrzydliwie, głupkowato.W tekstach popularnonaukowych i w publicystyce adverbia, występujące tylko w jednym z tych stylów, również należą przede wszystkim do grupy jakościowych. Są to jednak innego typu przysłówki jakościowe niż spotykane w prozie. Większość z nich w tekstach popularnonaukowych należy do grupy adverbiów sposobowych, wskazujących na narzędzie, metody, środki i tryb postępowania, stosowane przy wykonywaniu czynności, np. logicznie, mechanicznie, symetrycznie, zmysłowo, szeregowo, materialistycznie, podobnie w publicystyce: ekonomicznie, historycznie, socjalnie, solidarnie, roboczo, ideowo. Słownik przysłówków w tekstach popularnonaukowych poszerzają także ściśle naukowe terminy, np. audiometrycznie, homologicznie, synoptycznie, bifilarnie.Wśród przysłówków występujących tylko w dramacie można spotkać znaczną liczbę adverbiów o dużym ładunku uczuciowym, np. cudnie, fajno, pycha, pierońsko, ździebko, ciut-ciut, a także konstrukcje charakterystyczne tylko dla tego stylu, jak: na bosaka, na łapu-capu, od przed wojny, na wczoraj, na więcej, na wtedy, raz dwa.

121Najmniej adverbiów pojawiających się tylko w jednym stylu wynotowałam z komunikatów prasowych. Są to także przysłówki jakościowe, a jakiego typu, niech świadczą charakterystyczne przykłady: drużynowo, gościnnie, bestialsko, ochotniczo, nierozerwalnie, sukcesywnie, nadspodziewanie.

9. PARTYKUŁYPartykuła w tej pracy – za autorami słownika frekwencyjnego – jest rozumiana dość szeroko. Autorzy słownika ulegli tendencjom zmierzającym do poszerzania zasięgu funkcjonalnego i leksykalnego partykuły.Tradycyjnie przez partykułę rozumie się luźne morfemy gramatyczne, służące do wyrażania różnych kategorii modalnych (np. trybów), poza tym zalicza się do partykuł również innego typu wyrazy (morfemy), np. no, -li, czy, tak, nie -że, -kolwiek. Do klasy partykuł wyróżnionych w słowniku frekwencyj- nym nie weszły morfemy pisane łącznie z innymi wyrazami. Za główne kryterium, pozwalające przydzielić wyrazy do kategorii pod nazwą partykuły, uznano kryterium syntaktyczne, a także semantyczne. Dlatego w pracy tej analiza partykuł obejmuje wyrazy będące modulantami (sytuującymi, walory­zującymi i afektującymi), które pod względem składniowym stanowią obudowę konstrukcji wypowiedzenia – tak rozumiał i zdefiniował partykułę St. Jodłowski ((1971), s. 97-114).Ponieważ partykuły tworzą klasę wyrazów szczególnie trudną do od­dzielenia od przysłówków, dlatego na końcu pracy (patrz Aneks) podaję pełną listę leksemów, które zostały zaliczone do klasy partykuł.9.1. ROZKŁAD PARTYKUŁ W BADANYCH STYLACHTekst półmilionowej próby partykuły tworzą w 5,39%, tzn. jest ich 26 932. Ze względu na udział w tekście uplasowały się na 6 miejscu – jest ich mniej niż zaimków, ale więcej niż przysłówków. Różnych haseł przydzielonych do klasy partykuł zanotowałam 133, czyli tworzą one słownik polszczyzny pisanej zaledwie w 0,34%.Tab. 41. Rozkład partykuł w pięciu stylachliczba użyć

(N)w % liczba haseł (W) w %teksty popularno­ -naukowe 3 950 14,67 100 75,19drobne wiadomościprasowe 1 993 7,40 77 57,89publicystyka 4 380 16,26 101 75,94proza artystyczna 6 180 22,95 115 86,47dramat 10429 38,72 109 81,95w pięciu stylach 26 932 100,00 133 100,00

122Rozkład partykuł w pięciu stylach przedstawia tabela 41. Najwięcej partykuł, bo aż 38,72% użytych łącznie w tekstach pięciu stylów, spotkać można w dramacie, najmniej w komunikatach prasowych (7,40%). Najbliższa średniej częstości użycia partykuł w odmianie pisanej jest proza artystyczna, najbardziej odległe są wiadomości prasowe. Najdłuższy słownik partykuł posiada proza artystyczna, najkrótszy komunikaty prasowe.Z obliczonej dyspersji (D = 0,77) wynika, że rozkład partykuł w pięciu stylach nie jest równomierny. Świadczą też o tym wyniki z przeprowadzonego testu na istotność różnic, na podstawie których można stwierdzić, że wszystkie badane teksty różnią się w sposób statystycznie istotny udziałem partykuł. Odległości między stylami przedstawiłam graficznie – patrz rys. 9.Style ze względu na udział partykuł podzieliły się na cztery grupy:1) drobne wiadomości prasowe (mały udział),2) teksty popularnonaukowe i publicystyka,3) proza artystyczna,4) dramat (duży udział).

Rys. 9. Rozkład partykuł w tekstach pięciu stylówDruga grupa stylów jest bliższa drobnym wiadomościom prasowym aniżeli dramatowi. Proza artystyczna zbliża się do drugiej grupy stylów, ale jest bardziej oddalona od komunikatów prasowych niż od dramatu.Z funkcji partykuł omówionych wcześniej wynika, że znaki językowe, które mają za zadanie subiekty wizowanie przedstawionej treści, można spotkać przede wszystkim w tekstach dramatycznych. Pod tym względem do dramatu zbliża się proza artystyczna, aczkolwiek różnice w użyciu partykuł w tych stylach są statystycznie ważkie. Natomiast w komunikatach prasowych, których celem jest przedstawianie suchych faktów, unika się modulantów, nie waloryzuje się i nie dynamizuje uczuciowo treści.Porównując rozkład partykuł w pięciu stylach z rozkładem innych części mowy, można zauważyć duże podobieństwo w rozkładzie partykuł i czasowników (por. rys. 5, s. 85). Jednakże partykuły bardziej niż czasowniki uwydatniają różnice między wiadomościami prasowymi a publicystyką i sty­lem popularnonaukowym. Spośród wszystkich części mowy właśnie partykuły, a także zaimki i czasowniki najbardziej oddzielają od siebie dramat i komuni-

katy prasowe (również rzeczowniki, ale relacje odwrotne). Rozkład partykuł jest także podobny do rozkładu zaimków, przy czym partykuły bardziej oddalają prozę od dramatu, aniżeli czynią to zaimki (por. rys. 4, s. 78).9.2. KONCENTRACJA PARTYKUŁNajsilniejszą koncentracją partykuł charakteryzuje się dramat (L = 0,84), najsłabszą teksty popularnonaukowe (0,77). Oznacza to, że na niewielką liczbę partykuł o najwyższych frekwencjach przypada w dramacie duża liczba ich użyć. Natomiast w stylu popularnonaukowym rozkład częstości partykuł jest stosunkowo najbardziej równomierny. Różnice między koncentracją partykuł w poszczególnych stylach są podobne do różnic, jakie można zaobserwować, badając koncentrację całego słownictwa. Zaledwie 5% słownika partykuło najniższych rangach wyczerpuje swój tekst w dramacie w 60,5%, a w stylu popularnonaukowym w 46,8%. Z kolei w dramacie 30% słownika partykuł to już 94% wszystkich ich użyć w tekście, gdy tymczasem w tekstach popular­nonaukowych 89% (szczegóły w tabeli 42).Ze względu na koncentrację partykuł style podzieliły się na dwie grupy:1) dramat i proza artystyczna (silna koncentracja),2) styl popularnonaukowy, wiadomości prasowe i publicystyka (słabsza koncentracja).Największe różnice między tymi dwiema grupami stylów ujawniły się w pasie najwyższych częstości.9.3. PARTYKUŁY NAJCZĘSTSZEW tekstach współczesnej polszczyzny pisanej (w półmilionowej próbie) pojawiło się 6 partykuł o częstościach f > 1000, pokrywają one tekst tej kategorii wyrazów już w 57%. Partykuł o częstościach f > 300 z próby półmilionowej wynotowałam 18 (80% tekstu). Są to:nie (8341), tak (1903), już (1643), tylko (1340), czy (1119), jeszcze (1014), jednak (668), nawet (637), też (613), no (600), również (572), przecież (481), może (469), także (433), właśnie (384), to13 (367), by (349), niech (305).Najczęstszą partykułą w pisanej odmianie języka, także w mówionej (M. Zarębina (1971), s. 342), jest partykuła przecząca nie. Tak wysoka częstość tej partykuły, ponad trzykrotnie większa niż partykuły tak, wynika zapewne z pełnienia przez nią podwójnej funkcji w wypowiedzeniu: służy ona do wyrażania przeczenia śródzdaniowego, jak i przeczenia altemującego.Na czele listy partykuł zaraz po dwóch waloryzantach nie, tak znalazły się partykuły sytuujące treść wypowiedzeń już, tylko oraz partykuła pytająca czy.

13 Autorzy słownika frekwencyjnego kwalifikowali to także jako partykułę, jeżeli w danym ciągu składniowym człon ten można było zerować, np. coraz to chłodniej ~ coraz chłodniej. Podobnie w funkcji partykuły mogło pojawić się co, np. dopiero co (patrz Słownictwo (1974-1977), t. 3, s. 24 i 25).

125

126O partykułach najczęstszych w pięciu stylach funkcjonalnych polszczyzny pisanej informuje tabela 43.We wszystkich badanych tekstach najczęściej pojawia się partykuła nie. W tekstach popularnonaukowych i dramacie rangę 2 otrzymała partykuła tak, która w komunikatach prasowych znalazła się na 7 miejscu. Tylko w wiado­mościach prasowych na czele listy rangowej uplasowała się partykuła między innymi (r. 5), a w prozie artystycznej jakby (r. 9). Z kolei tylko w dramacie wśród 10 najczęstszych partykuł znalazły się no, przecież, niech, ale za to w stylu tym na początku listy rangowej nie wystąpiły takie najczęstsze w innych stylach partykuły, jak: jednak, również, także. Należy jeszcze dodać, że w komunikatach prasowych partykuła najczęstsza wystąpiła z częstością ośmiokrotnie mniejszą niż najczęstsza w dramacie.9.4. PARTYKUŁY NACECHOWANE STYLISTYCZNIESpośród 55 partykuł, których suma częstości w pięciu stylach jest nie mniejsza niż 45, rozkład równomierny (D ≥ 0,80) ma 9. Są to: oto (78; 0,90), tymczasem (57; 0,90), także (433; 0,85), coraz (193; 0,84), prawdopodobnie (50; 0,84), też (613; 0,83), jednak (668; 0,81), niestety (81; 0,80), tylko (1340; 0,80),Znalazły się wśród nich partykuły o wysokich częstościach, które mają za zadanie sytuowanie treści wypowiedzenia, ustosunkowując ją do szerszego tła (np. także, też, tylko, jednak) oraz mniej częste, jak np. modulant osądzający prawdopodobnie, czy afektujący niestety. Do neutralnych stylistycznie nie można zaliczyć partykuł nie i tak, znajdujących się na czele listy rangowej.Poniżej przedstawiam partykuły nacechowane stylistycznie w poszczegól­nych stylach:1) w tekstach popularnonaukowycha) nacechowane stylistycznie dodatnio:czyli (77; 120; 0,44), mianowicie (31; 68; 0,58), przede wszystkim (67; 192; 0,66), zwłaszcza (51; 144;0,67), niemal (28; 78; 0,71), jedynie (53; 139; 0,72), wprawdzie (18; 58; 0,72), raczej (27; 89; 0,77);b) nacechowanych ujemnie nie ma;2) w drobnych wiadomościach prasowycha) nacechowane stylistycznie dodatnio: między innymi (109; 191; 0,48), następnie (45; 95; 0,55),b) nacechowane stylistycznie ujemnie:naprawdę (2; 124; 0,53), przecież (6; 481; 0,55), by (5; 349; 0,58), chyba (7; 293; 0,58), jakże (0; 51; 0,59), to (13; 367; 0,62), tak (90; 1903; 0,63), rzeczywiście (3; 92; 0,64), nie (446; 3774; 0,65), właściwie (5; 119;0,67), czy (39; 1119; właśnie (12; 384; 0,71), wreszcie (12; 145; 0,74), dlatego (12; 278; 0,75), zresztą (5; 170; 0,76), nawet (28; 637; 0,77), przynajmniej (2; 76; 0,77), raczej (4; 89; 0,77), jeszcze (96; 1014; 0,79).3) w publicystycea) nacechowane stylistycznie dodatnio:przede wszystkim (73; 192; 0,66), zwłaszcza (53; 144; 0,67), wprawdzie (19; 58; 0,72), otóż (17; 48; 0,74), dlatego (93; 278; 0,75).

127b) nacechowane stylistycznie ujemnie:aż (14; 213; 0,72).4) w prozie artystyczneja) nacechowane stylistycznie dodatnio:pewnie (38; 74; 0,40), jakby (143; 258; 0,46), aż (70; 213; 0,72), wreszcie (56; 145; 0,74);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:

następnie (1; 95; 0,55), mianowicie (1; 68; 0,58), zwłaszcza (8; 144; 0,67), również (36; 572; 0,68), otóż (4; 48; 0,74), zaledwie (7; 67; 0,78).5) w dramaciea) nacechowane stylistycznie dodatnio:no (484; 600; 0,22), tam (78; 105; 0,28), jak (165; 226; 0,30), niech (224; 305; 0,31), owszem (34; 50; 0,36), pewnie (35; 74; 0,40), niby (26; 47; 0,42), dlaczego (160; 265; 0,45), co (32; 51; 0,46), jakoś (51; 88; 0,47), może (260; 469; 0,48), naprawdę (64; 124; 0,53), przecież (249; 481; 0,55), by (70; 213; 0,58), chyba (143; 293; 0,58), jakże (22; 51; 0,59), to (174; 367; 0,62), tak (892; 1903; 0,63), oczywiście (43; 92; 0,64), nie (3741; 8341; 0,65), właściwie (151; 384; 0,71), aż (70; 213; 0,12), już (583; 1643; 0,77), nawet (193; 637;0,77), jeszcze (349; 1014; 0,79);b) nacechowane stylistycznie ujemnie:przede wszystkim (10; 192; 0,66), również (16; 572; 0,68), niemal (1; 78; 0,71), jedynie (9; 139; 0,72), wprawdzie (1; 58; 0,72), zaledwie (6; 67; 0,78).Najwięcej partykuł nacechowanych stylistycznie posiada dramat, a naj­mniej publicystyka. Autorzy tekstów dramatycznych posługują się całą gamą modulantów waloryzujących treść logicznie i występujących przede wszystkim w tym stylu. O realności treści informują w dramacie głównie takie modulanty, jak: owszem, tak, naprawdę, rzeczywiście, natomiast o nierealności partykuła nie, a pośrednio niby, jak. Dla dramatu charakterystyczna jest ingerencja życząca (niech), a także pytajna (czy, dlaczego). Często treść zostaje poddana subiektywizacji poprzez użycie partykuł afektujących no, przecież, nawet, aż. O krytycznej postawie mówiącego wobec realności treści wypowiedzi świadczą wysokie użycia partykuł może, chyba, pewnie. Zjawiskiem typowym dla dramatu jest używanie zaimków tam, co, to w funkcji modulantów. Mniej w dramacie jest partykuł nacechowanych w nim stylistycznie ujemnie. W teks­tach dramatycznych unika się obudowy sytuacyjnej: przede wszystkim, wpraw­dzie, jedynie, typowej dla publicystyki i stylu popularnonaukowego oraz takich modulantów, jak również, zaledwie.Niewiele jest partykuł typowych tylko dla wiadomości prasowych. Częściej niż w innych stylach sytuuje się w nich treść modulantem między innymii nawiązuje do treści wypowiedzeń poprzedzających: następnie. Natomiast długa jest lista partykuł wyraźnie rzadziej używanych w komunikatach prasowych, a wśród nich znalazły się także te, które w tym stylu należą do najczęstszych (nie, tak, czy, jeszcze). Większość partykuł nacechowanych ujemnie w wiadomościach prasowych jest równocześnie dodatnio nacecho­wana przynależnością do dramatu.W tekstach popularnonaukowych często objaśnia się wypowiedź, używając

128modulantów: mianowicie, czyli, oraz wprowadza się komentarz i wartoś­ciowanie: przede wszystkim, zwłaszcza, raczej, jedynie, wprawdzie, a także zaznacza bliskość realności treści: niemal. Natomiast ani jedna partykuła nie jest w tym stylu nacechowana ujemnie.W prozie artystycznej rzadziej używa się partykuł typowych dla tekstów popularnonaukowych (mianowicie, zwłaszcza), wiadomości prasowych (następ­nie) i publicystyki (otóż) oraz takich modulantów, jak: również, zaledwie, nacechowanych ujemnie także w dramacie. Z czterech partykuł dodatnio nacechowanych w prozie dwie są równie często używane w dramacie: pewnie, aż.9.5. PARTYKUŁY BARDZO RZADKIEPartykuł bardzo rzadkich (f ≤ 2) w słowniku półmilionowej próby jest niewiele (14), zwłaszcza w porównaniu z nazywającymi częściami mowy, np. rzeczowników jest 7589. Stanowią one 10,53% wszystkich partykuł wynotowa­nych ze słownika polszczyzny pisanej.O rozkładzie partykuł bardzo rzadkich w poszczególnych stylach informuje tab. 44. Wiadomości prasowe odznaczają się najkrótszym słownikiem partykuł i posiadają w nim najwięcej haseł bardzo rzadkich. Relacje odwrotne można zauważyć w dramacie i prozie – długi słownik i najmniej partykuł bardzo rzadkich. Należy jednak zaznaczyć, że w wiadomościach prasowych wykorzys­tuje się tylko 57,89% zasobu słownikowego tej kategorii wyrazów występują­cych w pięciu stylach, a poza tym partykuły będące bardzo rzadkimi w tym stylu, w innych pojawiają się znacznie częściej np. niech (f2 = 1, f5 = 224), jak (f2 = 1, f5 = 165), jakby f2 = 1, f4 = 143).Wynotowałam również partykuły, które pojawiły się tylko w jednym z badanych stylów (niekoniecznie raz). Jest ich zaledwie 11, czyli wydłużają słownik partykuł ułożony dla półmilionowej próby jedynie w 8,27%, gdy naTab. 44. Partykuły bardzo rzadkie w pięciu stylach

haseł o f = 1 haseł o f = 2 haseł o f ≤ 2 hasła występu­jące tylko w jednym stylu, 1* 2* 1* 2* 2* 3* 1* 2*teksty popularnonaukowe drobne wiadomości 21 21,00 7 7,00 28,00 0,89 2 2,00prasowe 17 22,08 8 10,39 32,47 1,66 1 1,30publicystyka 16 15,84 11 10,89 26,73 0,87 2 1,98proza artystyczna 13 11,30 13 11,30 22,61 0,63 2 1,74dramat 15 13,76 8 7,34 21,10 0,30 4 3,67razem w pięciu stylach 7 5,26 7 5,26 10,53 0,08 U 8,271* – w liczbach bezwzględnych, 2* – procent wszystkich partykuł występujących w słowniku danego stylu, 3* – procent wszystkich użyć partykuł występujących w tekstach danego stylu.

129przykład rzeczowniki pojawiające się tylko w jednym stylu stanowią 53,65% wszystkich haseł rzeczownikowych (przysłówki 49,61%). Tylko w tekstach popularnonaukowych pojawiły się następujące partykuły: jakoż, pono; w ko­munikatach prasowych: zaiste; w publicystyce: wszelako, bez mała; w prozie artystycznej: czyliż, nuż; w dramacie: dlaczegóż, dlaczegożby, niechże, toć. O tym, że partykuły te są tak rzadkie, decyduje to, że część z nich ma zabarwienie archaiczne, a pozostałe są zrostami o dużym ładunku uczuciowym.10. WYKRZYKNIKIWykrzykniki nie są nazwami zjawisk, wyrażają jedynie emocje lub przeja­wy woli, a także są dźwiękową imitacją zjawisk otaczającego nas świata. Wykrzykniki, będące znakami stanów uczuciowych, nie wchodzą w związki składniowe z innymi wyrazami. Spośród badanych klas wyrazów wykrzykniki mają najbardziej nierównomierny rozkład (D = 0,21). Nie oznacza to wcale, że właśnie one najbardziej oddzielają od siebie badane style.Tab. 45. Rozkład wykrzykników w pięciu stylachliczba użyć

(N)w % liczba haseł(W) w %

teksty popularno­ -naukowe 1 0,15 1 1,18drobne wiadomościprasowe 1 0,15 1 1,18publicystyka 3 0,45 2 2,35proza artystyczna 114 17,20 38 44,71dramat 544 82,05 69 81,18w pięciu stylach 663 100,00 85 100,00Rozkład wykrzykników (patrz tab. 45) już ”na pierwszy rzut oka” pozwala podzielić style na dwie grupy: 1) teksty popularnonaukowe, wiadomości prasowe, publicystyka (brak wykrzykników); 2) proza artystyczna, dramat (są wykrzykniki). Jednakże mierząc odległości między stylami (test na istotność różnic, rys. 10), należy stwierdzić, że badane teksty ze względu na udział wykrzykników podzieliły się na trzy grupy:1) styl popularnonaukowy, wiadomości prasowe, publicystyka,2) proza artystyczna,3) dramat. YRys. 10. Rozkład wykrzykników w tekstach pięciu stylów

130Pierwsza grupa stylów charakteryzuje się po prostu brakiem wykrzyk­ników, natomiast dramat posiada ich aż 82,05%, występujących w całej półmilionowej próbie. W tekstach nieartystycznych nie używa się specjalnych znaków językowych, mających na celu uzewnętrznianie stanów wewnętrznych, subiektywnych. Tego typu znaki pojawiają się w prozie artystycznej, ale najwięcej wyrazów o funkcji ekspresywno-impresywnej można spotkać w dra­macie.Najczęściej w odmianie pisanej, a właściwie w dramacie i prozie artystycz­nej, używa się następujących wykrzykników: o (162), ach (54), e (46), och (42), ha (34), oj (25), hm (24), a (21), aha (21), halo (19), cha (18).W tekstach popularnonaukowych wystąpił tylko raz wykrzyknik o, w wia­domościach prasowych: brawo. W publicystyce wykrzyknik został użyty trzy razy: ho (2), o (1).W prozie artystycznej można spotkać tylko 17,20% wszystkich użyć wyrazów wykrzyknikowych, ale za to już 44,71% ogółu ich haseł. Fakt ten wskazuje na dużą różnorodność wykrzykników w tym stylu i stosunkowo niewielką ich powtarzalność. Jedynie trzy wykrzykniki w prozie artystycznej mają frekwencję wyższą od średniej częstości wyrazu w tym stylu (6,11). Są to: o (17), ach (10), och (10), pozostałe należą do słownictwa rzadkiego. Tylko w prozie artystycznej pojawiło się 16 wykrzykników (w tym 14 o frekwencji 1). Są wśród nich: brzdęk, bums, łubudu, stop, a więc wyrażające czynność momentalną14, a także świadczące o dużej pomysłowości autorów: pi-pi-pi, fli, beu.W dramacie niezwykle często używa się wykrzyknika o (143), frekwencja jego jest o 100 wyższa niż następnego na liście rangowej wykrzyknika ach. Jest on najpopularniejszym wykrzyknikiem w pisanych tekstach artystycznych, jako że i w prozie znajduje się na czele listy rangowej (ale np. nie występuje wcale w Lalce B. Prusa15). Pozostałe wykrzykniki, znajdujące się na początku listy rangowej ułożonej dla dramatu, to ekspresywne okrzyki takie, jak np. e, ha, och, oj, a, hm, cha, aha. W dramacie pojawiło się 46 wykrzykników (w tym 25 o częstościach f = 1), nie występujących w innych stylach. Są wśród nich, podobnie jak w prozie artystycznej, wyrazy oznaczające czynność momen­talną: pif-paf, bach, stuk, pac, lu, a także nacechowane emocjonalnie, jak np. psiakostka, psiakość, psiatreć, pierona.

14 S. Jodłowski (Studia nad częściami mowy, Warszawa 1971, s. 88) zalicza tego typu wyrazy do czasowników niefleksyjnych osobowych. Z. Klemensiewicz (Składnia opisowa współczesnej polszczyzny kulturalnej, Kraków 1937, s. 106) zalicza je do czasowników wykrzyknikowych.15 T. Smółkowa, Słownictwo i fleksja ”Lalki” B. Prusa, Wrocław, 1974, s. 95 i 132; na liście alfabetycznej haseł Lalki B. Prusa o wystąpiło tylko w funkcji przyimka.

13111. IMIONA WŁASNE. SKRÓTOWCE. CYTATY OBCOJĘZYCZNE11.1. Autorzy słownika frekwencyjnego do imion własnych zaliczyli: imiona i nazwiska ludzi i zwierząt, nazwy umowne instytucji, pojazdów lądowych i wodnych, nazwy geograficzne, tytuły książek, czasopism, filmów i referatów. Każdy wyraz, który znalazł się w tytule książek, czasopism itp., traktowano jako osobne hasło, stąd wśród imion własnych spotkamy wszystkie kategorie wyrazów, a więc także nazwy pospolite, wyrazy gramatyczne itd. Występują one jednak bardzo rzadko i nie mają większego wpływu na wnioski przed­stawione w tej pracy.Najwięcej imion własnych, zarówno haseł, jak i ich użyć w tekście, spotkać można w wiadomościach prasowych, najmniej w publicystyce (patrz tab. 46).Tab. 46. Rozkład imion własnych w pięciu stylachliczba użyć (N) w % liczba haseł (W) w %

teksty populamo-nau-kowe 2 543 13,31 1544 20,42drobne wiadomościprasowe 8 666 45,34 3798 50,23publicystyka 2 313 12,10 1019 13,48proza artystyczna 3 178 16,63 1896 25,08dramat 2412 1.2,62 1128 14,92w pięciu stylach 19 112 100,00 7561 100,00Z przeprowadzonego testu na istotność różnic (patrz rys. 11) wynika, że style podzieliły się na dwie grupy:1) drobne wiadomości prasowe (duży udział),2) pozostałe style (mały udział).

Rys. 11. Rozkład imion własnych w tekstach pięciu stylówNależy jednak zauważyć, że w drugiej grupie stylów bardzo bliskie sobie są teksty popularnonaukowe, publicystyka i dramat, natomiast proza artystyczna jest od nich nieco oddalona.Najczęściej w odmianie pisanej języka polskiego używa się następujących imion własnych:Polska (378), Warszawa (237), Związek (234), Europa (133), Kraków (112), Józef (100), Francja (95), Jan (95), Republika (94), Radziecki (93).

132Są to zarazem najczęściej używane imiona własne w komunikatach prasowych. Na czele listy rangowej w wiadomościach prasowych zaraz po Polsce (167) i Warszawie (137) znalazł się Wietnam (57), który w półmilionowej próbie jest w drugiej dziesiątce najczęstszych haseł.W publicystyce najczęściej używa się takich nazw własnych, jak: Związek (165), Polska (107), Republika (33), w tekstach popularnonaukowych: Polska (65), Europa (60), Warszawa (20). Wysoka frekwencja tych nazw świadczy o tym, jakimi głównie państwami, miastami, częściami świata zajmują się autorzy tekstów nieartystycznych. To, że materiał pochodzi z lat sześćdziesiątych, miało natomiast wpływ na częste występowanie nazwy Wietnam. Józef i Jan to imiona pojawiające się najczęściej na szpaltach gazet codziennych w latach 60.W tekstach prozy i dramatu mamy zupełnie inny obraz imion własnych niż w tekstach nieartystycznych. Wprawdzie Polska (31) jest również najczęściej używana w prozie artystycznej, ale już w dalszej kolejności pojawiają się same imiona osób: Michał (22), Marcin (21), Andrzej (16), Paweł (16). W dramacie z rangą 1 pojawiła się Warszawa, a zaraz za nią, podobnie jak w prozie, imiona osób (i to często zdrobnienia): Zosia (35), Józef (26), Helenka (22), Helena (22), Wojtek (20), Wacek (19), Janka (18). W dramacie wyraźnie widać wpływ doboru materiału na początek listy rangowej imion własnych (imiona ze słuchowiska radiowego Matysiakowie).Cechą charakterystyczną nazw własnych jest ich niepowtarzalność, świad­czy też o tym ich struktura statystyczna. Duża część imion własnych to hapaxlegomena: w komunikatach prasowych 2312, czyli 60,87% słownika imion własnych, w prozie artystycznej 1020 (53,80% słownika), w tekstach popularnonaukowych 881 (57,06% słownika). Imiona własne cechuje także bardzo słaba koncentracja słownictwa, najsłabsza w prozie (L = 0,34) i tekstach popularnonaukowych (L = 0,35), a najsilniejsza w publicystyce (L = 0,51).11.2. Skrótowce, zarówno literowce, głoskowce, jak i sylabowce, nie były rozwiązywane przy rozpisywaniu tekstów do słownika frekwencyjnego i były traktowane jako osobne hasła. Najwięcej skrótowców pojawiło się w wiado- Tab. 47. Rozkład skrótowców w pięciu stylachilość użyć

(N)w % ilość haseł (W) w %teksty popularno­naukowe 68 3,50 30 7,32drobne wiadomościprasowe 1 500 77,12 319 77,80publicystyka 295 15,17 95 23,17proza artystyczna 56 2,88 43 10,49dramat 26 1,34 24 5,85w pięciu stylach 1945 100,00 410 100,00

133mościach prasowych (77,12% wszystkich użyć, a najmniej w dramacie (1,34%)— patrz tab. 47.Rozkład skrótowców w poszczególnych stylach jest bardzo nierównomier­ny (D = 0,28) i tylko teksty popularnonaukowe nie różnią się od prozy artystycznej udziałem ilościowym skrótowców (rys. 12).Style ze względu na udział skrótowców podzieliły się na trzy grupy:1) dramat, teksty popularnonaukowe, proza artystyczna (mały udział),2) publicystyka,3) wiadomości prasowe (duży udział).

Publicystyka jest bliższa pierwszej grupie stylów aniżeli komunikatom prasowym. Najczęściej w polszczyźnie pisanej używa się następujących skróto­wców: USA (125), ZSRR (111), PZPR (101), KC (100), NRD (98), NRF (92), ONZ (47), PRL (42). O tym, że skrótowce te znalazły się na czele listy rangowej ułożonej dla półmilionowej próby, zadecydował ich wysoki udział w komuni­katach prasowych. Są one zarazem najczęstszymi skrótowcami w tym stylu. Duży udział skrótowców w wiadomościach prasowych jest związany z ich tematyką, a także z konwencją przedstawiania treści w tym stylu. Informacje prasowe powinny być między innymi krótkie, a temu służy używanie skrótów zamiast pełnych nazw.Skrótowce typowe dla komunikatów prasowych prawie wcale nie pojawia­ją się w dramacie. Z tekstów dramatycznych wynotowano tylko 26 skrótow­ców, przy czym 24 z nich pojawiają się tylko raz, a PKS i wf po dwa razy.Również większość skrótowców w stylu popularnonaukowym i prozie artystycznej to hapax- i dislegomena. Najczęstsze skrótowce w publicystyce znalazły się również w komunikatach prasowych na początku listy rangowej. Natomiast tylko w publicystyce pojawiły się takie skrótowce, jak: CRS, NIK, SDKPiL ZPP, ZURiT, ZUS.11.3. Do cytatów obcojęzycznych zostały włączone wyrazy lub grupy wyrazów przytoczone przez autorów badanych tekstów i wiernie odnotowane w pisowni obcojęzycznej. Nie wchodzą one do leksyki polskiej i nie można ich zaliczyć do wyrazów zapożyczonych. Są to między innymi takie zwroty, jak: charge d’affaires, en face, mass media. Zostały one użyte w półmilionowej próbie 203 razy (haseł 152), i tylko nieliczne mają frekwencję 2. 3 lub 4, np. grand prix (4): a propos (3), status quo (3).

134Różnice między badanymi stylami w używaniu cytatów obcojęzycznych nie są statystycznie istotne. Udział cytatów obcojęzycznych w tekście i słowniku porównywanych stylów jest podobny, tzn. w tekstach popularnonaukowych wystąpiło ich 45 (haseł 41), w komunikatach prasowych 46 (haseł 19), w prozie 44 (haseł 37), w dramacie 49 (haseł 41), a najmniej w publicystyce (19 użyć i 18 haseł). Zdziwienie może budzić fakt, że właśnie w dramacie używa się najwięcej cytatów obcojęzycznych, ale są to przede wszystkim te, którymi ubarwia się język mówiony: a propos, en face, fifty-fifty, prima sort, amen, wsio, business is business, a także utrwalone przez przykre doświadczenia wojenne: Hände hoch, Wehrmacht.

B. ZALEŻNOŚCI MIĘDZY UDZIAŁAMI POSZCZEGÓLNYCH CZĘŚCI MOWY

1. UDZIAŁ POSZCZEGÓLNYCH CZĘS'CI MOWY W TFKSTACH I SŁOWNIKUPOLSZCZYZNY PISANEJW tekstach i słowniku półmilionowej próby jest najwięcej rzeczowników, następnie przymiotników i czasowników (szczegóły w tab. 48).Wiadomo, że udział części mowy jest jedną z podstawowych cech stylistycz­nych, a zwłaszcza udział rzeczowników i czasowników w tekście. Zależność między udziałem tych dwóch kategorii wyrazów w tekście decyduje o podziale stylów na nominalne i werbalne. Stopień nominalności można obliczyć za pomocą wskaźnika obliczonego według wzoru Wn = Rz/Cz (gdzie Wn – wska­źnik nominalności, Rz – suma użyć rzeczowników, Cz – suma użyć czasowników). Zgodnie z oczekiwaniami polszczyznę pisaną, reprezentowanąTab. 48. Udział części mowy w tekście i słowniku polszczyzny pisanejliczbaużyć

(N)w % liczbahaseł(W) w % średniapowta­ -rzalnośćrzeczowniki 144 018 28,84 13 520 35,15 10,65czasowniki 72 022 14,43 6 060 15,75 11,89przymiotniki 80581 16,14 8 899 23,13 9,06przysłówki 21 567 4,32 1401 3,64 15,39liczebniki 10 037 2,01 66 0,17 152,08zaimki 31 828 6,38 23 0,06 1383,83spójniki 33 605 6,73 84 0,22 400,06przyimki 56 783 11,37 74 0,19 767,34partykuły 26 932 5,39 13: 0,35 202,50wykrzykniki 663 0,13 85 0,22 7,80imiona własne 19 122 3,83 7 561 19,66 2,53skrótowce 1 945 0,39 410 1,07 4,74cytaty obcojęzyczne 203 0,04 152 0,40 1,34499 296 100,00 38 468 100,00 12,98

135przez całą półmilionową próbę, zaliczyć należy do stylów nominalnych, ponieważ rzeczowników w tekstach tej próby jest dwa razy więcej niż czasowników – wskaźnik nominalności jest równy 2. Pisana odmiana języka polskiego jest bardziej nominalna niż języka czeskiego (Wn = 1,44) i języka rosyjskiego (1,51). Wartość wskaźników dla języków czeskiego i rosyjskiego, także niżej przytaczanych, podaję za M. Tĕšitelovą ((1974), s. 179). Wskaźnik nominalności dla polszczyzny pisanej wzrasta, gdy do udziału rzeczowników doda się udział imion własnych, które w większości powinny być włączone do tej kategorii wyrazów ([Rz + Im.wł]/Cz = 2,26). W tekstach pisanych można zaobserwować następującą prawidłowość: nad czasownikami górują rzeczow­niki, nad przysłówkami przymiotniki, a nad spójnikami przyimki. Zupełnie odwrotną zależność dla odmiany mówionej języka zaobserwowały M. Zarębi- na ((1971), s. 340) i H. Zgółkowa ((1983), s. 171).Obliczyłam również dla polskich tekstów pisanych wskaźnik określeń nominalnych (Pm/[Rz + Im.wł]), który przyjął wartość 0,49; dla języka czes­kiego 0,54, dla rosyjskiego 0,41. Podobnie odmiana pisana języka polskiego zajmuje miejsce pośrednie między pisaną wersją języka czeskiego i rosyjskiego, gdy do porównań wzięłam wskaźnik określeń werbalnych (Przysł/Cz) – dla języka polskiego osiągnął on wartość 0,30, dla języka czeskiego 0,33, dla rosyjskiego 0,28. Z powyższych obliczeń wynika, że w językach polskim, czeskim i rosyjskim czasowniki są rzadziej rozwijane przez przysłówki niż rzeczowniki przez przymiotniki.Należy tu wspomnieć o jeszcze jednej prawidłowości tekstów językowych, zwłaszcza że tak duża próba tę prawidłowość uwypukliła. Chodzi mianowicieo silne zróżnicowanie powtarzalności haseł w różnych klasach gramatycznych. W tekstach półmilionowej próby niezwykle wysoka jest powtarzalność zaim­ków (1383), przyimków (767) i spójników (400) na tle średniej powtarzalności nazw: rzeczowników (10,65), czasowników (11,89), przymiotników (9,06) i przy­słówków (15,39). Również liczebniki i partykuły mają bardzo wysoką po­wtarzalność w porównaniu z tymi czterema częściami mowy (152; 202). Najrzadziej ze wszystkich części mowy jest powtarzany wykrzyknik (7,8) i, oczywiście, jeszcze rzadziej imiona własne, skrótowce i cytaty obcojęzyczne, które zostały wydzielone w osobne grupy wyrazów. Wysoka powtarzalność zaimków, spójników i przyimków świadczy o tym, że te kategorie wyrazów są nielicznie reprezentowane w słowniku (0,47% ogółu haseł), ale za to ich udział w tekście jest znacznie większy (24,48%). Język nie oferuje dużego wyboru wyrazów gramatycznych, a jednocześnie wymaga częstego ich użycia.

1362. UDZIAŁY POSZCZEGÓLNYCH CZĘŚCI MOWY W TEKSTACH I SŁOWNIKU PIĘCIU STYLÓWW tekstach czterech stylów: popularnonaukowym, komunikatach praso­wych, publicystycznym i w prozie, używa się więcej rzeczowników niż czasowników (szczegóły w tab. 49 i na rys. 13). Należy więc te style zaliczyć do nominalnych, przy czym najwyższym wskaźnikiem nominalności odznaczają się komunikaty prasowe (3,52), następnie publicystyka (2,97) i teksty popular­nonaukowe (2,90), a najniższym proza artystyczna (1,35). Wskaźnik nominal­ności znacznie wzrośnie zwłaszcza dla komunikatów prasowych (4,42), gdy do rzeczowników zostaną dołączone imiona własne. Jedynie w tekstach dramaty­cznych udział czasowników przewyższa udział rzeczowników (Rz/Cz = 0,90), ale proporcje między tymi kategoriami wyrazów wyrównują się, jeśli weź­miemy pod uwagę nie tylko appellativa ([Rz+Im.wł]/Cz = 1,01). Dramat jest więc stylem niemalże na pograniczu typu nominalnego i werbalnego. Drugi z tych typów reprezentuje odmiana mówiona, dla której wskaźnik nominalno­ści osiąga wartość 0,87 (obliczono na podstawie danych H. Zgółkowej((1983), s. 171). Należy jednak dodać, że wskaźnik ten w porównaniu z obliczonym dla dramatu jest zaniżony, ponieważ H. Zgółkowa do czasowników włączyła imiesłowy przymiotnikowe.Dla porównywanych stylów obliczyłam również wskaźniki określeń nomi­nalnych (Pm/[Rz + Im.wł.]) i werbalnych (Przysł/Cz). Rzeczownik najczęściej jest rozwijany przez przymiotnik w publicystyce (0,57), najrzadziej w komuni­katach prasowych (0,43). Do publicystyki zbliżają się teksty popularnonauko­we (0,56), a do komunikatów dramat (0,44) i proza (0,47). Podobnie wygląda sytuacja z określeniami adwerbalnymi. Czasownik jest najczęściej określany przez przysłówek w tekstach popularnonaukowych (0,35) i publicystycznych (0,33), rzadziej w prozie (0,30), a najrzadziej w wiadomościach prasowych (0,25) i dramacie (0,28).Układając części mowy według malejących udziałów w tekście (tab. 50), widzimy, że teksty popularnonaukowe, komunikaty prasowe i publicystyka mają bardzo podobną strukturę użycia części mowy. W stylach tych cztery najczęściej używane części mowy to: rzeczowniki, przymiotniki, przyimki i czasowniki, natomiast najrzadziej używa się w nich skrótowców, cytatów obcojęzycznych i wykrzykników. Pewne różnice między tymi stylami wy­stępują między 5 a 10 rangą – każdej części mowy w danym stylu przypisano odpowiednią rangę. Komunikaty prasowe w porównaniu z tekstami popular­nonaukowymi i publicystyką charakteryzują się większym udziałem imion własnych i liczebników. Jest to zrozumiałe ze względu na tematykę tych tekstów (dużo dat, faktów związanych z podawaniem nazwisk, nazw miejs­cowości itp.). Natomiast w wiadomościach prasowych mniejszą rolę odgrywają

138przysłówki i partykuły. Główne funkcje tych części mowy to określanie, ocenianie, waloryzowanie, co nie jest, jak wiadomo, zadaniem komunikatów prasowych. Proza artystyczna różni się od trzech wyżej omawianych stylów większym udziałem czasowników (zaznacza się w niej wpływ pojawiających się dialogów), które otrzymały w tym stylu rangę 2. Większemu udziałowi czasowników w prozie towarzyszy większy udział zaimków, przysłówków i partykuł, a mniejszemu udziałowi rzeczowników – mniejszy udział przymiot­ników. W prozie widoczny, chociaż na tle innych części mowy niewielki, jest udział wykrzykników, które prawie wcale nie pojawiły się w stylach nieartys­tycznych. Zmiany w udziałach części mowy, jakie zaobserwowano w prozie, porównując ją z tekstami popularnonaukowymi, publicystyką i komunikatami,

Rys. 13. Udział części mowy w tekstach pięciu stylów

139są jeszcze bardziej wyraźne w dramacie. Udział czasowników w tekstach dramatu jest największy spośród badanych stylów, a to pociągnęło za sobą wzrost udziału zwłaszcza zaimków i partykuł, przy równoczesnym zmniej­szeniu się udziału przymiotników. Wzrósł też udział spójników kosztem udziału przyimków, a także z tekstów dramatycznych wynotowano pięć razy więcej wykrzykników niż z tekstów prozy.Dotychczas zostały omówione różnice między stylami w udziale części mowy. Z przeglądu tego wynika, że zazwyczaj wzrost udziału którejś części mowy jest spowodowany lub powoduje wzrost (lub zmniejszenie) udziału innej części mowy. Należy więc sprawdzić, udziały których części mowy są najbar­dziej ze sobą skorelowane – wyniki przedstawiam na wykresach 14 i 15. Z rysunku 14 wynika, że niemalże idealnie z rzeczownikiem jest skorelowany dodatnio przymiotnik, a z czasownikiem zaimek. Z kolei wykres udziału zaimków w badanych stylach jest lustrzanym odbiciem wykresu udziału przymiotników i podobnie czasownik jest skorelowany ujemnie z rzeczow­nikiem. Z udziałem czasowników są również skorelowane udziały przysłów­ków i partykuł, ale mniej idealnie niż zaimków (dla przejrzystości rysunku nie naniosłam wykresu udziału partykuł i przysłówków). Wraz ze wzrostem roli czasownika nie rośnie w takim samym stopniu znaczenie partykuły i przysłów­ka. Także w dramacie znaczenie przysłówka nie rośnie proporcjonalnie do znaczenia czasownika, ale za to rola partykuły w tym stylu niewspółmiernie wzrasta. Udziały czasowników w poszczególnych stylach są również skorelo­wane z udziałami spójników, a rzeczowników z udziałami przyimków (rys. 15). Należy jednak zauważyć, że nie są one w takim stopniu skorelowane, jakby można było oczekiwać. W prozie wzrost roli czasownika, przy jednoczesnym Tab. 50. Części mowy ułożone według malejących udziałów w tekstach pięciu stylówr tekstypopularno­naukowe drobnewiadomościprasowe publicystyka prozaartystyczna dramat1 rzeczownik rzeczownik rzeczownik rzeczownik czasownik2 przymiotnik przymiotnik przymiotnik czasownik rzeczownik3 przyimek przyimek przyimek przymiotnik zaimek4 czasownik czasownik czasownik przyimek partykuła5 spójnik imię własne spójnik zaimek przymiotnik6 zaimek spójnik partykuła spójnik spójnik7 przysłówek liczebnik zaimek partykuła przyimek8 partykuła zaimek przysłówek przysłówek przysłówek9 imię własne przysłówek imię własne imię własne imię własne10 liczebnik partykuła liczebnik liczebnik liczebnik11 skrótowiec skrótowiec skrótowiec wykrzyknik wykrzyknik12 cytat obco­języczny cytat obco­języczny cytat obco­języczny skrótowiec cytat obco­języczny13 wykrzyknik wykrzyknik wykrzyknik cytat obco­języczny skrótowiec

140mniejszym znaczeniu rzeczownika, nie znalazł odbicia w zmianach proporcji w udziale spójników i przyimków. Dopiero w dramacie można zaobserwować zmiany udziału przyimków i spójników, a mianowicie wzrostowi roli czaso­wnika towarzyszy wzrost znaczenia spójnika, a mniejszej roli rzeczownika – mniejsze znaczenie przyimka. Dodać jeszcze należy, że udziały spójników i przyimków są prawie idealnie skorelowane; mamy tu do czynienia, podobnie jak dla czasownika i rzeczownika, z lustrzanym odbiciem ich wykresów.Biorąc pod uwagę udziały poszczególnych części mowy w tekstach bada­nych stylów a także osobno traktowane udziały imion własnych, skrótowców i cytatów obcojęzycznych, spróbowałam ustalić stopień podobieństwa między porównywanymi tekstami. W tym celu dla każdej pary stylów zsumowałam wartości bezwzględne różnic między udziałami procentowymi poszczególnych kategorii wyrazów w porównywanych tekstach (dane wzięto z tab. 49, s. 137) – suma została znormalizowana poprzez podzielenie przez 20016.

Rys. 14. Procentowy udział rzeczowników, czasowników, przymiotników i zaimków w tekstach pięciu stylów (I – teksty popularnonaukowe, II – drobne wiadomości prasowe, III – publicystyka, IV – proza artystyczna, V – dramat)16 Taką metodę obliczania podobieństwa podpowiedział mi Prof. Jerzy Woronczak, któremu doradził ją Prof. Hugo Steinhaus.

141Otrzymany w ten sposób wskaźnik stopnia podobieństwa może przyjmować wartość od O do 1; 0 – style są idealnie podobne, czyli części mowy w dwóch badanych tekstach mają taki sam procentowy udział; 1 – brak zupełnie podobieństwa w użyciu części mowy.Wskaźnik ten pozwala ułożyć style w pary według malejącego podobieńst­wa: 1) I i III – 0,0177; 2) I i II – 0,1099; 3) II i III – 0,1126; 4) IV i V – 0,1288; 5) I i IV – 0,1667; 6) III i IV – 0,1686; 7) II i IV – 0,2517; 8) I i V – 0,2889; 9) III i V – 0,2901; 10) II i V – 0,3803 (I – styl popularnonaukowy, II – wiadomości prasowe, III – publicystyka, IV – prozą, V – dramat).

Rys. 15. Procentowy udział rzeczowników, czasowników, przyimków i spójników w tekstach pięciu stylówNiemalże idealnie podobne, ze względu na strukturę użycia części mowy, są teksty popularnonaukowe i publicystyka, natomiast największą różnicę obser­wujemy między dramatem a wiadomościami prasowymi. Wskaźniki stopnia podobieństwa potwierdziły spodziewaną dychotomię: badane style ze względu na procentowe udziały części mowy podzieliły się na: 1) style nieartystyczne, 2) style artystyczne; przy czym należy zauważyć, że pierwsza grupa stylów wyraźnie dzieli się jeszcze na: 1) teksty popularnonaukowe i publicystykę, 2) wiadomości prasowe. Z kolei dramat i proza są bardziej odległe od siebie

142aniżeli trzy style nieartystyczne między sobą. Z trzech stylów nieartystycznych teksty popularnonaukowe są najmniej odległe od prozy, a także, chociaż różnica większa, od dramatu.Na koniec jeszcze kilka uwag o udziałach części mowy w słownikach badanych stylów. Rzeczownik w słowniku każdego z porównywanych tekstów jest najliczniej reprezentowany. W słownikach prozy i dramatu dragą najlicz­niejszą klasą wyrazów jest czasownik, a w trzech pozostałych stylach przymio­tnik. Rzeczowniki wraz z imionami własnymi, przymiotniki i czasowniki tworzą słownik każdego z badanych stylów w ponad 90%, w najmniejszym procencie słownik dramatu – 90,98%, a w największym kumunikatów prasowych – 97,88%. W słowniku wiadomości prasowych w porównaniu z innymi stylami wzrasta znaczenie liczebnika, a także przyimka, który jedynie w tym stylu jest liczniej reprezentowany niż spójnik. Tylko w słowniku dramatu prawdopodobieństwo pojawiania się wykrzyknika jest większe niż prawdopodobieństwo pojawienia się spójnika albo liczebnika czy przyimka (patrz tab. 51).Obliczyłam również stopień podobieństwa między parami stylów ze wzglę­du na strukturę udziału części mowy i trzech pozostałych grup wyrazów w ich słownikach. Na podstawie obliczonego wskaźnika podobieństwa można ułożyć style w coraz mniej podobne pary: 1) I i III – 0,04195; 2) IV i V – 0,07625; 3) III i IV – 01074; 4) I i IV – 0,11525; 5) III i V – 0,13925; 6) I i V – 0,1476; 7)I i II – 0,1783; 8) II i IV – 0,18235; 9) II i III – 0,18875; 10) II i V – 0,2562.Okazuje się, że style popularnonaukowy i publicystyczny są najbardziej podobne nie tylko ze względu na strukturę użycia części mowy w tekście, ale także ze względu na ich procentowe udziały w słowniku. Udział części mowy zarówno w tekście, jak i słowniku najbardziej różni dramat i komunikaty prasowe. Proza i dramat mają znacznie bardziej podobną strukturę udziału części mowy w słowniku aniżeli w tekście. Style ze względu na udziały wyróżnionych kategorii wyrazów w słowniku podzieliły się na dwie grupy: 1) komunikaty prasowe, 2) pozostałe cztery style; przy czym druga grupa dzieli się na: 1) styl popularnonaukowy i publicystyczny, 2) proza i dramat. Ponadto należy zauważyć, że proza jest bliższa dwom stylom z pierwszej grupy aniżeli dramat.O relacjach między udziałem wyróżnionych kategorii wyrazów w tekście i słowniku informuje średnia ich powtarzalność. Analizując udziały części mowy w półmilionowej próbie, wspomniałam o silnym zróżnicowaniu po­wtarzalności haseł w różnych klasach gramatycznych. Ta prawidłowość występuje oczywiście i w badanych stylach funkcjonalnych (por. tab. 52).Na zakończenie przedstawię tylko kilka uwag dotyczących różnic między stylami w powtarzaniu haseł, należących do poszczególnych kategorii wyrazów (szczegóły w pierwszej części tego rozdziału). Trzy najliczniej reprezentowane

144w tekście i słowniku części mowy: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, najrzadziej powtarzają się w tekstach prozy artystycznej. Tylko w komunika­tach prasowych częściej jest powtarzany przyimek aniżeli zaimek, a także liczebnik częściej niż partykuła, w pozostałych stylach odwrotnie. Z kolei dramat na tle pozostałych stylów wyróżnia się znacznie wyższą średnią powtarzalnością zaimka, partykuły, przysłówka i wykrzyknika.Tab. 52. Średnia częstość haseł według części mowytekstypopularno­naukowe drobnewiadomościprasowe publicy­ -styka prozaartystyczna dramatrzeczownik 5,16 6,82 6,91 4,06 4,33czasownik 5,31 5,62 5,81 4,98 7,32przymiotnik 4,75 5,46 5,91 3,87 5,82przysłówek 6,68 5,87 6,59 6,47 10,57liczebnik 38,19 69,40 42,00 16,80 12,42zaimek 225,30 167,00 206,50 403,55 506,17spójnik 99,11 85,54 102,19 99,03 127,14przyimek 190,05 233,39 200,48 181,16 142,02partykuła 39,50 25,88 43,37 53,74 95,68wykrzyknik 1,00 1,00 1,50 3,00 7,88cytat obcojęzyczny 1,07 2,30 1,05 1,19 1,20imię własne 1,65 2,28 2,27 1,68 2,14skrótowiec 2,27 4,70 3,11 1,30 1,086,56 6,84 8,27 6,11 8,80

IV. ZAKOŃCZENIE

W pracy tej zbadałam około 70000 leksemów, które w nierównych proporcjach pojawiły się w tekstach pięciu stylów funkcjonalnych polszczyzny pisanej (różnych haseł wynotowałam 38468). Analiza ilościowa słownictwa wyróżnionych odmian funkcjonalnych języka pozwoliła uchwycić różnice, a także ustalić podobieństwa między badanymi tekstami. Statystyczne wskaź­niki zostały wykorzystane w pracy nie jako mierniki wartości estetycznych tekstu, lecz posłużyły jedynie do opisu odmiennej struktury statystycznej badanych odmian. Pojęcia: słownictwo bogate, oryginalne, stereotypowe itp., są w pracy zdefiniowane kwantytatywnie, co nie zawsze pokrywa się z tradycyj­nym (potocznym) rozumieniem tych pojęć. Należy pamiętać, że bogate słownictwo w sensie statystycznym ma swoje źródło w pisaniu w różny sposób, jak też w pisaniu o wielu różnych przedmiotach (por. W. Pisarek (1972), s. 51).Na zakończenie chciałabym ująć w skrócie wnioski i podsumować wyniki tej pracy.Ilościowy opis tekstów reprezentujących funkcjonalne style polszczyzny pisanej, w którym wykorzystałam znane parametry statystyczne: wskaźniki bogactwa leksykalnego (Kuraszkiewicza, Guirauda, Mistríka, Herdana – wskaźnik gamma), wskaźniki różnorodności, oryginalności i stereotypowo­ści słownictwa (Yule’a, Mistríka, miary Gooda), wskaźniki koncentracji (Lo­renza, Mistríka) oraz entropię i redundancję tekstu, pozwala wyciągnąć następujące wnioski:1. Proza artystyczna ma najbogatszy ilościowo słownik i zarazem najbar­dziej oryginalne i najmniej stereotypowe słownictwo. Style ze względu na bogactwo, oryginalność i stereotypowość leksyki podzieliły się na dwie grupy: a) proza artystyczna, teksty popularnonaukowe i komunikaty prasowe, b) dramat artystyczny i publicystyka. Bogaty ilościowo słownik komunikatów prasowych ma swe źródło głównie w znacznym udziale nazw własnych i skrótowców, a są to hasła rzadko powtarzające się.2. Teksty popularnonaukowe i drobne wiadomości prasowe odznaczają się swobodną, luźną strukturą słownictwa, czyli wyrazy pojawiające się w tych

146tekstach są najbardziej (w porównaniu z innymi stylami) niezależne od siebie— zupełnie odwrotnie niż w dramacie. Proza i publicystyka ze względu na luźność struktury są podobne do siebie i zajmują miejsce pośrednie między dramatem a tekstami popularnonaukowymi i komunikatami prasowymi.3. Teksty popularnonaukowe mają najbardziej różnorodne słownictwo. Kwantytatywnie zdefiniowana różnorodność oznacza, że najtrudniej w teks­tach popularnonaukowych znaleźć dwa lub trzy identyczne wyrazy. Najłatwiej dwa identyczne wyrazy można znaleźć w dramacie, a trzy w komunikatach prasowych.4. Najsilniejszą koncentracją słownictwa wyróżnia się dramat, najsłabszą teksty popularnonaukowe. Słownictwo dramatu koncentruje się głównie w pa­sie wysokich częstości, ponad połowa tekstów stylu dramatycznego (56,53%) jest budowana przez wyrazy o frekwencjach wyższych niż 100. Z kolei w komunikatach prasowych największy procent tekstu pokrywają wyrazyo częstościach średnich i częstych (10 ≤ f < 100). Najbardziej równomiernym rozkładem słownictwa charakteryzują się teksty popularnonaukowe, a najbar­dziej nierównomiernym proza. W prozie słownictwo skupia się w pasie najwyższych i najniższych częstości.5. Największe podobieństwo w używaniu tych samych haseł najczęstszych wykazują: a) dramat i proza artystyczna, b) publicystyka i teksty popular­nonaukowe. Najbardziej różnią się: a) dramat artystyczny i komunikaty prasowe, b) proza artystyczna i komunikaty prasowe. Słownictwo drobnych wiadomości prasowych w pasie najwyższych częstości jest zdecydowanie inne, tzn. wyraźnie różni się od słownictwa najczęstszego pozostałych stylów. Oznacza to, że wyrazy tematyczne, nacechowane przynależnością do tego stylu, osiągają znacznie wyższe częstości niż wyrazy wspólnostylowe. Nie można tego powiedzieć o prozie, dla której wyrazów charakterystycznych należy szukać w niższych klasach częstości.6. Najwięcej hapaxlegomenów w słowniku posiada proza artystyczna (54,56% sł.), a najmniej publicystyka (49,61%). Najbardziej podobne ze względu na udział wyrazów o częstościach f = 1 są teksty popularnonaukowei komunikaty prasowe (po 52%).7. Słownik półmilionowej próby w 60,14% tworzą leksemy, które pojawiły się tylko w jednym z badanych stylów (i to niekoniecznie raz). Hasła występujące tylko w prozie artystycznej wydłużają słownik polszczyzny pisanej w największym procencie (15,63%), zaś w najmniejszym procencie wydłużają go hasła, które pojawiły się tylko w publicystyce (7,9%). 8. Duża liczba haseł występujących tylko w prozie artystycznej (36,73% słownika prozy) świadczy o tym, że w tekstach tego stylu realizowana jest dążność do używania słów świeżych i oryginalnych, do opisywania rzeczywis­tości ciągle nowymi wyrazami. W komunikatach prasowych również obser­

147wujemy znaczny udział leksemów używanych tylko w tym stylu (37,73% sł.), ale ponad połowa z nich to nazwy własne i skrótowce – czyli jest to efekt podporządkowania się nadrzędnej funkcji informacyjnej tego stylu, a nie funkcji estetycznej (ważnej w prozie). Z kolei hasła występujące tylko w teks­tach popularnonaukowych (35,55% sł.) należą do słownictwa terminologicz­nego, a więc odmienność słownika, a także jego ilościowe bogactwo wypływa z pełnienia przede wszystkim funkcji poznawczej. Natomiast realizowanie się w tekstach publicystycznych funkcji impresywno-perswazyjnej znalazło swoje odbicie w używaniu wyrazów znanych i wykorzystywanych w tekstach innych odmian stylistycznych – hasła występujące tylko w tym stylu tworzą słownik w 25%.9. Wnioski sformułowane w punkcie 8 zostaną uzupełnione spostrzeżenia­mi, wynikającymi z analizy słownictwa charakterystycznego dla poszczególnych stylów. Słownictwo charakterystyczne, typowe dla publicystyki, najbardziej zbliża ją do tekstów popularnonaukowych, a najbardziej oddala od dramatu, także od prozy artystycznej. Publicystykę od stylów artystycznych najbardziej oddala typowe dla niej słownictwo abstrakcyjne, pojęciowe, a także słownictwo konkretne, związane z tematyką społeczno-gospodarczo-polityczną. Z kolei właśnie słownictwo ogólne, pojęciowe zbliża najbardziej publicystykę do tekstów popularnonaukowych. Z drobnymi wiadomościami prasowymi łączy publicystykę słownictwo konkretne, zwłaszcza nazywające podstawowe jedno­stki organizacyjne i gospodarcze. Proza artystyczna ze względu na słownictwo charakterystyczne, nacechowane stylistycznie, najbliższa jest dramatowi, nato­miast te dwa style najbardziej oddalają się od drobnych wiadomości praso­wych.10. Trzon leksyki pisanej, czyli słownictwo podstawowe (wspólnostylowe), zdefiniowane kwantytatywnie, tzn. spełniające warunki: częste i mające rozkład równomierny, tworzą wyrazy, będące nazwami pojęć ogólnych; w przeważają­cej liczbie są to abstrakta, wiele z nich jest polisemicznych; nie spotkamy wśród nich nazw wyrażających postawy uczuciowe, emocjonalne. Słownictwo grama­tyczne, wspólnostylowe składa się z wyrazów odznaczających się szerokim zakresem swych funkcji składniowych i znaczeniowych.W drugiej części pracy porównywałam badane style ze względu na udział poszczególnych części mowy. Podsumowanie tej części pracy jest trudne, ponieważ udział niemal każdej części mowy grupuje style w różny sposób, tzn. pozwala ustalać różne między nimi odległości. Konieczne w podsumowaniu sformułowania: style zbliżają się do siebie (lub oddalają), oznaczają, że odległości między dwoma stylami (lub grupą) są mniejsze (lub większe) niż odległości między innymi stylami. Są to sformułowania nieprecyzyjne, dlatego odległości wyrażone liczbowo przedstawiam na wykresach 1-12.Ostateczne wnioski, wynikające z analizy rozkładu części mowy w bada­nych odmianach funkcjonalnych, można zamknąć w kilku punktach:

1481. Najmniejszym nacechowaniem stylistycznym (rozkład równomierny i ni­ski wskaźnik zmienności) wyróżniają się: a) przyimki, b) spójniki, c) rzeczow­niki. Kategorią wyrazów najbardziej nacechowaną stylistycznie są: a) wykrzyk­niki, b) liczebniki, c) zaimki, d) partykuły. Należy więc stwierdzić, że różnice stylistyczne między badanymi tekstami są najbardziej widoczne w używaniu (lub nieużywaniu) wykrzykników, liczebników, zaimków, partykuł.2. Ze względu na rozkład części mowy najbardziej odległe są: a) dramat artystyczny i drobne wiadomości prasowe; najbliższe: b) publicystyka i teksty popularnonaukowe. Największe różnice między dramatem a komunikatami prasowymi obserwujemy w udziale partykuł, następnie zaimków i czaso­wników. Publicystyka zbliża się do tekstów popularnonaukowych ze względu na udział czasowników, przysłówków, partykuł i przymiotników.3. Dramat charakteryzuje się, w porównaniu z innymi stylami, dużym (największym) udziałem w tekście czasowników, zaimków, przysłówków, par­tykuł, spójników i wykrzykników. Te kategorie wyrazów decydują o odrębno­ści tekstów dramatycznych, a przejawia się ona w dynamicznym ujmowaniu treści oraz w częstym posługiwaniu się wyrazami ekspresywno-impresywnymii wskazującymi (w szerokim znaczeniu). Natomiast w dramacie wyraźnie rzadziej występują rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przyimki.4. Do kategorii wyrazów najsilniej nacechowanych dodatnio w drobnych wiadomościach prasowych należą: liczebniki, przyimki, imiona własne i skróto­wce. Wyraźnie rzadziej używa się w tekstach tego stylu: zaimków, czaso­wników, przysłówków, partykuł i spójników.5. Proza artystyczna zbliża się do dramatu bardziej niż do pozostałych trzech stylów ze względu na udział przysłówków, liczebników, czasowników, zaimków i rzeczowników. Do publicystyki i tekstów popularnonaukowych zbliża prozę udział spójników i przyimków.6. Teksty popularnonaukowe i publicystyczne zbliżają się do tekstów komunikatów prasowych ze względu na udział rzeczowników, czasowników, zaimków, przyimków i przymiotników.7. Badając różnice w udziale poszczególnych części mowy w pięciu stylach, należy stwierdzić, że z rzeczownikiem jest niemalże idealnie skorelowany przymiotnik, a z czasownikiem zaimek. Z kolei wykres udziału zaimków w badanych stylach jest lustrzanym odbiciem wykresu udziału przymiotników— podobnie czasownik jest skorelowany ujemnie z rzeczownikiem. Partykuła, przysłówek i spójnik są dodatnio skorelowane z czasownikiem, ale nie w takim stopniu, jakby można oczekiwać – podobnie rzeczownik nie jest idealnie skorelowany z przyimkiem.W pracy tej wykazałam również różnice między stylami w strukturze statystycznej słowników, ułożonych dla każdej części mowy osobno. Dane liczbowe i wnioski, wynikające z porównania tych słowników (przedstawione w odpowiednich podrozdziałach), należałoby wykorzystać do szczegółowej,

stylistycznej charakterystyki każdej części mowy. Jest to temat do szerszego opracowania w osobnej publikacji.Analiza statystyczna słownictwa odmian funkcjonalnych polszczyzny pisa­nej powinna być uzupełniona analizą morfologiczną i składniową, gdyż dopiero wtedy uzyskalibyśmy pełny obraz różnic w kształtowaniu się struktury językowej badanych tekstów. Można się spodziewać, że dalsze badania nad stylami funkcjonalnymi wypełnią tę lukę.Wolno żywić nadzieję, że niniejsza praca będzie bodźcem do dalszych poszukiwań badawczych, ponieważ dostarcza materiału do analiz porównaw­czych. Opis statystycznej struktury słownictwa pięciu stylów stwarza podstawy do porównań leksyki konkretnych tekstów, zaliczanych do omawianych odmian stylowych.

149

ANEKS

Lista najczęstszych wyrazów w tekstach popularnonaukowych

r wyraz częstośćf1 2 31 w 3 5702 i 24733 być 20494 się 18365 na 17846 z (Pi) 17447 on 14238 do 12459 ten (Pm) 119610 nie 89511 który 73812 to (Z) 65513 że 65414 a 55515 o (Pi) 53316 od 47717 przez 42418 jak (Sp) 37519 móc 36420 mieć 34121 tysiąc 31422 jeden (Pm) 30423 dla 29324 przy 28625 bardzo 28526 po (Pi) 28227 taki 27428 tak 27329 lub 25530 tylko 25431 inny 236

r wyraz częstośćf1 2 332 pierwszy 22533 już 22034 jednak 209rok 209swój 20935 co (Z) 20736 przykład 20637 dwa 19938 więc 19639 czas (Rz) 19140 ale 18741 również 18442 można (Pt) 18343 drugi 17544 oraz 17245 za (Pi) 17046 wszystek (Pm) 16847 każdy 16548 jeszcze 161praca 16149 sam (Pm) 15950 czy 157pod 15751 duży 15252 jako (Pi) 15153 okres 146też 14654 większy 14555 sposób 14156 cały 14057 lata 139

1511 2 358 siebie 13659 liczba 135różny 13560 nowy 13361 człowiek 13262 należeć 13163 punkt . 12864 zwany 12565 nawet 123wielki 12366 gdy 122woda 12267 jaki 12168 pewny 12069 często 118trzy 11870 dziecko 116dziewięćset 116życie 11671 badanie 11472 część 11273 wiele 111zostać 11174 aby (Sp) 11075 przed 10976 kraj 107ziemia 10777 warunek 10478 u 10379 nasz 102tu 10280 między 9981 układ 9882 także 9583 niż 94wiek 9484 silnik 93stopień 9385 nad 9186 przypadek 90ruch 90

1 2 387 miejsce 89musieć 89samolot 8988 bowiem 88kilka 88my 88stanowić 88związek 8889 ciało 87rozwój 8790 prędkość 86rodzaj 8691 działanie 85ilość 8592 pomoc 84proces 8493 lecz 83pięć 83stan 83świat 83wpływ 8394 urządzenie 8295 grupa 80strona 80wysoki 80zmiana 8096 ceł 79energia 79produkcja 79siła 7997 dwadzieścia 78materiał 7898 czyli 77powierzchnia 77sprawa 7799 ciąg 76100 postać 75powietrze 75101 wynik 74102 jeśli 73promieniowanie 73

r wyraz częstośćf

r wyraz częstośćf1 2 3 1 2 31 w 4769 43 cztery 1852 i 2409 44 dziewięćset 1843 na 1884 45 dwadzieścia 1814 z (Pi) 1828 46 dwudziesty 1775 się 1477 47 również 1766 do 1326 48 odbyć się 1757 być 1174 rada 1758 ten (Pm) 782 49 drugi 1739 który 692 50 Polska 16710 on 677 51 sto 16411 o (Pi) 598 52 ulica 16312 że 503 53 czas (.Rz) 16113 tysiąc 498 54 pod 15314 nie 446 55 miejsce 15015 rok 413 56 wszystek (Pm) 14816 oraz 376 57 członek 14417 zostać 365 łata 14418 pierwszy 345 58 przed 14319 dła 325 59 miasto 14220 dwa 322 60 zakład 14121 od 319 61 udział 14022 a 307 62 rząd 138bieżący 307 63 Warszawa 137to (Z) 307 64 nasz 13523 po (Pi) 293 65 spotkanie 13124 przez 291 66 związek 13025 dzień 280 67 sześć 12926 praca 260 trzydzieści 12927 jak (Sp) 247 68 przewodniczący 12628 sprawa 243 69 komitet 12529 trzy 240 wiele (L) 12530 przy 233 70 inny (Pm) 12431 godzina 232 71 pięćdziesiąt 12332 miesiąc 228 sekretarz 12333 jeden (Pm) 225 72 bardzo 12234 już 217 73 ostatni 12135 nowy 215 74 amerykański 11436 minister 213 75 móc 11337 swój (Pm) 210 76 prezydent 11238 mieć 207 77 także (Pt) 11039 kraj 193 78 między innymi 10940 za (Pi) 192 osoba 10941 pięć 187 79 wysoki 10842 polski 186 złoty (Rz) 108

Lista najczęstszych wyrazów w drobnych wiadomościach prasowych

1 2 3 1 2 380 nad 107 ZSRR 9081 delegacja 104 93 konferencja 88sześćdziesiąty 104 94 ponad 8782 osiem 103 trzeci 87przedstawiciel 103 95 radziecki 8683 czterdzieści 101 teren 86komisja 101 95 tylko 85między 101 zagraniczny 85partia 101 zespół 8584 cały 100 97 kilka (L) 84sześćdziesiąt 100 PZPR 8485 szkoła 99 98 część 8386 milion 97 dwieście 8387 jeszcze 96 narodowy 8388 organizacja 95 obecnie 83państwo 95 stan 8389 czwarty 93 99 produkcja 82wielki 93 100 aby 8190 około (Ps) 92 co (Z) 81problem 92 dziesięć 8191 siedem 91 plan 81USA 91 walka 8192 KC 90 województwo 81tak 90Lista najczęstszych wyrazów w publicystyce

r wyraz częstośćf

r wyraz częstośćf1 2 3 1 2 31 w 3819 16 mieć 3932 i 3061 17 tysiąc 3863 być 1865 18 jak (Sp) 3434 na 1681 19 dla 3395 z 1527 20 sprawa 3356 się 1457 21 przez 333ten (Pm) 1457 22 ale 3307 nie 1225 23 nasz 3298 do 1088 24 od 3109 on 976 25 rok 29710 to (Z) 880 26 tylko 295U że 849 27 swój 27712 o (Pi) 724 28 móc 26913 który 722 29 bardzo 25414 a 507 30 czy 24915 praca 426 31 dziewięćset 247

1 2 3 1 2 332 taki 240 70 to (Sp) 12733 inny 238 71 gospodarka 12634 za (Pi) 226 72 przemysł 12535 wszystek (Pm) 224 więc 12536 co (Z) 219 73 partia 12437 tak 217 siebie 12438 łata 208 74 zakład 12339 jeden (Pm) 206 75 ludzie 12240 kraj 205 76 komisja 12141 nowy 195 77 organizacja 120po 195 sam (Pm) 12042 produkcja 192 78 mówić 11843 już 191 79 drugi 11744 rada 188 nawet 11745 przy 187 80 miasto 11446 oraz 181 także 11447 jednak 173 81 aby (Sp) 11348 społeczny 172 naród 11349 narodowy 165 też 113Związek (Im.wł.) 165 trzeba 11350 jeszcze 163 tu 113plan 163 82 gospodarny 11251 przykład 162 sytuacja 11252 również 160 związek 11253 polski 159 83 okres 10954 rozwój 158 pod 10955 dwa 157 84 potrzeba (Rz) 10856 wysoki 155 sześćdziesiąty 10857 problem 153 85 działalność 107procent 153 86 każdy 10658 pierwszy 151 uwaga 10659 należeć 148 życie 106warunek 148 87 chcieć 10560 cały 147 Polska 10561 przedsiębiorstwo 145 88 wielki 10262 jaki 141 89 nad 10163 zostać 140 90 większy 10064 my 138 zakres 10065 powinien 134 91 daleki 99zadanie 134 stosunek 9966 jako (Pi) 131 92 pewny 9867 kultura 130 socjalistyczny 98państwo 130 93 budowa 97szkoła 130 chodzić 9768 można 129 pięć 97musieć 129 94 możliwość 96wiele (L) 129 siła 9669 czas 128 95 niektóry 95

1 2 3 1 2 3polityczny 95 program 9396 realizacja 94 98 wzrost 93rzecz 94 wieś 92środek 94 99 budownictwo 9197 dlatego 93 100 niż 90droga 93Lista najczęstszych wyrazów w prozie artystycznej

r wyraz częstośćf

r wyraz częstośćf1 2 3 1 2 31 się 2744 32 jeszcze 2452 i 2636 33 mój 2423 w 2589 34 wiedzieć 2384 nie 2061 35 bo 2315 on 1957 sam (Pm) 2316 na 1932 36 czy 2207 z 1920 37 chcieć 2168 być 1791 38 mówić 2159 do 1260 39 przed 21410 ten (Pm) 1080 40 my 20011 to (Z) 1038 41 czas 19912 że 951 42 dla 19513 ja 892 43 bardzo 18814 a 701 jeden (Pm) 18815 o (Pi) 607 44 ręka 18416 który 601 45 nic (Z) 18317 ale 552 46 przy 182po (Pi) 552 47 chwila 18118 mieć 547 musieć 18119 jak (Sp) 531 48 cały 17720 co (Z) 465 49 nawet 17621 już 432 50 dzień 17522 tak 431 jakiś 17523 siebie 430 51 wszystek (Pm) 17024 za (Pi) 412 tu 16925 pan 373 52 kiedy 16726 od 371 53 ludzie 16527 móc 313 pod 16528 swój (Pm) 302 54 teraz 16329 powiedzieć 281 55 coś (Z) 159taki 281 wszystko (Z) 159tylko 281 56 oko 15830 przez 263 57 widzieć 15331 ty 250 58 tam (Ps) 148

1 2 3 1 2 359 dwa 147 81 no 106może (Pt) 147 patrzeć 10660 potem 144 twarz 10661 jakby 143 82 słowo 10562 więc 142 83 gdzie 10463 iść 141 stać 10464 inny 136 stary 104nasz 136 84 raz (Rz) 10365 gdy 132 85 pani 102każdy 132 86 zostać 10066 bez (Pi) 129 87 człowiek 98głowa 129 88 można 97jednak 129 wielki 9767 nad 127 89 chodzić 9668 to (Sp) 124 90 zacząć 9369 drugi 123 91 droga (Rz) 9270 lata 122 92 kto 9171 żeby 121 93 nikt 9072 przecież 120 nowy 9073 dom 119 94 aby (Sp) 89jaki 119 95 by (Pt) 88pierwszy 119 życie 8874 ani 117 96 ojciec 8775 sprawa 114 robić 8776 strona 113 97 to (Pt) 8677 też 112 właśnie 8678 miejsce 110 98 dobrze 8579 kilka 109 99 ktoś 84wtedy 109 100 drzwi 8380 myśleć 108 trzeba 83Lista najczęstszych wyrazów w dramacie

r wyraz częstośćf

r wyraz częstośćf1 2 3 1 2 31 nie 3 714 12 co (Z) 1252

2 być 2741 13 ten (Pm) 12283 się 2 532 14 a 11564 ja 2Ó34 15 ty 10345 i 1807 16 mieć 9996 w 1569 17 to (Z) 9907 pan 1417 18 do 9388 że 1357 19 tak 8929 on 1330 20 ale 82810 na 1317 21 jak (Sp) 75711 z (Pi) 1291 22 wiedzieć 645

1 2 323 o (Pi) 61024 już 58325 taki 57526 pani 53827 móc 51428 no 48429 mówić 47630 chcieć 46831 czy 45432 to (Sp) 45033 tylko 42534 my 41935 mój 41436 siebie 40737 po (Pi) 40638 powiedzieć 40239 bo 37840 tu 35341 jeszcze 34942 za (Pi) 33643 żeby 33444 nic (Z) 33245 od 30346 musieć 302sam (Pm) 30247 bardzo 29048 wszystko (Z) 27749 coś (Z) 27050 może (Pt) 26051 teraz 25852 prosić 25653 przecież 24954 myśleć 24855 który 244widzieć się 24456 kto 23457 niech 22458 tam (Ps) 21659 dobrze 21360 kiedy 21261 dla 20962 człowiek 199wy 19963 ludzie 19464 nawet 19365 swój 19066 nasz

1 2 367 też 18668 jakiś 18569 cały 18170 więc 17771 zrobić 17572 to (Pt) 17473 by (Pt) 172jaki 172jeden (Pm) 17274 czas (Rz) 169iść 16975 trzeba 16876 jak 16577 inny 16378 przyjść 16279 wszystek (Pm) 16180 dlaczego 16081 widzieć 15982 chodzić 153przez 15383 nie ma 15284 dzień 151właśnie 15185 zawsze 14986 robić 14887 chyba 143o (W) 143rozumieć 14388 lata 14289 u 14190 dać 140można 14091 raz (Rz) 13792 twój 13293 dziecko 129przed 12994 dom 12495 prawda 12396 dobry 12197 bez (Pi) 120każdy 120nigdy 120życie 12098 nikt 11899 zaraz 117100 ani (Sp) 116ojciec 116

Lista najczęstszych wyrazów w polszczyźnie pisanej

r wyraz częstośćf

r wyraz częstośćf1 2 3 1 2 31 w 16316 pierwszy 9362 i 12386 45 inny 8973 się 10046 mówić 8974 być 9620 46 nasz 8905 na 8 598 47 sprawa 8836 nie 8 341 48 sam (Pm) 8827 z (Pi) 8 310 49 my 8758 on 6363 50 wszystek (Pm) 8719 do 5 857 51 czas (Rz) 84810 ten (Pm) 5 743 52 chcieć 84011 że 4314 53 zostać 79612 to (Z) 3 870 54 powiedzieć 78513 a 3 226 55 to (Sp) 78414 o (Pi) 3072 56 tu 77915 ja 3028 57 oraz 75716 który 2997 58 lata 75517 mieć 2487 59 musieć 74718 jak (Sp) 2253 60 cały 74519 co (Z) 2224 61 bo 73620 ale 1963 62 dzień 71821 tak 1903 63 mój 70622 pan 1819 64 więc 69223 od 1780 65 nowy 68424 po (Pi) 1728 66 przed 68325 już (Pt) 1643 67 drugi 67426 móc 1573 68 jednak 66827 przez 1464 pod 66828 taki 1441 69 pani 65629 dla 1361 70 nawet 63730 tylko 1340 71 jaki 62531 za (Pi) 1336 72 też 61332 tysiąc 1299 73 można 60633 ty 1292 74 no 60034 swój 1188 75 nic 59735 bardzo 1139 76 ludzie 58536 siebie 1138 77 każdy 58137 czy 1119 . 78 dziewięćset 57238 jeden 1095 również 57239 rok 1025 79 trzy 56840 jeszcze 1014 80 kraj 56141 przy 995 81 żeby 53642 praca 982 82 wszystko (Z) 52443 wiedzieć 977 83 miejsce 51444 dwa 936 84 tam (Ps) 503

1 2 3 1 2 385 człowiek 500 125 to (Pt) 367jakiś 500 126 droga 36686 nad 498 127 iść 36387 coś (Z) 487 produkcja 36388 teraz 482 128 niż 361■89 przecież 481 129 prosić 35890 kiedy 471 130 związek 35691 może (Pt) 469 131 sposób 35192 wielki 465 132 między 35093 życie 462 133 by (Pt) 34994 bez (Pi) 460 134 okres 34695 polski 458 powinien 34696 miasto 452 135 ostatni 34597 przykład 450 136 ręka 34498 jako (Pi) 447 137 warunek 34099 trzeba 444 138 widzieć się 339100 !ub 433 139 szkoła 334także 433 140 ani (Sp) 333101 pięć 431 141 państwo 332102 aby (Sp) 430 142 miesiąc 330rada 430 sto 330103 wysoki 427 143 woda 328104 wiele (L) 424 144 jeśli 325105 raz (Rz) 421 145 rzecz 321106 godzina 417 146 część 320107 dziecko 415 rozwój 320108 gdzie 409 147 różny 319109 chwila 406 148 siła 314110 należeć 404 149 widzieć 312111 pewny 403 150 zawsze 311112 dwadzieścia 400 151 zakład 309113 kilka (L) 400 152 problem 308114 chodzić 399 153 więcej 306u 399 154 niech 305115 większy 394 155 nie ma 304116 dobrze 392 156 wtedy 301117 gdy 389 157 ziemia 300świat 389 158 dobry 296118 kto 388 159 oko 295119 strona 387 procent 295120 myśleć 386 160 chyba 293121 właśnie 384 161 daleko 292122 Polska 378 plan 292123 duży 374 162 narodowy 286124 bieżący 373 163 daleki 285cztery 373 pomoc 285dom 373 164 punkt 284

1 2 3 1 2 3stary 284 184 środek 248165 społeczny 280 185 nikt 247166 wy 279 przemysł 247żaden 279 186 stać się 243167 dlatego 278 187 jeżeli 242168 często 272 lecz 242169 ruch 269 stopień 242170 zrobić 268 wojna 242171 potem 267 188 badanie 241172 cel 266 mały 241trzydzieści 266 189 sześć 240uwaga 266 trzeci 240własny 266 190 lepszy 239173 dać 265 organizacja 239dlaczego 265 191 ojciec 238robić 265 192 ciąg 237ulica 265 udział 237174 albo 263 Warszawa 237175 pięćdziesiąt 262 193 stanowić 235176 partia 261 194 przyjść 234177 minister 260 Związek (Im.wł.) 234178 stan 259 195 rząd 232sytuacja 259 196 komitet 230179 jakby (Pt) 258 197 dopiero 229180 głowa 255 sześćdziesiąt 229181 słowo 254 198 stać 228182 budowa 250 przedsiębiorstwo 228kobieta 250 199 jak 226183 dwudziesty 249 ktoś 226komisja 249 nigdy 226koniec 249 teren 226liczba 249 200 dziś 224oczywiście 249 kultura 224prawo 249 wziąć 224zadanie 249Lista alfabetyczna haseł włączonych do klasy partykułlp. hasło f1 f2

f3f4 f5

F D1 aby 1 0 2 4 4 11 0,642 akurat 1 0 5 6 25 37 0,393 ale 0 0 0 4 7 11 0,354 ano 1 0 0 5 13 19 0,355 aż 36 23 14 70 70 213 0,736 ba 1 1 0 2 6 10 0,487 bądź co bądź 0 0 2 3 3 8 0,588 bez mała 0 0 2 0 0 2 0

lp. hasło f1 f2 f3 f4 f5F D9 bodaj 1 1 2 6 0 10 0,4810 bodajże 0 0 1 0 2 3 0,3311 by 20 5 64 88 172 349 0,5812 bynajmniej 8 5 22 2 0 37 0,4713 chyba 13 7 50 80 143 293 0,5814 co 2 3 8 6 32 51 0,4615 co gorsza 0 0 0 1 1 2 0,3916 co najmniej 9 9 12 6 7 43 0,8817 co najwyżej 2 1 4 4 2 13 0,7718 co prawda 8 1 5 5 11 30 0,7219 coraz 45 29 54 45 20 193 0,8420 cóż 3 0 0 0 2 5 0,3721 czego 0 0 0 6 14 20 0,3122 czemu 0 0 0 10 19 29 0,3423 czy 157 39 249 220 454 1119 0,7024 czyli 77 11 18 10 4 120 0,4425 czyliż 0 0 0 1 0 1 0

26 czyż 1 0 4 4 6 15 0,6427 czyżby 2 0 1 5 10 18 0,5028 dlaczego 11 3 23 68 160 265 0,4529 dlaczegóż 0 0 0 0 1 1 030 dlaczegóżby 0 0 0 0 1 1 031 dlatego 67 12 93 38 68 278 0,7532 doprawdy 1 0 1 3 12 17 0,3533 iście 1 0 1 0 0 2 0,3934 jak 4 1 2 54 165 226 0,3035 jak gdyby 6 0 3 24 6 39 0,4636 jakby 18 1 7 143 89 258 0,4637 jakoby 3 4 1 1 1 10 0,6838 jakoś 0 1 12 24 51 88 0,4739 jakoż 1 0 0 0 0 1 040 jakże 2 0 11 16 22 51 0,5941 jakżeby 0 0 1 2 0 3 0,3342 jakżeż 0 1 0 0 2 3 0,3343 jednak 209 76 173 129 81 668 0,8144 jednakowoż 0 0 0 1 1 2 0,3945 jedynie 53 25 37 15 9 139 0,7246 jeszcze 161 96 163 245 349 1014 0,7947 już 220 217 191 432 583 1643 0,7748 lada 1 3 1 4 1 10 0,6849 ledwie 0 0 1 8 5 14 0,4350 ledwo 0 0 1 8 7 16 0,4551 mianowicie 31 9 23 1 4 68 0,5852 między innymi 33 109 48 0 1 191 0,4853 mniejsza 0 0 0 2 3 5 0,3754 może 21 4 37 147 260 469 0,4855 możliwie 12 2 7 5 1 27 0,64

lp. hasło f1 f2 f3 f4 f5F D56 nader 3 1 4 3 0 11 0,6757. nadto 2 0 2 1 2 7 0,7758 naprawdę 7 2 13 38 64 124 0,5359 nareszcie 0 1 2 8 19 30 0,4160 następnie 33 45 12 1 4 95 0,5561 naturalnie 3 2 7 6 16 34 0,6462 nawet 123 28 117 176 193 637 0,7763 niby 1 0 1 19 26 47 0,4264 nie 895 446 1125 2061 3 714 8 341 0,6665 niech 8 1 12 60 224 305 0,3166 niechby 0 0 0 2 1 3 0,3367 niechże 0 0 0 0 12 12 068 niejako 4 1 9 3 1 18 0,5969 niemal 28 12 18 19 1 78 0,7170 niemalże 1 0 1 1 0 3 0,5971 niemniej 10 3 14 6 1 34 0,6572 nieomal 0 1 3 3 1 8 0,6373 nieprawda 0 0 0 2 15 17 0,1474 nieprawdaż 0 0 0 1 1 2 0,3975 niestety 14 12 18 9 28 81 0,8076 niewątpliwie 16 2 21 1 3 43 0,5277 no 3 0 7 106 484 600 0,2278 nuż 0 0 0 2 0 2 079 omal 1 0 0 5 0 6 0,1980 ot 0 0 6 8 12 26 0,5581 oto 19 11 16 19 13 78 0,9082 otóż 8 5 17 4 14 48 0,7483 owak 0 0 0 1 2 3 0,3384 owszem 1 0 3 12 34 50 0,3685 pewnie 1 0 0 38 35 74 0,4086 pewno 1 0 1 4 14 20 0,3587 podobno 3 4 4 10 19 40 0,6288 ponadto 20 21 20 2 2 65 0,6589 poniekąd 2 0 1 4 0 7 0,4790 pono 1 0 0 0 0 1 091 ponoć 1 0 2 0 0 3 0,3392 prawdopodobnie 14 13 8 10 5 50 0,8493 przecie 0 0 0 4 19 23 0,2094 przecież 28 6 78 120 249 481 0,5595 przeciwnie 8 0 3 5 13 29 0,6296 przede wszystkim 67 26 73 16 10 192 0,6697 przeważnie 20 7 5 2 7 41 0,6298 przynajmniej 18 2 15 20 21 76 0,7799 przypuszczalnie 4 4 0 0 0 8 0,39100 raczej 27 4 13 23 22 89 0,77101 również 184 176 160 36 16 572 0,68102 rzeczywiście 13 3 17 16 43 92 0,64

lp. hasło f1 f2 f3 f4 f5F D103 rzekomo 0 2 0 2 0 4 0,39104 skądinąd 1 0 0 1 0 2 0,39105 skądże 1 0 0 1 7 9 0,27106 słusznie 3 2 7 4 12 28 0,68107 specjalnie 11 2 9 5 8 35 0,77108 tak 273 90 217 431 892 1903 0,64109 także 95 110 114 67 47 433 0,85110 tam 0 0 0 27 78 105 0,28111 też 146 56 113 112 186 613 0,83112 to 43 13 51 86 174 367 0,62113 toć 0 0 0 0 5 5 0114 tylko 254 85 295 281 425 1340 0,80115 tymczasem 14 11 14 9 9 57 0,90116 widocznie 1 1 1 17 11 31 0,46117 właściwie U 5 20 36 47 119 0,67118 właśnie 60 12 75 86 151 384 0,71119 wprawdzie 18 9 19 11 1 58 0,72120 wreszcie 31 12 24 56 22 145 0,75121 wszak 2 0 2 2 0 6 0,59122 wszakże 4 0 2 0 0 6 0,33123 wszelako 0 0 1 0 0 1 0124 zaiste 0 1 0 0 0 1 0125 zaledwie 19 15 20 7 6 67 0,78126 zapewne 11 1 5 10 9 36 0,74127 zarazem 11 5 6 11 2 35 0,75128 zasadniczo 9 1 0 0 0 10 0,12129 zazwyczaj 16 0 2 6 0 24 0,37130 zgoła 3 0 5 2 0 10 0,53131 zresztą 27 5 40 50 48 170 0,76132 zwłaszcza 51 17 53 8 15 144 0,67133 że 0 0 1 2 4 7 0,47

f1 – frekwencja w tekstach popularnonaukowych; f2 – frekwencja w drobnych wiadomościach prasowych; f3 – frekwencja w publicystyce; f4 – frekwencja w prozie artystycznej; f5 – frekwencja w dramacie; F – frekwencja w półmilionowej próbie; D – dyspersja (wskaźnik równomierności rozkładu częstości).

BIBLIOGRAFIA

1. Achmanowa O.S., Mielczuk I.A., Poduczewa E.W., Frumkina R.M., (1961). O tocz­nych metodach issledowanija jazyka, Moskwa.2. Bartkowiakowa A. (1962), O rozkładzie określeń w zdaniach opisowych Żeromskiego i Sienkiewicza, „Zastosowania Matematyki”, 6/3, s. 287-303.3. Bartkowiakowa A. (1964). O rozkładzie i kolejności zdań współrzędnych w utworach powieściowych Żeromskiego i Sienkiewicza, „Zastosowania Matematyki”, 7/2, s. 133-154.4. Bartmiński J. (1976), Oralność tekstu pieśni ludowej w świetle statystyki leksykalnej, [w:] Semantyka tekstu i języka, Wrocław, s. 175-201.5. Baudouin de Courtenay J. (1927), Ilościowość w myśleniu językowym, [w:] Symbole gramaticae in honorem J. Rozwadowski, Kraków, s. 3-18.6. Bednarczuk L. (1967), Polskie spójniki parataktyczne, Wrocław.7. Budzyk K. (1959), lingwistyka statystyczna a zadania wiedzy o stylu i wierszu, „Przegląd Humanistyczny”, 1, s. 31-40.8. Buttler D. (1979), Statystyka leksykalna a badanie odmian stylowych języka polskiego, „Przegląd Humanistyczny”, 4, s. 79-90.9. Buttler D. (1982), Użycie przyimków w różnych odmianach współczesnej polszczyzny, „Prace Filologiczne”, 31, s. 171-178.10. Czekanowski J. (1947), Polska synteza slawistyczna w perspektywie ilościowej, Kraków.11. Doleżel L. (1972), Szkoła praska i statystyczna teoria języka poetyckiego, „Pamiętnik Literacki”, R. 63, z.2, s. 275-291.12. Doroszewski W. (1934), Mowa mieszkańców wsi Staroźreby, „Prace Filologiczne”, 16, s. 249-278.13. Frumkina R.M. (1964), Statisticzeskije metody izuczenija leksiki, Moskwa.14. Fucks W. (1955), Mathematische Analyse von Sprachelementen, Sprachstil und Sprachen, Koln.15. Gajda J. (1982), Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym. Wrocław.16. Gołowin B.N. (1971), Jazyk i statistika, Moskwa.17. Greń J. (1972), Modele i zadania statystyki matematycznej, Warszawa.18. Grzegorczykowa R. (1975), Funkcje semantyczne i składniowe polskich przysłówków, Wrocław.19. Guiraud P. (1954), Ies caracteres statistiąues du vocabulaire, Paris.20. Guiraud P. (1966), Zagadnienia i metody stytystyki językoznawczej (tłum. M. Kniagininowa), Warszawa.21. Heinz A. (1978), Dzieje językoznawstwa w zarysie, Warszawa.22. Herdan G. (1960), Type-Token Mathematics, Hague;23. Ivić M. (1975), Kierunki w lingwistyce, Wrocław.24. Jassem W., Gembiak D. (1980), Subiektywne prawdopodobieństwo wyrazów polskich, Poznań.25. Jelinek J., Becka J, Teśitelova M. (1961), Frekvence slov, slovnich druhu a tvaru°v ceskem jazyce, Praha.26. Jodłowski S. (1973), Ogólnojęzykoznawcza charakterystyka zaimka, Wrocław .

27. Jodłowski S. (1971), Studia nad częściami mowy, Warszawa.28. Juilland A., Chang-Rodriguez E. (1964), Freąuency Dictionary of Spanish Words, Mouton.29. Juilland A., Edwards P.M.H., Juilland I. (1965), Freąuency Dictionary of Rumanian Words, Mouton.30. Jurkowski M. (1973), Częstotliwość form stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków w polskich tekstach publicystycznych, „Poradnik Językowy”, z. 8, s. 465-470.31. Jurkowski M. (1965), Teoria informacji a lingwistyka, „Poradnik Językowy”, z. 1, s. 1-16; z. 2, s. 45-58.32. Kamińska I. (1978), Bibliography of quantitative linguistics in Poland, „Quantitative Linguistics, Glottometrika”, 1, Bochum, s. 198-219.33. Kaufman S.I. (1970), Iz kursa lekcij po statisticzeskoj stilistike, Moskwa.34. Kaufman S.I. (1961), Ob imennom charaktere techniczeskogo stila, „Woprosy Jazykoznanija”, z. 5.35. Klemensiewicz Z. (1961), O różnych odmianach współczesnej polszczyzny, [w:] W kręgu języka literackiego i artystycznego, Warszawa.36. Kniagininowa M. (1962), Próba zastosowania metod statystycznych w badaniach stylistycz­no-składniowych, „Język Polski”, z. 2, s. 92-116.37. Kniagininowa M. (1970), Właściwości stylistyczno-składniowe wiadomości prasowych, komentarza i reportażu, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 2.38. Kniagininowa M., Pisarek W. (1966), Język wiadomości prasowych, Kraków.39. Kopczyńska Z., Mayenowa M.R. (1968), O niektórych cechach struktury głoskowej tekstów wierszowanych, [w:] Prace z poetyki, Wrocław.40. Kopczyńska Z., Pszczołowska L. (1959), Użyteczność metod statystycznych w leksyko­grafii, stylistyce i wersyfikacji, „Sprawozdania PAN”, 3/1, s. 104-107.41. Kopczyńska Z., Pszczołowska L. (1968), Z zagadnień struktury językowej polskiego sylabowca, „Pamiętnik Literacki”, 59/2, s. 183-193.42. Krawiec D. (1980), Subiektywne prawdopodobieństwo polskich wyrazów specjalistycznych, IPPT PAN, Warszawa (na prawach rękopisu).43. Kuraszkiewicz W. (1973), Obfitość słownictwa w kilku dużych tekstach polskich, [w:] Studia Polonistyczne.44. Kuraszkiewicz W. (1969), Rzeczowniki w „Wizerunku” Mikołaja Reja, „Pamiętnik litera­cki”, z.4.45. Kuraszkiewicz W. (1958), Statystyczne badanie słownictwa polskich tekstów XVI w., [w:] Z polskich studiów slawistycznych. Prace językoznawcze i etnogenetyczne, Warszawa, t. 1, s. 240-257.46. Kuraszkiewicz W. (1960), Szkice o języku Mikołaja Reja, [w:] Odrodzenie w Polsce, Warszawa, t. 3, cz. 1, s. 170-180.47. Kuraszkiewicz W. (1966), Uwagi o statystyce w "Słowniku”, [w:] Słownik polszczyzny XVI w, t. 1, s. XIV-XXV.48. Kuraszkiewicz W., Łukaszewicz J. (1951), Ilość różnych wyrazów w zależności od długości tekstu, „Pamiętnik Literacki”, 42/1, s. 168-182.49. Kurkowska H., Skorupka S. (1964), Stylistyka polska. Zarys, Warszawa.50. Lesskis G.A. (1962), O rozmerach predłożenij v russkoj naucznoj i chudożestvennoj prozę 60-godow XIXw., „Woprosy Jazykoznanija”, z. 2.51. Lesskis G.A. (1963), O zavisimosti mezdu rozmerom predłozenije i charakterom teksta, „Woprosy Jazykoznanija”, z. 3.52. Lutosławski W. (1896), Sur une nomelle methode pur determiner la chronologie des dialogues de Platon, Paris.53. Mańczak W. (1959), Pojęcie ilości w języku, „Studia Filozoficzne”, 6, s. 111-127.

165

16654. Mańczak W. (1965), Polska fonetyka i morfologia historyczna, Warszawa.55. Matiematiczeskaja lingwistika (1964), red. J.A. Szręjder, LI. Riewzin, D.S. Łachuti, W.K. Finna, Moskwa.56. Mayenowa M.R. (1966), Accent pattem in Polisch syllabic verse, [w:] Poetics, Poetyka, Poetika, t. 2, s. 371-374.57. Mayenowa M.R. (1965), Możliwości i niebezpieczeństwa metod mątemtycznych w poetyce, [w:] Poetyka i matematyka, Warszawa, s. 5-20.58. Mayenowa M.R. (1979), Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Wrocław.59. Mikołajczyk S. (1970), Składnia “Quo vadis?” H. Sienkiewicza w ujęciu statystycznym (dla potrzeb stylistyki), „Język Polski”, 50, z. 2, s. 85-97.60. Milewski T. (1962), Założenia językoznawstwa typologicznego, „Biuletyn PTJ”, 21, s. 3-39.61. Mistrik J. (1969), Frekvencia slov v slovencine, Bratislava.62. Mistrik J. (1967), Matematiko-statisticzeskije metody w stilistike, „Woprosy Jazykoznanija”, nr 3.63. Nagórko A. (1974), Stan i perspektywy badań ilościowych w słowotwórstwie opisowym, „Poradnik Językowy”, z. 1, s. 1-13.64. Nagórko-Kufel A. (1978), Statystyczna struktura słownictwa motywowanego, „Poradnik Językowy”, z. 3, s. 99-105.65. Osgood Ch.E. (1972), Niektóre skutki motywacji dla stylu kodowania, „Pamiętnik Literacki”, R. 63, s. 267-282.66. Ostrowska E. (1971), O współczesnej poezji językoznawczo, „Język Polski”, R. 51, z. 4, s. 244-248.67. Pisarek W. (1972), Frekwencja wyrazów w prasie. Wiadomości – komentarze – reportaże, Kraków.68. Pisarek W. (1971), Mierzenie stylistycznej i emotywnej wartości słownictwa, „Zeszyty prasoznawcze”, 12, z. 2, s. 37-46.69. Pisarkowa K. (1969), Funkcje składniowe polskich zaimków odmiennych, Wrocław.70. Przybycin A. (1969), Próba statystycznej analizy szyku zdań, „Prace Naukowe Uniw. Śl. Prace Językoznawcze”, 1, s. 77-90.71. Radzimowska K. (1970), Stylistyka w ujęciu statystycznym, „Poradnik Językowy”, z. 1, s. 29-35.72. Rocławski B. (1981), System fonostatyczny współczesnego języka polskiego, Wrocław.73. Sambor J. (1970), Analiza stosunku "Type-Token", czyli objętości słownictwa (W.) i długości tekstu (N). Na przykładzie tekstu „Pana Tadeusza”, „Prace Filologiczne”, t. 20, s. 65-70,74. Sambor J. (1969), Badania statystyczne nad słownictwem (na materiale „Pana Tadeusza”), Wrocław.75. Sambor J. (1975), O słownictwie statystycznie rzadkim (na materiale derywatów we współczes­nej publicystyce polskiej), Warszawa.76. Sambor J. (1972), Słowa i liczby. Zagadnienia językoznawstwa statystycznego, Wrocław.77. Sambor J. (1974), Słownictwo bardzo częste w pięciu stylach współczesnej polszczyzny pisanej, „Poradnik Językowy”, z. 9 i 10, s. 446-475 i 533-537.78. Sambor J. (1971), Z zagadnień gramatyki w słowniku frekwencyjnym współczesnego języka polskiego, „Biuletyn PTJ”, z. 29, s. 117-129.79. Satkiewicz W. (1969), Kryterium ilościowe jako wskaźnik produktywności formantów słowotwórczych, „Prace Filologiczne”, 19, s. 109-118.80. Słownictwo współczesnego języka polskiego. listy frekwencyjne (1974-1977), t. 1: Teksty popularnonaukowe, cz. 1-2; t. 2: Drobne wiadomości prasowe, cz. 1-2; t. 3: Publicystyka, cz. 1-2; +4: Proza artystyczna, cz. 1-3; t. 5: Dramat artystyczny, cz. 1-2, Warszawa.81. Smółkowa T. (1974), Słownictwo i fleksja “Lalki” Bolesława Prusa. Badania statystyczne, Wrocław.

16782. Statistics and Style (1969), wyd. L. Doleżel, R.W. Bailey, New York.83. Statystyczni parametry styliv (1967), Kijev.84. Szajkiewicz A.J. (1968), Opyt statisticzeskogo wydielenija funkcjonalnych stilej, „Woprosy Jazykoznanija”, nr 1.85. Szubik S.A. (1980), Statisticzeskie metody w lingwistike, [w:] Statistika reczi i awtomaticzeskij analiz teksta, Leningrad, s. 52-63.86. Szupryczyńska M. (1980), Opis składniowy polskiego przymiotnika, Toruń.87. Śliwiński W. (1977), Udział zdania pojedynczego w języku pisanym współczesnej polszczyzny, [w:] Z zagadnień języka artystycznego, Kraków, s. 355-365.88. Tesitelova M. (1967), O badaniu statystycznym zasobu słownikowego w języku czeskim, „Poradnik Językowy”, z. 9, s. 401-408.89. Teśitelova M. (1974), Otdzky lexikdlni statistiky, Praha.90. Tesitelova M. (1980), Vyuziti statistickych metod v gramatice, Praha.91. Tokarski J. (1949), Z zagadnień dzisiejszej dialektologii, „Poradnik Językowy”, z. 1.92. Wierzbicka A. (1966), System składniowo-stylistyczny prozy polskiego renesansu, Warszawa.93. Wilkoń A. (1978), Dewiacyjny aspekt stylu, „Ruch Literacki”, z. 2, s. 115-124.94. Wilkoń A. (1977), Z zagadnień języka i stylu, [w:] Z zagadnień języka artystycznego,Kraków, s. 113-123.95. Woprosy statisticzeskoj stilistiki (1974), praca zbiorowa pod red. B.N. Gołowina i in., Kijów.96. Woronczak J. (1965), Metody obliczania wskaźników bogactwa słownikowego tekstów, [w:] Poetyka i matematyka, Warszawa, s. 145-165.97. Woronczak J. (1965), Rytmika akcentowa sylabowca, [w:] Poetyka i matematyka, Warszawa.98. Woronczak J. (1967), On an attempt to generalize Mandelbrot’s distribution, [w:] To Honor Roman Jakobson, t. 2, The Hague, s. 2254-2268.99. Woronczak J. (1976), O statystycznym określeniu spójności tekstu, [w:] Semantyka tekstu i języka, Wrocław, s. 165-173.100. Woronczak J. (1962), Statistische Methoden in der Verslehre, [w:] Poetics, Poetyka, Poetika, t. 1, s. 604-624.101. Woronczak J. (1958), Z badań nad wierszem Biernata z lublina, „Pamiętnik Literacki”, 49/3, s. 97-118.102. Zagrodnikowa A. (1982), Nowe wyrazy i wyrażenia w prasie, Kraków.103. Zarębina M. (1971), Najczęstsze wyrazy polszczyzny mówionej, „Język Polski”, z. 5, s.336-347.104. Zarębina M. (1970), Rola wyrazów w słowniku i tekście, „Język Polski”, 50/1, s. 33-46.105. Zaron Z. (1980), Ze studiów nad składnią i semantyką czasownika, Wrocław.106. Zasorina L.N. (1977), Czastotnyj słowar russkogo jazyka, Moskwa.107. Zembaty-Michalakowa M. (1982), Poezja Juliana Przybosia w świetle badań statystycz- no-językowych na tle porównawczym, Wrocław.108. Zembaty-Michalakowa M. (1972), Problem badania stylu metodą statystyczną na przykładzie “Marii’’ Malczewskiego i “Wacława" J. Słowackiego, „Prace Literackie”, z. 14, Wrocław, s. 177-202.109. Zgółkowa H. (1980), Funkcje syntaktyczne przyimków i wyrażeń przyimkowych we współczes­nej polszczyźnie mówionej, Poznań.110. Zgółkowa H. (1983), Ilościowa charakterystyka polszczyzny mówionej, [w:] Studia Polonis­tyczne, 10, Poznań, s. 163-175.111. Zgółkowa H. (1983), Słownictwo współczesnej polszczyzny mówionej, Poznań.112. Żurawlew A.P. (1969), K statisticzeskomu izuczeniju funkcionalnych stilej, Kaliningrad.

SPIS TREŚCI.

I. WSTĘP.................................................................................................................................................................. 31. Przedmiot i zakres badań. Materiały............................................................................................... 32. Metody statystyczne zastosowane w pracy................................................................................ 7II. STATYSTYCZNA STRUKTURA LEKSYKI PIĘCIU STYLÓW.......................................................... 121. Parametry rozkładu częstości wyrazów w tekście.................................................................. 121.1. Wskaźniki bogactwa słownikowego tekstu.............................................................................. 121.2. Różnorodność i oryginalność słownictwa................................................................................ 141.3. Entropia i redundancja tekstu......................................................................................................... 172. Koncentracja słownictwa...................................................................................................................... 183. Słownictwo bardzo częste........................................................................................................ .......... 204. Podstawowy zasób słownictwa współczesnej polszczyzny pisanej................................. 235. Wyrazy typowe dla poszczególnych stylów................................................................................. 256. Słownictwo rzadkie................................................................................................................................. 336.1. Udział wyrazów rzadkich w słowniku i tekście polszczyzny pisanej .......................... 336.2. Wyrazy rzadkie w słowniku i tekście badanych stylów..................................................... 36III. CZĘŚCI MOWY W BADANYCH STYLACH............................................................................................. 41A. Różnice między stylami w statystycznej strukturze poszczególnych kategorii wy­razów ............................................................................................................................................................ 411. Rzeczowniki................................................................................................................................................ 412. Przymiotniki................................................................................................................................................ 563. Liczebniki..................................................................................................................................................... 704. Zaimki............................................................................................................................................................. 775. Czasowniki................................................................................................................................................... 846. Przyimki........................................................................................................................................................ 957. Spójniki.......................................................................................................................................................... 1038. Przysłówki.......................................... ......................................................................................................... 1109. Partykuły...................................................................................................................................................... 12110. Wykrzykniki................................................................................................................................................ 12911. Imiona własne. Skrótowce. Cytaty obcojęzyczne...................................................................... 131B. Zależności między udziałami poszczególnych części mowy............................................... 1341. Udziały poszczególnych części mowy w tekstach i słowniku polszczyzny pisanej... 1342. Udziały poszczególnych części mowy w tekstach i słowniku pięciu stylów .............. 136IV. ZAKOŃCZENIE.................................................................................................................................................. 145Aneks.................................................................................................................................................................... 150

Lista najczęstszych wyrazów w testach popularnonaukowych .............................................150Lista najczęstszych wyrazów w drobnych wiadomościach prasowych...............................152Lista najczęstszych wyrazów w publicystyce...................................................................................153Lista najczęstszych wyrazów w prozie artystycznej............................................. .......................155Lista najczęstszych wyrazów w dramacie..........................................................................................156Lista najczęstszych wyrazów w polszczyźnie pisanej...................................................................158Lista alfabetyczna haseł włączonych do klasy partykuł ..............................................................160BIBLIOGRAFIA...........................................................................................................................................................164

170