SAHA YERİ VE SAHA TÜRKLERİ Jelobtsov F. FEDOTOVİÇ.pdf

Embed Size (px)

Citation preview

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    1/15

    SAHA YER VE SAHA TRKLER*

    Jelobtsov F. FEDOTOV

    1- Saha Trklerinin Ad

    Bugiink "Yakut" kelimesi Everik (Manu-Tunguz kavmi) dilin-den gelmektedir. Evenkiler, Saha Trklerine "Eko" derlerdi, Ruslar~Saha Trklerine ait ilk bilgileri onlardan almlar ve "e" sesini "ya"sesine evirip, "ut" son ekini ekleyip, Saha 'Frk1eriIieYakut diye ad .vermilerdi. Ancak bu ad hibir zaman Saha Trkesine yerlememitir.

    . .!

    Daha 1924 ylnda Saha bilim adam Ksenofontov Cumhuriyeti-mizin Anayasa komisyonuna Yakut ve YaktUya kelimelerinin yerine"Saha" ve Sahastan" kelimelerinin kullanlmasn teklif etmi ve Ya-kut kelimesinin Trke olmadn da kaydetmiti. Maalesef bu i ozamanlar bitirilmemiti.1928 senesinde Komnist Partisi MerkezKomitesi ald bir kararla Cumhuriyetimizde ar bir baskya bala-mt. Halbukibu zamanda birok halk kendi tarihi adlarn almlard,

    1930 larda Sovyetler Birliinin yenianayasashazrland zamanSaha Trkleri iin yeni birmit domutu. 1936 ylnda Saha Trkle-riiin .tarihi adlarn almalar iin devlet komisyonu almalara bala-mt. Maalesef bu teebbse de kanl bir ekilde son verildi. Bundansonra da kimse byle bir konuyu amaya cesaretedemedi.

    Btn eski Sovyetler Birliinde ."Glostnost" ve "Prestroyka"politikalar ile esen bamszlk rzgarlar Saha. Sire'ye kadar ulat.27 Ey1l1990 da Saha zerk Cumhuriyeti devlet egemenliini ilan etti.Cumhuriyetimizin ad "Yakut-Saha Sovy~t Sosyalist Cumhuriyeti"oInutu. Ama bu da bugnk realiteye ters dmektedir. 20 aralk1991 lkemizde cumhurbakan seimi gerekleti. Bu yeni cumhuri-yetimizin ilk eumliurbakannn birinci karar cumhuriyetimize kenditarihi adn koymak oldu. 27 Aralk 1991 den itibaren cumhuriyetimi-

    zin ad "Saha Cumhuriyeti" oldu ve "Yakutya" kelimesi ise yalriz pa-rentez iinde verilmektedir. Bylece tarihi hakikatlar yerini bulmaktadr.

    * Yayma hazrlayan S. GME

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    2/15

    ,

    i

    .J.F. FEDOTOvi228;

    I .

    2- Saha Yeri Arkeolojisi j

    Aa paleolitten (Ta devrinin ilk zaman) bugnekadarSaha iYeri'nde arkeolojik medeniyetlere tesadf edilmektedir: Diring-r-yah,Oyuktay,Sumvagin, SIlah, Bekai,Jmyahtah, Dst-Mil ve Kulun- i

    !Atah (Saha medeniyeti).Burada 'enzayf olarak incelenen arkeolojikmedeniyetler Tun devri.ve ilk Demir ann kompleksIeridir. Bu hu-susta unu belirtmek gerekir ki, Tun ve k Demir ann izleri Saha ,IYeri tarihi arkeolojisi iin ok nemlidir. nk bu dnemlerdebugn- ik yerli kuzey halklarnn biimlenmesibalamtr. i

    Bu arkeolojik medeniyetlerin arasnda Diring-ryah medeniyeti, 1olabilir -ki, dnyada bilinen en eski arkeolojik medeniyettir. '

    1982 de Saha arkeologlar, Dr. Maanov'un bakanhnda, Lena iNehri'nin sa kysnda Diring-ryah arkeolojik eseribulunmutur. ,Bukalntnn ya 2,8~3,2 milyon yl ncesine kadarinmektedir. Bura- I 'da ,eitli eya)ara rastlanmtr. Bu da demektir ki, Diring-ryah ar-

    .keolojik malzemeleri btn Avrasya'daki insan geliiminin ,en eskidevrine aittir. Bu durumda Dr. Maanov nl Alman bilim adam

    Moris Vagner'in unutulmu olan hipotezini desteklemektedir. Vagner'e gre en eski nsann kkeni ve onun medeniyeti tam souk kuakta~dr. Zaten arkeolojik ve dier buluntular ok az olduu iin, bu gnd ikadar en eski insann vatannn neresi olduu kesin olarak biIinmiyordu. I , 'Bu'konuda eitli grler mevcuttur. Dr. Maanov'a gre ise, bu'va-tan son 5'-lOmilyo{) yl iinde kesin olarak soumu, ama buzlanma- im dnya blgelerinde hulurbilirdi. Muhtemeldir ki, .ilk nce bu imerkez Asya (Kazakistan, Moolistan, Kuzey in) ve Orta Sibirya i

    iplatos1idur. Diring:-ryah ise buplatonun gneydousunda bulunu.. i

    yordu. . iVagner'e gelince bu bilim adam, ta aletlerin nemini vurgulaya- i.rak insann tekaml iin k, souk, kar ve bunlara bal olarakalk ifaktrnn etkili olduunu iddia eder. So~k hava kouar insann izekasnn gelimesinde de etkjli olmutur. Gerekten bu durum insan ,almaya sevketti. Bu ok dorudur. Ancak insann niin almaya J

    .baladna dair eitli hipotezler vardr. ' .

    Bylece.nsann'tekanil tarihiiin fevkalade bir ekilde atlamas

    zel souk kounar altnda olmalyd, Bu artlarn Diring-yah bl-gesinde var olduu dnlmektedir. " . 1 '

    , Dr. Maan~v'a gre, Diring-ryah insannn bu souk iklimaltnda yaamak iin zihni yetenei gelimiidi. O evi, atei, giyimi ve i

    ii

    i

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    3/15

    , ,

    SAHA YER VE SAHA TRKLER 229

    tbbi bitkileribiliyordu. Akstakdirde hayatta kalmak ve nesIini devamettirmek ans' yoktu.

    Saha Yerinde, Diring-ryah gibi aa paleolitik devreait 10 danfazla ant vardr. Maalesef bu gne kadar Diring-ryah insannn ke-miklerine rastlanlmamtr. Bilindi@ gibi bu zaman zarfnda Afrika,

    , Asyave Avrupa'da pitekantroplar yaamlard. Muhtemeldir ki on-lar Saha Yerinde de yaamlardr.

    Netice olarak, SahaYerinde eski insan ilk ,olarak paleolit devredeikamet etmitir. Bu hadise 2,8-3,2 milyon yl nce meydana gelmitir.Bu andan itibaren ilk insan Saha Yerinde daimi olflIak yaam, hi-

    bir yeregitmemi ve yalnz, olabilir ki, Asya'dan Kuzey Amerika'ya~~~' ' ' '

    '3- Saha Trklerinin Menei Problemi

    Saha Trklerinn etnik oluumuna eitli kavimlerin dahil olduuyolunda grler mevcuttur. Bunlar arasnda Hint-ran dilli haklar da

    , saylm1tr.Fakat Saha Trklerinin asl etnik temelini iki byk Trkgrubu oluturmutur: . grubu eski T~s airetleri ve bunlarn iinde

    de zellikle Uygurlarn yeri byktr, ki Saha Trklerinin atalar olanKurkanlar bir Tls boyudur.2.grubu -seKpak boylar olutur- 'maktadr., '

    Saha Trklerirrin.antro'olojik tipi 'iki kisma ayrlmaktadr . ', '

    , l-'Mool airetlerinin, etkisine maruz kalm ok kuvvetli OrtaAsya tipi, ,".,

    2-Eski Avrupa fonetik fonlu Gney Sibiryaa.ntropolojik tipi.Umumi olarak, Saha Trklerinin etnik oluumu Orta Lena havzasnda

    '. . . . .

    17. asrdan nce biimlenmitir. 'Halbuki, bugne kada.r Saha Trklerinin eski tarihi ve etnik kke-

    nini tam olarak bilmiyoruz. Bu konu hakknda. birtakm hipotezlervardr. Sahalar gney Trkleridir; 'kuzeye Altay-Sa.yan, Orta Asya-Baykalyanndan gelip Orta Lena havzasIida Sihahalknmeydana ge-tirmilerdir; ,

    Bundan baka Kostantinov, Zekov ve Gogolevgibi Saha bilimadamlarnnana fikrine gre, Saha Trklerinin etIiik meneinde bednem vardr: '

    . Dnem: Eski Trk 'dnemi (Kurkanlardan nce). Bu dnemskit (veya skit-Saka) veHunlar devirlerinden ibarettir. M.. 7. y. yl-dan m.s. 4. y.- yla kadar ..

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    4/15

    230 J'F . FEDOTOvi .

    Bu demira zarfnda Gney Sibirya ve Orta Asya'da son devlet-

    ler kurulur, geliir ve yaylr. Tarihe en nemli izleri brakm devletle-. rin arasnda Kk Trk Kaganl (m.s. 6-8. y.y.), Eski Uygur Kaganl(m.s, 8-9.y.y.), Kmekler (m,s. 9-11. y.y.), Eski Hakaslar (m.s. 6-13.y.y.) ve Eski Mool mparatorluu (13-14. y.y.) vardr. lk demir a

    . banda Wu-sun, Yei, Tingling .cTls) ve Hunlar airet birliklerinikurmulardr. Bunlardanhangileri Saha Trklerinin etnik oluumunakatlmlard! .

    Muhtemeld~r ki, Y{:ilerin bir ksm Sahalarn eski atalarnnmeydana geliinde etkili olmulardr. Yeiler Paznk. ve' Uyukarkeolojikmedeniyetinintaycilar idL Dillerinde Trke kelimelerinolduubilipmektedir. Saha Trkleri. ve Yeiler arasnda ,bilhassa lgmme trenlerinde, mesleen ve sanat unsurlarnda sk bir paralellikkurulabilir. M. . .2. y.y. da Hunlar tarafndan yok edildikten sonraYeilerin bir ksmBaykal yaknlarna ekilip, Saha Trklerinin etnikoluumuna katdm olabilirler.

    M.. 2. y. ylda~Hunlar Tingling ve Krkzlar fethedip, KrkzlarBaykal yaknndaki Tingling' topraklarna g ettirmilerdi. Krklar

    bugnk Hakaslarn atalar ve eski Trk gebeleri idiler. Tinglingleretnik kkeni bilinmeyen ve gkgzlu Avrupaid bir halktr ve Yenisey iile .Minusinsk bozkrlanda. yerleik idiler. Bu. iki halk karmnn ineticesinde Tatk arkeolojikmedeniyetinin tayclar ortaya km- .tr. Bunlarn Saha Trklerinin etnik oluumuna katlmas ok mm.-kndr .. Saha maddi kltrnn unsurlar bunu tasdik ederler. .

    unu belirtmek lazmdr ki,esk Trkler etnikbakmdan hqmojendeildiler; Bunlarn arasnda Altay Trkleri, Yenisey Krklar, Dy-

    . gur, Kpak, Kunkan, Kangl-Peenekler vesaireJer de vardr.

    Bugnk biliiadainlarnn bir ksm Saha Trklerinin atalarnnTls airetleri olduunu sylemektedirler. Tls airetlerinin temeliniUygurlar. tekil etmekteyd.'ler.. 630 sen.esinde. Tls Kaganl (veya iTokuz Oguz) kurulmu ve 682 ylnda II. Trk Kaganl tarafndanyok edilmiti. Fakat 745 senesinden 840 ylna kadar tekrar Uygurlariktidara gemilerdir. Meselenin asl dikkati eken taraf u ki; SahiTrkesinde Uygur terimi yoktur.

    Saha Trkesinde kagaas veya kartgl terimi vardr; Bundan ba.-. ka Saha Trkleri ile Kpaklararasnda k yakn maddi ve etnografikbenzerlikler mevcuttur. Bu aradaki etnik ilikilerin Hakaslardan (veyaYenisey KrkzIan) getii sanlmaktadr.

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    5/15

    SAHA. YERi VE SAHA TRKLERi 231

    2. Dnem: Kurkan Dnemi. Bu devir 6 ve 10. yzyllararasdr.

    Saha bilim adamlarnnbyk birksmSaha Trklerinin kke-

    nini Baykal yanndaki Kurkanlara balamaktadrlar. Kurkanlarnbiimlenmesine' yerli Tunguz airetleri, karo mezar kltrnn ve Ta-tkmedeniyetinin tayclannntorunlan (veya Yenisey Krkzla.r)

    .etkide bulunmulardr: Bundan baka Tlsairetleri ve Hunlarn birksm da bu teekk]e katlmlardr. Kunkanlar rkup. runik yazsn

    biliyorlard; in kaynaklarna gre Kurkanlar 5000 suvari karabilenolduka byk ve bamsz bir halkt. Kurkanlarn ad kelimedenibarettir: U-kun-kan. Bunlarn airet birliini jrade etmesi muhte-

    meldir., Trkler-karo mezarkltr tayclar-Mo611a:ve Evenki-ler. Ama bu sadece bir hipotezdir.

    840 senesinde Yenisey Krkzlar, Uygur kaganln yok etmiler-dir. Kzlasov'a gre o zaman, Baykal kylarna aristokrat Krkz soyu- .m banda HakaIarn bir ksm da gelniti.

    3..Dnem: Mol dnemi. Budnem 10.y.y. dan 1.y.yla kadar-. dr. Mool airetleri Baykal kylarna gelip, eski Sahalarla eitli te-:-

    masarda bulunmulard. Bunun neticesi olarak, Saha Trklerinin ge-

    lecekteki etnik, dil ve antropolojik zellikleri biimlenmitir.4. Dnem: Eski Saha Dnemi. Bu dnem 12. y.yldan 16. y.yla

    kadar srer. Bu g zamandr. Mool babuu. ingiz Han Altay-Sayan ve Baykal evresindekibirok halk fethetmiti. Sahalar kuzeye,Orta Lena havzasna ekilmilerdi. Saha bilim adam Gogolev'e gre

    b~ dnemin ad Krkz th veya kulun-atah arkeolojik devresdir.

    5 . Dnem: Ge Saha Dnemi. Bu dnett 15. y. yldan 16. y.ylakadardr. Bu devre tamamen Saha yerindeki Otta Lenahavzasnda

    cereyan etmitir. Baykal kylarndaki eski Sahalarnbyk ounluubu yeni vatana gelip, 7 y.yldan nce Saha Trklerini oluturmutu.

    Son olarak, baz tarihi eserlerde Saha Trkleri Uranhay-Sahalardiye,adlandrlrlar. Bu ad Viluy Nehrinde yurt tutmu ve Tunguzlarile karm Saha Trkleri tamaktadrlar. Manurya'da Uranhayadl

    bir Tunguz aireti var idi. Moollar ise btn kuzeydekI orman halkla,..rna uranhay diye umumi bir' ad vermilerdi.

    4. Saha Trklerinin M addi Kltrlerinin Temelleri

    Saha Trkleri sekizyzyldan fazla komu halklardan izole olup,Asya'nn enkuzey ve souk ucunda yayorlard. Tabi ki Saha Trkle-

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    6/15

    rnn maddi kltrleri devaml bir durgunlua girmiti. Btn eskiTrk ekonomik sistemlerini kilzeyin souk koqllarna',uyar1amak zo-rundaydJar. ' ,

    Ama,buna ramen Saha Trklerini maddi kltrlerinde skitler-, den Trklere kadar en eski ve eitli bakiyeleri grmek mmkndr.

    . , . .

    Saha Trklerinin maddi kltrlerinin kkleriGney Sibirya veOrta Asya gebelerinin blgesel kltrlerine inmektedir. Bu skit-Sibirya kltr birlii zamaJl1naaittir. Bilimadamlaroktan beri skit-Sibirya kltrnn ve eski Trklerin kltr arasnda ok sk bir m-nasebetin olduuna iaret ederler. Bu si1sileeski Trklerin ve onlarla

    bal bugnk Sibirya Trk topluluklarnn maddi kltrlerini ve eko-nomismi 'de meydana' karyordu. 'Saha Trklerinin' maddi kltrler i

    bunun en ak rneidir. . ,

    Mesela, M.. 1. y. ylda Altay Dalarnda'n Paznkmeqeniye-ti gelimiti. Bu durumda.~ mehur Alnanetnografyacs Yohanzen1950 senesinde yle yazmt: "Bugnk Trk topluluklarnn ara:- J 'snda: yalnz Saha Trkleri' kendi bezek (siislerne) sanatnda Paznk 'motiflerini tekrarlyor1ar". L I

    Maddi kltr asndan skitlerle olan benzerlikler:, ,

    - Hayvancha dair unsurlar (ksraklarn salmas, iin kemik iboru).

    - Kadn kpeleri ve koiyeler, i- Hafif deri ayakkabtIar"

    - Sanatta vahi hayvan sitilinin etkisi i- l gmme trenleri (bilhassa at ile gmme)

    iHunlar ile olan benzerlikler:.:-:...l gmme trenleri i

    - Meskenlerir i ve' d yaps

    Eski Trkler ile bilhassa Kpak ve Kurkanlarla olan benzerlik-, ler ok nemlidir. Saha Trklerieski Trk giyim-kuamn bugne ka- 1 "

    darmuhafaza etmilerdir. Mesela; boynuzlu apkalar, uzUn turnatyl sorgulu kadn, apkas, kuaklar vs. " , ' ,

    , Muhtemeldir Ji, btn bu maddi kltr unsurlaryla: eski Trk igiyim-kuam canlandmlabilir. Eski Trk kltrnn zelbir mzesi ide ,kurulabilir. nk, bilinmektedir ki, Trk kltr, dnya uygarlktarihin~ ,ok nen:li bir ksmmtekil etmektedir.

    232 J.F .FEOOTOv

    ii

    ii

    / '

    it

    i

    i '

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    7/15

    SAHA YERi V~ SAllA TRKLERi 233 '

    5. Olonho

    Olonho Saha Trklerininkahramanlk destan ve szl halkede-biyatnn zirvesidir. ' ,

    Bugn Saha Cumhuriyetinde Olop.holarn toplanmasnn birincidevresibitmitir. Olonholarn 150 tam metni ve 80 den fazla ksa ze-ti toplanmtr. kinci devrenin yaynlanma devri- neticeleri yledir:Olonholarn 17 tam metii, 28 ksa zeti ve 21 kk paras basld.;Bunlarn byk ekseriyeti Ekim ihtilalinden nc~hazrlanmt. ncdevresi-teorik inceleme-Sovyetlerzamanrida in~e1enmeye balamtr.

    Olonholarn hangi tarihi devreye ait olduklar konusunda kargaa.vardr. Ama bu problemler Gney Sibirya ve Moolistan'daki eski ..gebelerin itimaihayatlarnn tedkik edilmelerine baldr. Saha Trklerinin atalar ,;Kurkanlar- milattan sonra 1. y.yln ortasnda dahi top-lumsal i1kiler konusunda gayet dzenli idiler. Kr Tigin kitabesindeiki defa anlmlardr, ' .

    Saha. bilim adam Nikiforov diyor ki: "Saha Trklerinde snflarolduu doru deildir. Mesela Saha bilim adan Ksenofofitov tann-

    mEleyada adl eserln

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    8/15

    234 J.F. FE,DOTOV

    nemde birok foJklor malzemesi, res~i' emirlervesaire Saha Trkesi

    ile neredilmitir. 1848 de Saha Trkesi ile yazl ilk eser kt. BuUvarovskiy'in Ahtlar(Hatralar) adl eseridir. '

    1917de Saha bilim adam Novgorodov ilk Saha alfapesini (Suruk-biik)hazrlamt. 1922 ylnda bu alfabe resmen ortaya karlm vebunun milletleraras fonetiek trariskripsiyonuna uygun olduu iddia,edilmitir. 1924 de SaM alfabesi daha da gelitirilmi venihayet 1929senesinde Latin alfabesi esas zerinde yeni bir Trke alfabe hazrlan-mt. 1939 da bu yeni Trk alfabesinin yerine Rus alfabesi esas tutu-

    larak kirilegeilmitir. ' 'Saha Trkesinin ilmi aratrmas 1 9 '. yzyln ortalarnda sistem- ,

    li olarak balamtr. Mesela, 1851 de S. Petersburg Akademisi yesi, Betiing'in Yakutlarn Dili Adl eseri almanca olarak baslmt'.

    Sovyet dneminde anadilin ,ilmi problemleri ile birksm milliilim adam ve uzmanlar uramtr. 1935de Saha Yeri'nde zel Dil veKltr Enstits kuruldu. Bugn Saha bilim adamlar eskiye nazarandaha verimli olarak ahmaktadrlar. Saha edebiyat dilinin grameri,

    Saha dili yazm klavuzu bitirilmitir. iindi de SahaTrkesi szlhazrlanmaktadr.

    Cumhuriyette devlet egemenlii ilan edildikten sonra, Ana dilinana fikri hazrland. Buna gre Saha Trkesi Rus dili gibi, devlet diliolduu iin btn okulk~taplim Saha Trkesine evrilmelidir. Bu ko-nuda. Saha Trkesinde olduka zor bir terminoloji, meselesi vardr. 'Baz Saha dil alimleri bu gibi problemleri, halletmek iin Trkiye'deAtatrk'n balatm olduu dil nklftbn rnek almak istemektedir-

    ler. 1929ylna kadar Latin alfabesini kuIIanm olan Saha Trklerininbugn de bu alfabeye dnmeleri gerekmektedir, nk btn Trkdnyasnn ortak,calfabesi olma 'durumundaki, alfabe latindir. AyrcaSaha Trkesinde bulunan zel seslerin ifadesi iin yeni harflerin ek-

    ~. , -', . , .

    lenmesi de daha kolayolacaktr., " "

    Dnyadaki Trk topluluklarnn birbirleri ile ilmi ve kltrel alan-larda balarn gelitirmek ve kuvvetlendirrnek iin de ortak bir alfa-

    beye ihtiyavardr.

    , 7.-Kut Sr

    Trk topluluklar 'arasnda yalnz Saha Trkleri eski Trk dini(Gk Tanr' Dini; Saa Trkesi Kut' Sr)sistertini ve amanizminesaslarim ve~adetlerini bugne kadar getirmilerdir.

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    9/15

    SAHA YER VE.SAHA TRKLER 235

    .Kut-Sr ok ilgin nemli ve bu arada ok karmak bir din "iste-midir. Kut-Sr hakkndaki bilgiler amanizm problemerinin zm-lenmesinae yardmc .olacaktr.

    Saha bilim adamlar ve bilhassa Kut-Sr adli ilmi cemiyetdevamlve verimlibir ekilde bu :'skiTrk dininin zerinde almaktadr. Bun-larn abalar sayesinde bugn bir Tanrretisi meydana getirilmitir.Kut (Trke can) hayatta kalmann gcdr. Kiide kut bl)lunmak-tadr: Anne -Kut, Toprak-Kut veHava-Kut. Anne-Ku'u yalnz Ak Tan-r verirve bu kut insann gen informasyonunu tar. Toprak Kut kiibedenini tar. Hava-Kut kiinin isteklerini ve arzusunugsterir. Bu

    _ , kutun da insan bedenindeki yeri ayrdr. Sr (Trke enerji) genelolarak hayat salayan .gtr. Sr bu kutun durumuna baldr.'Sr ksaca insanenerjisidir. .

    Kutlara bal olarak glge denilen bir anlay vardr. 'Bu glgekii kutlarn etkilerinigsterir. Kutlar ve Tanrlar arasnda bir ba

    bulunmaktadr. Tanrlar kutlara hayatta olma gcn gnderir, dai-mi olarak terbiyeeder ve insann i tabiatnn.temiz olmasn salarlar.

    Gk yznn dokUZUnCUkatnda ba Tanr-Ak Tanr- yaar ..

    Bu Tanr btn dnyay yaratandr.Gk yznn sekizinci katndayaayan tanrlar bunun ocuklardr.

    Gk yznn sekizinci katnda Odun-Tanr ve ngs-Tanrya-arlar.Bu tanrlar dnyann deimeyen kanunlarn canlandranlardr.

    " i .

    Gk yznn yedinci 'katnda ulu tanr (Clha, Tanha, Bilge)yaarlar. Btncanllarn' hkmn tarlar ..' .

    Gk yznn altnc katnda S-Cahn Tanr veya Gk grlt-s tanrs yaar..Bu tanrn~n vastasyla tabiat kendi gcn gsterir.

    Gk yznn beinci katnda Ulu Sorun Tanr yaar. Bu tanr kiiyeSr' ve me..;leiverr: Demircil., dillere kaoiliyet ve amanizm.

    Gk yznn drdnc kata,ia Hotoy Tanr yaar. Bu tanr ik-tidar tanrsdr. .

    Gk yznn nc katndaChgy Tanr yaar; Bu TanrSaha Trklerinin tanrsdr ve ilerlemeyi salar. -

    Gk yzn ikinci katnda lyehsit Tanr yaar. Bu tanr, kiininmerhametli, sevimli ve' himayeci olmasn salar.

    Gk yznn birinci katnda Ayhst Tanr yaar. Bu sevgi vesanat tanrsdr.

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    10/15

    Tanrlarn yerdeki yardmclarnn ad i (Trke ruh) dir. i.:lerin says ok olmakla beraber 'hepsi bir tanr ile balantldr. Dn-ya i'nin ad An A/ahn, Orman i Bayanay,' Su i Ukun,Y al iArtk, Ev i Cerde Bahslma vesaire. Xileretanrlar gibi hassasiyet

    gsterilmelidir, aksi ta.kdirde' tanrla~ insandan yzevirirler.' ,

    J.F.FEDOTOvil;236

    i,i;

    i

    i

    Bu tanrlarn sayesinde Tanr retisi teekkl ettirillli ve bunlar' ,

    dokuz mad~e haJinde dze~leD:~i~i~..B~ si~temita~ip eden kiitair~ - Iyolundan gder ve tanrlar le dam ~lklerolur. K tanr yolundan '-ayrlrsa gnahilemi olur. Tanrlar byle kiidenyzn e-virirler., ! 'Kut~Sr'vermezolurlar. i

    J

    f

    ,

    i

    i, ;Kiiye dorudan doruya bal-olan iiler de yardr. Mesela' Ser-ken Sehen i-Bilgelik Ii, Gz i, Dili vesaire. " ' ,

    Saha, Trkleri eytana Abas demektedirler. Abasnn' etkileri bi-linmez ve grnmez. Abas kut'un ierisine girdii zaman onu yerveyakut a1nmolur. Kii ldkten sonra Abasl kutuup bulut ,olur ve Abas ise yaratcgce evrilir. !

    Hava kutu yiyen veya salan Abaslar yukarda yaarla.r. Bazan !bunlara gney veya bat hava sakinleri I:lerler.Bu Abaslar insan zih-, inindeki eitli hastalklarn kkdr. Bunlarn says dokuzdur. Tan,.nlar Hava kutu koruyamadklar takdirde, Abaslar ona girebilirler~ !Bu ise yalnz insan tan.ryoundan ayrld zaman vukubulur. Bu Aba- . r .

    ,slardan korunmak ve tanr yolunda gitmenin dokuz maddeik bir ha- ireket tarz vardr. ' i

    i

    Toprak kutu yiyen Abaslar kuzey,veya bat~a, bazlar ise Aa ,

    dnyada yaarlar. Bunla.r insan vcud.undaki hastalklarn sebebidir. ,Bunlarn says da dl}uzdur. ' , , ' , , iSaha Trkleri Abaslara Kir de derler. Kir'in manasok genitir. f

    Kirden k.orunmak iin (lr! k aid e ' vardr. . i" ~

    Saha Trkleri, insann durumu tabiata skskya bal olduuiin Jona boluk ocuu derler. Tabiatn, durumunu aa gsterir: Kutsaljaa, da budakb aa ve kurbanlkaa." ',' '

    , ' -, ' iAnne kutu yiyen veya alan Abaslar Aa dnyada yaarlar .

    a1nmkutlar herzamm lm suyunda yatarlar ve daima orta dn- iyaya.kmaya alrlar. Tanr gleri (amanlar) suyabend kuruPbu-/'nu engellemeye alrlar, aksi takdirde bttin canllar lr. Anne kut,Tanr gcne ve A~,~~;gcne evirilebilir.' i

    ii!

    i

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    11/15

    SAHAYER VE' SAHA TRKDE,R 237

    "

    Tanr retisinin son umdeleri unlardr:

    1. Fikrm salam olsun2. V~cudun salam olsun

    3. Bu halde, Anne kutun salam olur.

    Tanr, yolunu takip etmek iin kii herzaman fikirlerini terbiyeetmelidir. Bundan dolay Saha Trkleri arasnda birok adet ortayakmtr. Bunlar takip etmek tanr yolundan gitmeye yardmc olur,insan Abaslardankorur. Bunlara dayanarak insann gndelik hare-ket tarzlar 'ortaya kmtr. ' '

    8. am ai.m

    amanizm bir din deildir. Bu, inan, adet ve rftr. Kut-Sr'egre gkyznn beinci' katnda yaayan Ulu Sorun Tanr (MeslekTanrs) yalnz meslekleri kiiye verir. Saha Trklerinin hayatnda g-rlmektedir ki, amanizm ne kadar yaylrsa yaylsn eski Kut-Sr'e

    ,(Gk Tanr Dini) dokunamamtr~ Onun fonksiyonu ok geni kap-saml deildir. Saha Trklerinin birok tren ve adetlerinde amana

    i dmez. Ama amanizmin ruh alemine brnme kabiliyeti en yk-sektir. Buna gre, aka sylemek lazmdr ki, amanizm Tanr re-tisinin gcn istismar edip,. btn bir ruh alemini belirlibir kadro(oyun veya udagan) iine almay baararak, adeta bir din salamlkazanmtr. Onu imdi Saha Trklerinin zihinlerinden karmak he-men hemen inikansz gr,nmektedir. ~ugnk Trk topluluklar ara-snda sadece, Sahalar amanizmin esaslarn bugne kadar yaatm-lardr. Saha Yeri'nde amanizn tam bir meslek haline gelmitir ki,.bunu icra edenlere de aman 'denmektedir. .

    amariizm, Saha tabiat felsefesi ile irtibatldr.' Bu felsefe madde,enfermasyon ve intellek gibi felsefe anlaylarun uygun Toprak kut,Hava kut ve Anne kut gibi dnya anlaylarndan ibarettir. u haldekut umumi dnya tzdr. Trklerin evrenikozmogonik grmesi or-todoks dinlerinden uzak ve tabiat bilgilerine daha yakndr. Bu da SahaTrklerinin somaki dnya dinlerine tabi almamalarn salam ve

    bugnk Saha Yeri 'ni 'ebedi vatanyapmaya yardm etmitir., ama-nizm Saha Trklerinin hayatnda ok nemli bir roloynam ve oyna-

    maya da devam etmektedir.

    'imdiki Saha amanizmi olumu tren; animist tasavvur, mitolo-ji' ve halk tbbnn ilk belirtilerininbilgileri ile irtibatl karmak bir kl.

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    12/15

    238 .I.F. FEDOTOv

    trdr. Saha bilim adamlarna gre amanizm eski Trk dininin fel~

    .sen, sanat ve tp ynlerinin orijinal taraflarm gsterir.Saha amanizminin muhtevas hakkndaki ilk bilgiler 13. yzyl-

    da meydana gelmitir. Bu konu hakknda ok yazlmtr. Hrstiyanl-n yaylmasna ramen, aman:izm Rus inkHibndan nceki durumu-nU muhafaza etmiti. Yalmz sava ateizm onu yok edebilmitir. Bu-nunla beraber bir dizi milli ilim adam Saha amanizmi hakknda ben-zersiz aratrmalar yapmlardr ..

    Erkek amann ad oyun ve kadn amann ad udagandr. Bunlar

    ak ve kara olurlar. Tanr sisteminede ak amanlar hizmet ederler. a-man suni olarak esrir, kutu ykseltir ve tanr yolundan gkyznndokuzuncu katna ulamaaalr. Onun ykseltmesine algs (takdis)yardm eder. Algs da tanr yolundaki engellerin almasna yardmcolur. aman niin ykselir? aman yukardan Sr'ahr ve geri drtdk-ten sonra insana ve tabiata geri verir. Saha Trklerinin tarihinde yalmz

    bir aman dokuzuncu kata ulam, umu ve bugne kadar geri gel-memitir.

    Bugn ilmi bakmdan ak ve kara amanlarn ayrlmas meselesivardr. Bugnk ilmi edebiyatta ak amanlarn, soy vekilltr adamolduklar kaydedilir. Kara amanlar ise e:skihalk tbbm bilen ve kulla-nan halk hekimleri (omosutlar) olarak bilinirler.

    9. Saha Cumhuriyeti Tarihi

    Rusya Federasyonu t6praklar ierisinde bulunan Saha Cumhuri-yetinin (Yakutya) durumu emsalsizdir. Arazisi '3 milyon 103 bin.km.

    kare, nfusu 1 milyon 131 bin kiidir. Saha Trklerinin says 365 binkii (% 33), kuzey halklan 26 bi kii (% 2,5), Ruslar 550 bin ki-(%50), Ukraynallar 77 bin kii (% 7) ve dierleri % 7,5 dur. Rusya'nnen zengin yer st ve yer alt kaynaklar buradadr: Gmten elmasa,k~rdendoa.l gaza, ok deerli madenIerden krke kadar birokey mevcuttur.

    Saha Yeri Sibirya'nn donmu topraklar blgesinde bulunmakta-dr. Souk eksi 70, scak ise yaz aylarnda art 40 dereceye kadar ula-maktadr. Kuzey blgeleri tundura (buz l) ilekapldr. Saysz gl

    ve nelirler vardr. Dnyamn en byk nehri Lena'mn genilii 30 kmdir. Orta ve gney blgeleri yeil bir denizi andran ormanlarla kapldr.Ha~ geimin~balklk, hayvanclk, madencilik ve az sayda tarmlasalamaktadr. Saha Trkleri'nl Gines rekorlar kitabnageen eski

    r!

    i,

    . ,

    . Ji

    ,

    j

    i.

    f

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    13/15

    SAHA YER VE SAHA TRKLER 239

    Trk at ve ineini (bunlarn says yalnzca 1000 tanedir) koruyarak

    bugne kadar getirmilerdir. Saha Trkleri kltrlerini ve geleneklerinikorumak iin byk bir direni gsterip baarl, olmulardr. Bu kuzeytpran 8 yzyldan fazla bir zaman iinde vatan olarak ilemilerve damgalarn vurarak ebediletirmilerdir.

    Ruslar, Saha Yeri'ne 17. yzyln bandan itibaren gelm~ebala-mlardr. Kalabalk ve zamana gre stn teknoloji ile donatlm olanRuslar, Saha Yeri'ni igal ettiler. 1632 de Saha Yeri, resmen ve zaman-ki Rus arlna balanmt, 1638 de mstakil bir Yakut beylii kil-

    o

    rulmutu: 1917 ye kadar Yakut blgesi, idari olarak Dou Sibiryavaliliin~,bal kalmtr. Orta Asya geleneklerine uygun olarak,g-ebe olan Saha Trkleri yava yava yerleik hayata gemeye balad-lar. 18~yzyldan itibaren Ortodoks hristiyanlk yaylmtr. AicakSaha Trklerinin hrstiyanl yzeyseldir. Bumin asl sebepleri arasn-da pratik sebepler ve amanizm vardr.amanizm, Saha Trklerininmilli benliklerinin korunmasnda nemli lde etkili olmutur. 19.yzyln sonlarnda Saha Yeri'ne kapitalist ekonomi kklemitir ve19. yzylda bu gnk snrlar belirlenmitir. Bu snrlara Asya'nn

    btn kuzey-dousu, ukotka, Kamatka, Kuril Adalar, OhotsuDenizi ve Udkrayl dahilidi. i

    1735te Saha Yeri'nde ilk okul kurulnutur. Rus inkI!ibndati son-ra, Saha aydnlarnn byk ekseriyeti yok edilmi, ayn zaman daamanizmede byk darbe indirilmitir. Fakat millet ve vatan duygusuo yllarda fazla gelimedii iin aydnlar arasnda fazla kar koymaolmamtr .

    27 Nisan" 1922 de Yakut zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan

    edilmiti. Saha Yeri, Rusya Federasyonunun bir paras olmu ve SahaTrklerininkaderi de onlara balanmt. Saha Trkleri tam anlamy-la eski Soyvetler Birliinde olup-bitmi btn basklarin acsn yaa-mlardr. Bilhassa, yerli aydnlar birka defa yok edilmilerdir.

    Saha Trkleri r. Dnya Sava'nda birok kahramanlklar gster-milerdir. 60 binden fazla Trk savaa gitmi ve byk ounluU busavata lmtr. Bu arada rettikleri hammadde~er ile de sava eko-nomisine destek olmulardr., Ayn zamanda, 1942-1943 yllarnda

    Saha Yeri'de mthi bir alk ba gstermitir. Binlerce kii bu yz-den ld. Fakat bu dnya kamuoyunca pek bilinmemektedir.

    Savatan sonra, Saha Cumhuriyetinde birtakm sosyal rahatszlk-lklar ortaya kmaya balad. Bugne kadar meydana kan birok

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    14/15

    240 J.F. -EDOTov

    ,i,

    .i

    problemkktenhalledilemedi. Mesela, dzensiz bir g problemi var-

    'dr ki, son drt yil iinde Saha Yeri'nin'nfusu drt kat artmtr. Buna karlk Alaska ve Kanada gibi kuzey:blgelerinde nfus younluu ikilometrekareye 0,03 kii derken, Saha.Yeri'nde bu oran kilometre- . 1kareye 0,13 dr. Saha Trklerinin % 80 i kylerde yaarken, Ruslarn Jekseriyeti ehirlerde ve sanayi blgelerinde ikamet etmekted.irler. Ky- ,

    i

    llerin hayat seviyelerinin ehirlilerden ok dk olduu hemen gze ". arpma~tadr. Bu durumda birtakm me~seleleriberaberinde getirmek- ,

    tedir. Bugn Saha Yeri'nde hemRusdili hem'de Saha Trkesi koiu- i, ulmaktadr. Bunun yannda Saha Yeri'ndeki Ruslarn ok az Trke j .bilmektedir. '~. i

    . Bundan baka Saha Yeri'nde ekolojikproblemler de vardr. Eski iSovyetler Birlii ve Rusya Federasyonunun ar kar hrs, yldan yla/orman, gl ve nehirleri yoketmi~ir. Saha Trklerinin tarihi topraklar I 'yava yava mahvolmaktadr. 1974 den 1987 ye kadar Saha Yeri'nde .

    . i

    12 atom bombas padatlmtr. Bunlarn en mthi ve,tabiatniza en izararl Kraton-3 oldu (austos 1978). 12 Kasm 1991 de Yksek ura'Saha Yeri'nin atomsilahlarndan arndrlmasn resmen ilan ettL ,

    ., '

    '.'

    . ,, Saha Yeri' bugne kadar yalnzca bir hammadde blgesi 'olara.kigrnyordu. Byle bir durum teknolojik gelimeyi enge~lemektedir.Yllarca Saha Trklerinin zenginliklerinin hemen hemen hepsi Mosko- '

    . . .' , i

    va'ya aktarlmtr. Hammaddeyi ileyen sanayinin olmay Cumhu-!riyetin mali durumunun' da zayf olmasna sebep olmutur. Sovyetleri

    . Birliinin toplam geliriin sadece % li Saha Yeri'nde aktar1maktayd.1Byletikle yerli makamlar sosyal-ekonomik gelimenin sevk ve idare-Isinden suni olarak uzaklatrlm'tr. f

    i

    Glastnost ve Perestroyka sayesinde Saha Trkleri bamszlk!havasn teneffs edip; milli bilinlenmeye dorugitmektedirler. I '

    , Nisan 1986da Saha Devlet niversitesi rencileri ilk protesto gsteri, sini yapmlardr.7 Eyll 1990daYalrnt-Saha Sovyet Sosyalist Cum~

    huriyti devlet egemenlii beyannamesini resmen ilan etti. Yakut y a 'olanCup:hunyetin adn, Yak:ut-Saha.ile deitiren halk, aznlkta oll

    . duu topraklarn zenginlik~erintek sahibi olnak istemektedir. Cumhuri:hunyetin yeni yksek meclisi (165 kii) seilnitir.

    i

    20 Aralk 1991 d~ Cumhurbakanseimi olnutur. 27 Ara1kdailk milli bakan M .E . Nikolayev vazifesin~ balamtr. B u tarihtenitibarende Cumhuriyetin ad sadece Saha Cumhuriyeti olarak kabrl1

    , edilnitir. . , iii

    !i

  • 7/27/2019 SAHA YER VE SAHA TRKLER Jelobtsov F. FEDOTOV.pdf

    15/15

    SAHA YER VE SAllA TRKLER 241

    \

    Tabidir ki, devletegemenligine sahip olmak iin, ilknce iktisadidurumun gl olmas gerekmektedir. Bu hususta birtakm gelimeler

    .vardr. Saha Trk Cumhuriyetindeki,. Rusya Federasyonuna ait baziletmelerin idaresi Saha Cumh!riyeti bakanlar kuruluna devredilmek.tedir. Bundan sonra Saha Cumhuriyeti ileriye dnk olarak dier lke:-lerle ekonomik ve ktrel ilikilere girecektir. 1991 senesinin sonundaRusyaFederasyonu bakan B. Yeltsin, Saha Cumhuriyetinin DoalKaynaklarnn Kullanm yolundaki bir karamameyi imzalamtr.Bu Saha Cumhuriyetinin tannmasnn ilk admlar olaca~ttr.