Sarajevo za pocetnike

Pregled istorije

1462-1992

Prikupio i obradio

Željko JANKOVIĆ

v1.2

SARAJEVO za početnike

Pregled istorije Sarajeva od 1462. do 1992. godine

JZ 170014 Strana 2

„Bio je još isuviše mlad da bi znao da sjećanja koja dolaze iz srca brišu sve ružne uspomene i veličaju one najljepše i da samo zahvaljujući toj prevari možemo da podnesemo težinu prošlosti.“

„Čitao je uzbudjeno dišući i vraćajući se, s vremena na vreme, na prve stranice da bi uhvatio izgubljenu nit, a kad je završio izgledao je kao da se vratio izdaleka i posle mnogo mnogo, godina.“

(G. G. Markes, Ljubav za vrijeme kolere, 1985.)


JZ 170014 Strana 3

Predgovor

Tekst sadržan u ovom istorijskom pregledu isprovociran je nekim fotografijama i razglednicama starog Sarajeva, a nastao je u želji autora da tim razglednicama i fotografijama da potreban vremenski okvir. Nepoznavanje je bilo poražavajuće, ali je strpljivim pretraživanjem na internetu autor ipak uspio da dobije veći broj odgovora na sebi postavljana pitanja iz istorije rodnog grada. Tekst je manje-više nastao preuzimanjem i kompilacijom dijelova dostupnih sajtova ili foruma, pa je u konačnom obliku komponovan u novu cjelinu, oslobodjenu bilo kakvih nacionalnih boja i prizvuka. Namjera autora je bila da bar donekle razbistri mutnu sliku grada i da se neka njegova draga sjećanja otrgnu od zaborava. U tom smislu, navedene godine u istorijskim dešavanjima i drugi brojčani podaci nisu provjeravani i prihvaćeni su kao tačni, jer su i kao takvi ispunili svoju funkciju.

U vrijeme odrastanja autora Sarajlije su u OSLOBODJENJU čitale i latinicu i ćirilicu, komšije pozdravljali sa dobar dan, sastajali se kod sata ili ispred banke i šetali velikim ili malim korzom. Očevi su radili u fabrikama. Ranim jutrom, sa štipaljkom na nogavici pantalona, na biciklima išli na posao. Motali su škiju i imali brkove i prste žute od dima, pili brlju i igrali table. Rijetki su pušili plavu SARAJKU ili zelenu DRAVU, plavu MORAVU ili ZETU, bijelu DRINU ili crvenu HERCEGOVINU, a još rjedji su filter DIV 100 kupovali na komad. Benzin za upaljače prodavao se u ampulama, a zubi čačkali šibicama DOLAC. Majke su uglavnom bile domaćice i brinule o porodici. Spremale su ručak i veš prale na ruke koristeći NILU i dasku za pranje. Veliki veš su sa PLAVIM RADION-om otkuhavale u loncu na šporetu, pa sa VEŠPLAV-om i štirkom ispirale na česmi u dvorištu. Veš, i veliki i mali, i šareni i bijeli, sušio se na štriku u bašti ili avliji, uvijek poduprt sohom da ne dodiruje zemlju. Ljeti bi se brzo osušio, a nakon sušenja po mrazu i zimskoj hladnoći, onako ukočen i sa malo snijega na sebi, unošen je u kuću gdje je na toploti otpuštao hladnoću i miris zime.

Do otvaranja samoposluga, prve na Marijin dvoru, pa na Grbavici i kod Socijalnog, roditelji su zajedno oko prvog išli u GRANAP po fasung. Namirnice su kupovali u rinfuzi, na kilo, a ulje iz bureta na litar i u korpi za veš kupljeno nosili kući. Mlijeko je prodavano u flašama, slatko sa bijelim, a kiselo sa crvenim poklopcem. Vino je kupovano u Dubrovačkom PODRUMU, odjeća u NAMI kod LIK-a ili ZEMI kod Banke. Piće se pilo u ISTRI ili BAGREMU preko puta hotela Beograd, kafa u GALERIJI, KIKIJU, MINJONU ili PARKU, večeralo u KVARNERU, DALMACIJI ili kod AMERIKANCA. Kolači su se jeli u OLOMANU, sladoled u EGIPTU, a boza pila na Slatkom čošetu. Najbolje kobasice ili samo moča sa


JZ 170014 Strana 4

senfom se jela u UPI-jevom GRILU kod hotela Zagreb, girice u MAKARSKOJ, a ruska salata u EKSPRES restoranu u Titovoj ...

Mala raja iz ulice, osim što je morala da sluša veliku raju, igrala se prema godišnjem dobu nekom od brojnih igara - žmire, čole, emberečke-embertute, ta-ta, crne-marice-1-2-3, klikera, klisa, piljaka, princa-kralja-nose, neka-puca-neka-puca, trule-kobile, zuce, lopte. Pravljeni su zmajeve, pračke, trokolice, cepelini, luk i strijele, ligure ili sličure. Baloni su pravljeni pomoću peruški mladog luka i sapunice, a pištaljke od košpica kajsije. Rijetki su imali romobil ili biciklo, pa su morali da ga dijele sa rajom iz ulice. Skupljale su se sličice iz KRAŠ čokoladica – Životinjsko carstvo, Hoću da znam i Sport kroz vijekove, a duple medjusobno razmjenjivale u igrama pola-cijelo-slike-bijelo, ili tapke. Sličice su ljepilom ljepljene u albume koji su dobijani na trafikama, a popunjeni albumi su nošeni u fabriku čokolade ZORA radi ovjere pečatom i učestvovanja u nagradnoj igri. Djevojčice su skakale preko štrika, igrale izmedju dvije vatre ili škole, bacajući plohu iza ledja preko glave i skupljale salvete. Poslije šišanja kod Hašima na Čobaniji obavezno su udarane sefte, a kada je na ulici neko htio da jede sendvič morao je da ga dijeli sa najbržim iz gomile koji je uzvikivanjem rječi penal tražio dio za sebe ili njegov vlasnik nije morao da ga dijeli, ako je bio brži i prije ostalih uspio da kaže da ne penališe. Sendviči su bili jednostavni, obično samo deblja šnita kruha tepsijaša sa malo masti, posuta solju ili šećerom, ili namazana MJEŠANOM marmeladom.

Velika raja se djelila na avlijaše i haustorčad, ali i na jaliju, koja je pušila, bježala iz škole, tukla se, igrala pokera, ajnca, ture-jazije, čize-blize ili poklape i finu raju koja je slušala roditelje i redovno išla u školu.

U osnovnoj školi, na obali Miljacke u blizini kafane DVA RIBARA, na velikom odmoru i na velikim tacnama, dijeljena je užina - čaj ili kakao i šnita kruha sa marmeladom. Za sve je obavezna bila plava školska bluza ili kecelja. Učila se i latinica i ćirilica, i štampana i pisana, i velika i mala slova i pisanje perom u tekama sa uskim i širokim linijama - kosa tanka-uspravna debela. Tada je smrt bilo pisanje u tekama bez linija, učenje velike tablice množenja i pjesmica napamet.

Po odrastanju, u gimnazijskim i studentskim danima, uz prve simpatije i velike ljubavi, bez prethodnog dogovora sastajalo se oko 20:00 kod HIPI KLUPE, a onda odlazilo do Trase ili u neki od kafića, prvo Baneta i Beneta, Evergreena, a kasnije Starog sata, Estrade, Džerdana, Piketa, Naila, ...


JZ 170014 Strana 5

Studentske subotnje večeri provodile su se u Steleksu, Kuku ili Burencetu, a nedeljno prijepodne u Pionirskoj dolini, na mini-golfu ili stojeći u redu na stepenicama za uspinjaču, udišući mirisna isparenja RUM PLOČICA iz fabrike čokolade ZORA kod Stare pivare. Za lijepog vremena početkom vikenda sa Stare stanice u Novom Sarajevu išlo se ćirom do Pala ili Korana, do Doma izvidjača ili hotela Panorama, a nerijetko i pješke do Crepoljskog, Bukovika i Skakavca.

Bilo je to i vrijeme prvog TOBLERONE-a kupljenog u GRADINI preko puta kafane PARK, prvog tosta u SNACK BAR-u kod kina DUBROVNIK i prve pice pojedene u ZLATNOM RESTORANU u Skenderiji.

Običan sarajlija je prao zube AZULINOM, za brijanje koristio četkicu, sapun i ŽILET, a poslije brijanja PITRALON losion i BRION kozmetiku. Vozio FIĆU, FIJAT 1300 ili PRINC NSU i čitao START magazin. GAVRILOVIĆ paštete bile su statusni simbol, a farmerke LEVISKE privilegija odabranih. Praznik rada 1. maj, Dan republike 29. novembar i Dan žena 8. mart, bili su svima omiljeni dani u godini jer su praznike spajali sa vikendom i odlazili na putovanje do mora ili Trsta. Na Dan mladosti 25. maj svi su želili da odaju poštu najvećem brendu domovine, bivše Jugoslavije – drugu Titu.

Naredni tekst je pisan srpsko-hrvatskim ili hrvatsko-srpskim jezikom, drugim umrlim jezikom kojeg je autor, osim latinskog, učio tokom školovanja, u osnovnoj školi Vladimir Perić Valter na obali Miljacke i gimnaziji Ognjen Prica na Koševu.

Naredni tekst nema pretenzije da bude naučni, a svaki komentar u vidu dopune i/ili primjedbe je dobrodošao. Zahvalan sam brojnim, znanim i neznanim autorima (navedenim u izvorima podataka) koji su svojim radom omogućili da sastavim ovaj pregled istorije Sarajeva, a čije sam dijelove teksta u većoj ili manjoj mjeri preuzeo bez navodjenja njihovih imena.

Janković Željko e-mail: [email protected]

Beograd, Oktobar 2012.


JZ 170014 Strana 6

Pregled istorije SARAJEVO od 1462. do 1992.

S a d r ž a j

Uvod ................................................................................................................. 7

Sarajevo u doba Otomanske imperije (1462 - 1878) ...................................... 14

Sarajevo u doba Austro-Ugarske monarhije (1878 - 1918) ............................. 32

Sarajevo u doba Kraljevine SHS (1918 - 1929) i Kraljevine Jugoslavije (1929 - 1941) ............................................................... 51

Sarajevo u doba Drugog svjetskog rata (1941 – 1945) .................................... 55

Sarajevo u doba FNRJ (1945 – 1963) i SFRJ (1963 – 1992) .............................. 58

Popisi stanovništva u Sarajevu ....................................................................... 71

Sarajevski ćiro ................................................................................................ 72

Obalama Miljacke od mosta do mosta ........................................................... 77

Raja ili smrt čaršije ....................................................................................... 103

Sarajevski žargon .......................................................................................... 107


JZ 170014 Strana 7

Uvod

Na balkanskom poluostrvu riječ župa u početku označavaše teritorijalnu cjelinu u kojoj živješe jedno pleme ili šira porodica. Na čelu porodice stajaše glava porodice (pater familias) ili župan. Kasnije, u feudalnoj organizaciji države župa predstavlja teritorijalno-političku cjelinu povezanih seoskih opština, na čijem čelu opet bijaše župan, ali i veliki župan, sa svojim, sada već nasljednim pravom i hijerarhijskim principom vlasti. Porijeklo riječi potiče od avarske riječi jopan/suppan/supan (777. god.), koja označava činovničku titulu unutar avarskog kaganata/kanata.

Zemlja, kao teritorijalno-politička cjelina višeg reda, obično je obuhvatala 7-12 župa. Na čelu zemlje nalazio se vladar sa svojim nasljednim pravom i titulom kneza, bana, vojvode ili kralja. Pri tome, riječ ban/bajan označava bogatog čovjeka ili posjednika, nasljedjenu takodje iz perioda dvjestogodišnje vladavine avara. U doba razvijenog feudalizma župe se raspadaju a formiraju vlastelinstva i feudalne oblasti.

Vlastelinstva po svojoj veličini zauzimaše raznoliku površinu koja se ponekad kretala od jedne seoske opštine, pa do teritorije čitave župe ili čak i više njih, zbog čega teritorija vlastelinstva i njegova organizaciona struktura geografski nije uvijek bila i jedinstvena.

U najstarijoj ili početnoj fazi razvoja, kao teritorijalno-politička cjelina Zemlja Bosna obuhvata župe - Bosnu (prostor oko Visokog), Vidogošću (prostor opština Vogošća, Ilijaš, Breza, Vareš), Vrhbosnu i Lepenicu (prostor Fojnice, Kreševa, Kiseljaka i Tarčina).

U narednoj fazi oko VII i VIII vijeka u sastav Zemlje Bosne ulaze župe - Lašva (Busovača), Brod (Zenica,

Žepče) i Trstivnica (prostor Kaknja i okolnih sela).


JZ 170014 Strana 8

U XI vijeku Zemlja Bosna se dalje širi i obuhvata župe - Uskoplje, Neretva (Konjic, Bradina) i Borač (Prača). U XII vijeku Zemlja Bosna konačno obuhvata i župe - Rama (Prozor) i Kamenica (Krivaja), te šire oblasti Donjih Kraja (oblasti uz Vrbas, Savu i Unu), Usore (Gradačac, Kladanj, Srebrenik, Zvornik), Soli (Tuzla) i Podrinja (oblast oko srednje Drine).

Kako već od XII vijeka zbog promjene koncepta vlasti dolazi do postepenog raspadanja feudalnih župa i Župa Vrhbosna se raspada u nekoliko manjih oblasti. Njen centralni i najveći dio ostaje u okviru župe i obuhvata prostor u izvornom području Bosne. Kada je Župa Vrhbosna dobila svoj istoimeni grad još uvijek nije poznato. Grad Vrhbosna se pominje od 1379. god. kao mjesto razvijene trgovine, a 1415. i kao mjesto gdje je pokopan vojvoda Pavle Radenović.

Trgovište Tornik (po pazarnom danu utorku) koji se nalazio na mjestu ušća Koševskog potoka u Miljacku (Skenderija) bio je tržno mjesto okruženo proporcionalno malim naseljima. Njemu su gravitirala sva okolna sela - Brodac, Bratnik (Vratnik), Hvaletići (Faletići), Komatin, Hrvatin, Hrid. Osim ovog trga, župa Vrhbosna imala je još jedan manji trg koji se nalazio na raskrsnici antičkih puteva, na prostoru izmedju današnje Bentbaše i Baščaršije. Pored sela i dva trga ova župa je imala i svoj utvrdjeni grad.

Grad Hodidjed nalazio se na području Buloga istočno od Sarajeva, mada ima i nepotvrdjenih mišljenja da se nalazio na mjestu današnje Bijele tabije. Bio je jedini utvrdjeni grad u ovoj župi, sa glavnom kulom površine oko 5.000 m2, a sa naknadno prigradjenim oborom oko 6.500 m2.

Stefan Ostoja Kotromanić i njegovi nemoćni nasljednici, kao ljudi malo dostojni svojih prethodnika, Stefana Dabiše Kotromanića i kralja Stefana Tvrtka I, igrali su sporedne uloge na sceni na kojoj je jedina tema bila kako će veća riba progutati manju. Knezove Sankoviće uništili su vojvode Pavlovići, Pavloviće su pokorili hercozi Kosače, a Kosače i Kotromanići su, kao i svi ostali bosanski i balkanski vladari, srpski despoti, bugarski i grčki carevi, završili kao turski vazali.

Trg (mercatum, oppidum)

• kao mjesto stalne ekonomske aktivnosti koja postoji u podgradju ili varoši svakog grada, pa se može u ovom pogledu izjednačiti sa značenjem varoši;

• kao samostalno naselje otvorenog tipa, tj. neutvrdjeno;

• periodični/sedmični trgovi u okviru sela, čiji naziv označava pazarni dan.

Selo (villa, tur. karye, kőy)

Naselje agrarnih proizvodjača s precizno utvrdjenim atarom, medjama i pripadnostima, sa zaseocima (mahalama) ili dijelovima sela u njegovom okviru


JZ 170014 Strana 9

Na mnogim bosanskim stećcima ostali su nadgrobni natpisi koji kao okamenjeni eho podsjećaju na plemiće nestale u nasilju tog doba.

Kralj Stefan Ostoja umro je 1418. godine. Nasledio ga je sin Stefan Ostojić, još slabiji vladar, koji je uskoro izgubio vlast za račun drugog Kotromanića, Tvrtka II Tvrtkovića. Nakon Tvrtkove smrti 1443, krunu je zadobio Ostojin treći sin Stefan Tomaš, koga je dubrovčanin Mavro Orbin opisao kao lukavog, prevrtljivog i nepostojanog u svojim djelima.

Posvadjani vladari i njihovi praktično osamostaljeni krupni feudalci nisu oklijevali da traže spoljnu pomoć kako bi razriješili medjusobne razmirice i sukobe. Tako je u svakoj oblasti postojala jedna strana koja je tražila pomoć, Ugarske ili Mletaka (Kotromanići) i druga (Kosače i Pavlovići) koja je u medjusobnom sukobu tražila pomoć Osmanlija. Krvavi obračun kod Bobovca, grada čiji obrisi su i danas vidljivi jugozapadno od Vareša, datiran iz augusta 1415. godine u zaveri kralja Ostoje i Sandalja Hranića, uzdrmao je temelje bosanske države ukazujući na slabe kraljeve i vjerolomne i sebične velikaše.

Posle smrti Pavla Radenovića, njegova zemlja je podeljena, a smrtno neprijateljstvo medju bosanskim velikašima, pretvorilo se u dugotrajno ratovanje Pavlovih sinova, Petra i Radoslava, protiv Sandalja Hranića. Da bi održali ostatak očevih oblasti, braća Pavlovići obratili su se Turcima za pomoć. Marta 1435. godine iznenada umire vojvoda Sandalj Hranić. Nasledio ga je sinovac Stefan Vukčić Kosača, ali i sa njim je vojvoda Radoslav nastavio neprijateljstva. U tom ratu vojvoda Radoslav je izgubio Trebinje i župu Vrm sa Klobukom, a potpuno je istisnut i iz Primorja. Poslije smrti Radoslava, novembra 1441. godine, njegov sin Ivaniš Pavlović produžio je još nekoliko godina neprijateljstvo protiv ujaka Stefana Vukčića i protiv njega podržavao kralja Stefana Tomaša.

Zbog unutrašnjih podjela i medjusobnih sukoba kraljevstvo je praktično već raskomadano u četiri oblasti:

• Kraljevu zemlju ili zemlju Stefana Tomaševića Kotromanića (srednja Bosna)

• Zemlju herceg Stjepana Vukčića Kosače (Hum ili Hercegovina)

• Oblast Pavlovića, ili zemlju nasljednika kneza Pavla Radenovića (istočna Bosna)

• Oblast Kovačevića (prostor srednjeg Podrinja oko današnje Žepe) ili zemlju Tvrtka Kovačevića Diničića (posljednjeg Kovačevića)


JZ 170014 Strana 10

Porodica Kosača spada medju najuglednije porodice bosansko-hercegovačkog plemstva u XIV i XV vijeku. Osnivač porodice je Vuk Kosača. Živio je krajem XIV vijeka. Po njegovom imenu njegovi sinovi nazivaju se Vukovići. Stariji sin Vlatko bio je vojvoda humski, a mladji Hrana, vojvoda bosanski. Na dvoru bosanskog kralja Tvrtka II, vojvoda Vlatko Vuković obavlja najugledniju službu. Godine 1382. zastupao je kralja u pregovorima s Dubrovnikom zbog problema sa otvaranjem solana i prodaje soli u Novom (kasnijem Herceg Novom), te ponovno 1388. u pregovorima s dalmatinskim gradovima. 1388. godine potukao Osmanlije kod Bileće. Zajedno sa hrvatskim vojvodom Ivanom Poličkom djeluje u bitci na Kosovu 1389. Oni su formirali lijevo krilo srpske vojske koje je bilo pod udarom Bajazita II. Umro je 1392. Vlatkov brat Hrana Vuković otac je poznatog vlastelina Sandalja Hranića (1370-1435). U burnim dogadjajima nakon smrti bosanskog kralja Tvrtka I 1391 Sandalj se bori za odbranu bosanskog kraljevstva od nasrtaja ugarskog kralja Zigismunda.

Porodica Kotromanića vlada u Bosni od XIII do XVI vijeka. Porodica potiče od bana Prijezde (1254-1290). Sjedište porodice je u župi Zemljak, u gradu Kotoru (Kotor Varoš). Po gradu Kotoru naziva se sin bana Prijezde, Stefan I Kotroman (1290-1310). Nakon Šubića, njegov sin i nasljednik je Stefan II Kotromanić (1322-1353). Njega nasljedjuje Tvrtko I koji kao ban vlada od 1353 do 1377, a kao kralj od 1377 do 1391. Legenda o porijeklu porodice Kotromanić govori ovako: "Sada, kad je umro pomenuti Kulin ban, kralj koji je u to vrijeme bio u Ugarskoj odluči, iz ranije navedenih razloga, da zauzme Bosansko Kraljevstvo. Zbog toga je poslao s vojskom jednog svog velikaša po imenu Kotroman Njemac, na glasu ratnika. Kad je Kotroman došao u Bosnu i našao je bez gospodara, lako ju je zauzeo. Da bi ga za to nagradio, kralj ga je imenovao banom Bosne i htio da se njegovi potomci vječno smjenjuju na tom položaju. Pošto je porodica Kotromana tokom vremena dobila veliko potomstvo, svi su se po Kotromanu nazivali Kotromanići" (Mavro Orbin).

Jablanić Raden i sin mu Pavle Radenović, kao velikodostojinci se nalaze na dvoru kralja Tvrtka I (1377-1391). Vojvoda Pavle Radenović vlada na području izmedju rijeka Bosne i Drine. Stoluje u Boraču. Drži rudnike u Olovu i Fojnici. Ubijen je 1415. pri razračunavanju izmedju bosanskih plemića. Pavlovi sinovi Petar i Radoslav Pavlović su dugo godina bili medju najmoćnijim velikašima Bosne. U vrijeme progona bogumila, oslonjajući se na Turke, staju u njihovu zaštitu. Petar Pavlović je poginuo u borbi 1420. Radoslav Pavlović nastavlja vladavinu u Zemlji Pavlovića u kojoj se nalazi Vlasenica, Rogatica i Kladanj. Ima sina Ivaniša. Pavlovići su izginuli 1463. pri odbrani Bosne od Turaka.


JZ 170014 Strana 11

Dubrovčani u to vrijeme pišu ugarskoj kraljici: „Bosna je potpuno opustošena, a vlastela priprema medjusobnu propast.”

Područje Sarajeva sa okolinom u XIV vijeku bilo je u sastavu Vrhbosne, župe koja je ranije formirana u Sarajevskom polju, odnosno gornjem toku rijeke Bosne i slivovima njenih pritoka Miljacke, Željeznice i Zujevine (?). Neposrednu vlast nad ovom župom do 1416. imali su knezovi Radenović-Pavlović. Turci 1416. zauzimaju Vrhbosnu u kojoj do 1420. vlada sandžakbeg Ishak. Nakon njegove smrti vlast nad Vrhbosnom preuzima bosanski ban Tvrtko II.

Turci predvodjeni vojvodom Barakom ponovo zauzimaju utvrdjenje Hodidjed i Župu Vrhbosnu 1435/36. god i njome vladaju do 1439. Kako je Hodidjed radi odbrane župe bio važniji od otvorenog grada Vrhbosne, bosanski kralj Stefan Tomaš Ostojić ga je u pokušaju osvajanja napao 1459. god, zapalio njegovo podgradje, ali utvrdjenje ipak nije osvojio. Mnogo toga pokušao je Tomaš za svog kraljevanja, uključujući i svečano odricanje od bogumilstva i prihvatanje katoličke vjere, ali nije uspio ni da osnaži vlast, ni da očuva kraljevstvo. Sudbina Tomaševog sina, posljednjeg Kotromanića, Stefana Tomaševića, bila je više nego tragična. Izgubio je dvije države, a i život, ne pruživši ozbiljan otpor osvajaču. Nakon što se oženio srpskom nasljednicom Jelenom (Jelačom) Branković, Stefan Tomašević je samo tri mjeseca nosio titulu srpskog despota, jer je Turcima, bez borbe, 20. juna 1459. prepustio tvrdjavu Smederevo i cijelu despotovinu.

Nakon Kosovske bitke, Vuk Branković je nastavio pružati otpor Osmanlijama, ali je, prepušten sam sebi, bio prisiljen stupiti u vazalni odnos prema sultanu i obavezati se na plaćanje godišnjeg danka. Istovremeno je morao, 6. januara 1392, predati Osmanlijama Skoplje, sa još nekim svojim gradovima. Skoplje tada postaje sjedište osmanskog krajišta i polazna tačka za budući prodor Turaka u Bosnu. Na položaj Skopskog krajišnika 1414. došao je Ishak-beg, vjerovatno oslobodjeni rob, o čijem se porijeklu ništa pouzdano ne zna. Ishak-bega su na položaju krajišnika 1439. naslijedili njegovi sinovi, Barak i Isa-beg Ishaković. Osmanski krajišnici ili krajiške vojvode su iz Skoplja nadzirali

Posljednji bosanski kralj Stefan Tomašević (1461-1463)


JZ 170014 Strana 12

sve okolne podredjene hrišćanske vladare. Istovremeno, oni su bili najistureniji sultanovi vojno-administrativni zastupnici prema Zapadu. Kao takvi, skopski krajišnici su odigrali presudnu ulogu u potkopavanju i rušenju bosanske srednjovjekovne države. Bosna je neprekidno bila pod njihovim nadzorom i sve osmanske vojne i političke akcije prema njoj polazile su iz Skoplja. Tako Osmanlije postepeno uspostavljaju svoju vlast na liniji od Skoplja do Hodidjeda.

Zahvaljujući unutrašnjim sukobima i borbama protiv ugarske vojske, Osmanlije su sa svojim odredima od 1415. do 1420. stalno prisutni u Bosni. Godine 1416. Turci zaposjedaju Vrhbosnu, a od 1436. u Vrhbosni stalno boravi i turski vojvoda s posadom. Od tog doba Turci se trajno nastaniše i u jugoistočnom dijelu, ali i u samom srcu Bosne. Do 1434-35. godine Ishak-beg je više puta, pod raznim izgovorima, s pozivom ili bez poziva domaćih velmoža, upadao u Bosnu. U razdoblju od 1435. do 1448. skopski krajišnici su konačno učvrstili osmanske pozicije u jugoistočnoj Bosni. Konačno zauzimanje tvrdjave Hodidjed 1448. predstavljalo je osnovu turske vojne vlasti u Bosni, jer je time sultan dobio ključeve za dolinu Bosne. Na zaposjednutom prostoru Osmanlije su, vjerovatno oko 1450, osnovale Bosansko krajište, kao svoju prvu upravnu jedinicu na bosanskom tlu. Na čelu tog krajišta bio je skopski krajišnik Isa-beg Ishaković. U prvom poznatom popisu iz 1455. Bosansko krajište se naziva Vilajet Hodidjed i Vilajet Saray-ovasi (Polje oko dvora). Iz popisa se vidi da je Krajište obuhvatalo cijelo Sarajevsko polje sa okolnim planinskim predjelima, što se poklapalo sa teritorijom kasnije Sarajevske nahije. Na tom prostoru nije bilo spahijskih posjeda (timara), nego samo članova posade Hodidjeda, a ostalo zemljište je pripadalo Isa-begovom hasu (carskom posjedu). Popis pokazuje da su sela na tom prostoru uglavnom bila slabo naseljena. Većinom se spominju vojnuci, kao pripadnici pomoćnih vojnih redova. Razrezane poreze seljaci su plaćali u vidu tzv. filurije ili „dukat“ po ognjištu. Iznos filurije se mijenjao prema monetarnom kursu, ali je zavisio i od udaljenosti od državne granice. Što je granica bila bliža, to je iznos filurije bio niži. Medju stanovnicima, poreskim obveznicima tog kraja, u popisu se ne spominje ni jedan musliman.

Nasuprot lokalnom rasulu, Osmanlije vode dosljednu politiku za čije provodjenje imaju na raspolaganju, kako odgovarajuću vojnu silu tako i strogo centralizovanu državnu vlast. Već 1460, godinu dana nakon pada Smedereva i Despotovine, Osmanlijski odredi osvajaju Kučlat, Zvornik i Srebrenicu. Kralj Stefan Tomašević predaje im prelaze na rijeci Savi ka Sremskoj i Vukovoj županiji.


JZ 170014 Strana 13


JZ 170014 Strana 14

Sarajevo u doba Otomanske imperije (1462 - 1878)

Zastava Osmanskog carstva 1453-1844

Osmanska vojna zastava oko 1500-1793

Nakon decenijskog i postepenog potkopavanja, u konačnom pohodu, sultan Mehmed II Osvajač (Fatih) u aprilu 1463. na čelu velike vojne sile sa oko 150.000 vojnika kreće na osvajanje Bosanskog kraljevstva. U svom prodoru na sjeverozapad Balkana Osmanlije prirodno slijede dva stara rimska druma. Via Egnatia, put koji od Skadra preko Drača, Ohrida, Bitolja i Soluna vodi do Carigrada i Via Militaris, koji je trasiran od Beograda preko Ćuprije, Niša i Sofije do Carigrada. Taj put, još od srednjeg vijeka poznat kao Carigradski drum, za vrijeme Osmanlija postaće poznat kao Stambolski drum (Stambul' d yol).

Kralj Stjepan Tomašević je pokušao da pobjegne pred turskom najezdom, ali je u tvrdjavi Ključ na prevaru uhvaćen i na „Carevom polju“ kod Jajca pogubljen 1463. Tada su pogubljeni i ostali odrasli Kotromanići, knez Radivoj i njegov sin Matija.


JZ 170014 Strana 15

Via Militaris

Sultan Fatih se ubrzo po zauzimanju Jajca i pogubljenju posljednjeg bosanskog kralja povukao sa glavninom vojske u unutrašnjost Carstva. Osnovni razlog tome bio je nedostatak hrane za ljude I stoku. Turski pohod i sve sa njim u vezi bilo je završeno za jedva šest nedelja. Već krajem juna sultan je krenuo natrag i 7. jula ponovo stigao u Sjenicu. U Bosni je, u svima većim gradovima, ostavio male posade. Bosanska kraljevina bila je uništena i obezglavljena, preživjevši Srbiju samo za četiri godine. Hroničar iz tog doba zapisao je da Bosna „šapatom pade”. A jedan istoričar iz 19. vijeka zabilježio je da je „Bosna veoma bolesna bila, čim ne mogaše ni junački poginuti...”

Čim je sultan napustio Bosnu, ugarski kralj Matija Korvin je odmah, pred zimu 1463, krenuo sa velikom vojskom na Jajce, koje je poslije dvomjesečne opsade zauzeto zajedno sa još 17 gradova. Pošto je tako potisnuo Osmanlije iz sjeverne i sjeverozapadne Bosne, Korvin je radi odbrane južnih ugarskih granica na tom prostoru uspostavio Jajačku banovinu čime je Slavonija, kao dio Ugarske, bila zaštićena od napada Osmanlija. Naredne godine, tokom jula i augusta, sultan 40 dana opsjeda grad Jajce ali ne uspjeva u ponovnom naumu da ga osvoji.

Bosna je propala ne baš "šapatom", ali bez i jedne borbe dostojne pomena i zapamćene u narodnoj tradiciji. Ona nema ni svoje Marice, a kamo li


JZ 170014 Strana 16

veličanstvenog Kosova. Nijedna država na Balkanu nije pala sa manje otpora i brže! I u Bugarskoj, koja je isto tako podlegla bez dostojnijeg otpora, bilo je ipak nešto više tragike, iako je njen položaj prema bliskim turskim središtima bio teži od bosanskog. Očigledno je, da je zemlja zbog unutrašnje trulosti bila sklona padu i da u njoj samoj narod nije bio vaspitan za žrtve i neke velike ideale. Skender-beg je u svojoj maloj vrletnoj Albaniji zadivio svijet svojim otporom, a čak se mali i uvek proračunati Dubrovnik spremao na borbu. Zavadjena vjerski; lišena osjećanja prave državne nezavisnosti zbog stalnog madjarskog pritiska i ugrožavanja; sa nezadovoljnim seljaštvom; zatrovana gradjanskim ratovanjem, kome je cilj bio samo lični grabež i otimanje za vlast; sa poljuljanim porodičnim i svakim drugim moralom, Bosna je morala tako da završi. Ona, kao država, nije imala nikakve veće ideje vodilje, a odavno je napustila svoju istorijsku misiju, koja joj je slučajno pala u dio.

Osvojeno Bosansko kraljevstvo Turci su pretvorili u jednu upravnu oblast ili provinciju (sandžak), kojoj su priključili ranije bosanske oblasti (vilayet):

• Kraljevu zemlju (vilayet-i Kiral)

• Zemlju Hercega (vilayet-i Herseg)

• Zemlju Pavlovića (vilayet-i Pavli)

• Zemlju Kovačevića (vilayet-i Kovaç) i

• Bosansko krajište - Vrhbosna (vilayet-i Saray-ovasi)

Bosanskom sandžaku priključene su tada i oblasti u središnjem dijelu stare Raške, a kasnije i Novopazarska oblast. Oblasti koje su do maja 1463. god. bile pod neposrednom vlašću posljednjeg bosanskog kralja Stefana Tomaševića, srpskog vladara iz dinastije Kotromanića i posljednjeg despota Srbije, Turci su zadržali kao jedan vilajet koji su nazvali Kraljeva zemlja. Vrhbosna sa utvrdjenjem Hodidjedom i novom varoši Sarajevom, postaje središte čitave provincije. Za prvog bosanskog sandžakbega imenovan je dotadašnji smederevski namjesnik Mehmet-beg Minetović (Minnetoglu). Od 1464. do 1469. tu poziciju zauzima Isa-beg Ishaković.

Vilajet Kraljeva zemlja, kao teritorijalna jedinica Bosanskog sandžaka, obuhvatao je 1469. god. prostor oko rijeke Bosne i njenih pritoka, od Dubrovnika, Visokog i Kreševa do Vranduka. U periodu od 1469. do 1485. god, on je proširen sve do Maglaja. U turskim katastarskim popisima ovaj vilajet se kao takav pominje sve do 1489. god. Predjeli Kraljeve zemlje podijeljeni su na nahije. U Bobovcu je bilo sjedište istoimenog sudskog i upravnog područja (kadiluk) najkasnije do osamdesetih godina XV vijeka, kada je ono preneseno u nahiju Brod, pa se on po tome kasnije zvao Brodskim kadilukom. Na teritoriji


JZ 170014 Strana 17

Brodskog kadiluka bile su 1469. god. nahije: Bobovac, Dubrovnik, Visoko, Fojnica, Lepenica, Kreševo, Lašva, Brod, Pribić ili Kamenica, Jelaška Župa i Kladanj. Nahija Dubrovnik nazvana je po istoimenom gradu u porječju rijeke Ljubine i Misoče, pritoke rijeke Bosne kod Ilijaša.

Krajem sedme decenije XV vijeka izvršene su i prve veće promjene u administrativnoj i teritorijalnoj podjeli Bosne i Hercegovine. Znatne promjene nastale su u samom Bosanskom sandžaku. Raniji vilajet Kraljeva zemlja razbijen je u tri manja vilajeta: Saraj, Brod i Neretva, a iz Brodskog kadiluka nahije Dubrovnik, Visoko, Kreševo, Fojnica i Lepenica su priključene Sarajevskom kadiluku. Staro ime ovog kadiluka Saraj-ovasi pojavljivalo se u izvorima sve do kraja XV vijeka. Od 1485. javlja se i skraćeni oblik Saraj, a godine 1507. i današnji naziv Sarajevo.

Evlija Čelebija (Evliya Çelebi ili Derviş Mehmed Zilli) je jedan od najslavnijih otomanskih putopisaca. 1630. godine je proputovao Osmanlijsko carstvo, a svoja zapažanja objavio u svom najznačajnijem delu, Sejahatname, zbirci od 10 tomova koja obuhvata sva njegova putovanja. O Sarajevu piše:

„Prema podacima grčkih i latinskih istoričara ovaj se šeher u početku sastojao od deset-petnaest bijednih koliba, koje je radi čuvanja klanca sagradio kralj Dubrovnik. Oko tri stotine regularnih vojnika vršili su službu čuvara u ovom strašnom klancu. Ali kako je ovdašnja klima prijatna, čuvari su se u ovom klancu tokom vremena namnožili, sagradili kuće, zasadili vinograde i bašće i podigli napredno malo naselje. Kad je to vidio kralj, podigao je ovdje još i tvrdjavu. Tokom vremena razvio se tu šeher i postao poznato trgovačko mjesto."

Period osmanlijske vlasti koji je ostavio svoj trag u Sarajevu, trajao je punih 357 godina i može da se podijeli u dva dijela, na period od 1521. do 1697. i drugi od 1697. do 1878. god. Za prvi dio, do prelomne 1697. godine, može se reći da predstavlja period razvoja, dok drugi dio, zbog slabljenja Turskog carstva, odgovara periodu stagnacije grada.

Jezgro budućeg grada predstavljala je pijaca ili tržnica (čaršija) i prvo naselje (mahala) koje je niklo na slobodnom prostoru oko pijace i to na raskrsnici starih rimskih puteva i njihovog prelaska preko rijeke Miljacke. Na čaršiji se vršila razmjena roba izmedju putujućih trgovaca i seljaka iz okolnih sela.

Mjesto je bilo pogodno za razvoj trgovine jer su se na njemu spajala dva kraka, jednog od pet glavnih rimskih puteva dugih oko 600 km, izgradjenih još u vrijeme vladavine Tiberiusa (Tiberius Julius Caesar Augustus) 14-37 god. n.e. i


JZ 170014 Strana 18

rimskog namjesnika provincije Ilirik, Publija Kornelija Dolabele (Publius Cornelius Dolabella) 14-20/21. god. n.e.

Jedan krak puta se pružao sarajevskim poljem duž korita rijeke Miljacke dolazeći sa zapada vodeći preko Hercegovine iz Solina (Salona), nastavljajući kao glavni put dolinom rijeke Prače u pravcu Srebrenice (Argenterija) i dalje prema Sremskoj Mitrovici (Sirmijum). Drugi krak puta se spuštao sa padina Trebevića dolazeći preko Ivan sedla dolinom Neretve iz Navone (Vid kod Metkovića - Navona).

Bosanski sandžakbeg (1464-1469) Isa-beg Ishaković je podigao više zadužbina širom Osmanlijskog carstva, ali je zapamćen kao osnivač grada kojeg su kasnije nazivali cvijetom medju gradovima. Ne zna se tačan datum njegove smrti, a ukopan je najvjerovatnije u haremu Careve džamije. Kad je riječ o porijeklu Isa-bega Ishakovića još uvijek nema pouzdanih odgovora. Dio istoričara zastupa tezu da je riječ o bratu Stjepana Vukčića Kosače, koji ga je predao Mehmedu II kao garanciju lojalnosti. Po ovoj teoriji Isa-beg je, nakon što ga je


JZ 170014 Strana 19

usvojio Ishak-beg (otud prezime), prešao na islam, te za ondašnje prilike izgradio zavidnu vojničku i političku karijeru. Po drugima, Isak Hranić, ali i Isak Pavlović, zarobljen je tokom jednog upada akindžija (tur. Akıncılar- pripadnik lake konjice) na posjed velikaške porodice Pavlović, inače gospodara dijela Istočne Bosne, uključujući i srednjevjekovnu Župu Vrhbosnu. U zarobljeništvu se dokazao kao izuzetno sposoban, što je vodju spomenutih akindžija podstaklo da mu ostavi imanje, ali i poziciju koju je obavljao.

Saglasno slovu ugovoru iz 1442. god. potpisanog izmedju Sultana i Dubrovačke Republike, kojem je uz danak od 500 dukata garantovana slobodna trgovina sa svim zemljama koje Osmanlije osvoje, Isa-beg je tokom svoje kratkotrajne uprave održavao dobre odnose sa Dubrovčanima i bio korektan prema njihovim trgovcima. Dolaskom turske uprave započela je intenzivnija gradnja naselja i konaka (saraja) za putujuće trgovce, kasarni i zgrada vojne uprave, a kasnije i državne uprave. U ovom periodu izgradjen je i prvi most, Sultanov most, koji se nalazio preko puta ulaza u Carevu džamiju i odmorišta za karavane (karavan saraj) ili Kolobara hana. Uzvodno na Miljacki podigao je branu (bent) sa devet mlinova, po čemu je cijeli lokalitet kasnije prozvan Bentbaša.

Smatrajući zemljište srednjevjekovnog sela Brodac, koje se nalazilo na Bentbaši, a protezalo se do Baščaršije, pogodnim da na njemu zasnuje novi grad, Isa-beg je to zemljište oduzeo ranijim hrišćanskim vlasnicima dajući im u zamjenu zemlju u selu Vrančić u Hrasnici. Na tom prostoru počelo je urbano formiranje Sarajeva. Sagradio je sklonište (zavija), konačište (musafirhana) i kuhinju za siromašne (imaret). Ova Isa-begova zadužbina sastojala se od tri kuće, jedne štale i jednog ogradjenog dvorišta. Zgrade su služile kao konačište siromašnim muslimanima, učenicima, ratnicima i putnicima namjernicima. Tu se spremala i besplatno dijelila hrana putnicima i službenicima konačišta, a višak hrane dijeljen je siromašnoj djeci u gradu. Gosti su imali pravo na hranu samo tri dana. Glavna zgrada zavije postaje tekija kada derviški redovi počinju da igraju ključnu ulogu u islamizaciji Bosne i razvoju muslimanskih gradova. Ovi derviši su pripadali redu Mevlevija osnovanog u XIII vijeku. Naselje oko tekije nazivano je Isa-begova mahala sve do 1526. kad je u toj mahali Muslihudin Mustafa Čekrkčija sagradio džamiju, od kada se zove Čekrkčijina mahala.

U katastarskom poreskom popisu (defter ili tefter od gr. diphtera – koža) Bosanskog sandžaka iz druge polovine juna 1485. godine zabilježeno je da su u Sarajevu bile 42 muslimanske kuće, 103 hrišćanske i 8 kuća dubrovačkih gradjana. Četiri godine kasnije, s kraja jula, odnosno početka augusta 1489. godine, broj muslimanskih kuća se udvostručio i iznosio 82 kuće, dok se broj hrišćanskih kuća smanjio na 89. Do 1516. god. muslimansko stanovništvo je


JZ 170014 Strana 20

posjedovalo 873 kuće, a hrišćansko samo 74. Dubrovačka kolonija je tada je imala 66 kuća. Od vremena osnivanja, pa sve do dolaska Gazi Husrev-bega, unuka turskog sultana Bajazita II, Sarajevo je ipak bilo samo jedan usputni provincijski gradić (kasaba).

Prva velika gradjevina izgradjena u tom periodu bila je džamija Mustafe-bega Skenderpašića. Podignuta je 1517/18. Mustafa je bio je sin bosanskog sandžakbega Skender-paše, čiji je otac bio iz Djenove, a majka Grkinja. Obrazovan na dvoru sultana Mehmeda Fatiha, ovaj vojskovodja, nakon silnih ratovanja po Bosni sagradio je više zadužbina u Sarajevu. Na lijevoj obali Miljacke podigao je tekiju nakšibendijskog reda, do nje imaret i musafirhanu, te nekoliko česama do kojih je doveo vodu sa Soukbunara. Na desnoj obali Miljacke sagradio je karavansaraj i dućane, a objekte na lijevoj i desnoj obali povezao mostom preko Miljacke. Ubrzo poslije izgradnje ove džamije, sagradjene su u Sarajevu još dvije potkupolne džamije i to Muslihudina Čekrkčije 1526. i džamija Havadže Duraka pod imenom Baščaršijska, 1528. godine. Tokom vladavine Gazi Husrev-bega, koja je trajala od 1521, pa do njegove pogibije kod sela Drobnjak u Crnoj Gori 1541, započela je prva ozbiljna izgradnja velikih objekata. U ovom periodu nastalo je sedamnaest mahala i isto toliko džamija, a kao značajniji objekti podignuti su:

• 1530. Gazi Husrev-begova džamija (sa dogradnjom Sahat kule u XVII vijeku), (mimar Adžem Esir Ali, Perzijanac iz Tabriza)

• 1531. Gazi Husrev-begova javna kuhinja (imaret) i srednja škola (mekteb),

• 1537. Gazi Husrev-begova visoka škola (Kuršumli medresa)

• 1538. (?) Stara pravoslavna crkva na Baščaršiji • 1539. Gazi Husrev-begovo javno kupatilo (hamam)

• 1540. Gazi Husrev-begov bazar (bezistan)

• 1551. Brusa bezistan (Rustem paše Hrvata)

• 1561. Ali-pašina džamija (Hadim Ali paše)

• 1562. Ferhad-begova džamija ili Ferhadija (Ferhad-bega Vukovića – Desisalića)

• 1566. Obnovljena Careva džamija iz 1457. (?) (Sultan Mehmed Fatihova)

Kasaba (tur. kasaba) Naselje većeg značaja od sela, ali koje nije dostiglo nivo razvoja grada (šehira), može da bude i neutvrdjena, čime podsjeća na srednjevjekovni trg kao samostalno naselje; sela mogu da budu mahale iste kasabe u smislu da su privredno, a ne teritorijalno, povezane. Način postanka kasaba:

• od srednjevjekovnih gradova

• od srednjevjekovnih trgova

• od srednjevjekovnih sela, sa sedmičnim trgom ili bez njega;

Sastavni dijelovi kasaba: džamija, džemat muslimana (kao i nemuslimana), uredjen po mahalama i trg (čaršija, bazar).


JZ 170014 Strana 21

• 1581. Jevrejski hram ili Stara sinagoga, Velika avlija (od 1966. Muzej Jevreja BiH)

Zahvaljujući ovakvom odnosu prema gradu, u ovom periodu se pojavljuju i drugi graditelji koji grade svoje vjerske objekte, obrazovne ustanove ili objekte opšte namjene.

Zadužbina bosanskog sandžakbega Ferhad-bega Vukovića-Desisalića, sagradjena 1562. godine i jedna je od rijetkih sarajevskih džamija u kojoj je sačuvana zidna dekoracija iz 16. vijeka. Ferhad-beg je bio porijeklom iz sarajevske porodice Vuković-Desisalić, pa istovremeno dok su primorski majstori u Sarajevu gradili džamiju, majstor Todor je slikao ikonu za njegovog brata Ivana.

Baščaršijska džamija

Begova džamija

Ferhadija

Stara pravoslavna crkva

Brusa bezistan

Skender pašina džamija

Ali pašina džamija


JZ 170014 Strana 22

Na Varoši, u blizini Baščaršije, u to vrijeme stoji i Stara pravoslavna crkva (Hram Sv. Arhangela i Gavrila) koja predstavlja jedan od najstarijih i najvrjednijih kulturno-istorijskih spomenika Sarajeva. Varoš je je pri tome naziv za dio naselja u kojem su ranije živjeli ili tada žive hrišćani, tako da je sinonim za hrišćansku mahalu, ali i prisustvo muslimanskog življa nije isključeno. Njen postanak je još uvijek obavijen tamom. Ova crkva prvi put se pominje 1538. godine, ali se pretpostavlja da je izgradjena na temeljima još starije crkve. Uz naučna tumačenja postoje i vjerovanja prema kojim gradnja Stare crkve seže do vremena njenog osnivača Andrije (Andrijaša), brata Kraljevića Marka. Zdanje Stare pravoslavne crkve upotpunjeno je gradnjom zvonika 1883. ali u baroknom stilu, što nije odgovaralo postojećem ambijentu, pa su Jugoslavenske vlasti 1960. ovaj zvonik obnovile i uskladile ga s ambijentom, kakav je i danas. U unutrašnjem dvorištu nalazi se muzej sa vrijednom zbirkom ikona iz vremena od XIII do XIX stoljeća, brojni rukopisi iz Osmanlijskog perioda, liturgijski i umjetnički eksponati.

Sarajevo ubrzo dobija konture velikog grada (šehir-šeher), a pijaca postaje velika ili glavna tržnica (baščaršija). Do sredine XVI vijeka doživljava vrhunac svog razvoja. Prostire se od Bentbaše na istoku do današnjeg Marijin Dvora na zapadu i od Sedrenika na sjeveru, pa do sjevernih padina Trebevića na jugu.

U širem kontekstu, počevši od 1492. bio je to i period kada su Jevreji protjerivani iz Španije, a njihov život i kretanje u ostatku Evrope ograničavan na geta. Istoriografski podaci iznose da se Sefardi (heb. Sephard - Španac) doseljavaju u Sarajevo etapno tokom XVI vijeka odnosno da je oko 1550. formirana

Sarajevska Hagada

Jevrejski rukopisni iluminirani kodeks, koji potiče iz srednjovjekovne Španije. Smatra se jednom od najljepših knjiga ove vrste a čuva se u Zemaljskom muzeju u Sarajevu i u njegovom posjedu nalazi se od 1894. godine, dok je prije toga pripadala sarajevskoj jevrejskoj porodici Kohen.

Sarajevska Hagada je zajedno sa Jevrejima napustila Španiju još u 15. vijeku, a postoje podaci da se još 1609. godine nalazila u Italiji. Nastala je negdje u sjevernoj Španiji, u drugoj polovini 14. vijeka, dakle poslije 1350. godina.

Sadržaj sarajevske Hagade ispisan je krasnopisom na preradjenoj i istančanoj koži, u periodu kada papir još uvijek nije ušao u masovnu upotrebu. Ova izuzetna rukopisna knjiga ima 142 pergamentska lista, veličine 16,5x22,8 cm. Neki od njih ispisani su krasnopisom, neki iluminirani, a neki, opet, potpuno prazni. Uvezani su u tabake od po osam ili dvanaest stranica.

Šehir (tur. şehir-šeher) Vojno, upravno, ekonomsko i vjersko središte koje posjeduje tvrdjavu s posadom (kale, hisar), administrativno i vjersko središte uz glavnu džamiju, glavnu čaršiju (suk ili bazar) kao ekonomski centar i mahale kao gradske četvrti sa svojim džamijama i čaršijama


JZ 170014 Strana 23

Jevrejsko groblje

U jugozapadnom dijelu Sarajeva, u predjelu Kovačići i Debelo Brdo, smješteno je Staro jevrejsko groblje, iza praškog najveći jevrejski sakralni kompleks, a istovremeno jedan od najvrednijih memorijalnih kompleksa, u Evropi. Unutar njega zabilježen je, specifičnom fakturom, značajan i nezaobilazan segment hronike Jevreja negdje od sredine XVI vijeka pa sve do zatvaranja nekropole, 1965 g. Smatra se da je najstariji dio groblja formiran uz srednjovjekovnu nekropolu stećaka na brijegu BORAK, iznad ulice Miče Sokolovića, i da je uništen prilikom urbanizacije ovog područja te izgradnjom uskotračne pruge Sarajevo-Višegrad. O nastanku i razvoju groblja do XVI vijeka nema pouzdane dokumentacije, ali se na osnovu podataka protokola Jevrejske opštine, 1630. može uzeti kao godina osnivanja ovog groblja.

prva jevrejska zajednica (opština), a nedugo zatim 1558. i pogrebno društvo "Hevra kadiša". Tako sefardski Jevreji kao izbjeglice iz Andaluzije koji govore ladino jezik preko Soluna i Skoplja stižu u Sarajevo. U Otomanskom carstvu nisu bili ograničavani i mogli su slobodno da obavljaju svoje poslove. Sarajevska Hagada dolazi u Sarajevo zajedno sa sefardskim Jevrejima. Po prvi put u svojoj istoriji Sarajevo postaje grad četiri religije, a jevrejska populacija Sarajevo naziva evropskim Jerusalimom.

Veličina grada, oko 3 km u dužinu i oko 2,5 km u širinu, nije se značajnije mijenjala do Austro-Ugarske okupacije Sarajeva, do kada grad obuhvata 106 mahala. Mahale su bile definisane i prostorno zaokružene cjeline, pa se i teritorijalna podjela grada Sarajeva zasnivala na ovom principu. Ovakva teritorijalna organizacija ukinuta je 1883. kada je uvodena podjela na kotare. U periodu turske uprave urbana jedinica bila je mahala, a u austrougarskom, urbana jedinica postaje stambena ulica. Većina mahala, u kojoj je živelo muslimansko stanovništvo, imala je 30 do 40 stambenih jedinica, svoju džamiju, fontanu (šadrvan) i javnu česmu sa izvorskom vodom, a mnoge i svoje pijace sa pekarama i prodavnicama prehrambenih i zanatskih proizvoda. Stanje javnog reda i mira regulisano je strogim zakonima koji su muslimanskom stanovništvu, zanatlijama i trgovcima, dopuštali da žive i rade u sigurnom okruženju.

Ostalo stanovništvo, koje su činili pripadnici drugih vjera, živjelo je sa manje prava i u izdvojenim naseljima, koja su po njima dobila i naziv, pravoslavna, latinska i jevrejska mahala. U svojim mahalama su mogli da žive slobodno, da rade, propovjedaju svoju vjeru i obavljaju vjerske obrede. Pravoslavna mahala je formirana na prostoru Varoši koji okružuje Staru


JZ 170014 Strana 24

pravoslavnu crkvu. Današnji Bistrik, a nekadašnju Latinsku četvrt (Frankluk mahala), odakle i potiče njen naziv, nastanjivali su Dubrovčani, katolički trgovci i vlasnici trgovina. Do sredine XVI vijeka ova četvrt, sa malom katoličkom crkvom, brojala je 66 kuća, a 1652. oko 200 porodica. Izdvojena Jevrejska mahala nastaje oko 1577. god. Jevrejska populacija do 1720. broji 330 članova, a njeni pripadnici se bave trgovinom, farmacijom, mjenjačkim poslovima, proizvodnjom obuće, metala i stakla ili zanatima kao što su mesarski, krojački (terzije) i farbarski. 1770. god. osniva se prva škola za rabine, a 1779. populacija narasta na 1.000 Jevreja. Prvi sakralni objekat sarajevskih Jevreja, nazvan Il Kal Grandi ili Stari jevrejski hram ili Sinagoga, izgradjen je u istom periodu kad i Sijavuš-pašin han.

Krajem XVI vijeka veliki vezir Sijavuš - paša, sagradio je veliki han ili. Sijavuš - pašinu dairu, koju su Jevreji nazivali Kortiž, a ostali gradjani Velika avlija. Ovaj objekat podignut je kao vakuf, vezan za Sijavuš - pašine zadužbine i njegovo potomstvo i poklonio ga je Jevrejima da tu stanuju. Ova nastamba je bila locirana u blizini čaršije, a uz nju je nešto kasnije sagradjen i staru jevrejski hram. Ova jevrejska nastamba, kao i mnoge gradjevine u Sarajevu često je stradavala u požarima, a potpuno je izgorila 8. augusta 1879. g. u velikom požaru koji je zahvatio sarajevsku čaršiju i njenu okolinu. Prema savremenicima, pred njen nestanak ova zgrada imala je 46 soba. Gradnja sinagoge počela je 1581. godine, a saglasnost za gradnju dobijena je od „Carskog divana“. Godina gradnje pronadjena je u podacima iz sidžila pisanog 1728/29. godine, koji se čuva u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu.

U XVI vijeku Sarajevo postaje jak privredni i trgovački centar, najznačajniji u Bosni i jedan od najvećih na Balkanu. Karavane natovarene raznovrsnom robom pristizale su u grad i sa istoka i sa zapada, da bi zadovoljile potrebe šarolikog sastava gradskog stanovništva. Pored domaćih trgovaca, zatim Dubrovčana, Mlečana, Firentinaca i drugih, Jevreji počinju igrati sve značajniju ulogu u trgovini ovog grada, posebno spoljnjoj. Dubrovački trgovci, zajedno sa pripadnicima pravoslavne vjere koji se bave obradom metala (kujundžije) i krznarima (čurčije), rasporedjuju se duž najdužih ulica sarajevske čaršije, Veliki i Mali Čurčiluk i Kujundžiluk.

Zastave u upotrebi 1453-1793

muslimanskog trgovca jevrejskog trgovca latinskog trgovca pravoslavnog trgovca


JZ 170014 Strana 25

Nagodba o statusu Dubrovnika, potvrdena i ahidnamom Murata III (iz 1575.) […] Svake godine će, u skladu sa starim običajem, poslati dvanaest hiljada pet stotina zlatnika, koje su odvajkada slali našem Dvoru, sjedištu slave, putem svojih poslanika. Više poreza od navedenih 12.500 zlatnika neće se tražiti. Moji namjesnici, službenici, timarnici, ukratko, svi koji stoje u sjeni moje moči, neće činiti nažao njihovoj zemlji i posjedima, njihovim tvrdjavama i njima samima. Isto kao što su njihov grad i zemlja i ranije bili sigurni i štičeni, tako će biti sigurni i zaštičeni i nadalje. Iz susjednih zemalja svako, bio neprijatelj ili prijatelj, kopnom ili morem, smije doći u njihov grad i otići iz njega; niko to ne smije zabraniti niti se miješati u to. Njihovi trgovci smiju trgovati u mojim zemljama koje su pod Božjom zaštitom; mogu dolaziti i odlaziti. Niko se ne smije miješati u ono što im pripada (stvari, životinje i druga dobra), niti ih ometati. I ne smiju im naplaćivati putarinu.

Kad je 1526. god. pala madjarska država pred Dubrovnikom je stajao samo izbor izmedju Mletaka i Turske kao vrhovnih gospodara. Iako hrišćani, Mlečani im nisu bili bliži srcu. Dubrovnik je bio trgovački toliko razvijen, da bi Mleci, u sopstvenom interesu, kao konkurenti, morali da mu škode. Tursko susjedstvo i turska vrhovna vlast, znalo se, neće biti laki, ali im Turci, koji nikad nisu bili dobri trgovci, nisu ni mogli ni htjeli poslovno smetati. Naprotiv. Oni su dali Dubrovčanima, kao svojim haračarima, povlašćen položaj u cijelom svom prostranom carstvu, otvorili im sve svoje pijace, i ostavili im potpuno slobodne ruke u unutrašnjim poslovima i svima drugim vezama. Godišnji danak koji su plaćali sultanu ustaljen je bio od 1481. god. na 12.500 dukata i Republici, koja se razvijala u punoj mjeri, ta obaveza sve do kraja XVI veka nije padala teško. Kada se trebalo da odluči kome da pristupi Republika se nije mnogo kolebala i već iste, 1526. god, priznala je sultana kao vrhovnog gospodara.

Uredjen odnos medju zanatlijama i trgovcima u čaršiji prenesen je i na mahale, gdje su stanovnici vodili svakodnevan i pristojan život uz medjusobno uvažavanje. Strogo su se poštovala nepisana pravila zaštite privatnosti, nesmetanog susjedovog pogleda na grad ili uplitanja u privatnost unutar ogradjenih vrtova. Na osnovu istočnjačkih pravila u izgradnji kuća, uz velike zelene površine i brojne izvore tekuće vode, nivo arhitekture se značajno podigao, tako da evropski putnici stanovnike Sarajeva opisuju kao stanovnike koji žive u vilama koristeći ovaj izraz ne toliko zbog samih kuća koliko zbog bogatstva njihovih okućnica. Kuće su imale odvojena dvorišta za muškarce od dvorišta za žene, fontanu, bunar i voćnjak. Posljednjih godina turske vladavine na ulicama Sarajeva je bilo 156 javnih česmi. Sarajevo je tako postajalo jedan od naprednijih gradova u Evropi, a poslije Istanbula i Edirne postaje treći grad Turske na Balkanu.


JZ 170014 Strana 26

Carska ograničenja za nemuslimane (1631.) U skladu sa svetim zakonom [šerijatom] i zemaljskim zakonom, hriščani moraju biti prepoznatljivi po odjeći i vanjskom izgledu kao podredjeni. Ne smiju jahati konje, nositi odjeću od svile i satena ili krzna i šubare. Njihove žene ne smiju nositi odjeću sličnu onoj koju nose muslimanke, niti stavljati jašmake (tanki veo kojim muslimanske žene pokrivaju glavu, lice do očiju i grudi) od perzijskog platna. Medjutim, od nekog vremena, ovaj se zakon nije poštivao, pa su hrišćani i Židovi, uz dozvolu sudaca, počeli izlaziti odjeveni u raskošnu i skupu odjeću. Što se tiće njihovih žena, one nisu uzmicale s pločnika da bi se sklonile pred muslimankama kad bi ih srele na tržnici. U cjelini, i muškarci i žene nose daleko bolju odjeću nego muslimani, iz čega se vidi da oni sebe uopšte ne smatraju podredjenima. Stoga je od iznimno velike važnosti da se sve zapovijedi objave još jednom i da se poštuju.

Procjenjuje se da je do 1600. god. broj stanovnika Sarajeva iznosio oko 23.500. Medjutim, prema zapisima Evlije Čelebije, Beograd je do 1660. god. preuzeo balkanski primat sa svojih 98.000 stanovnika, 7 hanova, 6 karavan saraja, 21 trgovačkim hanom, 17 tekija i oko 270 vjerskih objekata (džamija i mesdžida). Radi poredjenja Zagreb 1857. god. broji tek 48.266 stanovnika.

Početak istorije kasnog osmanlijskog doba predstavlja početak loših dana za dotadašnje Sarajevo. Nakon neuspjeha u bici kod Beča 1683. god, Zapad vrši brojne napade na Carstvo. Poražavajući uticaj će imati napadi iz 1697. god. predvodjeni princom Eugenom Savojskim. Šestog oktobra 1697. godine sa 6.500 ratnika (4.000 kopljanika, 2.500 pješaka s puškama i 12 malih topova) krenuo je iz Osijeka i prešavši rijeku Savu kod Broda, započeo kratkotrajnu invaziju na Bosnu. Za jedanaest dana stigao je do Sarajeva, osvojio ga, opljačkao i popalio, te se vratio u Osijek. Bojeći se osvete muslimanskog stanovništva, s njim je Bosnu napustilo više hiljada katolika (prema podacima 10-40.000). Oni su se nakon protjerivanja Turaka naselili u opustošenoj Slavoniji. Poslije tog perioda katolici su postali najmanja vjerska grupa u Bosni.

Zahvaljujući organizovanim napadima i neorganizovanoj odbrani, Eugen je sa lakoćom uspio da udje u grad. U odlučujućem napadu grad je opljačkan i zapaljen. Sarajevo je potpuno opustošeno. Zbog načina gradnje vrlo malo objekata je preživilo ovaj plamen, uglavnom samo malobrojni, oni izgradjeni od kamena ili oni rijetki koji su slučajno ostali nedirnuti. Ni kraj XVIII ni početak XIX vijeka nisu bili dobri za grad. Veliki požari su bjesnili Sarajevom, jedan 1788. godine, tek pet godina nakon epidemije kuge i drugi veliki 31.8.1831.


JZ 170014 Strana 27

Tokom XVIII vijeka turska država je nezaustavljivo nazadovala, u vojnom, privrednom i kulturnom smislu. Bilo je očito da se sa zaostalim sistemom uprave i neposlušnom vojskom koja se nalazila u rasulu, nije mogla nositi sa evropskim zemljama, prije svega Rusijom i Austrijom. Zato su bile neophodne reforme, koje prvi započinje sultan Selim III 1793. godine, a nastavlja Mahmud II 1808. Ove reforme najviše pogadjaju lokalne moćnike, kapetane i ajane po provincijama, a sa ukidanjem njihovog reda 1826. i do tada privilegovane janjičare. Kako bosanski moćnici nisu želili da prihvate sultanske reforme, kojima bi se ojačala centralna vlast i državna blagajna, a umanjio njihov polunezavisan položaj i velike privilegije koje su uživali, došlo je do borbi i sukoba koje će tek Omer paša Latas (1806-1871) okončati pobjedom nad pobunjenom provincijom.

Nakon masovne likvidacije janjičara u njihovim najjačim uporištima, Sarajevu i Mostaru, Mahmud II je pokušao da privoli bosanske prvake da mirnim putem prihvate reforme, nudeći im položaj muteselima, kao prvih modernih državnih činovnika u Bosanskom pašaluku. Ovu ponudu su bosanski ajani odlučno odbili, jer se nikako nisu mogli pomiriti sa perspektivom da od neospornih gospodara u kadiluku postanu obični, makar i relativno visoki činovnici. Time je otvoren put direktnom oružanom obračunu izmedju bosanskih ajana i centralne vlasti.

Bosanski vezir, Ali Namik-paša Moralia pokušao je ponovno da početkom 1831. privoli ajane na poslušnost, na odanost sultanu i prihvatanje reformi. Medjutim, kapetani i ajani odbijaju njegov poziv da dodju u Travnik, nego se krajem januara 1831. sastaju u Tuzli. Tu se dogovaraju da ne prihvate reforme, protiveći se uvodjenju nove vojske i novih poreza i ustupanju podrinjskih nahija Srbiji (Šabac, Loznica, Valjevo, Čačak, Užice, Požega) koje su smatrali sastavnim dijelovima Bosne. Za svog vodju 5. februara 1831. biraju Husein-kapetana Gradašćevića. U drugoj polovini marta iste godine i u pratnji oko 4.000 pristalica, Husein-kapetan zahtjeve bosanskih ajana prenosi bosanskom veziru u Travnik.

U prvom većem sukobu sa vojskom velikog vezira Mehmed Rešid paše, 18. VII 1831. kod Kačanika na Kosovu, Husein-kapetan je izvojevao veliku pobjedu,

Ajan Uglednik, bogataš sa poluslužbenim državnim statusom, čiji je zadatak bio da pomogne vlastima da prikupe porez u odredjenoj administrativnoj jedinici. Mahom muslimani, ajani su zakupljivali porez od države na duži period, pa čak i doživotno, a zatim bi koristili svoj položaj da podanike, poreske obveznike, dovedu u dužnički odnos. Službeno priznati u 18. vijeku, ajani su zelenašenjem i trgovinom uspjeli doći do značajne imovine, pa su imali i privatne vojske i sticali sve veću moć u provincijama carstva. Sultan Mahmud II. (1808.-1839.) uspio je ograničiti njihovu moć.


JZ 170014 Strana 28

pa su ga ostali ajani proglasili za bosanskog vezira, u kuli Hadži Mujage Zlatara (Zlatarevića) u selu Zabilju kod Viteza. Carski vezir Namik-paša Moralija uspio je tada pobjeći u Hercegovinu, a odatle preko Dubrovnika u Carigrad.

Politički program bosanskih ajana nije bio potpuno jasan i do kraja formulisan, ali se može reći da su uz odbijanje reformi koje su, po njima, suprotne islamskoj tradiciji, posebno insistirali da se ne dira u njihova vlasnička prava, te da se ubuduće na položaj bosanskog vezira postavljaju isključivo domaći ljudi. Centralna vlast, odnosno Mahmut II nije prihvatio zahtjeve ajana niti priznao legitimnost Husein-kapetana kao bosanskog vezira.

Sarajevo je bilo pozornica konačne bitke Huseina kapetana Gradaščevića i bosanskog vezira Mehmed Hamdi paše. Osmanlijski napad je započeo početkom februara 1832. Veliki vezir je poslao dvije vojske, jednu iz Vučitrna preko Novog Pazara, a drugu iz Skadra (Shkodëra) sa obale Skadarskog jezera preko Podgorice i Pljevalja. Obje vojske su se kretale u pravcu Sarajeva, a Gradaščević im je u susret poslao oko 10.000 vojnika. Kada su turske snage prešle Drinu Gradaščević je naredio Ali-paši Fidahiću da sa svojih 6.000 vojnika sačeka neprijatelja kod Rogatice, dok je on sa svojim jedinicama ranije smještenim u Višegradu krenuo nazad ka Palama. Susret dviju strana se konačno desio krajem maja kod Glasinca, istočno od Sarajeva. Bosansku vojsku je predvodio sam Gradaščević, dok su osmanlijske jedinice bile pod komandom Mahmud (Kara) Hamdi paše, novopostavljenog bosanskog vezira.

Već nakon prvog sukoba Gradaščević je bio primoran da odstupi na Pale. Na Palama je borba 17/18. nastavljena, ali do 29. maja Gradaščević je opet morao da se povuće, ovaj put u Sarajevo. Tamo je vijeće kapetana odlučilo da se nastavi sa borbama. Konačna borba se dogodila 4. juna 1832. na Stupu, izmedju Sarajeva i Ilidže. Nakon intenzivne borbe činilo se da je Gradaščević na putu da odnese pobjedu. Medjutim, pred sam kraj snage pod komandom hercegovačkih ajana Ali-age Rizvanbegovića i Smail-age Čengića stale su na stranu sultana, uključile se u borbu i napravile bočni proboj Gradaščevićeve odbrane. Iznenadjena ovim napadom pobunjenička vojska je bila primorana da se povuće u Sarajevo. Tada je odlučeno da je daljnji vojni otpor besmislen. Dok je sultanova vojska 5. juna ulazila u Sarajevo i spremala marš na Travnik, Gradaščević je pobjegao u rodni Gradačac, a onda odlučuje da napusti Bosnu i krene ka Austriji. Za svoje usluge Ali-aga Rizvanbegović je 1833. nagradjen izdvajanjem Hercegovine u poseban pašaluk, koji je njemu lićno, kao veziru sa titulom paše, povjeren na upravu. Sa Ali-pašom Rizvanbegovićem u Carigrad je tim povodom išao i gatački muselim (od 1812.) Smail-aga Čengić, glavna ličnost besmrtnog epa Ivana Mažuranića


JZ 170014 Strana 29

Smail-aga Čengić Vladika Petar Petrović Njegoš pripremio

je osvetu Smail-agi Čengiću za poraz Crnogoraca i brojne žrtve, a posebno pogibiju brata i devet Petrovića u boju na Grahovu. U zoru 7 oktobra 1840. na Mljetičaku u Pivi, sa 70 Hercegovaca ubijen je Smail-aga Čengić, koji je tada imao 52 godine. Krvavi sukob se ubrzo nastavio jer je Dedaga Čengić, sin Smail age, okupio vojsku u januaru 1841. godine i potukao Drobnjake i Moračane i tako osvetio svog oca, posjekavši 170 glava i popalivši više sela.

„Smrt Smail-age Čengića”, koji se kao vješt vojnik istakao u borbama protiv srpskih ustanika 1809-1813.

Mišljenja o ulozi Gradašćevića su podijeljenja. Veliki ratnik Husein-kapetan se ipak slabo snalazio u diplomatiji, mada bi se moglo reći da mu je politika bila strast. Svom je pokretu nastojao i u velikoj mjeri uspio, dati jedan opštebosanski karakter. Sa izuzetkom hercegovačkih ajana, uz njega je ipak stala cijela Bosna, uključujući tu i Sandžak. Sa istorijske distance gledano, te su se snage, iako pokrenute prvenstveno u cilju zaštite ličnih interesa i vlastitih ekonomsko-socijalnih pozicija, ipak borile za svojevrsnu autonomiju Bosne u Otomanskom carstvu.

Centralna vlast se konačno obračunala sa bosanskim ajanima tek odlučnom akcijom Omer-paše Latasa 1850. god. (Mihailo Mića Latas, Srbin iz Like, 1806, Janja Gora, opština Plaški - umro 1871, Carigrad) i to fizičkim uništenjem i likvidacijom preostalih ajana, uključujući tu i Ali-pašu Rizvanbegovića. Svojim ratnim pohodom po Bosni i Hercegovini, koji je trajao godinu dana, Latas je praktično dokrajčio i uništio sve lokalne političke snage, jer je naredio smaknuće preko 2.500 najuglednijih aga i begova, dok je njih oko 400 u okovima poslao u Carigrad.

U skladu sa novim, ovaj put pisanim i povoljnijim zakonima za nemuslimansko stanovništvo, koji su zamjenili tradicionalno zakonodavstvo, uz pojavu drugačijih političkih snaga i pod utiskom prethodnih akcija Omer paše Latasa, otupila je oštrica muslimanskog uticaja, izgubila se njihova beskompromisnost i sklonost za oružanu pobunu, pa je vremenom u Sarajevu došlo do veće demografske raznolikosti i postepenog ekonomskog napretka. Nakon 1855. sniženi su mnogi porezi, ukinute posebne takse za nemuslimansko stanovništvo, kao i obaveza služenja vojske. Uvedena je mješovita izvršna uprava sa Gradjanskim vijećima, koja se sastojala od 3 muslimanska, 2 hrišćanska i 1 jevrejskog člana, a sastajala se dva puta sedmično. Osmanski reformatori su ukinuli esnafe 1851. godine, ostavljajući muslimanske zanatlije bez uticajnih organizacija koje su osiguravale njihovu ekonomsku nadmoć. Srpski i jevrejski preduzetnici bili su u uskoj vezi sa preduzetnicima u susjednim zemljama i


JZ 170014 Strana 30

uspješno su razvijali uvoz jeftinih proizvoda u odnosu na skuplje lokalno proizvedene zanatske proizvode.

U ovom periodu izgradjene su:

• 1866. Prva bolnica (Hastahana) na Kovačima (koja je radila sve do izgradnje državne bolnice 1892/94.)

• 1872. Saborna crkva rodjenja presvete Bogorodice, radovi počeli 25. Juna 1863.

Sve brojniji i sve bogatiji Srbi, da bi dali podršku svojoj crkvi i obrazovanju srpske omladine, organizovali su pravoslavne opštine u svim većim bosanskim gradovima. Djelujući djelimično preko opštine, srpski trgovci su 1850. godine finansijski pomogli osnivanje prve stalne srpske škole u Sarajevu.

Finansiranje i gradnja Saborne crkve predstavljala je veliki uspjeh na medjureligijskom i medjunarodnom nivou tog vremena. Najveći dio od 36.000 dukata, koliko je koštala izgradnja, su donirali sarajevski trgovci pod vodstvom Manojla Jeftanovića koji je dao 2.000 dukata. U simboličnom činu izražavanja jednakosti, osmanlijski sultan i srbijanski princ su donirali po 500 dukata, a ruski car Aleksandar II je poslao stručnjake da izrade ikonostas. Medjutim, crkveni toranj koji se uzdigao iznad mnogih džamija u gradu, vrijedjao je konzervativne muslimane koji su tražili da se ispoštuju tradicionalna ograničenja, ali i uklone crkvena zvona. Grupa muslimana je prigovorila i na malo zvono koje je u isto vrijeme postavljeno na Staru pravoslavnu crkvu. U maju 1871. godine, grupa od oko četrdeset muslimana pod vodstvom konzervativnog imama Saliha Vilajetovića (poznatijeg kao Hadži Lojo), spriječila je svečano otvorenje crkve. Osmanski upravitelj, koji je nešto ranije saznao za planiranu akciju, naložio je policiji da uhapsi Vilajetovića i njegove sljedbenike. Šestorica su uhapšeni a ostali

Saborna crkva


JZ 170014 Strana 31

su se razbježali po dolasku policije. Pod vodstvom Jeftanovića, pripadnici srpske opštine u Sarajevu uložili su protest kod ruskog konzula, nakon čega su ruski diplomati protestovali kod sultana. Ceremonija je odložena za godinu dana. U ljeto 1872. osmanlijski zvaničnici su poslali novog vojnog zapovjednika sa 1.200 ljudi da osiguraju posvećenje crkve. Ovaj put svečano otvorenje, kojem su prisustvovali i visoki osmanlijski zvaničnici i mladi austrougarski veleposlanik u Beogradu, Benjamin von Kállay, je proteklo bez izgreda.

Lokalni oružani sukobi koji su započeli u Nevesinju 1875. izmedju hrišćanskog i muslimanskog stanovništa sa jedne strane i vlasti sa druge strane, zbog prisilnog prikupljanja poreza po selima u Hercegovini, proširili su se i na sjeverni dio Bosne. Kada je bosanski vezir pokrenuo vojsku protiv ustanika, Zapadne sile su dobile povod za preuzimanje ovog dijela teritorije od Otomanskog carstva. Zbog podijeljene podrške, muslimanskog stanovništva Otomanskom carstvu, a hrišćanskog stanovništva Srbiji, Crnoj Gori i Habzburškoj monarhiji, ovaj sukob je uskoro prerastao u medjunacionalni sukob i dobio na intenacionalizaciji. Nakon sklopljenog dogovora za Habzburškom monarhijom o njenoj neutralnosti, Rusija 1877. objavljuje rat Turskoj.

Bosna sa okruženjem 1848. godine


JZ 170014 Strana 32

Sarajevo u doba Austro-Ugarske monarhije (1878 - 1918)

Zastava i grb okupiranog područja Bosne

Grb je službeno dodijeljen 1908 nakon aneksije Bosne i Hercegovine

Zastava i grb okupiranog područja Hercegovine

Grb nije nikada službeno prihvaćen

Članom 25 Berlinskog ugovora iz 1878. god, nasuprot prethodnom dogovoru sa Rusijom, te da bi bio smanjen njen rastući uticaj na Balkanu, Austro-Ugarskoj je povjeren mandat nad Bosnom i Hercegovinom. Bosna i Hercegovina postaje okupaciona zona, u prvo vrijeme pod formalnim suverenitetom sultana, a kasnije od aneksije 1908. god i dijelom Habsburške monarhije. Ovaj period je trajao sve do 1. decembra 1918, odnosno, do osnivanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. U cilju osiguranja okupacije, nakon 53 bitke, 1.000 poginulih i 4.000 ranjenih, na prostorima BiH Austro-Ugarska angažuje 268.000 ljudi od kojih je jedna četvrtina bila vojno aktivna. Austro-Ugarske trupe, predvodjene feldmaršalom Filipovićem, u Sarajevo su ušle 19. augusta 1878. god. nakon artiljerijskog napada i uličnih borbi sa lokalnim stanovništvom koje im je pružalo otpor.

Prvi znaci neprijateljstva nižih muslimanskih slojeva prema novoj vlasti pojavili su se već u aprilu 1878. godine u peticiji koju su dvojica konzervativnih islamskih vjerskih vodja diskretno podijelila na Baščaršiji. Abdulah Kaukčija, poznat po svom vjerskom konzervativizmu, bio je imam Gazi Husrev-begove džamije, a Muhamed Hadžijamaković teolog i šejh tekije. Iako su obojica bili rodjene Sarajlije i školovali se u gradu, obojica su pohadjali studije u Istanbulu i radili kao vjerski službenici van grada. Njihovo vodstvo je dalo pečat islamskog vjerskog konzervativizma. Peticija je pozivala sve muslimane na udruženi otpor austrougarskoj vlasti. U njoj se zagovaralo uvodjenje šerijata kao jedinog zakona


JZ 170014 Strana 33

u zemlji, otpuštanje svih hrišćanskih zvaničnika iz državne službe, tražilo formiranje skupštine koja bi kontrolisala vladu i uklanjanje zvona sa nove pravoslavne crkve (zahtjev koji je ista grupa postavila i pet godina ranije kada je crkva posvećena). Peticija je navodno imala oko pet stotina potpisa, ali je većina muslimanskih zemljoposjednika odbila da je potpiše. Muslimani iz viših slojeva i vodje Srba tražili su da se ona ponovo sastavi ali bez antihrišćanskih zahtjeva. Stara peticija je povučena, a nova verzija, koju je sastavio jedan osmanlijski zvaničnik, puštena je u opticaj. Formalno je predstavljena gu-verneru Mazhar-paši 2. juna, a sadržavala samo dvije tačke, zahtjev da zemljom vlada narodni odbor i poziv svim grupama da se ujedine u otporu austrougarskoj okupaciji.

Svih 106 tadašnjih sarajevskih mahala, naredbom direktora policije Karlosa Olive 28.3.1883, podijeljeno je na zasebne administrativne jedinice ili kotare: I kotar Čaršija sa 23 mahale, II kotar Koševo sa 7 mahala, III kotar Bjelave sa 17 mahala, IV kotar Kovači sa 22 mahale, V kotar Grad sa 12 mahala, VI kotar Hrvatin sa 11 mahala i VII kotar Bistrik-Čobanija sa 14 mahala. U ovom period, bivši orijentalni grad pretvaran je u evropski grad. Tokom ovog procesa došlo je do brojnih i vrlo vidljivih promjena u svim sferama života. Vjekovima je ovaj grad stajao na graničnom području i na ukršanju vojnih, društvenih, političkih,

Josip Vancaš Rodjen je u Sopronu Madjarska, 22.3.1859.

Studirao na Visokoj tehničkoj školi u Beču 1876-81 a potom radio u ateljeu F. Fellnera i H. Helmera, te kod F. Schmidta od kojih usvaja primjenu eklektičko-istorijskih stilova. Na poziv bosanske vlade dolazi 1883. u Sarajevo gdje je proveo najveći dio života i bio vodeća ličnost u arhitekturi. U njegovim djelima prevladavaju historicizam i eklekticizam, a kasnije se javljaju i elementi bečke secesije. U svojim projektima ide od pseudoromaničkih do pseudoorijentalnih oblika. Proučavao je bosansko narodno graditeljstvo i nastojao primjenom njegovih karakterističnih elemenata ostvariti “bosanski stil”. Bio je neobično produktivan. Za vrijeme djelatnosti u Bosni 1883-1921 sagradio je 102 stambene kuće, 70 crkava, 12 škola, 10 banaka, 10 palata, 10 vladinih i opštinskih zgrada, 6 hotela i kafana i izveo niz rekonstrukcija. Radio je nacrte za oltare te za stambene i crkvene interijere. Kao zastupnik u bosansko-hercegovačkom parlamentu podnio je 1911 rezoluciju o zaštiti spomenika kulture u BiH. Napisao je više studija o bosanskoj narodnoj i urbanoj arhitekturi. Od 1921 živio je u Zagrebu. Pridonio je urbanom razvoju Sarajeva dajući smjernice za izgradnju prostora oko današnje zgrade Izvršnog vijeća (sada Predsjedništva BiH), četvrti Koševo, te za potez Strossmayerove ulice koja i danas predstavlja najkompaktniju urbanu cjelinu iz tog vremena. Glavni su mu radovi neogotička katedrala (1884-89), neorenesansna palata Zemaljske vlade (danas Predsjedništvo), hotel Evropa i Aja pašin dvor u Sarajevu, pseudo-folklorni paviljon Bosne i Hercegovine na Milenijskoj izložbi u Budimpešti (1896), palata Prve hrvatske štedionice u Zagrebu (1898-1900), palata Normann u Osijeku, te hotel Union i zgrade Gradske štedionice i Narodne štedionice u Ljubljani. Umro je u Zagrebu 15.12.1932.


JZ 170014 Strana 34

vjerskih i kulturnih interesa i sukoba, koji su čak pojačani nakon sukcesije dva carstva.

Tokom 40 godina Austro-Ugarske uprave sastav stanovništa doživljava višestruke promjene prvenstveno zbog izbjeglištva i dugotrajni migracija. U ovom period u BiH je doseljeno oko 40.000 Austrijanaca i 50.000 Madjara, a ukupan broj Srba je postao veći od broja muslimanskog stanovništva. Dolaskom Austro-Ugarske, sa prostora Ugarske, Češke i Poljske, u Sarajevo stižu i pripadnici Aškenazi Jevreja (heb. Askhenazim – Nijemac) koji govore madjarski i njemački jezik. Jevrejska populacija u Sarajevu tih godina broji oko 2.000 članova. Kao kulturno različiti, Aškenazi formiraju odvojenu četvrt ne mješajući se sa sefardskim Jevrejima. Brojnost stanovnika u Sarajevu se trostruko uvečava, od 1879. godine kada grad broji 21.377 stanovnika, preko 1885. godine sa 26.268 stanovnika, 1910. godine sa 51.919 stanovnika, pa konačno do 1918. godine sa oko 59.000 stanovnika. Dominantan u brojnosti, muslimanski živalj uoči okupacije čini tri četvrtine ukupnog broja stanovnika i daje ton društvenom životu grada, ali već 1910. njegova populacija pada i obuhvata jednu trećinu od ukupnog broja. U gradu i dalje žive pripadnici četiri vjere, muslimani, pravoslavci, katolici i jevreji.

Tokom relativno kratkog perioda Austro-Ugarske vladavine izazvan je pravi kulturni šok koji se ogledao u nagloj evropeizaciji arhitekture. Medjutim, u tadašnjim stručnim krugovima, ipak je opisivan kao neuspio arhitektonski poduhvat centralne Evrope, jer su vlasti dozvolile izgradnju uskih ulica sa sumornim kućama i tamnim prostorima. U slučaju Sarajeva, potvrda ovakvog mišljenja istorijski je i potvrdjena, ali ukupna promjena izgleda grada imala je ipak ton istaknute profesionalnosti i brige o očuvanju starog i novog dijela grada. Nova vlast u Sarajevu, uprkos antipatijama lokalnog stanovništva, imala je pozitivan stav prema spomenicima. Oštećena Careva džamija ne samo da je već 1879. sanirana, nego je i njena unutrašnjost u potpunosti obnovljena. Cijelo ovo razdoblje bilo je obilježeno planskom obnovom i izgradnjom objekata na slobodnim ili prethodno oslobodjenim prostorima. Posljedice prirodnih katastrofa ne samo da su planski sanirane, nego su postigle efekte koji su vidljivi još i danas.

Katastrofalni požar izazvan 8. avgusta 1879. nepažnjom trgovkinje Švarc (Schwartz), čija je svijeća izazvala požar uništio je veliki prostor oko današnjeg hotela Evropa, od Gazi Husrev-begovog bezistana pa sve do Latinskog mosta. U ovom požaru su stradale 304 kuće i 434 trgovine u 36 ulica. Medjutim, ovaj požar je praktično doveo do usvajanje prvog regulacionog plana za ovaj dio grada koji je uradjen od strane Sektora za izgradnju Zemaljske vlade, a potpisan


JZ 170014 Strana 35

već 10. novembra 1879. Generalni regulacioni plan za čitavo gradsko područje izradjen je 1891. godine. Tokom vremena, od strane Gradskog vijeća i Parlamenta usvajani su brojni zakoni koji su npr. definisali visinu gradjevina na lijevoj obali Miljacke do dvije etaže, kategorizaciju ulica u četiri klase i to širine 11,25m, 9m, 7,5m i 6m i tako omogućili uspostavljanje ravnoteže starog i novog. Na ovim poslovima se isticala grupa eminentnih arhitekata predvodjena Josipom Vancašom (1859-1932) i Josipom Pospišilom.

Sistemskim mjerama gradske uprave, stari dio grada je zaštićen i obnovljen, pa je na primjer već 1881. popravljen, u poplavi oštećen, Šeher ćehajin most. Vrlo važni radovi izvedeni su po projektu arhitekte Ćirila Ivekovića na Ali-pašinoj džamiji, kao i na jednom od najljepših i najvrijednih sakralnih objekata Gazi Husrev-begovoj džamiji koja je obnovljena 1894-95. U ovom periodu evropski stil gradnje postaje dominantan u izgradnji stambenih i velikih javnih objekata medju kojima se izdvajaju:

• 1886. Zgrada Zemaljske vlade I (Landesregierung), (arh. Josip Vancaš), sa dogradnjom III sprata 1911. (u doba SFRJ zgrada vlade BiH)

• 1896. Zgrada Zemaljske vlade II (Landesregierung), (arh. Carlo Panek), sa dogradjom III sprata 1930. (u doba SFRJ direkcija Željeznice BiH)

• 1886. do 1889. palata Marijin dvor, tvorničara gradjevinskog materijala August Brauna

• 1888. palata Penzionog fonda (i prvo sjedište Narodnog muzeja - lijevo od Katedrale)

• 1889. Realna gimnazija (do 1919. samo Muška gimnazija)

• 1890. Oficirski klub (sa dogradjom sprata 1912, kasnije Dom armije)


JZ 170014 Strana 36

• 1891. Sebilj na Baščaršiji (arh. Aleksandar Vitek ili Josip Vancaš ?), 1913. premješten na današnju lokaciju (stari iz 1753. Ili 1754. bosanskog namjesnika hadži Mehmed-paše Kukavice izgorio u požaru 1852. pa obnovljen 1858.)

• 1891. Novo Isa-begovo javno kupatilo kao prvo moderno javno kupatilo

• 1891. Prva sudska zgrada (kasnije X OŠ, pa OŠ Moris Moco Šalom)

• 1892. Sirotinjska kuća na Bistriku (od 1958/59 područna OŠ Ilija Grbić, a kasnije područna OŠ Moris Moco Salom u Franjevačkoj ulici)

• 1892. Zemaljska bolnica na Koševu (Landeskrankenhaus), otpočela izgradnja, puštena u rad 1894. (arh. Karlo Paržik)

• 1895. Gradska tržnica - Markale (Markthalle fur Sarajevo)

• 1896. Gradska vijećnica (Rathaus) (arh. Karl Paržik, pa Aleksandar Vitek i Ćiril Iveković) (od 1949. Narodna i univerzitetska biblioteka BiH)

• 1897. Dovršena južna polovina suda • 1899. Društveni dom (Herrenclub ili Clubhaus) (arh. Karl Paržik)

(od 1922. Narodno pozorište)

• 1902. Završena kasarna maršala Josipa Filipovića (kasnije kasarna Maršala Tita)

• 1903. Vila Mandić, kao dio graditeljske cjeline u Petrakijinoj ulici (arh. Karl Paržik) (od 08.02.1984. Muzej XIV zimskih olimpijskih igara)

• 1903. Vila Heinricha Reitera, kao dio graditeljske cjeline u Petrakijinoj ulici (arh. Rudolf Tonnies, arh. Karl Paržik)


JZ 170014 Strana 37

• 1903. Vila Forstratha Miklaua, kao dio graditeljske cjeline u Petrakijinoj ulici, od 1963. restoran Lovac , (arh. Rudolf Tonnies, 1978. dogradjen dio objekta prema ljetnoj bašti)

• 1904. Vila Hermine Radisch, kao dio graditeljske cjeline u Petrakijinoj ulici (arh. Vancaš, arh Rudolf Tonnies ???)

• 1905. Zgrada Zemaljske vlade III (Landesregierung) (današnja Opština centar)

• 1911. Društveni dom Prosvjeta (na desnoj obali Miljacke kod Ćumurija mosta)

• 1911. Banka Slavija na Obali, kasnije Tanjug (arh. Jan Kotjer, Čeh)

• 1912. Kino Apolo na Skenderiji (kasnije kino Partizan)

• 1912. Salomova palata (arh. Rudolf Tönnies), uz zgradu Napretka (u prizemlju knjižara Svjetlost)

• 1912. Zgrada Austro-Ugarska banke (na obali kod mosta Drvenija)

• 1912. Vatrogasni dom na Skenderiji

• 1912. Robna kuća Ješue i Mojce Saloma, (pretpostavlja se da je djelo arh. J. Vancaša). Zgrada je nakon II svjetskog rata promijenila

Spomen ploča iz 1912. sa trojezičnim natpisom, ugradjena na fasadi Vatrogasnog doma na Skenderiji

Umjetnička galerija BiH


JZ 170014 Strana 38

namjenu, a od 1953. u njoj je smještena Umjetnička galerija BiH (nalazi se lijevo od Doma armije)

Pošta na Obali

• 1913. Zgrada glavne pošte na Obali

• 1913. Zakladni dom Napretka, sa kinom Imperijal (arh. Dionis Sunko) (kasnije kino Romanija)

• 1913. Zemaljski muzej na Marijin dvoru (arh. Karl Paržik)

• 1914. Palata pravde (danas Pravni fakultet i sjedište Univerziteta) (arh. Hans Glaser i Alfred Krup uz razradu projekta arh. K. Paržika)

• 1914. Kasarna princa Eugena Savojskog, kasnije Jajce kasarna


JZ 170014 Strana 39

Posebnu grupu gradjevina izgradjenih u tom periodu činili su objekti vjerske prirode, uz napomenu da njihov najveći broj pripada katoličkoj crkvi. Objašnjenja za to su višestruka ali najvažnija su da je prvi vrhbosanski nadbiskup Josip dr Stadler (od 1882.) uz podršku crkve pokazao izuzetnu gradjevinsku aktivnost. U ovom periodu izgradjeni su:

• 1883. Crkva St. Vinka Paulskog

• 1885. Nadbiskupska rezidencija i zgrada kaptola

• 1889. Katedrala Srca Isusova, završena (zvona podignuta 1887.)

• 1893. Manastir St. Augustina (od 1919. Njemačka ženska škola, od 1955. Muzička škola i akademija)

• 1896. Crkva St. Ćirila i Metodija sa sjemeništem (iznad Hamam bara)

• 1896. Pravoslavna crkva St. Save u Blažuju

• 1898. Dom Betlehema sa ženskom osnovnom školom, na Bjelavama

• 1899. Evangelistička crkva, na lijevoj obali Miljacke, sa dogradnjom krila oko 1911.

• 1899. Zgrada Mitropolije i bogoslovije, završena (danas smješten Ekonomski fakultet)

• 1902. Sinagoga Aškenazi Jevreja

• 1906. Crkva Presvijetlog Trojstva u Novom Sarajevu,

• 1911. Crkva Kraljice St. Krunice i školski centar St. Josip

• 1912. objekati Islamske zajednice, završeni

• 1912. Franjevačka crkva St. Ante iz Padove, na Bistriku, dovršena 1913.

• 1913. Crkva St. Marije, dovršena

Miljacka nikada nije bila velika, ali je u nekim periodima godine kao bujičarska rijeka ipak mogla da poplavi okolinu i nanese veliku štetu kao npr. 1881. Godinama se radilo na regulaciji njenog toka (1886-1897). U periodu 1889-1900 kaptirano je izvorište rijeke Mošćanice i tako postavljeni temelji prvog modernog vodovoda. U ovom periodu do grada je dovedena voda i sa 30-tak kilometara udaljenih vrela rijeke Prače i Bistrice. Na kraju Austro Ugarske vladavine, vodovodna mreža grada je iznosila oko 97 km. Naredne, 1901. godine, formiran je vodovodni sistem na slivu Kovačići koji je proširen 1910. godine. Tih godina uz moderne vodovodne sisteme, u periodu 1896-1903 postavljeni su temelji i dijela kanalizacione mreže.

Komunalna infrastruktura imala je svoj razvojni put koji je vremenom pretvarao Sarajevo u moderan grad. U tom periodu realizovani su i drugi vrlo napredni infrastrukturni projekti:


JZ 170014 Strana 40

Prvi sarajevski tramvaj sa konjskom vučom

1885. godine

Električni tramvaj na Marijin dvoru

Sarajevski tramvaj 1902


JZ 170014 Strana 41

• 1884. Konjski tramvaj počeo sa radom

• 1885. Na ulicama Sarajeva zasvijetlile nafte svjetiljke

• 1889. Izgradnja prvog vodovoda sa uvodjenjem vode u kuće

• 1890. Željeznička stanica Ilidža (arh. Franc Blažek)

Prvi sarajevski tramvaj (sa konjskom vučom)

Priča je počela uoči Nove 1885. Silan, svečano odjeven svijet okupio se na malom trgu u Ferhadiji. Na tek položenim šinama, što su svjetlucale na hladnoći, stajao je drveni vagon-tramvaj upregnut u konja bijelca. Vagon je sa svih strana bio uokviren prozorčićima na kojima su se kočoperile tanke zavjese, pa je izgledalo kao da se veranda neke bogate kuće s Vratnika spustila u čaršiju.

Objavljeno je da od tog dana u Sarajevu počinje saobraćati tramvaj – čudo još neviđeno u srednjoj Evropi – i da će vožnja od Ferhadije do željezničke stanice trajati 13 minuta, što će koštati pet krajcera. Tramvaj je u jednoj vožnji mogao povesti 28 ljudi, pa je kondukter, koji je po posebnim propisima Gradske vlade bio “pristojno odjeven i nije zaudarao po alkoholu i bijelom luku”, pozvao prve putnike u tramvaj. Zvonce je oglasilo polazak i brkati “tramvajdžija” Johan Hanke potjerao je svog bijelca po šinama. Tramvaj je otišao prema Marijin Dvoru, a na Ferhadiji, mjestu gdje će se kasnije izgraditi prva gradska tramvajska stanica, ostalo je 28 pari cipela!

Da ne bi za džabe izrovali bečke ili peštanske ulice, Austrougari su odlučili “konjsku željeznicu” – kako se tada nazivao tramvaj – isprobati prvo u Sarajevu. Tako se u ljeto 1884. počelo sa kopanjem sarajevskih ulica i polaganjem tramvajskih šina. Tom prilikom Sarajevo je ostalo bez jednog od najljepših mostova – kamenog mosta koji je premošćavao Koševski potok kod Alipašine džamije, ali je dobilo i titulu prvog grada na Balkanu i u srednjoj Evropi koji je imao tramvaj.

Prva tramvajska pruga u Sarajevu bila je duga 3,1 km, a počinjala je od današnjeg Ekonomskog fakulteta i završavala na željezničkoj stanici (kasnije Staroj stanici). Tada je napravljena samo jedna traka, pa je tramvaj funkcionisao po sistemu “naprijed i nazad”, odnosno tako što se konj koji ga je vukao, kada bi došao do zadnje stanice, isprezao i ponovo uprezao, ali na suprotnu stranu vagona i vraćao se istim šinama kojim je i došao. Bilo je propisano da jedan konj ne smije voziti više od dva kruga, kako se ne bi iscrpio.

Prvi tramvaj kretao je ujutro u pet, tačno sat vremena prije nego je iz Sarajeva kretao prvi voz. Ljudi su tada komentarisali kako tramvaj ide “glatko, čisto, nečujno, kao po dlanu”. Tramvajska karta bila je tamnocrvene boje i ispisana na bosanskom, njemačkom i turskom jeziku, a u današnjoj Strossmayerovoj ulici bila je izgrađena i remiza – štala za konje i spremište za tramvaj.

“Carska i kraljevska bosanska željeznica” gledala je da na svaki način ugodi putnicima, pa je, pored toga što je posebnim odredbama propisala način odijevanja i držanja higijene kod vozača i konduktera, 1891. godine izdala nalog da u dane “kada se u gradu održavaju teatarske predstave posljednji tramvaj, umjesto u deset, vozi pola sata kasnije”.


JZ 170014 Strana 42

Prvi električni tramvaj

Prvog maja 1895. godine konje će zamijeniti struja i prvi takav tramvaj počet će kružiti Sarajevom. Trasa je išla od željezničke stanice, koja se nalazila kod današnjeg hotela Bristol, pa do Latinske ćuprije. Vozila koja su korištena proizvela je firma “Siemens-Schuckertwerke” i bili su to prvi tramvaji nastali u njenim pogonima.

Ali u “električnu aždahu” građani nisu imali povjerenja, pa je isprva kružila poluprazna. Ipak, već sljedeće godine električni tramvaj zabilježit će rekordan broj prevezenih putnika – čak 3.800 ili skoro 15 posto cjelokupnog stanovništva Sarajeva.

Električni tramvaji imali su vagone za pušače i nepušače. Jedno vrijeme postojali su posebni vagoni za dame i muškarce, ali su ih zbog nerentabilnosti brzo ukinuli.

• 1890. Uspostavljena željeznička veza sa Ilidžom

• 1894. Zasadjena Velika aleja izmedju Ilidže i Vrela Bosne sa 726 platana

• 1895. Pušten u rad prvi električni tramvaj (od Tvornice duhana do Latinske ćuprije)

• 1895. Na Apelovoj obali naftne svjetiljke zamijenjene sa prvih 18 električnih lampi

• 1902. Otvoreno novoizgradjeno javno kupalište na Bentbaši (Da Riva)

• 1903. Zasadjena aleja u Vilsonovom šetalištu

Narodna banja na Bentbaši, otvorena 02. 07. 1902 godine,

"sa blizu 100 drvenih kabina i električnim osvjetljenjem"


JZ 170014 Strana 43

U ekonomskom pogledu sve do dolaska Austro-Ugarske 1878, ulično zanatstvo, koje je evidentno bilo u stagnaciji, predstavljalo je jedini ozbiljniji vid privredjivanja, Od 1879, u želji da izbjegnu opasnost od zatvaranja i lične propasti, zanatlije i vlasnici kapitala počinju da razvijaju kapitalistički način proizvodnje. Uoči okupacije samo je Gerdučova pivara u Kovačićima imala industrijsku proizvodnji. Prodor liberalnih tendencija karakteriše prvu fazu kapitalizma, sa trgovinom i izgradnjom koje postaju glavna ekonomska djelatnost, dovodeći pri tome najveći broj cehova i onih koji žive od kućne radinosti u podredjen položaj. Paralelno s promjenama položaja trgovine i zanatstva, a u cilju zadovoljenja potreba rastućeg tržišta gradjevinskog i ostalog potrošnog materijala, u Sarajevu se zbog izvodjenja velikih gradjevinskih projekata razvijaju nove grane preradjivačke proizvodnje. Vremenom je industrijska proizvodnja prevladala i u Sarajevu i širom Bosne i Hercegovine, a radi ilustracije ekonomskog razvoja mogu se navesti značajnija industrijska postrojenja koja su izgradjena u Sarajevu od 1878:

Ciglane Augusta Brauna

• 1879. Prve ciglane Augusta Brauna na Koševu, izgradjene i puštene u rad

• 1881. Levijeva pivara na Bistriku, započela izgradnja

• 1881. Tvornica duhana na Marijin Dvoru, započela izgradnja

• 1881. Gradska klaonica na Stupu

• 1882. Georg Aschenbrennerova pivara na Koševskom potoku, počela sa radom, (kasnije kino Prvi maj i kinoteka)

• 1885. Sven ciglane i pet kamenoloma, počeli da rade

• 1894. Tvornica svijeća i sapuna braće Sefredži

• 1894. Hidrometeorološka opservatorija Bjelašnica

• 1895. Električna centrala na Skenderiji, stavljena u pogon

• 1902. Hidrometeorološka stanica Bjelave

• 1904. Tvornica za izradu ćilima, završena, Philipp Haas et Söhne

• 1906. Tvornica čarapa Avrama Levi Sadića, počela s proizvodnjom


JZ 170014 Strana 44

• 1908. Asfaltna baza na Alipašinom Mostu Antona Szirmaya (Erste boshnishe Asphalt Industrie)

• 1908. Zemaljska štamparija na Obali (kasnije štamparija Oslobodjenja)

• 1910. Viša realka na Obali, (arh. Karlo Paržik i Rudolf Tonnes), (kasnije učiteljska škola i V gimnazija)

U gradu su osim navedenih djelovala i brojna druga industrijska postrojenja, manjeg ili većeg kapaciteta i značaja, Tvornica žice i eksera, Parni mlin (Paromlin), Željeznička radionica, kožara Ašer Alkalaya (kao jedina u cijeloj zemlji), ili Pehar kao prva bosansko-hercegovačka tvornica za preradu voća i povrća, Alkalayeva papirna konfekcija i sl.

Prva štampariju u BiH osnovao je 1519 Božidar Goraždanin, u gradu Goraždu u istočnoj Bosni. Dvije godine kasnije, 1521, on ju je zatvorio i preselio u Rumuniju. Nakon toga, mali broj knjiga napisanih u BiH morao je da se šalje izvan zemlje kako bi se štampale, u Veneciji, Beču ili Rimu. U drugoj polovini XIX vijeka, ponovo je probudjeni interes za štampu i objavljivanje u Bosni i Hercegovini. Prva štamparija je započela sa radom u Sarajevu 1866 , a nazvana je Sopronova pečatnja (Sopronova Izdavačka kuća), po imenu njenog osnivača Sofron Ignjata (1825-1894), novinara i štampara iz Novog Sada. Ona kasnije postaje Vilajetska štamparija. Knjige su štampane na latinskom jeziku, ćirilicom, hebrejskim i arapskim pismom. Nakon okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske, Vilajetska štamparija nastavla proizvodnju knjiga, ali pod promijenjenim imenom kao Zemaljska štamparija. Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine čuva vrijednu zbirku prvih školskih knjiga štampanih u Vilajetskoj štampariji.

1908. Zemaljska štamparija (kasnije štamparija Oslobodjenja) na Obali


JZ 170014 Strana 45

Razvoj industrijske proizvodnje praćen je i razvojem ugostiteljstva koje se postepeno razvijalo i to prvo preko otvaranja malih objekata sa gotovom hranom (ašćinicama), pansiona, restorana ili bosanskih kafana izgradjenih u turskom stilu, do oko desetak velikih i savremenih zdanja izgradjenih u evropskom stilu.

Blistava istorija porodice Jeftanović u Sarajevu započinje u drugoj polovini XVII vijeka kada je Petar Jeftanović iz Tuzle došao u grad na Miljacki. Petrov sin Manojlo bio je veoma značajna ličnost. Kao predsjednik Crkvene Opštine Sarajevo mnogo je uradio za pravoslavni živalj. Medjutim, po mnogima najznačajnija ličnost u rodoslovu ove familije je svakako Gligorije Jeftanović. Gligorije je bio ugledni srpski političar. Obavljao je na mnogobrojne funkcije, kako u austrijskoj Vladi tako i u Vladi Kraljevine SHS. Bio je vlasnik sarajevske "Velike ciglane" a u kasnijim godinama u svojinu je upisao i Šprungovu krečanu u Hadžićima. Kao izuzetno uspješan čovjek ostavio je veliki trag i u arhitekturi Sarajeva. Naime, on je 1882. godine izgradio hotel Evropa koji i danas predstavlja ugostiteljski biser grada.

Do kraja ovog perioda, u funkciji je bilo više modernih hotela medju kojima se izdvajaju:

• 1882. Hotel Evropa, Grigorija Jeftanovića, otvoren 12. decembra (arh. Karlo Paržik)

• 1885. Hotel Grand (Landesbank), kod Vječne vatre (arh. Karlo Paržik i Josip Vancaš)

• 1889. (?) Hotel Rojal, na Marijin dvoru u blizini fabrike duhana

• 1897. Hotel Central, ranije Aja-pašina palata, (arh. Josip Vancaš)

• 1913. Hotel Imperijal, ranije Keiserkrone (kasnije hotel Pošta)

Hotel Grand sa okruženjem oko

1885. godine


JZ 170014 Strana 46

Landesbank (Hotel Grand)

sa okruženjem do 1912. godine

Hotel Central, do 1897. godine

Hotel Imperijal, do 1913. godine


JZ 170014 Strana 47

Hotel Imperijal, iz drugog ugla

Sa lijeve strane se vidi Kalin-hadži Alijina džamija. Na toj lokaciji je sada mali park, sa vidjivim ostacima temelja ove džamije

Hotel Royal

Zgrada hotela Grand koja se nalazi u neposrednoj blizini Vječne vatre svoju namjenu je promijenila godinu dana nakon otvaranja, kada je u nju smještena Zemaljska banka (Landesbank). Hotele su pod zakupom uglavnom držali stranci. Na Ilidži, odnosno, u širem području grada prema projektima Franca Blažeka, 1895. izgradjeni su hoteli Austrija, Hungaria, Bosna i Igman. Osim ovih modernih hotela, gosti su imali na raspolaganju djelimično adaptirane, stari Karavan saraj u ulici Ferhadija, Morića han, Kolobara, te Besarin han u starom gradu, kao i nekoliko manjih, Gazi hotel (danas hotel Stari grad), hotel Sarajevo u ulici Ćemaluša i hotel Hercegovina na Staroj željezničkoj stanici.

U kulturi u najširem smislu, Austro-Ugarska uprava ostavila je značajan trag. Uprava za kulturnu djelatnost u cjelini, dugo vremena je nosila ironičan epitet Kulturtrager ili nosioci kulture. Iako su svi kulturni programi u to vrijeme bili formirani u skladu s potrebama vlasti, ipak ukupna dostignuća takve kulturne politike ne mogu biti osporena. Obzirom da je u znatnoj mjeri prevladavao vrlo nizak nivo razvijenosti, iskazan kroz nepismenost kao mjerilo stanja, Vlada je 1879. pokrenula dugotrajan proces modernizacije cjelokupnog života otvaranjem medjureligijskih škola i to dvije muške i jedne ženske.


JZ 170014 Strana 48

Prva osnovna škola smještena je u zgradu muslimanske niže srednje škole na Bentbaši. Za edukaciju budućih sudija (Qadis) 1887. osnovana je viša petogodišnja škola za šerijatsko pravo. Zgrada škole sagradjena je po projektu Karla Paržika u bogatom pseudomaurskom dekorativnom maniru sa elementima i detaljima skupljenim iz raznih regionalnih škola islamske umjetnosti. Šerijatska sudačka škola (mektebi-nuvab) je otvorena 1889. Ova škola prestala je sa radom aprila 1937. Poslije drugog svjetskog rata u toj zgradi je bio smješten Muzej grada Sarajeva.

Jula 1888. u blizini navedenih osnovnih škola, otvorena je u orijentalnom stilu muslimanska naroda čitaonica (kiraethana). Četvrtog oktobra 1897. položeni su temelji Bogoslovije ili srpske vjerske škole, a dvije godine kasnije u ulici Obala završena je i zgrada Realne gimnazije. Oktobra 1912. otvorena je zgrada Poslovne škole. U to vrijeme, aktivne su samo dvije naučne institucije, Zemaljski muzej osnovan 1889. i Instituta za balkanske studije iz 1904. Ove institucije su na sebe skrenule pažnju šire javnosti ne samo zbog veličanstvene gradjevine dovršene 4. oktobra 1913, nego i zbog angažovanja velike grupe eminentnijih arheologa, botaničara i etnologa.

U Sarajevu se nalaze i sjedišta, u to vrijeme osnivanih, nacionalnih kulturnih društava: jevrejske Le Benevolencie od 1892, srpske Prosvjete od 1902, hrvatskog Napretka od 1902. i muslimanskog Gajreta od 1903, od kojih Srpsko društvo (1911.) i Hrvatsko društvo (1913.) grade i svoje objekte. Do kraja ovog perioda, Sarajlije su mogle gledati nijeme filmove u kinu Apolo otvorenom 1. oktobra 1912, i kinu Imperial u zdanju palate Napretka otvorene 5. oktobra 1913. U to vrijeme formiraju se prvi oblici pjevačkih udruženja, 1887. austrijsko "Mannergesansverein", 1888. srpske Sloge, 1893. hrvatskog Trebevića, 1900. jevrejske La lire.

Po prirodi stvari nešto kasnije u tom periodu, sredinom i krajem devedesetih, dolazi do osnivanja prvih muslimanskih, srpskih i hrvatskih političkih organizacija, sindikalnih udruženja i jačanja radničkih pokreta. Godine 1898, organizovali su se željeznički radnici. Prvi Opšti savez radnika osnovan je u Sarajevu 27. avgusta 1905. Iste godine osnovana je Unija radnika.

Dana 28. juna 1914, nasljednik Austro-Ugarskog prijestolja austrijski nadvojvoda Franz Ferdinand i njegova supruga Sofija (Sophie), Vojvotkinja od Hohenberga, ubijeni su iz vatrenog oružja na svom putovanju u otvorenom automobilu kroz Sarajevo. Atentat je izvršen od strane 19-godišnjeg Gavrila Principa jednog od članova Mlade Bosne, grupe od šest bosanskih Srba, kojima je koordinirao Danilo Ilić. Atentat se dogodio u blizini Latinske ćuprije, mosta koji


JZ 170014 Strana 49

će u budućnosti dugo godina nositi naziv Principov most. U sjećanje na ovaj istorijski dogadjaj objekat pored kojeg je izvršen atentat pretvoren je u muzej Mlade Bosne (danas Muzej Austro-Ugarska-Sarajevo 1878-1918). Ovim atentatom, koji će u budućnosti biti označena kao povod, započeo je požar Prvog svjetskog rata.

Principovi pucnji na Vidovdan 1914. označili su konačni raspad dva posljednja feudalna carstva Evrope, Habsburškog i Osmanskog i oslobodjenje slovenskih naroda koji su stenjali pod njihovim jarmom. Medjutim, od početka devedestih počela je bespoštedna kampanja protiv uspomene na melanholičnog idealistu, koji je maštao o slobodnom i socijalno pravednom svijetu. Propagandni film Vermahta iz 1941, prikazuje kako ustaše kundacima lome spomen-ploču na kojoj piše “Sa ovog mjesta 28. juna 1914. godine Gavrilo Princip svojim pucnjem izrazio je narodni protest protiv tiranije i vjekovnu težnju naših naroda za slobodom”. Pola vijeka kasnije, 1992, vojnici Armije BiH, maljevima su u komade razbili repliku iste spomen-ploče i odnijeli u bronzi izlivene Principove stope iz sarajevskog trotara.

Rodna kuća Gavrila Principa u Obljaju kod Bosanskog Grahova spaljena je tokom rata 1995, i nikad nije obnovljena. Kapela vidovdanskih junaka, u kojoj su sahranjeni on i njegovi saborci na Novom groblju (Ciglane) još postoji, iako su je 1996. teško oštetili nepoznati vandali.

Inicijativa da Principove stope budu vraćene na obalu Miljacke ni do danas (2011.) nije makla dalje od ideje, a jedan od uslova je da se istovremeno podigne i spomenik Francu Ferdinandu i njegovoj supruzi Sofiji, koje je on ubio.


JZ 170014 Strana 50

Karta istočne Evrope iz 1878. god.

Karta Sarajeva iz 1905.


JZ 170014 Strana 51

Sarajevo u doba Kraljevine SHS (1918 - 1929) i Kraljevine Jugoslavije (1929 - 1941)

Zastava i grb Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije

Nacionalno vijeće Srba, Hrvata i Slovenaca je u Zagrebu, na kongresu održanom u septembru 1918. donijelo odluku o formiranju zajedničke i samostalne države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Po toj odluci Bosna i Hercegovina je postala dio nove države. Kao i za svo stanovništvo Evrope, četiri godine rata bile su iscrpljujuće i za stanovništvo Sarajeva, ali uz pojavu dodatnih problema, a prije svega nedostatka hrane i osnovnih životnih sredstava. U potrazi za boljim životom osiromašeno seosko stanovništvo počinje da se naseljava u Sarajevu. Popis stanovništva koji je završen 31.01.1921. pokazao je da grad ima 66.317 stanovnika. U Kraljevini Jugoslaviji Sarajevo gubi ulogu administrativnog središta Bosne i Hercegovine, a velike i važne institucije se izmještaju u Beogradu i druge gradove Kraljevstva. Zakonom iz 1922. Sarajevo gubi atribut glavnog grada i postaje samo administrativno središte, a 3. marta 1929, nakon što je Bosna i Hercegovina podijeljena na četiri okruga, Sarajevo postaje središte Drinskog okruga ili banovine. Grad pogadjaju veliki problemi, od nedostatka novca, stručnog kadra, stranog kapitala, nedostka javnih radova, a sve uz veliki priliv nekvalifikovanih radnika. Svjetska kriza tridesetih godina učinila je da loše stanje na ovim prostorima postane još gore.

Godine 1930. otvara se civilna vazdušna linija Beograd — Sarajevo — Podgorica. U upotrebi su manji putnički avioni, a u tom periodu koristi se vojni aerodrom u Rajlovcu. Vazdušni civilni promet obavljalo je beogradsko društvo Aeroput sa avionima Potez 29 francuske proizvodnje.

Iako Sarajevo gubi primat ekonomskog i upravnog središta ono i dalje ostaje važno kulturno središte. U tim godinama, punom snagom rade nacionalna kulturna društava: Sloga, Lira, Gajret, Trebević. Nakon slabljenja krize, iako u nedovoljnoj mjeri, postepeno dolazi do novih razvojnih procesa. Od vjerskih gradjevina izgradjenih u ovom periodu izdvajaju se crkve St. Josipa na Marijin Dvoru i Pravoslavna crkva u Pofalićima.


JZ 170014 Strana 52

Za razliku od većine gradova u Jugoslaviji, Sarajevo se razvija vrlo sporo. Broj stanovnika iz 1921. do popisa 31.01.1931. se povećao na 78.173 stanovnika. Za razliku od drugih gradova u novoj državi izgradnja je bila neplanska i vodjena je bez konkretnih urbanističkih planova. Nije bilo izgradnje parkova ili drugih korisnih objekata gradske infrastrukture. U središtu grada su bez ikakve logike podizani visoki objekti. Medjutim, tridesete godine će biti godine kada će neki novi duh preplaviti grad. Gradska uprava je obogaćena obrazovanim ljudima, kao što su Baylon, Šmanek ili Juraj Najdhart koji s Dušanom Grabrijanom propisuju i izradjuju brojne studije gradske infrastrukture.

U periodu od 1918 do 1941 godine u Sarajevu su izgradjene:

• 1926. Berza rada i Gradska štedionica (arh. Mate Baylon)

• 1927. Temeljna rekonstrukcija Sinagoge Aškenazi Jevreja (arh. Lubinski, Zagreb)

Sinagoga Aškenazi Jevreja u Sarajevu

• 1928. VII osnovna škola - Logavina (kasnije OŠ Razija Omanović,

arh. Dušan Smiljanić)

• 1929. Nacionalna hipotekarna banka (Narodna banka BiH, arh. Milutin Zloković)

• 1929. Zgrada Crvenog krsta, kasnije i kino Sutjeska (arh. Helen Baldasar)

• 1931. Osnovna škola u Čekaluši (kasnije OŠ Miljenko Cvitković, arh. Mate Baylon)

• ????. Željeznička bolnica (danas Dječija klinika, arh. Dušan Smiljanić)

• ????. Ljetno kupalište Bentbaša (arhitekta Helen Baldasar)

• ????. Željeznička stanica Ilidža (arh. Mate Baylon)


JZ 170014 Strana 53

• ????. Franjevačko sjemenište u Kovačićima (arh. Lavrenčić)

• 1936. Učiteljska škola na obali (arh. Dušan Smiljanić)

• 1937. Osnovna škola na Vratniku (arh. Mate Baylon), nosila je naziv VII narodna osnovna škola, a od 1959. po narodnom heroju iz II svjetskog rata, Džavidu Haveriću

• 1938. Bolnica Jezero (arh. Dušan Smiljanić)

• 1938. Hotel Bristol kod Stare stanice

• 1938. Stambeno naselje Crni Vrh kao graditeljska cjelina , (arh. Dušan Smiljanić i ostali)

• 1940. Pravoslavna crkva St. Preobraženja u Novom Sarajevu (arh. Aleksandar Deroko)

• 1940. Crkva St. Josipa na Marijin Dvoru (arh. Karl Paržik)

Sarajevo 1937. godine ima pet javnih telefonskih govornica smeštenih na glavnim gradskim lokacijama:

• Baščaršiji

• Marijin dvoru

• Nemanjinoj

• ispred Zemaljske banke i

• Vratniku – Mejdan

Drinska banovina 1931.


JZ 170014 Strana 54


JZ 170014 Strana 55

Sarajevo u doba Drugog svjetskog rata (1941 – 1945)

Zastava i grb nacističke Njemačke

Zastava i grb NDH

Zastava jugoslovenskih partizana

Simbol socijalizma i komunizma

U zoru Drugog svjetskog rata, Sarajevo je bio pogodjeno nedostatkom hrane i osnovnih namirnica. Fašistička Njemačka je 6. aprila 1941, bez objave rata napala Jugoslaviju. U bombardovanju Sarajeva od 13. aprila, pogodjene su zgrade željezničke stanice, hotela Zagreb, suda i pošte, naselja Medresa, Bjelave i Bistrik, Careva džamija, itd. Već 15. aprila u Sarajevo su ušle njemačke okupacione snage. 30. jula 1941. u Sarajevu se sastaje Pokrajinski komitet KPJ koji donosi odluku o početku pobune u Bosni i Hercegovini.

Vrijeme od početka okupacije do početka antifašističke narodnooslobodilačke oružane borbe predstavljalo je period najveće neizvjesnosti, i to ne samo za Jevreje nego i za stanovništvo ostalih nacionalnosti. Ta neizvjesnost je prekinuta Proglasom Komunističke partije u julu 1941. godine, kojim su narodi Jugoslavije pozvani na oružani ustanak, kojim jé pozvati i jevrejski narod u borbu protiv zajedničkog neprijatelja. Medjutim, dok je oružani ustanak za sve druge nacionalnosti predstavljao početak borbe protiv okupatora, takve mogućnosti bila je lišena jedna trećina jevrejskog stanovništva u Sarajevu, jer do početka ustanka, 4 hiljade sarajevskih Jevreja bilo je već transportovano u logor.


JZ 170014 Strana 56

Za vrijeme II svjetskog rata, pored stradanja u sarajevskim zatvorima, na Vracama i drugim stratištima na području Sarajeva (Merhemića ciglana u Velešićima, Bentbaša, Kozija ćuprija, Hreša i dr.), vršena su masovna hapšenja i deportovanje gradjana Sarajeva u nacističke logore širom Evrope. Tako je u periodu od maja do decembra 1942. godine iz Sarajeva, bez sudjenja, odvedeno u koncentracione logore preko 1.300 ljudi.

„Smatra se da je za vrijeme trajanja rata, kroz sarajevske logore prošlo oko 103.000 lica. Od toga je na području Sarajeva likvidirano 24.000....Iz grada Sarajeva i njegove bliže okoline u oružanim jedinicama NOV učestvovalo je oko 16.000 boraca, a 2.057 boraca, od kojih je 26 narodnih heroja, je poginulo. Imena 9.091 žrtve fašističkog terora nalazila su se na zidovima atrija tvrdjave. Ako se tom broju dodaju i imena žrtava nacističko-fašističkog bombardovanja grada u toku 1941. godine, dobije se broj od blizu 12.000 žrtava – gotovo svaki sedmi stanovnik tadašnjeg Sarajeva.“ (Odbor za izgradnju Spomen-parka Vraca, grupa autora, 1985. godine).

Prema svjedočenjima od navedene 9.091 žrtve, bilo je 1.100 djece, 7.092 Jevreja, 1.427 Srba, 412 muslimana, 106 Hrvata i 55 ostalih, a 755 je predstavljalo nosioce antifašističkog otpora u Sarajevu. Od ukupnog broja poginulih boraca, bilo je 878 Srba, 565 muslimana, 335 Jevreja, 209 Hrvata i 70 ostalih. Medju žrtvama fašističkog terora i genocida bilo je 4.113 žena, a medju poginulim borcima 208 žena.

U tom periodu, objekat tvrdjave Vraca je pretvoren u službeno stratište i gubilište gdje su ubijani gradjani grada Sarajeva, bilo u pojedinačnim ili masovnim egzekucijama. Na Vracama su, od sredine 1941. godine pa tokom cijelog četverogodišnjeg rata, vršena stalna pogubljenja. Vršena su masovna ubijanja, a sa približavanjem kraja II svjetskog rata ubijanja su postala intenzivnija. Ubijani na Vracama su i sahranjivani na Vracama. Takodje, na tom mjestu je zakopavana i većina zatočenika ubijenih ili preminulih u policijskim mučilištima u Sarajeva.

Poslije II svjetskog rata, tvrdjava na Vracama je bila napušteni vojni objekat. Budući da su Vraca, stratište i gubilište u gradu Sarajevu, postala sinonim otpora i borbe gradjana protiv fašizma, na ovom mjestu je izgradjen Spomen-park, a tvrdjavi je data muzejska namjena.

Period 1941-1945 karakterišu ratni uslovi i ulazak Bosne i Hercegovine u novu državu, Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH). NDH je uspostavilla veliku župu Vrhbosna, a Sarajevo postaje mjesto najviših organa nove vlasti. Novi režim je


JZ 170014 Strana 57

bio krajnje brutalan i to na način koji Sarajevo ne pamti kroz svoju dugu istoriju. Rad svih srpskih i židovskih organizacija je bio zabranjen i to bez obzira na razloge osnivanja i onoga čime su se bavile. Došlo je do masovnih progona i ubistva Srba, Židova i cigana (Roma). U Sarajevu je do rata živjelo 11.500 Židova ili oko 12% ukupnog broja stanovnika, a nakon rata, taj broj je smanjen na oko 4.000. Vanredno stanje pogoršano je i dolaskom velikog broja izbjeglica, uglavnom iz istočne Bosne i istočne Hercegovine. U Sarajevu je 1945 bilo oko 54.000 izbjeglica, a polovina od njih su bila djeca.

Pogled na Sarajevo 1941.


JZ 170014 Strana 58

Sarajevo u doba FNRJ (1945 – 1963) i SFRJ (1963 – 1992)

Grb FNRJ do 1963.

Zastava FNRJ i SFRJ

Grb SFRJ od 1963.

Zastava i grb SR BiH

Sa oslobodjenjem 6. aprila 1945. Sarajevo ponovo dobija status glavnog grada BiH kao jedne od šest ravnopravnih federalnih jedinica u okviru Federativne Jugoslavije. Prve poslijeratne godine u Sarajevu su obilježene ubrzanom rekonstrukcijom i opravkom razorenih ulica i zgrada, te izgradnjom malih i jeftinih stanova sa neophodnom urbanom infrastrukturom. Grad je u velikoj mjeri porušen, a mnogi objekti potpuno uništeni. Stanovnici Sarajeva s velikim entuzijazmom učestvuju u čišćenju ruševina i rekonstrukciji zgrada, a život se vremenom postepeno normalizuje. Mnogi objekti, a posebno stambene zgrade, podizani su dobrovoljnim radom Sarajlija. Sa novom vlašću i nazivi ulica su u procesu promjene. Glavna ulica u gradu od ovog vremena nosi naziv Titova ulica. Ona je kao glavna gradska ulica redovno mijenjala svoje ime. U doba turske uprave nazvana je Ćemaluša, u doba austro-Ugarske ulicom Fraza Josefa, u doba Kraljevine SHS ulicom Petra Karadjordjevića, a u doba NDH ulicom Ante Pavelića.

Sarajevo kao grad i kao političko-teritorijalna jedinica izdvojen je 1945. godine u posebno i jedinstveno područje vlasti. Prvi zvanični organ vlasti formiran je 19. aprila 1945. godine kao Gradski narodnooslobodilački odbor. U prvo vrijeme pod nadležnošču ovog odbora bilo je devet gradskih kvartova, da bi u maju 1945. godine bila izvršena podjela grada na reone. Ovaj Narodnooslobodilački odbor djeluje do 21. jula 1945. godine kad je izabran novi Gradski narodni odbor Sarajeva. Grad Sarajevo izdvaja se u posebno područje vlasti i dijeli se na četiri reona. Ova se podjela zadržala sve do 1949. godine kada je grad Sarajevo umjesto na tadašnja četiri podijeljen na pet reona. 1952. godine


JZ 170014 Strana 59

prestala je funkcija i djelatnost narodnih odbora reona u gradu Sarajevu a obrazovane su opštine. Donošenjem opšteg zakona o uredjenju opština i srezova juna 1955. godine Gradski narodni odbor Sarajeva prestaje sa radom, a njegovu funkciju preuzima Narodni odbor Sreza Sarajevo.

Odmah po oslobodenju Gradski narodni odbor je donio odluku da se čaršija postepeno ruši, sa obrazloženjem da takav zanatski i trgovački centar nema mjesta u modernom gradu i njegovom budućem razvoju. Zbog toga su u prvim poslijeratnim godinama neki njeni dijelovi i porušeni. Medjutim, Bašćaršija je logikom svakodnevnog ekonomskog života preživjela taj udarac i uspjela da se održi. Dvije decenije kasnije sagledana je njena nova uloga u životu modernog grada, pa je početkom sedamdesetih usvojen plan njene sanacije, obnove i revitalizacije, kroz jedan od najambicioznijih arhitektonskih i urbanističkih poduhvata u Sarajevu.

Počeo je proces ulaganja u velike projekte. Prvo 1948, prema projektu arhitekte Anatola Kirijakova, počela je izgradnja gradskog stadiona Koševo kapacitet 30.000 gledalaca, a kasnije i okolnih sportskih terena. Iste godine, počela je izgradnja i Nove željezničke stanice, a zatim naselja Grbavica i Čengić Vila. Odlukom Opštinskog narodnog odbora iz 1949, osnovan je muzej Grada Sarajeva. Uredjeni su parkovi Vrelo Bosne, Pionirska dolina i područje oko Ali-pašine džamije. Sarajevo već ima oko 700,000 m2 uredjenih parkovskih površina.

Sarajevo 1949. postaje i univerzitetski grad. Naime, tokom 1946. donesena je odluka o formiranju medicinskog fakulteta, a ubrzo nakon toga usvojen je i Zakon o osnivanju drugih fakulteta, najprije poljoprivredno-šumarskog (1948.), a zatim tehničkog (1949.), veterinarskog i filozofskog (1950.), ekonomskog (1952.). Godine 1955. Sarajevo ima 167,000 stanovnika, a od značajnijih infrastrukturnih objekata koji su izgradjeni u ovom periodu mogu se navesti:

• 1945. Počeo sa emitovanjem program Radio Sarajeva (spiker Djordje Lukić Cigo)

• 1947. Izgradnja antenskog stuba u Donjim Moštrama kod Visokog (snage 20kW)

• 1947. Uspostavljen civilni vazdušni saobraćaj sa Beogradom i Zagrebom

• 1948. Uveden gradski autobuski saobraćaj

• 1959. Puštena u rad Trebevička žičara

• 1960. Izgradjen normalni kolosjek za tramvajski saobraćaj (tramvaj Vašingtonac)

• 1969. Otvoren aerodrom Butmit (izgradnja započela 1965.)

• 1980. Pušten u rad gasovodni sistem grada


JZ 170014 Strana 60

• 1984. Uveden trolejbuski saobraćaj duž lijeve obale Miljacke od parka Cara Dušana do Dobrinje

24. oktobra 1946. godine u velikoj dvorani Fiskulturnog doma u Sarajevu (FIS), došlo je do spajanja omladinskog sportskog društva Sloboda i radničkog sportskog društva Udarnik u novo sportsko društvo Torpedo. U oktobru 1947, na prijedlog Mirka Ostojića, tadašnjeg glavnog urednika Oslobodjenja,“Torpedo” mijenja ime u sportsko društvo Sarajevo, s tim da od maja 1949. godine, fudbalski klub FK Sarajevo počinje da djeluje kao samostalna sportska organizacija.

Od 1947. godine, ponovo se uspostavlja, tokom rata prekinut, redovni civilni vazdušni saobraćaj prema Sarajevu, linijama izmedju Beograda i Zagreba. Vazdušni saobraćaj obavlja nova jugoslavensko-sovjetska kompanija JUSTA, a za svoje aktivnosti koristi aerodrom u Butmiru. Ova kompanija je radila tek nešto duže od godinu, jer se odlukom Vlade FNRJ, zbog sukoba sa SSSR-om osniva domaća kompanija Jugoslovenski aerotransport, poznatija pod skraćenim nazivom JAT. Glavninu JAT-ove flote u to doba činili su avioni Dakota (DC-3) sa 24 putnička sjedišta. Promet legendarnim DC-3 bio je u funkciji naredne 22 godine.

Tokom 1955. god. organizovan je konkurs za izradu idejnog rješenja za izgradnju Marijin Dvora. Pobjedo je par Juraj Najdhart i Džemal Čelić, po čijim projektima su uradjeni: kompleks zgrada oko Narodnog muzeja u neorenesansnom stilu, zgrada Srednje tehničke škole, nova željeznička stanica i drugi.

Puštanjem u rad novoizgradjene tramvajske pruge na Dan republike 29. novembra 1960. produžen je tramvajski saobraćaj od Dolac Malte do Ilidže, a u saobraćaj uveden tramvaj „Vašingtonac“. Tada već, kao rezultat intenzivnog useljavanja, u Sarajevu 1961. živi 213.101 stanovnik.

Zgrada aerodroma Butmir iz 1930.


JZ 170014 Strana 61

Studijom "Staro Sarajevo ćaršija, juče, danas i sutra", autora Alije Bejtića i Zdravka Kovačevića konačno je razriješena vječita dilema o izgledu, namjeni i budućnosti Baščaršije, te izradjen program za uredjenje sa osnovnim smjernicama za revitalizaciju čaršije. Jedan od velikih problema ovog perioda bio je i 114 gradskih grobalja, sa 103 muslimanska, 4 pravoslavna, 4 katolička, dva jevrejska i jednim vojnim grobljem. Potrebno je bilo pronaći lokaciju za glavno gradsko groblje, koje će biti prihvatljivo za sve religije. Kao rezultat traženja, odabrana je lokacija Bare na kojoj je izgradjeno groblje po projektu Smiljana Kljajića.

U medjuvremenu je 1964. usvojen Generalni plan razvoja grada kojim je počelo njegovo rapidno širenje niz Sarajevsko polje, pravcem istok-zapad jugozapad prema Ilidži. Od početnih koraka tokom obnove pedesetih godina, pa do 1992. na potezu od Katedrale i Drvenije do Nedžarića, s obje strane Miljacke podignuto više poslovnih, administrativnih, kulturnih, školskih i stambenih objekata:

• 1947. JAT-ov neboder u Vase Miskina (arh. Reuf Kadić)

• 1948. Stadion Koševo

• 1949. Stambeno naselje Djidjikovac (arhitekte braća Kadić)

• 1950. Dom milicije na Djidjikovcu (arh. Husref Redjić)

• 1950. Higijenski Zavod (arh. Tika Ivanović)

• 1950. Pozorište lutaka

• 1952. Željeznička stanica (arh. B. Stojkov i Prophaska i Kohouot iz Praga)

• 1953. Stadion Grbavica

• 1955. Stambeno naselje Čengić Vila (arhitekt Baranjaj iz Zagreba)

• 1959. Poslovna zgrada Jugobanke

• 1959. Zgrada II gimnazije (od 1962. gimnazija Ognjen Prica)

• 1960. Stambeno naselje Grbavica

• 1960. Zgrada Socijalnog i PIO u Novom Sarajevu (arh. Ž. Janković i E. Daidžić)

• 1962. Poslovna zgrada Energoinvesta (kasnije UPI) (arh. Ž. Janković)

• 1963. Poslovna zgrada Unioninvesta na Vrbanji

• 1966. Muzej revolucije BiH na Marijin Dvoru

• 1968. Autobuska stanica Sarajevo (ing. Slavko Cindrić)

• 1968. kompleks Filozofskog i Prirodno-matematskog fakulteta,

• 1968. Franjevačka teologija započela s radom u novoj zgradi u Nedžarićima,

• 1969. KSC Skenderija (arh. Živorad Janković, Halid Muhasinović, Ognjena Malkin)

• 1971. Studentski dom Nedžarići


JZ 170014 Strana 62

• 1973. Hotel Bristol

• 1974. Zgrada Republičkih organa uprave na Marijin Dvoru

• 1977. Novo porodilište Jezero u Pionirskoj dolini

• 1978. Tržni centar Hepok na Otoci

• 1978. Elektroprivreda BiH u Novom Sarajevu (arh. Ivan Štraus)

• 1979. Vojna bolnica na Marijin Dvoru, završena

• 1979. Stambeno naselje Alipašino polje, završena izgradnja

• 1981. Memorijalni park Vraca (projektanta Vladimir Dobrović, skulptor Alija Kučukalić i pejzažista Aleksandar Maltarić)

• 1982. Skupština BiH na Marijin Dvoru (arh. Juraj Neidhardt)

• 1982. Nova poslovna zgrada Energoinvesta u Pofalićima (arh. Ž. Janković)

• 1983. Zgrada RTS na Alipašinom polju (arh. B. Bulić i M. Kušan)

• 1983. Hotel Holiday Inn na Marijin Dvoru (arh. Ivan Štraus)

• 1983. Naselja Dobrinja 1 i 2 (a do 1991. i Dobrinja 3, 4 i 5)

• 1984. Sportski kompleks Zetra na Koševu (arh. D. Djapo sa D. i L. Alikafić)

• 1986. Poslovne zgrade UNIS-a na Marijin Dvoru (arh. Ivan Štraus)

Pogled na Novu željezničku stanicu iz 1952.


JZ 170014 Strana 63

Raskrsnica Maksima Gorkog i Titove kod Higijenskog zavoda

Higijenski zavod iz 1950.

Jedan od najvećih i najvažnijih projekata koji je realizovan do 1969. bio je moderni multifunkcionalni sportski, kulturni i poslovni centar Skenderija. Centar je izgradjen po projektu arhitekte Živorada Jankovića i Halida Muhasilovića, a svečano je otvoren svjetskom premijerom filma Veljka Bulajića "Bitka na Neretvi", za koju je pozivnice dizajnirao Pablo Picasso. U Privrednom gradu KCS Skenderija otvorena je i prva picerija u Sarajevu „Zlatni restoran“.

Najveći napor na gradjevinskom polju dostignut je u predolimpijskim godinama. U to je vrijeme izgradjena i rekonstruirana većina sportskih i turističkih kapaciteta, kao što su drugi paviljon Studentskog doma Nedžarići, zgrada Oslobodjenja, Zetra, Sportska dvorana Mojmilo, Stambeno naselje Ciglane itd.

Medjunarodni olimpijski komitet 1977. god. objavio je da su se za organizaciju Zimskih olimpijskih igara 1984 godine, kandidovali: Japan (Sapporo), Švedska (Göteborg), Jugoslavija (Sarajevo) i Francuska (tri grada). Odluka MOK-a donesena je u Atini, kada je Sarajevo izabrano za domaćina XIV Zimskih olimpijskih igara. Ovaj veliki projekt, zahtijevao je izgradnju potpuno novih olimpijskih objekata na Igmanu, Bjelašnici, Jahorini, sportskom centaru Zetra, bob stazu na Trebeviću i mnoge druge sadržaje. Sarajevo je u tom periodu postalo mjesto savremenih kulturnih dešavanja u kojem su pozorišta, biblioteke, opera, balet, galerije, izdavače kuće i novine, filharmonijski orkestar, radio-televizijske, kino i filmske kompanije, muzeji, arhive, kulturna i umjetnička društva, postali nosioci kulture. Mnogi pisci su stekli reputaciju u okviru Jugoslavije i širom svijeta, kao na primjer Ivo Andrić, Meša Selimović, Mak Dizdar i drugi. Uspjesi filmske i muzičke industrije su nešto na šta gradjani Sarajeva posebno trebaju da budu ponosni.


JZ 170014 Strana 64

Projekat izgradnje gasnog sistema grada Sarajeva je realizovan kao sastavni dio projekta zaštite životne sredine. Proistekao je kao rezultat niza stručnih analiza o najpogodnijoj vrsti energenata koji izazivaju najmanji stepen aerozagadjenja pri sagorijevanju. Gasovod je projektovan i izgradjen kao osnova i dio budućeg gasnog sistema Bosne i Hercegovine. Preko dvije glavne mjerno redukcione stanice (GMRS Butile i Velešići) sa po dvije redukcione linije, a svaka kapaciteta 62.500 Nm3/h, povezana je gradska distributivna mreža sa transportnim gasovodom Zvornik-Sarajevo. Sistem je pušten u rad 1980. god.

Ulica Vase Miskina, pogled na raskkrsnicu sa Šenoinom ulicom

Kulturno sportski centar Skenderija (foto iz 1973)

1969. godine održana je prva sportska manifestacija - Medjunarodno prvenstvo Jugoslavije u stonom tenisu, a već četiri godine kasnije (1973.) Svjetsko prvenstvo u stonom tenisu - STENS i Prvenstvo dvanaest najboljih stonotenisera Evrope. Zatim je u Skenderiji održano finale Kupa evropskih šampiona u košarci, Balkansko prvenstvo u odbojci za žene, takmičenja za svjetsko prvenstvo u košarci 1970. godine, te Interkontinentalni kup šampiona u košarci. Takodjer je održano Medjunarodno prvenstvo Jugoslavije u rukometu, bokserski meč Parlov-Grin, …


JZ 170014 Strana 65

Park iza II gimnazije ili gimnazije Ognjen Prica

Ulica Kralja Tomislava

Vidikovac 60-tih i 70-tih

Trebevička žičara iz 1959.

Trebevička staza zimi


JZ 170014 Strana 66

Robna kuća SARAJKA iz 1975.

Fotografija iznad je iz 1961. sa pogledom na poslastičarnu OLOMAN iz pravca fontane u Velikom parku. U pozadini je bila čuvena bašta kafane ISTRA.

Pogled na Titovu ulicu 70-tih Desno je GRADINA, a lijevo poslovna zgrada ŠIPAD-a.

Fontana u Velikom parku


JZ 170014 Strana 67

Aleja lipa u Vilsonovom šetalištu zasadjena 1903.

Zemaljski muzej izgradjen 1913.

Hotel Holiday Inn nakon otvaranja 1983.


JZ 170014 Strana 68

Zgrada Elektroprivrede BiH u Novom Sarajevu od 1978.

Velika aleja izmedju Ilidže i Vrela Bosne sa 726 platana zasadjenih 1894.

Zgrada aerodroma u Sarajevu iz vremena ZOI 1984.


JZ 170014 Strana 69

Skakaonice na Igmanu za vrijeme ZOI

Najljepše Sarajeva


JZ 170014 Strana 70


JZ 170014 Strana 71

Popisi stanovništva u Sarajevu

Stanovništvo 1879 1885 1895

Ukupno 21.377 26.268 38.083

Muslimani 14.848 15.787 17.158

Srbi/pravoslavci 3.747 4.431 5.858

Hrvati/katolici 698 3.326 10.672

Jevreji/Sefardi 2.077 2.618 3.159

Jevreji/drugi 899

Evangelisti 337

Grkokatolici (rusini, rumuni, ukrajinci)

Ostali 7 106

Ateisti

Stanovništvo 1910 1921 1931 1948 1971 1981 1991

Ukupno 51.919 66.317 78.173 113.769 359.448 448.519 525.980

Muslimani 18.460 22.474 29.649 39.328 161.088 189.139 259.088

Srbi/pravoslavci 8.450 16.317 18.630 40.914 130.138 132.646 157.526

Hrvati/katolici 17.922 19.242 21.372 26.489 41.354 36.714 34.867

Crnogorci 1.846 4.819 3.171

Makedonci 323 548 520

Slovenci 1.408 794 567

Albanci 418 1.326 1.326

Madjari 122 263 250

Romi 0 1.046 1.177

Jevreji/Sefardi 4.985 7.458 534 354

Jevreji/drugi

Evangelisti 547 470

Grkokatolici (rusini, rumuni, ukrajinci)

160

Ostali 29 2.921 13.321 5.661 11.086

Ateisti 16 7.637

Jugosloveni 13.551 75.563 56.048


JZ 170014 Strana 72

Sarajevski ćiro

Štreka

Na berlinskom kongresu 1878. godine Austro-Ugarska je dobila mandat za okupaciju turske pokrajine Bosne, da bi odmah potom Ministarstvo rata naredilo hitnu izgradnju željezničkih pruga u Bosni. U prvo vrijeme namjenjene za transport vojne opreme na liniji prodora i odbrane Austro-Ugarske, ove pruge su po završetku vojnih operacija, korištene za izvoz šumskog i rudnog bogatstva. Istorija uskotračnih ili uzanih pruga u Bosni i Hercegovini trajala je tačno 100 godina, zato što je krajem 1878. godine izgradjena prva željeznička pruga od Bosanskog Broda do Dervente i zato što je 31. jula 1978. godine u Sarajevo iz Višegrada stigao posljednji voz. U tom periodu izgradjene su stotine km uzanih pruga u BiH, a jedna od najznačajnijih bila je pruga Sarajevo-Uvac i Medjedja-Vardište. Nakon što su Austro-Ugarske vlasti 1882. godine željeznicom povezale Sarajevo sa Slavonskim Brodom i Budimpeštom, stvorila se potreba da se sa Sarajevom povežu i istočni dijelovi BiH, gdje su uz granicu sa Srbijom bili stacionirani vojni garnizoni. Ova pruga je dobila naziv „istočna pruga“ i imala je višestruki značaj u strategijsko-vojnom i privrednom pogledu.

Zbog veoma teške konfiguracije terena Austro-Ugarski inžinjeri su s velikom mukom projektovali trasu kroz kanjone Miljacke i Prače. Iako su državni


JZ 170014 Strana 73

službenici zaduženi za gradnju zbog složenosti trase pred sobom imali nemoguću misiju, s državnog je vrha stiglo naredjenje da se pruga mora graditi po svaku cijenu. Ta je cijena iznosila, uračunavši radnu snagu, usjeke, tunele, šine, stanične zgrade i samu željeznicu, ni manje ni više nego kilogram zlata po jednom metru. Bila je to najskuplja do tada izgradjena željeznička pruga. Ukupna cijena izgradnje iznosila je 75 miliona zlatnih kruna ili 450.000 zlatnih kruna po jednom kilometru.

Gradnja pruge otpočela je 1903. godine. Iz polazne stanice Sarajevo sa 530 m.n.m. pruga se penjala na kotu 946 m.n.m. do vododjelnice Stambolčić, savladjujući pri tome uspon od 18 promila. Pruga je duž svoje trase prolazila kanjonima Miljacke, Prače i Drine i kroz prekrasne šumovite predjele. U stanicu Stambolčić ulazilo se tunelom dužine 851,6 m. Pruga je izgradjena sa minimalnim radijusom krivine 200 m, a njena ukupna dužina iznosila je 166,5 km. Na njoj je probijeno 99 tunela i izgradjeno nekoliko vijadukata, puno galerija, potpornih i obložnih zidova. U saobraćaj je puštena 4. jula 1906. godine otvaranjem zgrade željezničke stanice na Bistriku.

Prva ćirina kompozicija prošla je kroz živopisnu dolinu rijeke Rzav 4. jula 1906. godine do Dobruna, a 1. avgusta iste godine otvoren je i dio pruge do Vardišta. Poslije završetka Prvog svjetskog rata pristupilo se gradnji nastavka ove pruge od Vardišta do Užica u Srbiji, a ova trasa svečano je otvorena 25. januara 1925. godine. Na srbijanskoj strani izgradjena je pruga sa čuvenom šarganskom osmicom. Tako je, i tada konačno, ostvarena ideja istočne pruge, da se od Sarajeva preko Višegrada i šarganske osmice može putovati dalje, za Beograd, Sofiju, Solun ili Istanbul.


JZ 170014 Strana 74

1938. godine tadašnji ministar saobraćaja Kraljevine Jugoslavije dr. Mehmed Spaho uveo je u saobraćaj na relaciji Beograd-Sarajevo-Dubrovnik motorni voz. Bio je to izuzetno udoban voz, bez gareži i dima, a putovanje od Beograda preko Sarajeva do Dubrovnika bilo je znatno skraćeno. Evropske turističke agencije u svojim programima putovanja nudile su kombinovane prevoze željeznicom, diližansama i fijakerima, a ova pruga je postala dio tih aranžmana jer je turistima pružala nezaboravna putovanja kroz krajolike BiH.

Bistrik

Zgrada željezničke stanice Bistrik je bila tipiziran objekt, djelo arhitekata koje je plaćala država, potpuno jednak staničnim zgradama na Palama, Alipašinom Mostu i drugdje u Austro-Ugarskoj. Izgradjena od cigle iz ciglane Augusta Brauna, ova je dvospratna gradjevina pod visokim kosim krovom sadržavala kancelarije za šefa stanice i željezničko osoblje, te biletarnicu i čekaonicu u prizemlju. Kako je slijedila monarhijski šablon, nije bila arhitektonski vezana za postojeće stilove ili potrebu uklopanja u gradsku, planinsku i šumsku zonu.

Izgradjena je na najvišoj tački Bistrika pa i danas predstavlja impozantan objekat na tom prostoru. U njenoj neposrednoj blizini nalazio se i prvi od brojnih tunela na toj trasi, tunel Brdo-džamija. Pored stanice se nalazio i jedan manji objekat gdje su ćirine parne lokomotive podmazivane i snabdijevane vodom.


JZ 170014 Strana 75

Bistrička stanica je u svojim posljednjim godinama stekla svjetsku prepoznatljivost, jer su se u njenoj blizini snimali kadrovi filma Valter brani Sarajevo. Nakon što je posljednji voz, popularni ćiro, ispraćen suzama velikog broja Sarajlija, zgrada je iskorištena kao stambeni prostor u kojem se i danas obitava. Nakon zatvaranja pruge, rodila se ideja da se u zgradi stanice otvori Muzej uskotračnih željeznica BiH s galerijskim prostorom i vanjskim eksponatima, ali za to nije bilo dovoljno novca.

Odlazak u legendu

Došao je ćiro sa sjevera tiho i nenametljivo prije 100 godina, odomaćio se na ovim prostorima i tu ostao cijeli vijek. Svi su ga voljeli, a za sve ono što je učinio, a učinio je mnogo, bili smo mu zahvalni. Vijugao je kroz zelena polja, huktao kroz hladne kanjone i u sve ove krajeve i ove prostore donosio radost i nešto novo.

Nakon svih tih godina, 31. jula 1978. došao je čas kada je iz Višegrada krenuo na posljednje putovanje prema Sarajevu. Bio je vruć ljetni dan, a tačno 15 sati i dvije minute. Otpravnik vozova u stanici Višegrad Murat Sinidžija podigao je loparić i dao znak za polazak. Mašinovodja Milisav Andrić pokrenuo je posljednji putnički voz iz Višegrada za Sarajevo. Voz se sastojao od dizel lokomotive serije 740, napravljene u fabrici lokomotiva DJuro DJaković u Slavonskom Brodu i jednog putničkog vagona II razreda. Kondukter na vozu je bio Šemso Avdić, a konobar-ugostitelj Esad Eso Jarkoč.


JZ 170014 Strana 76

U stanici Medjedja, koja je izrastala, a sada i umirala sa posljednjim ćirom dodata su tri putnička vagona došla sa vozom iz Priboja, a takodje i dva putnička vagona koja su čekala u stanici Medjedja.

Kao pravi voz sa šest putničkih vagona, voz je nastavio putovanje prema Sarajevu. Iz stanice Medjedja otpremio ga je otpravnik vozova Dragan Trifković. Mašinovodja Milisav Andrić i njegov pomoćnik Rajko Jovanović sigurno su upravljali lokomotivom koja je brektala kroz mnogobrojne tunele probijene u kanjonima Prače i Miljacke. Posljednju kontrolu karata uz konduktera Šemsu Alića vršili su i kondukteri Ahmet Saračević i Vahid Balić.

U večernjim satima, kada je Sarajevo blistalo svjetlima velegrada, posljednji putnički uzani voz iz Višegrada stigao je na svoje zadnje odredište – stanicu Čengić-Vila u Sarajevu. Rukovaše se i izljubiše Milisav, Rajko, Ahmet, Vahid, Miloš i milicioner Grujo Golijan. Poteče i poneka suza, razidjoše se i svi odoše nekim svojim novim putevima. Ćiro umoran i iznemogao ode zasigurno u legendu.

Prvog avgusta 1978. godine na prostorima Bosne i Hercegovine prestali su saobraćati svi uzani vozovi i na taj način su definitivno ukinute željezničke uzane pruge u BiH. Prvog avgusta 2008. godine navršilo se 30 godina od ukidanja željezničkih uzanih pruga u BiH i, sjećajući se tog dana, ovaj feljton je mali prilog očuvanju tehničke i kulturne baštine naroda i narodnosti na prostorima BiH.

(Tekst napisan povodom sto godina uzanih pruga u Bosni i Hercegovini – feljton u Oslobodjenju – autor Fevzija Braco Ajdin.)


JZ 170014 Strana 77

Obalama Miljacke od mosta do mosta

Miljacka je rijeka koja protiče uzdužnom osom grada od istoka prema zapadu dijeleći Sarajevo svojim plitkim koritom na dva dijela, sjeverni i južni. Sjevernu stranu grada, na njenoj desnoj obali, zauzimaju najstariji i centralni dijelovi grada, dok južnu strana grada, na njenoj lijevoj obali koja se nalazi u podnožju sjevernih padina Trebevića, zauzimaju uglavnom stambene zone grada.

Iako nevelika, Miljacka je kao jedina gradska rijeka postala sinonim grada. Nastaje spajanjem dvije manje rijeke Paljanske i Mokranjske Miljacke. Paljanska Miljacke je 13 km duga rijeka, koja izvire u blizini Begovine na 1010 mnm, na oko 10 km istočno od Pala, pod obroncima planine Jahorine. Mokranjska Miljacka je rijeka dužine 21 km koja izvire pod padinama planine Romanije, iz velike i u potpunosti ne istražena pećine, u blizini Kadinog sela na 1135 m.n.m. Glavni tok Miljacke je vrlo kratak, sa oko 38 km dugim koritom i prosječnim godišnjim protokom 5,7 m³/s. Miljacka predstavlja desnu pritoku rijeke Bosne. Zbog malog protoka, posebno izraženog u ljetnom periodu godine, Miljacka je postala poznata i po svojim neugodnim osobinama, izraženom mirisu i smedje/zelenoj boji. Medjutim i pored toga, prave Sarajlije svoju rijeku izrazito vole. Tokom vijekova postojanja i razvoja grada obale Miljacke su prespajane brojnim pješačkim i saobračajnim mostovima, pa ih danas samo u užem gradskom jezgru ima 20-tak.


JZ 170014 Strana 78

Kozija ćuprija

Smještena je u kanjonu rijeke Miljacke nekoliko kilometara uzvodno od starog centra grada Sarajeva. Put na kojem premoštava rijeku je nekad bio čuveni carigradski drum, ili put kojim se u doba Osmanlijske vladavine iz Sarajeva išlo sve do Carigrada. Kozija ćuprija je jedan od četiri stara mosta na području grada koji su još uvijek sačuvani. Ostala tri mosta su Šeher-ćehajina ćuprija, Latinska ćuprija i Rimski most (most na Plandištu kod Blažuja).

Prema istorijskim podacima, smatra se da je ovaj most nastao u doba velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića (1565-1579) tokom sredjivanja putne mreže po Bosni. U tom periodu izgradjeni su i čuveni mostovi Arslanagića most kod Trebinja, Stari most u Mostaru i Višegradska ćuprija. Kozja ćuprija ima jedan luk i dva bočna kružna otvora, duga je 42 m, široka 4,75 m, sa rasponom svoda 17,5 m. Zidana je od krečnjaka i sedre.

U osmanlijsko doba Kozija ćuprija je bila mjesto na kojem su dočekivani carski namjesnici (veziri). Na ovom mostu svakom novom veziru upriličavan bi bio svečani doček, povodom kojeg bi pred njega izašle sve vidjenije Sarajlije, a uz njih i običan narod (raja). Prema predanjima, u čast novog vezira hrabriji momci bi skakali sa ćuprije u Miljacku, a on bi ih darivao novcem, jer je svaki skok predstavlja pravi podvig obzirom na malu dubinu Miljacke i veliku visinu mosta.

Prema legendi vezanoj za nastanak ovog mosta, siromašni pastir čuvajući koze primijetio je da se one neobično dugo zadržavaju u blizini nekog grmlja pored rijeke. Kada je prišao grmlju ugledao je ćup pun zlatnika. Tim zlatnicima je sebi platio školovanje, a nakon mnogo godina, pošto je postao ugledan i bogat podanik Carevine, odlučio je da sagradi most. Podigao ga je na istom onom mjestu gdje su mu koze ukazale na zlato.


JZ 170014 Strana 79

Šeher-ćehajina ćuprija

Nalazi se u istorijskom centru Sarajeva u neposrednoj blizini Vijećnice. Prvi most sagradjen je u osmanlijskom periodu, a vjerovatno je bio izgradjen na mjestu još starijeg srednjevjekovnog puta i prelaza rijeke. Malo se zna o izgradnji mosta. Prema jednom natpisu u arhivu grada Mostara, ćuprija je izgradjena možda još 1585/86. godine od strane Alije Hafizadića, ali ime mosta navodi na tumačenje da ga je podigao sarajevski šeher-ćehaja (? Hadži Mehmed Vlakovac, rodom iz sela Vlakova kod Visokog). Most je bio dužine 50,9 m, širine 4,5 m.


JZ 170014 Strana 80

Po drugim izvorima most je izgradjen 1620. godine a nosio je naziv Mustafa-pašin most. Ovaj naziv se pominje u Sarajevskim novinama iz 1881. godine. Po kazivanju, osnivač mosta je Hadži Husein Hodžić koji je 1610. godine bio šeher ćehaja Sarajeva. Po toj priči, stari Husein, kad je čuo da će izgubiti jedinog mu sina Mustafu, pošto ovaj naumi da se nakon odlaska ne vraća iz Carigrada, odluči da izgradi most. Nedugo zatim Hadži Husein umre, pa gradnja mosta bude obustavljena. Kada je čuo vijesti o smrti oca, Mustafa se vrati u Sarajevo i završi gradnju mosta.

Gradska vijećnica se nalazi nedaleko od Baščaršije na Mustaj-pašinom mejdanu i predstavlja najljepši i najreprezentativniji objekat austrougarskog perioda uprave. Objekat je gradjen u pseudo-maurskom stilu. U ovom stilu radjena je većina objekata što ih je u Sarajevu ostavila austrougarska vlast, a sinonim je za austrougarski period u Bosni i Hercegovini i zaštitni znak tog vremena. Prvi projekat je uradio Karlo Paržik, a kako se ovaj nije svidio ministru Benjaminu Kalaju, izrada novog je povjerena Alexandru Witteku. Kao uzor u izradi ovog projekta poslužila mu je džamija Kemala II zbog čega je dva puta odlazio u Kairo. Kako je Witek navodno, zbog lošeg rješenja osvjetljenja u glavnoj auli zgrade, umno obolio i izvršio samoubistvo, završetak njegovog projekta je povjeren 1894. godine Ćirilu M. Ivekoviću. Uporedo sa izradom i razradom projekta tekla je i izgradnja objekta od 1892. do 1894. godine. Objekat gradske vijećnice zvanično je predat na upotrebu 1896. godine. Vijećnica je bila zgrada tadašnje gradske uprave i gradske administracije Sarajeva. Za vrijeme socijalizma unutar prostora Vijećnice smještene su Gradska, Univerzitetska i Nacionalna biblioteka BiH.

Inat kuća je objekat koji se danas nalazi na lijevoj obali Miljacke i u neposrednoj blizini ovog mosta. Originalna kuća je stajala na mjestu Gradske vijećnice, a sada stoji na suprotnoj strani rijeke. U cilju izgradnje objekta Gradske vijećnice na Mustaj-pašinom mejdanu 1892.-1894. godine bilo je neophodno srušiti dva hana i jednu privatnu kuću. Hanovi su srušeni, dok je vlasnik kuće stari Benderija zahtijevao da mu se kao naknada isplati kesa dukata, a uz to da kuća bude prebačena, ćerpić po ćerpić, na drugu obalu Miljacke, nasuprot Vijećnice. Tako je i uradjeno, a zbog inata vlasnika kuća je prozvana Inat kućom. Danas je u rekonstruisanoj Inat kući smješten nacionalni restoran sa tradicionalnom bosanskom kuhinjom.


JZ 170014 Strana 81

Da Riva je prezime Italijanskog gradjevinskog poduzetnika koji se za vrijeme Austro-ugarske vladavine doselio i nastanio na prostoru ušća Mošćanice u Miljacku. Osim placa gradjevinskog materijala Da Riva je otvorio i gostionicu, a zatim u njenoj blizini i kupalište za gradjane Sarajeva. U ljetne dane, kada je bilo vrijeme za kupanje, svakog sata je polazio omnibus ispred Katedrale do ovog kupališta.

Babin zub je stijena koja strši iznad desne obale Miljacke. Njemački prevod je poetičniji: Kleopatrina igla. Izazov je za gradsko alpinističko vježbanje i uvijek draga atrakcija Sarajlija. Tunel kod Babinog zuba probijen je u okviru gradnje uzvodne trase istočnog izlaska iz grada ka Kozijoj ćupriji i dalje (1880-1888).


JZ 170014 Strana 82

Careva ćuprija ili Carev most

Careva džamija je jedna od većih gradjevina koja je na području budućeg grada podignuta do 1462, a temeljno rekonstruisana 1566. god. U ovom periodu izgradjen je i prvi most, Sultanov most (Fatih), koji se nalazio preko puta ulaza u Carevu džamiju ali i ulaza u veliki karavan saraj. Na njegovom mjestu Isa-beg Isaković dao je da se izgradi novi most koji je zbog neuredjenih obala bio malo nizvodnije od današnjeg, ali on je srušen u poplavi iz 1619. Na istom mjestu Hadži Husein-aga Haračić je sagradio kameni most sa tri stuba i četiri luka, koji je radi kasnijih oštećenja rekonstruisan od strane Hadži Mustafe Bešlije 1792. Za vrijeme Austro-Ugarske okupacije, postojeći most je srušen zbog lošeg stanja u kojem se nalazio, ali je nakon toga sagradjen novi po ugledu na prvobitni most. Most je sačuvao svoj izvorni naziv.

Prvobitnu Careva džamiju iz 1462. kao jednu od prvih džamija izgradjenih u Bosni i Hercegovini finansirao je i omogućio njenu izgradnju osnivač grada Isa-Beg Ishaković. Medjutim ova džamija je izgorila u požaru iz 1480. godine kada je despot Vuk Grgurević (sin Grgura Brankovića i unuk Djuradja Brankovića), poznat kao Zmaj Ognjeni, ratujući na strani ugarskog kralja Matije Korvina provalio sa vojskom iz Jajca i u roku tri dana opljačkao i popalio Sarajevo. U današnjem obliku izgradjena je 1566. godine, a njenu gradnju finansirao je Sulejman veličanstveni. U to doba glavni arhitekta Carevine bio je mimar Sinan, a smatra se da je gradnju ove džamije realizovao jedan od njegovih učenika ili saradnika.

Careva džamija je predstavnik centralnog tipa džamija sa trostranim trijemom. Pošto je džamija u doba molitve morala primati veliki broj vjernika, ostavljeni su trijemovi sa sve tri strane, s tim što su dva pobočna 1847. godine zazidana i pretvorena u prostorije (tetime). Centralna kupola džamije u presjeku ima oblik polukruga, što je tipično za klasični period osmanlijske arhitekture.


JZ 170014 Strana 83

Smatra se da je stara kupola eliptičnog presjeka izgorila u požaru 1480. godine. Tokom konzervatorskih radova krajem prošlog vijeka otkrivena su i djelimično restauirana četiri sloja zidnih dekoracija i to onih iz XVI, XVIII i početka XIX vijeka. Osmougaoni minaret, predstavlja jedan od najljepših starih minatera u Bosni i Hercegovini. Za par arhaičnih nišana se pretpostavlja da označavaju grob osnivača Sarajeva Isa-bega Isakovića. Godine 1912. arhitekta Karl Paržik je, poštujući modul, a koristeći elemente koji su vidjani u izgradnji bosanskih kuća, projektovao zgradu Ulema medžlisa, rezidencije reis-ul-uleme i uspješno je ukomponovao u cjelinu sa Carevom džamijom.

Latinska ćuprija ili Principov most

Latinska ćuprija je jedan od najstarijih sarajevskih mostova, a mijenjao se tokom vremena, od prvobitnog drvenog, preko kamenog, pa sve do današnjeg zidanog.

Prvi most na ovom mjestu bio je od drveta, a spominje se u popisu bosanskog sandžaka iz 1541. Sagradio ga je sarač Husein, sin izvjesnog Širmerda. Kameni most gradi sarajevski prvak (ajan) Ali Ajni-beg godine 1565. Poplava koja je pogodila Sarajevo 1791. u znatnoj mjeri je oštetila most, a sredstva za njegovu obnovu izdvaja Hadži Abdulah Briga. Obnova je uslijedila tek 1798/99. godine. Kako se spominje u tadašnjim dokumentima u obnovi su učestvovali domaći majstori.


JZ 170014 Strana 84

Smatra se da je most imao četiri stuba na kojima je ležalo pet lukova, ali je u XIX vijeku tokom izvodjenja radova na regulaciji toka Miljacke jedan stub zazidan, pa ćuprija ostaje sa četiri luka. U tijelu mosta iznad stubova nalaze se dva olakšavajuća kružna otvora. U doba Austro-Ugarske most je proširen dodavanjem konzolnih nosača trotoara. Gradjen je od sedre i krečnjaka.

Prema dijelu grada na lijevoj obali koji je u narodu bio poznat kao Latinluk, jer su u njemu stanovali Dubrovčani, katoličko stanovništvo, most je dobio ime Latinska ćuprija.

U neposrednoj blizini ovog mosta, u junu 1914. god, izvršen je atentat na prijestolonasljednika Austro-Ugarske nadvojvodu Franza Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju u dogadjaju poznatom kao sarajevski atentat.

Nakon atentata na mostu je podignut spomenik, koji je porušen 1918, a njegovi sačuvani dijelovi čuvaju se u muzeju u Sarajevu. U periodu od 1918. pa sve do 1992, most je nosio naziv Principov most po izvršiocu atentata Gavrilu Principu. 1992. mostu je ponovo vraćen stari naziv Latinska ćuprija.

Park Atmejdan, kasnije sa Muzičkim paviljonom sagradjenim 1913. prema projektu Josipa Pospišila, nalazi se na lijevoj obali Miljacke na prostoru izmedju Latinske ćuprije i Ćumurije. Izgradjen je na prostoru koji je tokom istorije nekoliko puta mijenjao i ime i namjenu. U početku, u XVII vijeku ovdje se nalazio hipodrom, pa odatle i potiče naziv Atmjedan. Trg je 1878 pretvoren u Filipovića trg.


JZ 170014 Strana 85

U periodu do dolaska austro-ugarske monarhije, na ovom prostoru stajala je zgrada stare turske kasarne izgradjene oko 1850. god. Na njenom mjestu arhitekti Carlo Panek i Franz Blažek 1898. god, rade projekt za novu kasarnu. Franz Blažek je 1898. god. uradio i idejne nacrte fasade objekta za sjevernu i istočnu stranu. Gradnja zgrade nove kasarne započinje 1899. god. Paralelno sa izgradnjom objekta od 1900. i 1901. god. arhitekti Karl Paržik i Ludwig Huber rade preradu nacrta fasade. U suštini svi nacrti fasada kompoziciono i konceptualno su ostali isti. Fasada je u sekundarnom detalju izvedena po nacrtima koje je radio Paržik i Huber i nosi odlike secesije. Od 1905. prostor ispod kasarne je pretvoren u park Franza Josefa. Tokom jugoslovenskog perioda park je nosio naziv Park Cara Dušana. Danas ponovo nosi naziv Atmejdan.

Muzički paviljon je jedini od četiri muzička paviljona u Sarajevu. Stari muzički paviljon je srušen na početku Drugog svjetskog rata, a novi je izgradjen 2004. Izgled novog paviljona je rekonstrukcija starog, zasnovanom na crtežu iz austrougarskog perioda. Atmejdan predstavlja i arheološko nalazište. Prema najstarijim pisanim izvorima iz 1565. godine, na zapadnom dijelu Atmejdana 1544. god. hadži Alija Bakrbaba gradi džamiju, harem i mekteb koji su oštećen od požara u dva navrata, prvi put 1679 i ponovo početkom XVIII vijeka. Godine 1741/42, hadži Ismail Misirija neposredno pored harema gradi medresu i Bakrbaba džamiju u neposrednoj blizini mosta Ćumurija. Oko ovog mjesta razvio se obrazovni i kulturni centar koji je procvjetao u XVII vijeku. Nakon uvodjenja austro-ugarske vladavine 1878, džamija je bila pretvorena u vojno skladište. Konačno je srušena, zajedno sa svojim minaretom, 1895. Bakrbaba mekteb je uništen 1895. Kantamirijeva biblioteka je srušena 1897. tokom radova na regulaciji lijeve obale Miljacke. Misirijina medresa je živila sve do početka Drugog svjetskog rata. U arheološkim iskopavanjima otkriveni su dijelovi džamije, medrese, groblja, staza i zidova harema.


JZ 170014 Strana 86

Ćumurija most

Most je sagradio Hadži Hasan 1556. godine i popravljan je nekoliko puta. Most je zamjenjen željeznim 1886. godine. Imenovan je po drvenom uglju (ćumur) kojeg su ćumurdjije prenosili preko mosta do obližnjih trgovina. Prema predanju sagradjen je u blizini sabljarske čaršije i radionica kovača-sabljara koji su u svom zanatu mnogo trošili drveni ugalj i gar istresali u Miljacku.

Na desnoj obali u prvom planu je Dom Prosvjete srpskog prosvjetnog i kulturnog društva izgradjenog 1911. godine.


JZ 170014 Strana 87

Drvenija most

Sagradjen je 1898. godine u doba Austro-Ugarske vladavine. U blizini mosta na lijevoj obali se nalazila Vojna komanda, a na desnoj Prva gimnazija. Kako je most često plavila nabujala Miljacka, njegova drvena konstrukcija je oko 1980. godine zamjenjena betonskom, dok je drvena ograda sačuvana. Osim ove Drvenije, u Sarajevu su za vrijeme Osmanlijskog carstva i drugi mostova nosili naziv Drvenija, kao Drvenija most na Bentbaši, koji je služio za vadjenje doplavljenog drveta u Sarajevo ili Hadži-Bešlijina drvenija koja se nalazila izmedju Šeher-ćehajine i Careve ćuprije.

Zgrada I gimnazije

Na desnoj obali Miljacke 1889. godine izgradjen je namjenski objekat u koji je, deset godina nakon osnivanja, smještena gimnazija. Ova gimnazija je ujedno i najstarija srednja škola u Bosni i Hercegovini. Osnovana je odlukom Zemaljske vlade iz 1879. godine, a njen prvi direktor bio je dr. Ivan Branislav Zoh. Nastavni jezik odredjen je naredbom kojom je škola osnovana, a nazvan je “Balkanski zemaljski jezik sa latinskim i ćirilskim pismom”. U prvi razred, te prve školske godine, upisano je svega 42 učenika. U početku je bila isključivo muška škola, ali od 1919. godine u nju se upisuju i prve djevojke. Do useljenja u svoju zgradu, Prva gimnazija je od prve školske godine kada je bila smještena u neuslovnu zgradu Ruždije u Halilbašićevoj ulici, morala da seli u Salomovu zgradu na uglu Jelićeve ulice kod Katedrale koja i danas postoji.


JZ 170014 Strana 88

Pogled uzvodno na Drveniju i lijevu obalu

Pogled uzvodno na Drveniju i desnu obalu Miljacke

Objekat na lijevoj obali Miljacke, u neposrednoj blizini mosta, gradjen je u dvije faze. U prvoj fazi je prema nacrtima Hansa Niemeczeka izgradjena trospratna zgrada. 1898. godine ovu zgradu kupuje nadbiskup Stadtler ali je izdaje u zakup vojsci, da bi u nju bila smještena vojna komanda. Zbog potrebe centralizacije svih komandnih službi, prema projektu arhitekte Vancaša,


JZ 170014 Strana 89

postojeća zgrada je dogradjena sa svoje zapadne strane tako da sa postojećom čini jedinstvenu arhitektonsku cjelinu. Ova reprezentativna gradjevina izvedena je u neorenesansnom stilu, naglašenog masivnog prizemlja i lakših etaža, sa strogim, ujednačenim ritmom otvora. Zadnja, treća etaža je povučena u unutrašnjost u odnosu na osnovni gabarit objekta. Medjutim, iako se radi o vrijednom ostvarenju neorenesansnog perioda u Sarajevu, dogradnjom objekta stvoren je masivni graditeljski blok sa ambicijom da parira monumentalnoj arhitekturi suprotne obale, ali pozicioniranjem u neposrednoj blizini korita Miljacke, trajno je onemogućen plan izgradnje pješaćke staze i drvoreda duž lijeve obale rijeke. Nakon izmještanja vojne komande u ovu zgradu je smještena Prva ženska gimnazija, odnosno danas srednja Poljoprivredno-veterinarska i prehrambena škola.

U neposrednoj blizini se nalazi i Aškenazi sinagoga. Za vrijeme austrougarske uprave postojale su dvije jevrejske opštine, sefardska i aškenaska. Aškenazi dolaze u Sarajevo tek poslije 1878. godine, pa odatle potiče i naziv "austrougarski Jevreji". Njihova opština 1901. godine gradi sinagogu u Terezija ulici. Taj hram je riješen kao kompaktna masa oblika paralelepipeda sa ugaonim kupolama na visokim tamburima, Fasadne površine su presvučene plitkom pseudomaurskom dekorativnom plastikom. Tokom izgradnje, od strane Karla Paržika koji se smatra autorom objekta, vršene su manje izmjene, a hram je završen pod nadzorom Jungwirta i posvećen 30.09.1902. godine. Izbor pseudomaurskog stilskog izraza za jevrejski sakralni objekt nije slučajan jer dekoracija ukazuje na njihovo istočnjačko porijeklo, a u skladu je i sa ikonoklazmom same vjere. Danas je ovo jedina aktivna sinagoga u Bosni i Hercegovini i prvi jevrejski vjerski objekat izveden u pseudomaurskom, odnosno mujedar stilu. Godine 1927, povodom proslave 25-e godišnjice sinagoge, izvršena je njena temeljna rekonstrukcija, a 1933. sa njene zapadne strane sagradjena i zgrada za smještaj administracije aškenaske jevrejske opštine, biblioteke, stan za rabina i ostale prateće službe.


JZ 170014 Strana 90

Čobanija most

Most Čobanija se nalazi u neposrednoj blizini Narodnog pozorišta i Glavne pošte. Prvobitni drveni most sagradio je čoban Hasan Vojvoda 1557. Godine. Most je rekonstruisan za vrijeme Hasana Kaimije, sarajevskog pjesnika i šejha Haži Sinanove tekije, koji je živio u XVII vijeku. Godine 1886. na mjestu starog drvenog, podignut je željezni most, ali je on zbog loših oslonaca, u poplavi od 9. novembra 1887. godine uništen. Na njegovom mjestu je 1888. godine sagradjen novi most montažno-čelične konstrukcije, a posebnim propisima je odredjeno do koje težine smije da se prenosi teret preko mosta. Čobanija most je od 1921. do 1995. godine nosio naziv Masarikov most, po češkom državniku i filozofu Tomašu Masariku.

Zgrada glavne pošte u Sarajevu (pošta Obala) je dovršena i svečano otvorena 1913. godine, a izgradjena po projektu Josipa Vancaša. Prednja fasada i osovine objekta, odnos volumena i drugi elementi podsjećaju na poštansku štedionicu (Postsparkasse) Otta Wagnera u Beču. Naročito u enterijeru, Vancaš podliježe dekorativnom shvatanju novih arhitektonskih kretanja koje je dominantno u razvoju sarajevske secesije. Centralni prostor šalter sale je pokriven rešetkastom željeznom konstrukcijom sa staklenim pokrovom. Cilj je bio prirodno osvjetljenje prostora. Pročelje objekta ima primjese istoricizma.

Pogled na Čobanija most iz pravca Skenderije


JZ 170014 Strana 91

Narodno pozorište u Sarajevu je sagradjeno 1897. godine po projektima Karla Paržika. Svečano otvorenje bilo je 2. januara 1899. godine predstavom Medeja Franza Grillparzera (1791-1872), austrijskog dramatičara koji je spajao formalno naslijedje austrijskog baroka i idejne elemente njemačke klasike. Izvedba je bila povjerena Hrvatskom narodnom kazalištu iz Zagreba, a počela je prologom Silvija

Strahimira Kranjčevića - Vili prosvjete. Za svo vrijeme austrougarske uprave ovaj objekat je prvenstveno bio društveni dom (Vereinshaus, Herrenclub ili Clubhaus) sa dvoranom u kojoj su se mogle održavati i pozorišne predstave (Saaltheater). 1922. godine ovaj dom je pretvoren u Narodno pozorište.

Zgrada Narodnog pozorišta Zgrada Glavne pošte

Pogled na Narodno pozorište i Glavnu poštu na desnoj obali Zgrada Rektorata SU i Pravnog fakulteta


JZ 170014 Strana 92

Evangelistiička crkva iz 1899, na lijevoj obali izmedju Mosta Čobanija i Mosta Skenderija

Kasnije Umjetnička akademija


JZ 170014 Strana 93

Ajfelov most ili Skenderija most

Nalazi se u blizini sarajevske Skenderije. Prvi most na ovoj lokaciji izgradjen je već u XV vijeku i to po nalogu Skender-paše da bi povezivao gradjevine njegove zadužbine na obalama Miljacke. 1893. godine uzvodno od prvobitnog podignut je most izradjen od čelika, sa konstruktivnim elementima sličnim Čobanija mostu. Navodno je projektovan u birou Gustava Eiffela, graditelja čuvenog Ajfelovog tornja u Parizu, ali ne postoje dokumenti koji to potvrdjuju.

Skenderija most, pogled sa zgrade Centra na Obalu Vojvode Stepe, na park Majka i dijete, Dom sindikata i ušće Koševskog potoka


JZ 170014 Strana 94

Iz policijske kućice na raskrsnici preko puta Doma sindikata upravljalo se prvim sarajevskim semaforom koji je visio iznad raskrsnice

Pogled na Trebević, Dom omladine i novi most na Skenderiji


JZ 170014 Strana 95

Do 1967. Na lijevoj obali Miljacke stajao je stadion JNA kojeg su sarajlije jednostavno nazivali “Igralište”. Izgled igrališta je uglavnom bio nepromijenjen od 1920. god. Pa do njegovog konačnog nestanka zbog izgradnje sportske dvorane i doma omladine SKC “Skenderija”.

Na ovom prostoru igrane su fudbalske utakmice, mali fudbal, rukomet kao i teniski, odbojkaški i košarkaški turniri. Podloga na svim terenima je bila šljaka. Jednom godišnje održavala su se armijska sportska takmičenja, a na glavnom stadionu i takmičenja konja za jahanje sa preprekama. Šljaka se radi prašine pred svaku utakmicu ili takmičenje prskala vodom iz kamiona cisterni, a nove linije izvlačile pomoću kreča. Iza zgrada u prvom planu nalazila se kuglana. Za vrijeme utakmica, obično nedeljom, Narodna milicija je na konjima obezbjedjivala pristup i sprječavala preskakanje ograde. Gledaoci su sjedili na travi ili stajali oko stadiona i grickali košpe koje su kupovali u fišeku ispred ulazne kapije. U pozadini se vidi ulica Agana Bostandžića koja je od Igrališta bila odvojena ogradom od bodljikave žice, na kojoj je redovno bilo više rupa za provlaćenje gledalaca. Osim na Marijin dvoru ponekad se i na ovoj lokaciji podizala cirkuska šatra.

Svoju prvu prvenstvenu utakmicu FK Željezničar je odigrao na ovom igralištu u nedjelju 2.10.1921. godine protiv Sparte, koja je bila kandidat za prvo mjesto i odlazak u Prvi razred Sarajevskog podsaveza. "Mašindžije", kako ih je publika tada zvala, su napravili prvorazredno iznenadjenje odigravši 1:1 i osvojivši bod . Bilo je to uspjeh ravan podvigu.


JZ 170014 Strana 96

Pogled na Skenderiju do 1967. godine

Preko puta Igrališta, na desnoj obali Miljacke, nalazi se zgrada prve električne centrale. Dok su za osvjetljenje u Sarajevu ranije služile uglavnom lojane svijeće, po dolasku Austougarske za rasvjetu po kućama i ulicama počinju da se koriste uvozne stearinske svijeće i petrolej.

Pošto su obezbjedjena sredstva, 1893 godine otpočeta je gradnja električne centrale na Hisetima uz Miljacku. Do naredne godine završeni su gradjevinski radovi nakon čega su montirane mašine i položeni kablovi po gradskim ulicama. Centrala se sastojala iz centralne stanice (kotlarnice i mašinske sale) sa zgradom za direkciju, akumulatorske stanice i šina za tramvaj na željezničkoj stanici. U kotlarnici su u početku smještena tri, a zatim pet parnih kotlova, dok su u mašinskoj sali smještena tri parne mašine za kondenzaciju od kojih svaku pokreću po dva dinama. Kapacitet je iznosio oko 4000 sijalica od 16 Cd, sa mogućnošću proširirenja na 6.500 sijalica.

Prvo probno paljenje električnog svijetla izvršeno je 3.4.1895 godine kada su zapaljeni električni fenjeri u Koševskoj ulici, Ćemaluši do Ferhadije i Čekrčijinoj ulici. Nasuprot probnom paljenju pravo električno osvjetljenje je uvedeno 1.5.1895 na Apelovoj obali povodom puštanja u rad električnog tramvaja. Radovi na uvodjenju električnog osvjetljenja su napredovali i već sredinom maja bile su osvjetljene ulice Kolodvorska i Ćemaluša, a svijetlo je uvodjeno i u neke kuće. Električna centrala je bila obavezna da daje struju vlasnicima kuća i stanarima onih ulica u kojima postoje vodovi i ukoliko kapacitet stanice to dopušta. Obične sijalice snage do 35 Cd nabavljala je centrala. Već poslije godinu dana na električnoj mreži je bilo priključeno 780 sijalica razne snage i 28 svjetiljki na luk za javnu rasvjetu, te oko 4.000 sijalica za privatnu rasvjetu i za prenošenje snage putem elektro-motora.


JZ 170014 Strana 97

Vrbanja most

Ime je dobio po Suadi Dilberović i Olgi Sučić, prvim sarajevskim žrtvama rata u Bosni i Hercegovini, koje su poginule 5. aprila 1992 na tadašnjem Vrbanja mostu. Most je prvobitno preimenovan u Most Suade Dilberović (6. april 1996.) da bi poslije ponovo preimenovan u Most Suade i Olge (3. decembar 1999).

Pogled na Vrbanju sa uzvodne strane

Pogled na Vrbanju sa nizvodne strane

Današnji most betonske konstrukcije izgradjen je nakon Drugog svjetskog rata, ali njegova istorija počinje mnogo ranije. Još u vrijeme osmanlijske vladavine napravljen je most koji je spajao takozvana Hiseta, današnji Marindvor, sa Kovačićima. Tokom Fatihovih osvajanja 1463. godine vojska se podijelila u dijelove ili velika i mala hiseta. Drvena ćuprija poslužila je Fatihu za prelazak manjeg dijela vojske na lijevu obalu, gdje su u osvajanjima poginula dvojica Fatihovih komandanta Urijan-dede i Džebar-dede. Turbe Urjan-dede nalazi se zapadno od džamije na Soukbunaru, u blizini starog Jevrejskog groblja. Bilo je porušeno 1878. godine, ali je obnovljeno 1910. godine, kada je postavljen novi nišan s natpisom. Turbe Džebar-dede je porušeno prije Drugog svjetskog rata. O njemu nema istorijskih podataka.


JZ 170014 Strana 98

Na desnoj obali pored današnjeg mosta, odmah do Vilsonovog šetališta, neki Židovski trgovac je u XVIII vijeku izgradio mala fabrika ljepila ili Čiršihanu. Nije tu napravljena slučajno, zbog neprijatnog mirisa koji je nastajao u procesu proizvodnje morala je biti udaljena od grada, s rijekom potrebnom za proizvodnju i ćuprijom za njene radnike. To ljepilo bilo je važno za većinu esnafa, a narod je po fabrici drvenu ćupriju nazvao Čiršihanska. Ova ćuprija je ličila na nekadašnju Drveniju kao prototip sarajevskih drvenih mostova, koji su se, zbog nepredvidivog vodostaja Miljacke, često rušili i popravljali.

Ćiršihanska ćuprija i desna obala inspirisale su austrijske vlasti pa su 1903. zasadili i napravili jedno od najljepših gradskih šetališta, kasnije nazvano Vilsonovo šetalište po 28. američkom predsjedniku Vilsonu (Thomas Woodrow Wilson 1913 do 1921). Vremenom su nestali i Čiršihana i drveni most jer je na tom mjestu izgradjen novi, koji je bio inspirisan savremenom arhitekturom i sačinjen od armiranog betona.

Pogled na Vrbanju, sa nizvodne strane i lijeve obale Miljacke

Jesen u Vilsonovom ili Omladinskom šetalištu


JZ 170014 Strana 99

Pogled na Vrbanju i objekte na lijevoj obali Miljacke


JZ 170014 Strana 100

Most Bratstva i jedinstva

Sa Ulicom Bratstva i jedinstva ( II transverzala) koja se nadovezuje na most predstavlja prirodnu liniju razdvajanja naselja Grbavica 1 i Grbavica 2

Most kod EPBiH

Linija razdvajanja naselja Grbavica 2 i Hrasno.

Most na Dolac Malti

Sa Veterinarskim fakultetom na desnoj obali. Transverzala na lijevoj obali, koja vodi do mosta, dijeli naselje Hrasno na dva dijela.

Most na Čengić Vili

Kod Vranicinih nebodera i okretnice tramvaja na liniji 2, predstavlja liniju razdvajanja naselja Hrasno i Čengić Vila 2.

Derviš-paša Dedaga Čengić, sin Smail-age Čengića, osmanlijski zapovijednik, rodjen je u Lipniku (Gacko u Kuli Fazlagića) oko 1823. godine, umro 1874. godine u Konjicu na putu iz Gacka za Sarajevo. Naslijedio je svoga oca poslije pogibije kao vojnik od 18. godina. Vodio je vojsku na Drobnjake i Pivu da osveti oca Smail-agu Čengića. U boju na Tušinama porazio je Crnogorce, a u boju sa Dragom Kovačevićem, najvećim crnogorskim junakom, izvojevao je pobjedu.



Most na Otoci

Kod Doma zdravlja Kumrovec na desnoj i Hepokovog tržnog centra na lijevoj obali, predstavlja liniju razdvajanja naselja Čengić Vila 2 i Otoka

Rimski most

Nalazi se na rijeci Bosni nedaleko od Ilidže na starom danas napuštenom putu, a odmah do magistralnog puta koji vodi prema Blažuju. Rimski most je jedan od četiri stara kamena mosta na području Sarajeva koji su još uvijek sačuvani. Ostala tri mosta su Šeher-Ćehajina ćuprija, Latinska ćuprija i Kozija ćuprija.

Most je izgradjen od klesanog kamena i oblikovan je kao niska polegla gradjevina na sedam lukova. Lukovi su visinski nešto niži na krajevima i rastu prema sredini, pa tako imamo karakterističan, blago ispupčen, oblik ovoga mosta. Dužina mu iznosi oko 40 metara, a širina 4,5 metara. Postoji pretpostavka da je i u doba Rimskog carstva na istom tom mjestu stajao most i da je sadašnja gradjevina sazidana na temeljima prethodne (ipak to još uvijek nije dokazano). Ono što je dokazano je da je prilikom gradnje mosta materijal za gradnju uziman i sa kasno antičkih objekata čije su ruševine ležale u blizini, tako da možemo vidjeti i neke zanimljive antičke reljefe uzidane u gradjevinu. To je sigurno i razlog zbog kojeg je most dobio sadašnje ime.

Most je izgradjen izmedju 1530. i 1550. godine. Ne zna se ništa o tome ko je naredio gradnju mosta niti ko ga je zidao. Most je obnavljan već polovinom 16. vijeka i moguće da je njegov obnovitelj bio veliki vezir Rustem-paša Hrvat, koji je sagradio i jedan most na Željeznici. Pretpostavlja se i da bi obnovitelj mosta mogao biti Gazi Ali-paša.

Rimski most

Rimski most





Raja ili smrt čaršije

Ako zaista želiš saznati kakav je ko, pitaj čaršiju! Čaršija sve zna i nikada ne laže! Mudro i ispravno. I zaista, nekada se sve znalo. Tada je bilo i lakše i ljepše živjeti.

„Rajska“ podjela na ljude na jednoj i djubrad na drugoj strani, bila je najpoštenija i najispravnija iz prostog razloga jer je isključivala bilo kakve kulturne, nacionalne, religiozne, polne, rasne, intelektualne i slične razlike. Ako si OK, onda si raja, ako nisi onda si djubre! Tu moralnu podobnost i pripadnost odredjivala je raja, čaršija i ljudi u njoj.

Bilo kakva prevara ili zabluda mogla je biti samo privremena i veoma brzo provaljena, a zaslužena titula, nosila se cijeli život. Tako da su vremenom i u našem gradu egzistirale raznorazne grupe koje su, na žalost, imale velikog uticaja u doskorašnjim dešavanjima na našim prostorima, svaka na svoj način. Medjutim, njihova uloga u svemu tome, kao i slika njihove današnje sudbine bila bi nepotpuna kada se svaka grupa ne bi posebno okarakterisala.

Šupak. Sa sigurnošću se može ustvrditi da je najniži stadij našeg sugradjanina bio i ostao šupak. Šupci su dolazili iz svih sredina i bilo ih je jako mnogo u svim društvenim i socijalnim strukturama. Karakteristično za njih je i to da su se mogli pronaći u svim religijama i svim nacionalnostima. Njihov stil življenja se sastojao uglavnom u podmetanju nogu svim drugim ljudima u njihovoj blizini (prije svega kvalitetnijim i vrijednijim od njih samih), od kradja, prevara, intriga, laži, kao i svih ostalih niskih i animalnih poriva.

Šupčina je viši stadij šupka, a nižem stadiju se laskalo da je pakšu. To je veoma lukava, prepredena i pokvarena grupacija koja se vješto ubacivala, prilagodjavala i uvlačila u tudje guzice (po kriterijumu da su veće od njih samih) i to uglavnom iz koristi i ličnih interesa. Nije ih bilo teško prepoznati jer im je svima bilo zajedničko da u svakom momentu uzdižu materijalno iznad duhovnog, da puno vole i hvale samo ono što je njihovo, njihovo i samo njihovo, da vole vlast i da se nerijetko bave politikom, jer su i sami bili kurve u duši i nerijetko po profesiji.

Papak je nešto blaži oblik pakšua koji je najčešće dolazio iz prigradskih naselja, sela i iz nižih društvenih i socijalnih struktura. Njihov najveći zajeb je to što se nikada nisu mogli prilagoditi zakonima čaršije, mada su cijeli život težili



tome. Papak voli selo, miris sijena i balege, Lepu Brenu i Cecu. Zatvore oči u transu kada čuju "Bum Cile bum...", nerijetko izazivaju i isprovociraju frku kada pocugaju, razbijaju čaše po kafićima, a "poslastica" im je dokazivanje muškosti, dok razbijaju prazne pivske flaše sami sebi od glavu?! Kad priča, papak pretjerano galami i mlatara rukama, obožava cvijetne ili geometrijske dezene na košuljama, a u unutrašnjem džepu njegovog sakoića obavezno se nadje ćakijica za "Ne daj Bože, nek se nadje..."

Papčina je viši stadij papka, a niži stadij je obogaćen epitetom ljakse. Za razliku od šupaka, ova romantična grupacija je primitivnija i bezazlenija, mada to pravilo ne vrijedi uvijek. Naime, na osnovu detaljnih čarsijsko-studijskih ispitivanja, pokazalo se da, kada papak postane šupak, što se nerijetko dešavalo, da ta mutacija zna biti itekako opasna. Omiljena profesija im je vojna naobrazba, policajac, portir, vatrogasac i sva ostala "uniformisana" zanimanja i još, ako ikako može, ponešto od oružja.

Na žalost, ova grupacija je bila jedna od najmasovnijih na našim bivšim prostorima što je uslovilo čak i nastanak i izgradnju jednog "novokomponovanog" dijela grada koji se zvao "Kineska četvrt", gdje su preko noći doveli svoje. Mada se tu nije mogao vidjeti nijedan kineski restoran ili zalutali kosooki sapadžija, ipak su rijetki i "normalni" stanovnici ovog naselja bili prinudjeni slušati jezik koji je u dobroj mjeri podsjećao na kineski: umijesto da kažu ovdje, tamo ili nedavno, u Kineskoj četvrti se govorilo: tuj, nuj, o tojc....ojhaaa!!! Vrijedno je zabilježiti i to da se upravo na ovim prostorima, prvi put u našem gradu moglo vidjeti i čuti kako u mnogobrojnim, novootvorenim kafićima, umijesto Indexa ili Bijelog dugmeta, rastura Bum Cileee bummm & co.

Levati su face bez identiteta i u vječitoj potrazi za njim. Vrlo su podložni svim vrstama uticaja, u ovisnosti od situacija, prilika i neprilika u koje zapadnu i koje su im se nametale. Levate smo mogli vidjeti i sresti na velikim svjetskim koncertima u Sarajevu, Beogradu, Zagrebu, pa čak i u Beču (uglavnom samo zato da bi po povratku u naš grad mogli pričati o tome), ali i na koncertima narodnjaka i, normalno Bum Cile bum..., kako negdje u prikrajku oduševljeno i zadovoljno tapkaju u ritmu "božanskih tonova". Pripadnici iz redova ove populacije bili su maheri za ismijavanje papaka, dok su se šupaka uglavnom mudro klonuli, jer su dobro slutili njihov smrad i potencijalnu moć. Voljeli su se lijepo, pristojno i moderno oblačiti i patili su od "marke", bez obzira da li se radi o garderobi, automobilu ili tehničkim uredjajima. Prirodno stanište ove, levatske, grupacije uglavnom je bilo "bliže" predgradje tako da su se, prilikom izlaska u čaršiju, često mogli vidjeti po WC-ima mnogobrojnih kafića, kako (već



upotrebljenom maramicom) ili toalet papirom glancaju cipele, skidajući sa njih prašinu ili čak blato.

Grebatori i djubrad su viši stadiji levata. Mnogi pripadnici navedene grupacije uspješno su se transformisali u vrsne džeparoše i hapce. Zajednička osobina im je da su krajnje neodgovorni i nepouzdani, poročni, lijeni, beskarakterni i prevrtljivi iako se i medju njima, mada rijetko, moglo pronaći "svijetlih primjera", koji su zaista pokušavali i bolje i više, ali su na kraju ipak ostajali samo levatići. Njihov najveći peh se sastojao u tome što nikada nisu bili svjesni da su stvarno levati.

Nasuprot svima njima, bila je raja! Kako samo lijepo zvuči ta riječ! Mada iskonsko značenje te riječi ima sasvim drugo značenje, kod nas, kada kažeš za nekoga da je raja, onda to jednostavno znači da je tip OK. Znači da se možeš pouzdati u njega, da te od njega nikada neće zaboliti glava, da te neće žednog prevesti preko vode, da mu možeš vjerovati i da on od tebe očekuje da mu vjeruješ. Znači da te nikada (bez razloga) neće izlevatiti, da nije šupak i da iskreno sažaljeva papke. Ne voli grebatore i užasava se gluposti i sile. Raja je sinonim za dobrog čovjeka, prijatelja ili komšiju, za iskrenog, poštenog i "pravog igrača".

Viši stadij za raju je jaran, a niži (što je i sasvim prirodno i za očekivati) ne postoji. Ova grupacija je plemenita, humana i solidarna, a jedina mana im je (pa i nije baš neka mana) što nerijetko vole cugati. Ponekad čak i previše, tako da se može, greškom, dobiti nerealna slika o njima. Dešavalo da u cugi izgube osjećaj za vrijeme i prostor, tako da su poneke karakterne crte znale dobiti obrnuti smisao. Medjutim, masa njihovih drugih kvaliteta u dobroj mjeri amortizuje ovu manu, tako da, mada su porodični problemi učestala pojava kod ove grupacije, oni su ipak i zauvijek voljeni jer znaju, hoće i ne ustručavaju se da vole druge i da im poklanjaju svoju ljubav. Žene i cuga su im slabost, ali to je samo rezultat prekomjerne i učestale akumulacije pozitivnih i divnih vibracija, kao i potrebe za oslobodjenjem tih osjećaja. U svakom društvu su rado vidjeni iz prostog razloga jer su pozitivni, progresivni, spontani, nonšalantni i jer umiju animirati sredinu i iz ničega napraviti feštu. Uvijek su okruženi prijateljima i oni im neopisivo mnogo znače u životu.

Eto, tako je nekada bilo! Znalo se ko je raja, ko je levat, ko papak i ko je šupak. Sve se znalo! Selekciju je, normalno, pravila raja, koja je jedina i imala pravo na to, prije svega iz potrebe za samoodržanjem, ali i iz prijeke potrebe za očuvanjem pravih vrijednosti. I svima bilo dobro. Ali šta se desilo?



Dodjoše neka čudna, morbidna i teška vremena. Probudiše se aveti mraka, pritajene i brižljivo njegovane u bolesnim šupačkim umovima. Pohasiše se, šatro religiozno i nacionalno, na sve tri strane šupci i naložiše neke opet religiozne i nacionalistički naoštrene papke i poluljude, jedne na druge! A papci kó papci, jedva dočekali! Sve što je nekada bilo nenormalno - preko noći postade normalno! Proglasiše sami sebi ulogu neke, samo njima objašnjive, ugrožene žrtve i postadoše dželati! Kao, bore se jedni protiv drugih, a opet svi isto rade! Sve po potrebi i mogućnosti. Šupci zavrištaše mašući zastavama, papci zavitlaše kamama, a levati se izgubiše u tome svemu, prepuštajući se zakonu jačeg, ali i ne bježeći od njega. I jedni, i drugi i treći utopiše se u tom "sveopštem narodnom veselju", vrlo lako pronadjoše sebe i svoje mjesto u tome svemu, zavladaše i napraviše neke druge, kažu "svoje" podjele!

A meni lično, osim nacionalnih, teško vidjeti neke druge!

I bilo bi nepošteno, a ne spomenuti svačiju ulogu u tom paklu. Neko će se zapitati, a šta je sa rajom? Na žalost, raja je šutila! Raja je samo, kó fol mudro, gledala i šutila. I popušila! Prodje rat - šupci se obogatiše, papci se ispucaše i oćejfiše, a levati se prilagodiše. Da nije smiješno, bilo bi za plakati.

(Op. Autor nije poznat!)



Sarajevski žargon Slovo Riječ Značenje

A Aha Naravno

Alaj ti ćufte Odlično, dobro uradjeno, svaka čast

Alapača Žena duga jezika (koja puno priča)

B Ba Skračenica od bolan

Baba Roga Starija, a ružna osoba

Baja Buba, insekt

Bajbokana Tamnica zatvorska

Baksuz Neko ko nema sreće (u životu)

Bandak Nesvijest

Bandoglav Tvrdoglav

Bara-bare Jednako

Bariti Udvarati se

Bazditi Smrditi

Bazoka Tajno mjesto

Belaj Nevolja

Bez kosti Pogodak u košarci bez dodira lopte i obruča koša

Blećak Budala

Blentav Čudan, neobičnog ponašanja i na svoju štetu

Bezbeli Tačno, tako je

Blenuti Zagledati se u nešto – nekoga

Boba Poen

Boli me Baš me briga, svejdno mi je

Bombaš Petljanac

Bombati Lagati, izmišljati

Brdo para Velika svota

Brisnuti Pobjeći

Bubati Učiti

Bunardžija, bunariti, izbunariti Džeparoš, džepariti, krasti, ukrasti

Bunt Gomila, svežanj (obično love)

C Caka Začkoljica

Caja Policajac, milicioner

Ceker Torba za pijacu

Cener Desetka, deset dinara

Cigla Milion

Cinkaroš Izdajica

Civare Ručna kolica sa jednim točkom

Car, carski Najbolji, najbolje od svih



Slovo Riječ Značenje

Cober Brat, braco

Crnjak Crni humor

Cuga, cuganje Piće,opijanje

Cvike Naočari

Cvancika Dvadesetica, dvadeset dinara

Ć, Č Ćakija Mali nož, perorez

Čampraz Uzvik pri sankanju,sklanjaj se, idu brži iza tebe

Čaršijaner, mahalaš Iz starog dijela grada (negativno obojeno)

Čeka Mjesto sastanka

Ćifterica Glava, opaliti sefte po ćifterici

Čivija Važan čovjek

Ćiza Crta, linija

Ćopiti, Uhvatiti

Čorba Gorivo. benzin

Čorka Zatvor

Ćornuti, ćorisati Ukrasti, krasti

Čuka Sat

Ćumurati Dosadjivati pričom

Čvarak Oznaka za čin u vojsci

Čvoka Vrsta udarca prstom u glavu

D Davež Dosadan tip

Degenek Batine

Deset-u-pola-s-lukom-u-papir Ćevapi u pola somuna za ponijeti

Dilajla Blečak

Drincati, knjavati, krmeljati Spavati, ljenčariti

Drot Milicioner

Drpiti Ukrasti

Dupljak Imitacija, lažna marka

Dj, Dž Djidji-midji Kretanje u nizu, kao voz

Djirati Praviti krugove

Djoniti, podjoniti Prepisivati, prepisati

Djuskati Plesati, igrati

Dživdžan Vrabac

Džilkoš Vucibatina

Džumbus Nered

E Efe Majstorski šut u nogometu




Eki, eški, ekši Vidi, stvarno, pogledaj, nije valjda

F Fakat Stvarno, zaista

Fakin Jalijaš

Fasovati Dobiti batine

Fatati se Milovati se (ljubavno)

Fazon, finta Način, manir, zagonetka

Felš, felšavo Kriv, izvitoperen, nepravilno, deformisano

Fertutma Frka, komplikovana situacija

Fiber Krivo mu

Fistati Opijati se, potuči se

Fitilj Kravata

Fol Trik

Foler Neiskren tip

Fora, dati fore Prednost, popust (u šahu ili trčanju)

Forpas Nešto loše, bez veze, propast

Frajer Naivan momak

Frajlauf Nožna kočnica na biciklu

Frka Svadja, tuča, pometnja

Frknuti Baciti

Frtalj panje Četrvrtina štruce hljeba/kruha

Fula Promašaj

Furati Brzo ići, voziti

Furati s nekim Zabavljati se - imati momka/djevojku

G Gabor Ružna osoba

Gaga Neplemenita mala riječna riba

Ganc Potpuno, skroz (npr. novo)

Ganjati Juriti nekog ili nesto

Gelender Ograda na stepnistu,balkonu,rukohvat

Genter Policijski inspektor (obicno u civilu)

Gilipter Prevarant sklon svakoj vrsti prevare

Giviht ili geviht Teg

Glabati Pojesti štone (nešto)

Gladež Škrtica

Gotiviti Pripaziti, pomagati

Granap Prodavnica mješovitom robom

Grebator Korisnik tudjeg,ulizica

Grmalj seljak, nekulturan

Grofovski Na nivou




Gugan Golub

Gutavo Tesko, opasno

Guvernala Upravljač na biciklu

H Halisati Jesti

Hamziga hop Ukrasti

Hapac Kradljivac

Hašišar Čupavac,dugokosi tip

Hasta Bolestan

Haustor Ulaz u zgradu, hodnik

Haustorće Dijete iz centra grada

Haver Prijatelj

Hepek Nemore se objasnit` al` raja zna šta je

Himber Voćni sirup za rastvaranje

Hinja Podmukla osoba

Hopa Zadnji u igri

Hvatati zjale Ljenčariti, besposličariti

I Ima (p)ticu u glavi Malo luckast(a), nepredvidljiv(a)

Imati žvaku Imati priču (negativno)

Inventar Stalna postava kafića

Ispariti Nestati

Izbunariti Ukrasti iz djepa,tašne u gužvi

Izdevetati Istući

Izdignuti Prevariti

Izlemati Istuci

Izlevatiti nekoga Nekoga napraviti budalom

Izmarisati Istući

Izraditi (nekoga) Prevariti (nekoga)

J Jalija Maloljetni delikventi

Jamiti Uzeti, ukrasti

Jaro, jaran-ica blizak drug, drugar-ica

Jazija Prednja strana kovanog novca (v. Tura)

Jest-al-u-žutu Nije tačno

Junferica Ona koja se nije nikad poljubila, nevina djevojka

K Kalaštura U svakom pogledu loša žena

Kandisati Neprijatno mirisati

Kapak dosta vise




Kerefeka Izmotavanje

Kec Jedinica - neprolazna ocjena

Kefati Imati simpatije - kefati za nekim

Keranje lopte Udaranje lopte, šutiranje

Keva Kamen

Kinta Dinar

Klapiti Uzeti, ukrasti , a moze i “ono”

Klepiti Udariti

Klipača Pivo u velikoj flaši, pogrdni izraz za djevojčicu

Klipan Veliki, krupan, pogrdni izraz za dječaka

Koka Ženska osoba, djevojka

Kokuz Bez ičega, obično bez dinara

Kontati Misliti

Korpa Odbijanje, kod udvaranja

Kreka Slabe karte u igri

Krkan Grub,neotesan tip,seljak

Krla Sudar novčića kod ćize-blize, neodredjen položaj

Krntija Stari automobil

Krompir Rupa na čarapi

Kuglager Metalni točak

Krpe Odjeća

Kuka Godina života

Kundure Cipele

Kupiti fazon Biti prevaren

Kužiti Gledati

L Labrnja Usta (pogrdno)

Lajb Grudnjak

Landaranje Zvuk otkačenog auspuha, blatobrana

Laprdati Pričati bez veze

Levat Urodjeno trajno naivan

Liber, liberi Kliker, klikeri (u dječijoj igri)

Ligure Male sanke ručne izrade

Loga Skriveno mjesto

Lohotno Klimavo, slabo

Lijeva ruka-desni džep Kradja

Lopina Lukav tip, prevarant

Ludo Odlično, super, sjajno

Luftirati Pobjeći sa nastave (sa časa)




M Magla Uhvatiti maglu, pobjeći

Maha Promašaj

Mali milon Mnogo

Malo sutra Nikada

Mamlaz Mutav

Marisana Tuča

Marica Auto za prevoz uhapšenih

Marisana Tuca

Maslati Izmišljati, lagati

Maštrafiti Previše piti rakije

Maznuti Ukrasti

Medenjak Čelavi potiljak

Merak Zadovoljstvo

Metar Puno, mnogo

Milja Hiljada (novčanih jedinica)

Mokri brat Pijanica

Morska fula Totalni promašaj

Muntati, premuntati Lagati, prevariti

N Na kredu Na kredit

Nabaciti kupiti,obuci,manipulisati nekom osobom

Nabakriti Ubrzati, brzo trčati, brzo voziti

Načepiti Izvršiti pritisak nad nekim

Nadrljati Lose proci

Nafaka Novac

Nagrabusiti Lose proci

Naperiti se Skoncenrtisati se

naruziti nekoga ubjedljivo pobijediti

Navlakuša Prevara, namjestaljka,udarac glavom

Nema teorije Nije tačno

Njopa, njupa Jelo

Noga Dati nekome nogu, odbiti ga

O Ofrlje Otprilike, od oka

Odvaliti Propasti na godinu, propasti ispit, reči glupost

Oko Draga osoba

Okuka Krivina

Ono pravo Baš kako treba

Opaučiti Udariti

Olajavati Tračati




Ošmekati Prijaviti, izdati

P Padati plesati uz rock

Padavičar Hipik

Panja Hljeb, kruh

Pao s Marsa Totalno neupućen

Papak, papan Prostak, primitivac

Parkaš Čuvar parka

Penal Tražiti prvi griz (sendviča, jabuke ...)

Penicilin za nešto Prava osoba za nešto

Peškir Peder, homoseksualac

Petak, petica Pet dinara

Petobanka Pedeset (dinara, godina godina starosti)

Pezmećiti Dodijavati,zanovjetati bez smisla

Picajzla Dosadan,nametljiv tip

Pičiti, opičiti, spičiti Brzo hodati, brzo voziti, svom snagom

Picnuti se Urediti se

Picule Mala raja

Pilati nekoga Kada dvojica varaju trećeg (uzeli ga u pilanu)

Pimplati Vješto nogom žonglirati loptom u mjestu

Pinka Vrlo mala vrijednost

Podjoniti Na bezobrazan nacin, prepisivati

Poguzija Slatkohran, gurman, izjelica

Polovnjaća Žena srednjih godina, razvedena

Popušiti Loše proći

Porefenati se Poravnati se, niko nikom ništa nije dužan

Pošiziti Izgubiti živce, iznervirati se

Potrefiti Pogoditi

Pranja Mala pračka od deblje žice

Prdavac Motocikl male snage (Tomos)

Prolupati Poluditi

Presaugati Previše popiti (alkohola)

Profuliti Promašiti

Prokužiti Sagledati, prozrijeti, shvatiti

Provala Otkrivanje najgolije istine-neugodne

Provaliti Reći neku glupost

Prozentati Razotrkiti, shvatiti

Proziran Providan, neubjedljiv

Pun k’o šibica Ima dobre karte

Puhnuti Nestati, izgubiti se




R Razbacan Razvijen

Reva Revizor u javnom prevozu

Roša Rupa u zemji, u igri klikerima

Runda Krug

Rusvaj Lom, krš

S Sefta Prvi, udariti dlanom po friško ošišanoj glavi

Sekser Strani/stari kovani novac

Sic Sjedište na biciklu

Sifoni Ženske grudi, krupnije

Skontati Smisliti

Skontati se Upoznati ljubavnog partnera

Sličuge Klizaljke

Slunto Smotan, nespretan

Smandrljati Površno uraditi, brzo pojesti, uraditi na brzinu

Smotan, Smoto, Smotanko Nespretan, konfuzan, nevješt

Sentiš Ljubavna,najcesce spora pjesma za ples udvoje

Soha Drvo za podupiranje štrika, visoka djevojka

Soviti, zasoviti Spavati, zaspati

Specijalka (= frajlauf) Bicikl kome se pedale mogu okretati unazad

Spengati Uhapsiti

Srednja žalost Osrednje, ni dobro ni loše, prosječno

Stari i stara Otac i majka

Stipsa Škrtica

Stiskavac Lagani ples u bliskom kontaktu sa partnerom/kom

Sudar Ljubavni sastanak

Sušiti se Biti rezerva, ostati van igre

Svezati šljagu Opaliti šamar

Svirati klavir Biti uhapšen, služiti zatvorsku kaznu

Svintati Skrenuti

Š Šorati Mokriti, tuči

Šatro Izgovor za nešto, namontirana priča

Šega Nesto smješno,humor

Ševa Seksualni odnos

Šibicar Umjetnik u valjanju šibica

Šinter Osoba koja uklanja pse lutalice

Šlajpek Novčanik

Šlepati se Pridružiti se nekome bez njegove saglasnosti




Šljaga Šamar

Šljaka, šljakati Rad, raditi

Šljiva Modrica

Šmekati Špijunirati, prijavljivati

Šnjura Veza, električni kabl, pertla

Špicoke Šimi cipele

Šteka Deset kutija cigareta

Štela Pozicija, veza

Štokrla Stolica nez naslona

Štos Stisnuta pesnica/šaka, dosjetka

Štreber Onaj što pretjerano uči

Štreka Uskotračna pruga

Štrik Konopac, obično za sušenje veša

Šuba Rupa u zidu ili na staklu šaltera

Šučmurast Neodredjen

Šupak, pakšu Veoma loša osoba

Šupljirati Pričati tek tako uprazno

Šuškavac Mantil, prezervativ

Šverati Švercovati ali i voziti krivudavo

T Taldžije Članovi grupe koja radi zajedno

Talizati se Klizati se (na ledu)

Tanjež Slabo, bez snage

Taraba Drvena ograda, zabrana pristupa - dolaska

Tarapana Nezgodna situacija, tuča

Tekma Utakmica, uglavnom fudbalska

Terek Otpad

Tezga prodajno mjesto na pijaci,nastup umjetnika

Topiti se Željeti nekog ili nešto

Topli brat Peder

Treba Seksi cura, mačka

Trefiti, potrefiti Sresti, pogoditi

Trkeljisanje Premetačina džepova

Tekne Drveno korito

Trokolica Daska sa 3 kuglagera i upravljačem

Trokutan Dobro razvijen čovjek

Tropa Propao

Truba (neko, nešto) Slabo, loše

Trzati Tajno zaljubljen(a)

Tura Strana na kojoj je grb na kovanom novcu




Tapkaroš Preprodavac kino karte ispod/iznad cijene

Turundji Neodredjena boja

Tutnjati Hodati bez cilja

U U Limburgu mjesecu Nikad se to neće dogoditi

Ubleha Prazna priča, prevara

Ucvikati Uplasiti se

Udaviti dosadjivati nekome

Uhvatiti na trehu Zbuniti nekoga

Uhvatiti maglu Pobjeći

Ukavariti se Prepasti se, Ukipiti se, blokirati se

Upezmečiti Komplicirati

Utopiti Prodati nešto,riješti se nečega

Vaditi frču Izazivati

Vile ga pronosale Spasio se

Vintati Okretati

Visiti Biti uvijek na istom mjestu

Z, Ž Zacopati se Zaljubiti se – žestoko

Zaglaviti Naći se u bezizlaznoj situaciji, ženiti se na silu

Zalaufati se Zatrčati se

Zalizati se Pokvasiti kosu pa je počešljati

Zapikati Zauzeti, odabrati

Zašnjirati Sakriti

Zavrnuti Uzeti na prevaru

Zbariti Upoznati - djevojku

Zbombati Slagati, prevariti (na rijecima)

Zdipiti Ukrasti

Zelen(a) Naivan(a), neiskusan(a)

Zentati Gledati

Zezati Šaliti

Zeznuti Prevariti

Ziceraš Osoba koja ide samo na sigurno

Zijaniti Izgubiti

Žalosna sova Ružna djevojka

Žvaliti Ljubiti



Izvori podataka:

N.A. Miškin Istorija starog Rima

Danijel Dzino: Illyricum in Roman politics 229 BC to AD 68, Cambridge press, 2010.

Milan Prelog: Povjest Bosne od najstarijih vremena do propasti kraljevstva, Naklada J. Studničke i druga, Sarajevo

Pavao Andjelić - Studije o teritorijalno-političkoj organizaciji - Scribd

Mustafa Imamović: Osmansko osvajanje Bosne

www.bgs.ba/eknjige/images/stories/pdf/Husein_kapetan_Gr...

Nada Klaić: Srednjovjekovna Bosna, Eminex Zagreb, 1994. god.

Vlajko Palavestra – Legende iz starog Sarajeva, Zemun, 2003,

Marko Vego: Naselja bosanske srednjevjekovne države, Svjetlost Sarajevo, 1957. god.

http://fvm.academia.edu/JelenaMrgi/Severna_Bosna_13-16._vek

http://www.muzejsarajeva.ba Valerijan Žujo: Gazi Isa-beg, the founder of Sarajevo

http://www.visitsarajevo.ba/history

http://sarajevo18781918.blogger.ba

http://www.sarajevo.ba

http://sarajevo.co.ba/znamenitosti

http://www.opcinailidza.ba

http://www.infiarch.ba

http://portal.skola.ba

http: //www.benevolencija.eu.org

http: //www.jat.com/active

http://books.google.com/Sarajevo a biography by Robert J. Donia 2006.

http://www.osmccsa.edu.ba

http://www.kcus.ba

http://unsa.ba

http://diwan-magazine.com/prica-o-sarajevskom-tramvaju

http://www.fkzeljeznicar.com

http://www.fksinfo.com

http://www.viksa.ba

http://www.sarajevogas.ba

http://hr.wikipedia.org

http://www.sarajevo-x.com

http://www.vilsonovo.net

http://www.ghbibl.com.ba

http://www.wdl.org/en/item/7482

http://www.bhdani.com/arhiva/183/t18304.shtml



Documents

Sarajevo za pocetnike