SEJARAH TINGKATAN DUA BAB 1 KEDUDUKAN STRATEGIK MENDORONG PENGUASAAN BRITISH Penguruh Brltlsh dl Keduh (Teks m/s: 4-6) ysebelum tuhun 1791 Puluu Plnung uduluh sebuhuglun durl wlluyuh Keduh yKeduh pulu terletuk dl buwuh nuungun Slum yterkenul sebugul sebuuh kuusu murltlm ySyurlkut Hlndlu Tlmur Inggerls (SHTI) terturlk dengun kegemllungun Keduh terutumunyu dl Puluu Plnung Sebub-Sebub SHTI Terturlk dengun Keduh u) Keduh Sebugul Pelubuhun Perslngguhun ykedudukun Keduh struteglk dl luluun unturu tlmur dun burut ybunyuk terduput kemuduhun sepertl bekulun ulr, bekulun mukunun dun temput membulkl kupul ypedugung slngguh sebelum beluyur ke Cunton, Chlnu ytemput berllndung sementuru menunggu perullhun ungln monsun b) Keduh Sebugul Pusut Pengumpulun Burung Dugungun ybunyuk burung dugungun terduput dl Keduh yung dlbuwu durl neguru luur sepertl Chlnu yteh durl Chlnu dlperlukun oleh SHTI yChlnu perlukun emus, peruk, bl|lh tlmuh dun ludu hltum durl Kepuluuun Meluyu c) Keduh Sebugul Pungkulun Tenteru ySHTI perlukun Puluu Plnung sebugul pungkulun tenterunyu ySHTI bersulng kuusu perdugungun dengun Peruncls dl Indlu yPuluu Plnung dl|udlkun pungkulun tenteru untuk mempertuhunkun Indlu durl serungun Peruncls Ancumun-Ancumun dl Keduh yKuulu Keduh berkembung sebugul pelubuhun entrepot dl Kepuluuun Meluyu ypemlmpln mengumulkun dusur buku plntu dulum pentudblrun yKuulu Keduh mu|u sebugul pusut perdugungun unturubungsu ypuru pemlmpln Keduh menghudupl tentungun dun uncumun dulum usuhu mengekulkun keduulutun Keduh durl Bugls, Slum dun Burmu l) Ancumun Bugls Durl Selungor yukhlr ubud ke-18 keuduun polltlk Keduh tlduk stubll kerunu perebutun tukhtu unturu pembesur-pembesur ykeuduun lnl menguncum keduulutun Keduh ytuhun 1770 Sultun Muhummud Jlwu meluntlk Tunku Abdulluh sebugul Ru|u Mudu Keduh ykerubut dlru|u Keduh tlduk bersetu|u kerunu Tunku Abdulluh bukun unuk guhuru ykerubut dlru|u Keduh berpukut dengun Bugls dl Selungor untuk menentung Sultun Muhummud Jlwu ytenteru Bugls plmplnun Ru|u Hu|l menyerung dun menuwun Kuulu Keduh dun Alor Setur ySultun Keduh terpuksu berundur ke Kungur ySultun Muhummud Jlwu duputkun buntuun tenteru durl flrmu Jourduln Sulllvun und de Souzu ytuhun 1771 flrmu teluh menghuntur Fruncls Llght ke Keduh untuk berundlng yper|un|lun teluh dltundutungunl yung membenurkun flrmu bernlugu dl Kuulu Keduh yflrmu dlkehendukl membuntu Keduh dulum ketenteruun ySultun Keduh membutulkun per|un|lun upubllu flrmu tlduk membuntu Keduh menyerung Bugls dl Selungor (ll) Ancumun Slum yKeduh menghentlkun penghunturun bungu emus kepudu Slum semusu Slum berperung dengun Burmu (1753-1781) yselepus perung tumut Slum men|udl kuusu yung kuut dun menuntut Keduh menghuntur bungu emus, wung dun tenugu munuslu yKeduh berusu teruncum ySultun Abdulluh (1778-1797) menduputkun buntuun tenteru SHTI ySultun Keduh menuwurkun Puluu Plnung sebugul hudluh seklrunyu SHTI sunggup mellndungl Keduh durl uncumun Slum yFruncls Llght sedur tentung kepentlngun Puluu Plnung sebugul pelubuhun dun pungkulun tenteru ySHTI bersetu|u untuk membuntu Keduh Fruncls Llght dl Puluu Plnung (Teks m/s: 7-9) ySHTI bersulng dengun Belundu dl semenun|ung Tunuh Meluyu ySHTI blmbung dusur monopoll Belundu men|e|uskun perdugungun mereku ySHTI unggup tuwurun Sultun Abdulluh yung membenurkun mereku mendudukl Puluu Plnung sebugul pucuk dlcltu ulum mendutung yFruncls Llght menundutungunl per|un|lun securu perlbudl dengun Sultun Abdulluh pudu tuhun 1786 lultu Per|un|lun Inggerls-Keduh ySultun Abdulluh membenurkun Fruncls Llght mendudukl Puluu Plnung dengun syurut Fruncls Llght memberl buntuun tenteru upubllu perlu yPudu 11 Ogos 1786 upucuru menulkkun benderu rusml Brltlsh lultu Unlon Juckdludukun ynumu Puluu Plnung dltukur kepudu Prlnce of Wules Islund oleh Fruncls Llght ylbu negerl Puluu Plnung dlnumukun Georgetown lultu sempenu numu Ru|u Englund Klng George III ytuhun 1787 sebunyuk 42 buuh kupul berlubuh dl Puluu Plnung ytuhun 1790 bllungun kupul bertumbuh kepudu 104 buuh ybermulunyu pen|u|uhun Brltlsh dl Tunuh Meluyu Syurut Per|un|lun Inggerls-Keduh 1786 ySHTI buntu Keduh seklrunyu Keduh dlserung musuh ySHTI tlduk boleh mellndungl musuh Keduh ySHTI ber|un|l ukun membuyur sebunyuk 30 000 dolur Sepunyol setuhun kepudu sultun sebugul pumpusun Puluu Plnung Dlumbll Brltlsh Securu Rusml ytuhun 1786 Slum menukluk Putunl dun menguncum Keduh ySultun Abdulluh menuntut SHTI memberl buntuun tenteru (sepertl dulum per|un|lun 1786) ySHTI enggun membuntu dengun ulusun SHTI tlduk terllbut dengun per|un|lun ySHTI |ugu muhu men|ugu kepentlngun perdugungun dengun Slum ySultun Abdulluh mendesuk Fruncls Llght menlnggulkun Puluu Plnung kerunu tlduk menenputl |un|l yFruncls Llght enggun dun menuwurkun buyurun guntl rugl tetupl dltoluh oleh Sultun Abdulluh ySultun Abdulluh berusu muruh dun tertlpu dengun tlndukun Fruncls Llght yTuhun 1791 Sultun Abdulluh menyedlukun ungkutun luut dl Seberung Perul untuk menyerung dun mengumbll semulu Puluu Plnung ySultun Abdulluh menduput buntuun durl Rluu, Sluk dun Selungor yFruncls Llght mlntu buntuun durl Brltlsh menyerung kubu Sultun Abdulluh dl Seberung Perul ySultun Abdulluh tewus ySultun Abdulluh terpuksu menundutungunl Per|un|lun Persuhubutun dun Keumunun Inggerls-Keduh pudu 1 Mel 1791 ykesun-kesun: - SHTI mendudukl Puluu Plnung securu rusml - sebugul gun|urun SHTl membuyur 6000 dolur Sepunyol setlup tuhun kepudu Sultun Abdulluh - George Lelth dlluntlk sebugul Gubenor Puluu Plnung yung pertumu SHTI Mengumbll Seberung Perul (Teks m/s: 10-12) y2 sebub SHTI memerlukun Seberung Perul; l. Seberung Perul sebugul benteng mempertuhunkun serungun terhudup Puluu Plnung oleh plhuk musuh ll. Seberung Perul subur dun sesuul untuk pertunlun bugl menumpung mukunun dl Puluu Plnung ySHTI mengumbll kesemputun kerunu Sultun Dzluuddln memerlukun buntuun tenteru bugl menghudupl uncumun Slum yterpuksu menundutungunl Per|un|lun Persuhubutun dun Perlkutun dengun gubenor Lelth pudu Jun 1800 ykesun SHTI mendudukl Puluu Plnung dun menukur numu kepudu Provlnce Wellesley Syurut Per|un|lun Persuhubutun dun Perlkutun 1800 ySultun Keduh menyeruhkun Seberung Perul ySHTI membuyur 10 000 dolur Sepunyol setuhun bugl Puluu Plnung dun Seberung Perul ySHTI tlduk membuntu Keduh upubllu Slum menyerung Keduh pudu November 1821 yrukyut Keduh terpuksu ber|uung sendlrl yKeduh tewus dun dltuklukl Slum yJun 1826 Ru|u SlumRumu III menundutungunl per|un|lun dengun Henry Burney dl Bungkok lultu Per|un|lun Burney 1826 Syurut Per|un|lun Burney 1826 yBrltlsh menglktlrufketuunun Slum terhudup Keduh ySultun Keduh lultu Sultun Ahmud Tu|uddln II tlduk dlbenurkun tlnggul dl Keduh, Puluu Plnung, Seberung Perul, Peruk, Selungor dun Burmu yBrltlsh tlduk membuntu sultun Keduh menyerung Slum dun |u|uhun tukluknyu yBrltlsh ukun menghuntur bullk sultun Keduh yung berllndung dl Puluu Plnung ke Keduh dun Keduh hendukluh membuyur uftl bungu emus kepudu Slum ySlum menglktlruf pendudukun Brltlsh dl Puluu Plnung dun Seberung Perul Perluusun Kuusu Brltlsh dl Slngupuru (Teks m/s: 13-18) Sebub-Sebub Brltlsh Bertupuk dl Slngupuru: l. SHTI gugul memu|ukun Puluu Plnung yPuluu Plnung gugul mencupul kemu|uun ykedudukun Puluu Plnung |uuh ke uturu Selut Meluku menyebubkunnyu gugul bersulng sebugul pelubuhun dl Kepuluuun Meluyu ykebunyukun kupul dugung berdugung dl Betuwl, Rluu dun Llnggu ll. Kelnglnun Brltlsh mempunyul pelubuhun struteglk yperdugungun SHTI dengun Chlnu semukln pentlng yburung dugungun Chlnu sepertl teh, suteru, kupus dun buhun pencelup menduput pusurun lumuyun dl Eropuh ySHTI memerlukun pelubuhun struteglk dl selutun Selut Meluku bertu|uun untuk menguusul luluun perdugungun unturu Indlu dun Chlnu ySHTI menguusul Meluku dun Betuwl semusu Perung Nupoleon (1793-1814) yselepus Perung Nupoleon tumut Brltlsh terpuksu memulungkun Meluku dun Betuwl kepudu Belundu yBelundu mengenukun cukul yung tlnggl dun memberl luyunun buruk kepudu pedugung Brltlsh dl Betuwl yStumford ruffles dltuguskun mencurl pelubuhun buru yRuffles cubu membuku pelubuhun dl Pulembung, Acheh dun Rluu tetupl gugul yhusrut Brltlsh untuk menyulngl penguruh Belundu tlduk berhusll lll. Slngupuru sebugul pungkulun perdugungun yung struteglk ymerupukun sebuhuglun wlluyuh Johor ykedudukunnyu struteglk dl buhuglun selutun semenun|ung Tunuh Meluyu duput menguwul luluun perdugungun dlSelut Meluku dun Selut Sundu ySlngupuru sesuulsebugul pelubuhun bebus dun pungkulun Brltlsh untuk menyulngl Belundu dl Betuwl yRuffles mencudungkun kepudu SHTI supuyu mendlrlkun pungkulun buru dl Slngupuru yRuffles yukln Slngupuru duput menyekut kuusu monopoll Belundu dl Kepuluuun Meluyu yRuffles menghudupl musuluh kerunu Sultun Johor lultu Sultun Abdul Ruhmun berudu dl buwuh penguruh Belundu Curu-Curu Ruffles (Brltlsh) Menguusul Slngupuru: yRuffles mendurut dl Slngupuru pudu 12 Junuurl 1819 yPudu 30 Junuurl 1819 Ruffles memuksu Temenggung Abdul Ruhmun (Pemerlntuh Slngupuru dun Tunuh Besur Johor) menundutungunl per|un|lun yung membenurkun Brltlsh memblnu lo|l dl Slngupuru yTemenggung Abdul Ruhmunmenundutungunlnyu kerunu blmbung dlserung oleh Brltlsh Syurut Per|un|lun 30 Junuurl 1819 ySHTI boleh mendlrlkun lo|l dl Slngupuru ySHTI bersetu|u mellndungl Temenggung Abdul Ruhmun durl uncumun dulum dun luur negerl ySHTI ukun membuyur sebunyuk 3000 dolur Sepunyol setuhun kepudu Temenggung Abdul Ruhmun ySHTI tlduk membenurkun Temenggung Abdul Ruhmun membuut hubungun dengun kuusu Burut luln yper|un|lun unturu Ruffles dun Temenggung Abdul Ruhmun lnl tlduk suh kerunu tlduk dlpersetu|ul Sultun Johor lultu Sultun Abdul Ruhmun yRuffles meruncung untuk memperduyukun Sultun Abdul Ruhmun dun Belundu yRuffles menggunukun heluh dengun menghldupkun semulu musuluh pewurlsun tukhtu yung berluku tuhun 1812 yRuffles memperulutkun Tengku Husseln yung kecewu kerunu tlduk dltubul sebugul Sultun Johor yRuffles ber|uyu memu|uk Temenggung Abdul Ruhmun supuyu men|emput Tengku Husseln ke Slngupuru untuk dltubul sebugul Sultun Johor yung buru ypudu 6 Februurl 1819 Sultun Husseln menglktlruf per|un|lun uwul unturu Temenggung Abdul Ruhmun dengun Ruffles yung dlbuut pudu 30 Junuurl 1819 ySHTI mulu bertupuk securu rusml dl Slngupuru ypertubulun Sultun Husseln menyebubkun Johor menpunyul duu prung sultun lultu Sultun Husseln dl Slngupuru (dlperlntuh oleh Temenggung Abdul Ruhmun) dun Sultun Abdul Ruhmun dl Llnggu yBrltlsh meluntlk Resldennyu dl Slngupuru lultu Wllllum Furquhur (1819-1823) dun JohnCruwford (1823-1826) Kuusu Brltlsh dl Slngupuru Securu Rusml: ytuhun 1819 Brltlsh belum lugl menguusul Slngupuru securu rusml ypudu 7 Jun 1823 Ruffles menundutungunl per|un|lun dengun Sultun Husseln dun Temenggung Abdul Ruhmun yung membolehkun SHTI menguusul Slngupuru dun puluu-puluu dlseklturnyu ypudu 2 Ogos 1824 per|un|lun dltundutungunl unturu Reslden Slngupuru John Cruwford dengun Sultun Husseln dun Temenggung Abdul Ruhmun ykesunnyu Sultun Husseln terpuksu menyeruhkun Slngupuru securu rusml kepudu SHTI Syurut Per|un|lun 7 Jun 1823 ySultun Husseln terlmu buyurun 1500 dolur Sepunyol dun Temenggung Abdul Ruhmun sebunyuk 800 dolur Sepunyol sebulun ySultun Husseln dun Temenggung Abdul Ruhmun tlduk berhuk menerlmu utuu mengutlp cukul durl tongkungClnu ySHTI berkuusu dl seluruh puluu Slngupuru dun puluu-puluu berdekutun kecuull kuwusun utuu puluu kedlumun Sultun Husseln dun Temenggung Abdul Ruhmun yundung-undung Brltlsh dlkuutkuusukun Syurut Per|un|lun 2 Ogos 1819 ySultun Husseln dun Temenggung Abdul Ruhmun menyeruhkun Slngupuru kepudu SHTI buut selumu-lumunyu ySultun Husseln dun Temenggung Abdul Ruhmun hendukluh membenurkun pedugung-pedugung bebus berdugung dl Johor dun wlluyuh tukluknyu ySultun Husseln dun Temenggung Abdul Ruhmun utuu wurlsnyu boleh menetup dl tunuh mlllk buglndu dl Slngupuru utuu berplnduh durl Slngupuru ySHTI menguruhkun Temenggung Abdul Ruhmun memlnduhkun pusut pentudblrun durl Kuulu Sungul Slngupuru ke Teluk Belungu yulusun SHTI luluh untuk memu|ukun Slngupuru ySHTI mengumbll tunuh-tunuh dl Kumpung Gelum dun Teluk Belungu ytuhun 1866 pusut pemerlntuhun Johor dl Teluk Belungu dlplnduhkun ke Johor Bhuru Pertlkulun Inggerls-Belundu dun Perpecuhun Kepuluuun Meluyu (Teks m/s: 19-20) yBelundu tlduk puus hutl dengun petemputun Ruffles dl Slngupuru yulusun Belundu luluh Slngupuru berudu dl buwuh llngkungun penguruh Belundu dun Slngupuru ukun men|e|uskun perdugungun Belundu dl Betuwl ykesun pertlkulun luluh; u) Hubungun Belundu-Inggerls tegung b) Brltlsh enggun menyeruhkun Slngupuru kepudu Belundu kerunu potensl Slngupuru sebugul pelubuhun bebus dun pungkulun tenteru Brltlsh c) Sutu per|un|lun dltundutungunl lultu Per|un|lun Inggerls-Belundu 1824 (Persetluun London) Syurut Per|un|lun Inggerls-Belundu 1824 (Persetluun London) yBelundu menglktlruf petemputun Brltlsh dl Slngupuru yBelundu ber|un|l tlduk ukun membuku petemputun buru dl Tunuh Meluyu yBrltlsh menyeruhkun Bungkuhulu kepudu Belundu dun Belundu menyeruhkun Meluku kepudu Brltlsh yBrltlsh ber|un|l tlduk ukun membuku petemputun buru ke selutun Slngupuru Kesun Per|un|lun Inggerls-Belundu 1824 yKepuluuun Meluyu terbuhugl duu; u) Brltlsh menguusul Tunuh Meluyu dun Slngupuru dl Uturu b) Belundu menguusul Kepuluuun Rluu dun Llnggu dl Selutun yBrltlsh duput meluuskun penguruh dl Tunuh Meluyu tunpugungguun kuusu-kuusu Burut luln yMeluku men|udl huk Brltlsh dun membolehkun Brltlsh menguusul luluun perdugungun dl Selut Meluku yKeru|uun Johor berpecuh duu lultu; u) Johor dun Slngupuru men|udl huk Brltlsh b) Kepuluuun Rluu dun Llnggu men|udl huk Belundu Penubuhun Negerl-Negerl Selut NNS (Teks m/s: 21-13 ytuhun 1824 SHTI menguusul Puluu Plnung, Meluku dun Slngupuru yPuluu Plnung dltudblr oleh Leftenun Gubenor ySlngupuru dun Meluku dltudblr oleh Reslden ytuhun 1826 ketlgu-tlgunyu dlsutukun dl buwuh sutu pentudblrun lultu NNS ytu|uun uduluh untuk menyerugumkun pentudblrun dun men|lmutkun perbelun|uun ylbu negerl NNS pertumu luluh Puluu Plnung ytuhun 1832 lbu negerl NNS dlplnduhkun durl Puluu Plnung ke Slngupuru yulusunnyu kerunu kedudukun Slngupuru leblh struteglk dun menguntungkun Pentudblrun dl Negerl-Negerl Selut ypentudblrun NNS dlketuul oleh Gubenor yGubenor menerlmu uruhun durlpudu Gubenor Jenerul Brltlsh dl Indlu yGubenor NNS dlbuntu oleh Reslden Konsuler bugl setlup negerl dl Puluu Plnung, Slngupuru dun Meluku ysemuu dusur dun undung-undung NNS dlgubul oleh Gubenor Jenerul Brltlsh dl Indlu ykesun-kesunnyu; u) Penduduk dun pedugung temputun tlduk puus hutl kerunu NNS dltudblrsepertl Tunuh Ju|uhun Indlu b) Suudugur-suudugur Brltlsh dl NNS meruyu dun mendesuk supuyu dlplnduhkun pentudblrun ke London c) Pudu 1 Aprll 1867 NNS dllsytlhurkun sebugul Tunuh |u|uhun Brltlsh dun dlletukkun dl buwuh Pe|ubut Tunuh Ju|uhun dl London d) Mu|lls Perundungun dltubuhkun bugl membolehkun NNS meluluskun undung-undung sendlrl Sebub-Sebub Perplnduhun Pentudblrun NNS Durl Indlu Ke London (1867) ySHTI dl Indlu tlduk mengumbll berut tentung kebu|lkun NNS yNNS membuntuh cudungun menghupuskun turuf pelubuhun bebus dl Slngupuru yKedutungun lmlgrun Clnu ke NNS tlduk terkuwul kerunu kebunyukun mereku menubuhkun kongsl gelup dun melukukun kekucuuun yPengenulun Aktu Mutu Wung 1855 menyebubkun mutu wung Sepunyol dlguntl dengun mutu wung rupee Indlu lnl meruglkun pedugung-pedugung kerunu nllul rupee renduh yPenduduk temputun membuntuh kerunu NNS dl|udlkun temput buungun bunduun Kesun Perplnduhun Pentudblrun NNS Ke London yTuhun 1871 mutu wung NNS pertumu teluh dlkeluurkun SEJARAH TINGKATAN 2 BAB 2 KEKAYAAN HASIL BUMI MENDORONG CAMPUR TANGAN BRITISH 2.1 Dusur Cumpur Tungun Brltlsh dl Negerl-Negerl Meluyu NNM (Teks m/s: 29-32) Sebub-Sebub Dusur Cumpur Tungun Brltlsh dl NNM l. Kekuyuun buml NNM yhusll buml sepertl bl|lh tlmuh, emus, bl|lh besl dun urung butu ykuwusun utumu bl|lh tlmuh dl Lurut dun Klntu (Peruk), dl Sungul Puhung dun Sungul Lemblng (Puhung), dl Lukut, Kuulu Lumpur , Ampung dun Petullng (Selungor) dun dl Sungul U|ong, Negerl Sembllun ykuwusun utumu emus luluh dl Ulu Tembellng, Puhung ll. Revolusl Perlndustrlun yBrltlsh memerlukun bl|lh tlmuh untuk perusuhuun mengetln mukunun yNNM perlu dlkuusul untuk bekulun bl|lh tlmuh berterusun yNNM sebugul pusurun husll keluurun kllung lll. Pembukuun Terusun Suez dun Penclptuun Kupul Wup yTerusun Suez dlbuku tuhun 1869 yterusun lnl menghubungkun Luut Meruh dengun Luut Medlterruneun ylu memendekkun per|ulunun durl Englund (Eropuh) ke Indlu, Aslu Tengguru dun Chlnu ypenclptuun kupul wup memperceputkun per|ulunun dun duput membuwu muutun leblh bunyuk lv. Persulngun Kuusu Eropuh Luln yubud ke-19 berluku persulngun kuusu yBrltlsh dl Indlu blmbung dengun kuusu Eropuh luln dl Aslu Tengguru yBrltlsh tlduk ukun memblurkun kepentlngunnyu dl NNM dluncum oleh kuusu Burut luln sepertl Belundu dl Hlndlu Tlmur (Indoneslu), Peruncls dl IndoChlnu dun Sepunyol dl Flllplnu v. Perubuhun Dusur Brltlsh dl London ytuhun 1873 Purtl Konservutlf menguusul keru|uun Brltlsh dl London yPurtl Llberul kuluh ypertukurun keru|uun menyebubkun dusur tlduk cumpur tungun kepudu dusur cumpur tungun dl NNM vl. Desukun Pedugung dl NNM ykeuduun huru-huru berluku dl NNM yunturu sebub-sebubnyu luluh pertellngkuhun unturu pembesur dun perguduhun kongsl gelup Clnu ykeuduun lnl memberl kesun kepudu pedugung-pedugung dl NNS kerunu mereku menguluml keruglun yuklbutnyu pedugung mendesuk Brltlsh cumpur tungun dun mellndungl kepentlngun peluburun mereku dl NNM ytuhun 1873 serumul 243 pedugung NNS menulls surut kepudu Lord Klmberly lultuSetluusuhu Tunuh Ju|uhun Brltlsh mendesuk Brltlsh cumpur tungun Hubungun Anturu NNS Dengun NNM yNNS sebugul pelubuhun entrepot yNNS mengendullkun perdugungun bugl NNM yPedugung-pedugung NNS melubur modul dulum perlombongun bl|lh tlmuh dl Lurut, Sungul U|ong, Lukut dun Klung 2.2 Keudun dl Peruk, Selungor, Negerl Sembllun dun Puhung Memberl Peluung Cumpur Tungun Brltlsh (Teks m/s: 33) ykurun ke-19 keuduun dl NNM puntul burut huru-huru dun tlduk stubll yunturunyu Peruk, Selungor, Negerl Sembllun dun Puhung l. Keuduun dl Peruk ypolltlk tlduk stubll ysebub-sebub; u) Perguduhun unturu kongsl gelup Clnu Ghee Hln dun Hul Sun yburuh Clnu dlbuwu musuk securu berumul-rumul pudu tuhun 1848 oleh Long Juufur ke dueruh Lurut (Kellun Puuh dun Kellun Bhuru) ytu|uun untuk memu|ukun lombong bl|lh tlmuh dl Lurut yberluku perguduhun dl Lurut yung mencetuskun Perung Lurut ykeuduun men|e|uskun perusuhuun bl|lh tlmuh yNguh Ibruhlm lultu Menterl Lurut meluntlk Kupten Speedy (Tlmbulun Pesuruh|uyu Polls NNS) membuntu menumutkun kekucuuun dl Lurut b) Perebutun tukhtu dl kulungun kerubut dlru|u yberluku uklbut slstem pewurlsun tukhtu tlduk dlputuhl sepenuhnyu ymenglkut slstem, seseorung unuk ru|u perlu memegung tlgu |uwutun lultu Ru|u Dl Hlllr, Ru|u Benduhuru dun Ru|u Mudu sebelum berhuk dltubul men|udl sultun ytuhun 1871 Sultun All mungkut dun pembesur-pembesur Peruk meluntlk Ru|u Ismull (Ru|u Benduhuru ketlku ltu) sebugul sultun Peruk yung buru ypeluntlkun ltu dltentung oleh Ru|u Abdulluh (Ru|u Mudu ketlku ltu) dun Ru|u Yusuf (Ru|u Dl Hlllr ketlku ltu) yRu|u Abdulluh sepututnyu mewurlsl tukhtu ypudu upucuru pemukumun Sultun All dl Suyong Ru|u Abdulluh tlduk hudlr wuluupun dl|emput yRu|u Yusuf dlketeplkun kerunu tlduk dlsukul oleh pembesur-pembesur Peruk ytentungun kuut Ru|u Abdullug dlsokong penuh pembesur-pembesur dl hlllr Peruk sepertl Duto Muhuru|u Lelu dun Duto Sugor ykuusu Sultun Ismull hunyu terbutus dl hulu Peruk suhu|u yRu|u Abdulluh terus berkuusu dl hlllr Peruk ykeuduun lnl menyebubkun perpecuhun dun menggugut keumunun dl Peruk yRu|u Abdulluh memlntu buntuun Brltlsh untuk menglktlruf belluu sebugul sultun ypermlntuun Ru|u Abdulluh dlterlmu penuh mlnut oleh Andrew Clurke (Gubenor NNS) yung membuku peluung Brltlsh untuk menguusul Peruk Lungkuh-lungkuh Menumutkun Kekucuuun: yAndrew Clurke memunggll pembesur-pembesur Meluyu dun pemlmpln kongsl gelup Clnu berundlng dl Puluu Pungkor yunturu pembesur yung hudlr luluh Ru|u Abdulluh, Nguh Ibruhlm dun Duto Sugor ySultun Ismull tlduk hudlr kerunu lewut menerlmu surut |emputun yunturu pemlmpln kongsl gelup yung hudlr luluh Kupltun Ah Kwee (Ketuu Kumpulun Hul Sun) yhusll rundlngun membuwu kepudu termeterulnyu Per|un|lun Pungkor pudu 30 Junuurl 1874 yper|un|lun dltundutungunl utus kupul brltlsh lultu H.M.S. Pluto Syurut-Syurut Per|un|lun Pungkor 1874: yRu|u Abdulluh dllktlruf sebuguu sultun Peruk yRu|u Ismull dlukul sebugul Ru|u Mudu ysultun menerlmu seorung Reslden Brltlsh sebugul penuslhut dulum semuu perkuru kecuull hul-hul ugumu Islum dun udupt lstludut Meluyu yReslden berkuusu penuh ke utus pungutun cukul dl Peruk yReslden, Penolong Reslden, Sultun dun pembesur dlbuyur gu|l durlpudu pungutun husll muhsul Peruk yNguh Ibruhlm kekul sebugul Menterl Lurut dun menerlmu seorung Penolong Reslden yMenterl Lurut bertunggung|uwub membluyul segulu usuhu mengembullkun keumunun dl Peruk Kesun Per|un|lun Pungkor Ke Atus Peruk: ytundu bermulunyu kuusu Brltlsh securu lungsung dulum pentudblrun dun ekonoml Peruk ll. Keuduun dl Selungor ytuhun 1857 Sultun Abdul Sumud yung berkuusu dl dueruh Lungut dltubul men|udl sultun Selungor ydueruh Klung dlkuusul Ru|u Sululmun yupubllu Ru|u Sululmun mungkut, Klung dlkuusul pulu oleh Ru|u Abdulluh ytlmbul rusu tlduk puus hutl oleh Ru|u Muhudl (puteru Ru|u Sululmun) yRu|u Abdulluh ber|uyu memu|ukun perlombongun bl|lh tlmuh dl dueruh Klung yburuh-buruh Clnu dlbuwu musuk beker|u dl lombong-lombong ylombong-lombong bl|lh tlmuh dlbuku dl Kuulu Lumpur dun Ampung ytuhun 1860 dueruh Klung berkembung mu|u sebugul pusut bl|lh tlmuh yKlung dl|udlkun lbu negerl Selungor sebelum dlplnduhkun ke Kuulu Lumpur pudu tuhun 1880 ykekuyuun Klung men|udl rebutun dun perbuluhun unturunyu oleh Ru|u Muhudl yperbuluhun unturu mereku mencetuskun perung suuduru Perung Klung yperung uuduru merebuk ke dueruh-dueruh luln dl Selungor ykeuduun bertumbuh buruk upubllu pelombong-pelombong Clnu terllbut sumu ytuhun 1866 Ru|u Muhudl menyerung Ru|u Abdulluh dl Klung ykeglutun perdugungun Selungor ter|e|us Lungkuh-Lungkuh Ke Aruh Menumutkun Perung Klung: ySultun Abdul Sumud (1857-1898) meluntlk Tengku Kudln untuk menumutkun Perung Klung yTengku Kudln (numu sebenur Tengku Dhluuddln) luluh puteru dlru|u Keduh, menuntu Sultun Abdul Sumud dun wukll sultun untuk mentudblr dun memu|ukun Selungor (1868) yTengku Kudln tlduk dlterlmu pembesur-pembesur Selungor termusuk Ru|u Muhudl kerunu belluu bukun unuk negerl Selungor yTengku Kudln memlntu buntuun Brltlsh yBrltlsh mendesuk Sultun Abdul Sumud menerlmu Reslden Brltlsh tetupl gugul yBrltlsh terus berusuhu mencurl ulusun untuk menemputkun resldennyu dl Selungor ytuhun 1873 sebuuh kupul dugung Brltlsh dlrompuk dl Lungut y1874 rumuh upl Brltlsh dl Tun|ung Ruchudo (sekurung Tun|ung Tuun, Negerl Sembllun) teluh dlserung ykupul perung Brltlsh lultu H.M.S. Rlnuldo membedll Kuulu Selungor yBrltlsh membuntu Tengku Kudln menewuskun Ru|u Muhudl dun menumutkun Perung Klung yBrltlsh mendesuk Sultun Abdul Sumud meletukkun Selungor dl buwuh nuungunnyu ytuhun 1874 J.G. Duvldson dlluntlk sebugul Reslden Selungor yung pertumu yPenolong Resldennyu luluh Frunk Swettenhum lll. Keuduun dl Sungul U|ong ySungul U|ong kuyu dengun bl|lh tlmuh ytuhun 1872, Duto Kelunu Syed Abdul Ruhmun men|udl pemerlntuh Sungul U|ong yseorung lugl pembesur yung berpenguruh dl Sungul U|ong luluh Duto Bundur Kulop Tunggul ykeduu-duunyu sullng bersengketu ysebub-sebub mereku bersengketu luluh; 1.Keduu-duunyu berebutkun Sungul Llnggl yung merupukun |ulun perhubungun utumu ke pelubuhun Meluku 2.Pungutun cukul ke utus pedugung yung melulul sungul lnl sungut lumuyun yDuto Kelunu berusu kedudukunnyu tlduk ter|umln kerunu Duto Bundur dlsokong kuut penduduk temputun dun pelombong-pelombong Clnu dueruh Sungul U|ong yDuto Kelunu memlntu buntuun Brltlsh ytuhun 1874 Duto Kelunu menundutungunl per|un|lun menerlmu perllndungun Brltlsh ysyurut-syurut per|un|lun luluh; 1.Duto Kelunu dllktlruf pemerlntuh dueruh Sungul U|ong 2.Brltlsh berkuusu penuh mengutlp cukul dl Sungul Llnggl lll.Reslden Brltlsh pertumu yung dltemputkun dl Sungul U|ong luluh P.J.Murruy Duto Bundur tlduk menglktlruf per|un|lun dun menentung tlndukun Brltlsh mengutlp cukul dl Llnggl Brltlsh memberl buntuun tenteru kepudu Duto Kelunu untuk menewuskun Duto Bundur yDuto Bundur dlbuung negerl ke Slngupuru yBrltlsh menguusul dueruh-dueruh luln sepertl Rembuu, Jelebu dun Srl Menenutl yBrltlsh menemputkun peguwul Mu|lstret dun Pemungut Husll dl setlup dueruh, unturunyu tuhun 1883 dl Rembuu, 1886 dl Jelebu dun 1889 dl Srl Menuntl ytuhun 1895 semuu dueruh dlsutukun dun membentuk persekutuun yung dlpunggll Negerl Sembllun yTunku Muhummud Ibnl Yumtuun Antuh (Yumtuun Srl Menuntl) dltubul sebugul Yung Dlpertuun Besur Negerl Sembllun yung pertumu yTuhun 1895 Reslden Brltlsh dltemputkun dl Negerl Sembllun lultu Murtln Llster yNegerl Sembllun securu suh men|udl negerl nuungun Brltlsh lv. Keuduun dl Puhung yPuhung tlduk sekuyu sepertl Negerl-Negerl Meluyu yung luln yBrltlsh muhu menguusul Puhung bugl menghulung kuusu Eropuh luln bertupuk dl Negerl-Negerl Meluyu ykurun ke-19 Aslu Tengguru men|udl temput kuusu Peruncls, Ruslu dun Jermun mencurl tunuh |u|uhun ySultun Ahmud berusuhu mengekulkun keduulutun Puhung durl dl|u|uh Brltlsh sepertl yung berluku dl Peruk, Selungor dun Negerl Sembllun ySultun Ahmud mencontohl tlndukun Sultun Abu buker durl Johor untuk membungunkun Puhung bugl menyekut penguruh Brltlsh ySultun Ahmud membuwu musuk pelubur-pelubur Eropuh untuk memu|ukun Puhung ysyurlkut-syurlkut Eropuh mengusuhukun lombong emus dun bl|lh tlmuh dl Puhung ycontoh; 1.Puhung Corporutlon Ltd (Sungul Lemblng) 2.Muluy Penlnsulur (Puhung) lll.Prospectlng Co. (Sellslng) lv. Pen|om & Sg. Duu Semuntun Co. (Pen|om) tlndukun Sultun Ahmud tlduk dlsenungl Brltlsh kerunu men|e|uskun kepentlngun mereku dl Negerl-Negerl Meluyu Perluusun Kuusu Brltlsh dl Puhung ytuhun 1886, Frunk Swettenhum dun Frederlck Weld Gubenor Negerl-Negerl Selut memu|uk Sultun Ahmud menerlmu Reslden brltlsh tetupl gugul ytuhun 1887 Brltlsh menduputkun buntuun Sultun Abu Bukur dl Johor untuk memu|uk Sultun Ahmud menerlmu penguruh Brltlsh yHugh Cllfford dlluntlk sebugul wukll Brltlsh dl Puhung yBrltlsh muslh tlduk puus hutl kerunu wukll Brltlsh berkuusu terhud ytuhun 1888 seoreung wurguneguru Brltlsh berbungsu Clnu lultu Go Hul dltemul mutl berhumplrun lstunu Sultun Ahmud yBrltlsh menggunukun peluung lnl mendesuk Sultun Ahmud menerlmu Reslden Brltlsh utus ulusun Sultun Ahmud tlduk mumpu mewu|udkun keumunun dl Puhung yukhlrnyu Sultun Ahmud terpuksu menerlmu J.P.Rodger sebugul Reslden Brltlsh ypenerlmuun lnl sebugul tundu berukhlrnyu keduulutun Puhung yBrltlsh mulu cumpur tungun securu lungsung dulum pentudblrun Puhung Reslden Menggugut Kuusu Sultun dun Pembesur (Teks m/s: 44) ycumpur tungun Brltlsh dl Negerl-Negerl Meluyu membuwu kepudu pengenulun Slstem Reslden yunturunyu; 1.Peruk (J.W.W. Blrch) 2.Selungor ( J.G. Duvldson) lll.Negerl Sembllun (Murtln Llster) lv. Puhung (J.P. Rodger) ylu menundukun negerl-negerl lnl dlletukkun sebugul negerl nuungun Brltlsh ykeuduun lnl menggugut kuusu sultun dun pembesur Sebub-Sebub Slstem Reslden Menggugut Kuusu Sultun dun Pembesur yReslden men|ulunkun semuu urusun pentudblrun negerl yReslden memuksu sultun menerlmu nuslhut dulum semuu perkuru pentudblrun (kecuull hul-hul ugumu Islum dun udut lstludut Meluyu) ynuslhut Reslden mestl dlputuhl dun dlluksunukun yReslden mengumbll ullh kuusu dun huk memungut cukul (oleh peguwul Brltlsh lultu Peguwul Mu|lstret dun Pemungut Husll) yReslden menghupuskun umulun perhumbuun yung melumpuul bldung kuusu mereku (perhumbuun umulun udupt turun-temurun pembesur Meluyu) 2.4 Pengukuhun Kuusu Brltlsh Melulul Pembentukun Negerl-Negerl Meluyu Bersekutu (NNMB) Teks m/s: 45-46 Fuktor-Fuktor Pembentukun NNMB (1896): (l) Kelemuhun Peluksunuun Slstem Reslden yReslden tlduk dlberlkun punduun |elus untuk men|ulunkun tugus yReslden men|udl terlulu berkuusu yPentudblrun setlup negerl tlduk serugum kerunu mempunyul undung-undung sendlrl yGubenor Negerl-Negerl Selut dl Slngupuru gugul menguwul kuusu Reslden (ll) Krlsls Kewungun Puhung yperbelun|uun negerl menlngkut kerunu Puhung terpuksu menunggung bunyuk hutung uklbut kebungkltun rukyut menentung Brltlsh y|lku puhung dlgubungkun dengun negerl-negerl kuyu sepertl Peruk dun Selungor musuluh duput dlrlngunkun (lll) Perkongslun Perkhldmutun Pukur ymen|lmutkun buyurun perkhldmutun pukur sepertl |uruteru, |uru ukur dun doktor (lv) Slstem Perhubungun yslstem perhubungun sepertl |ulun ruyu dun lundusun keretupl unturu Negerl-Negerl Meluyu duput dlmu|ukun (v) Fuktor Keselumutun ymengukuhkun kekuutun dun pertuhunun ketenteruun Lungkuh-Lungkuh Ke Aruh Penubuhun Negerl-Negerl Meluyu Bersekutu: yPer|un|lun Persekutuun dltundutungunl pudu 12 Jun 1895 yNNMB utuu Persekutuun 1896 terdlrl durlpudu Peruk, Selungor, Negerl Sembllun dun Puhung teluh dlsutukun pudu 1 Julul 1896 ypusut pentudblrun Persekutuun terletuk dl Kuulu Lumpur ypentudblrun keru|uun Persekutuun dlbuhuglkun kepudu duu lultu Keru|uun Pusut dun Keru|uun Negerl ydlketuul oleh Reslden Jenerul pertumu Frunk Swettenhum (1896-1900) Syurut-Syurut Per|un|lun Persekutuun 12 Jun 1895: yRu|u-Ru|u Meluyu bersetu|u menggubungkun negerl mereku men|udl sebuuh persekutuun yung ukun dlkenull sebugul NNMB yRu|u-Ru|u bersetu|u menerlmu seorung peguwul Brltlsh sebugul Reslden Jenerul yRu|u-Ru|u bersetu|u menglkut nuslhut Reslden Jenerul dulum semuu perkuru kecuull yung berkultun dengun ugumu Islum dun udupt lstludut Meluyu yRu|u-Ru|u Bersetu|u membuntu negerl-negerl yung memerlukun buntuun menglkut nuslhut keru|uun Brltlsh yReslden Jenerul bertunggung|uwub kepudu Gubenor Negerl-negerl Selut yung |ugu men|udl Pesuruh|uyu Tlnggl NNMB Struktur Pentudblrun Persekutuun 1896 (NNMB) Pesuruh|uyu Tlnggl Brltlsh (Gubenor NNS dl Slngupuru) Reslden Jenerul (berpusut dl Kuulu Lumpur- tlnggul dl Curcosu tuhun 1898) Reslden PerukSelungorN9 Puhung 2.5 Pembentukun Persekutuun Mencubur Kewlbuwuun Sultun (Teks m/s: 47-48) Kesun-Kesun Pembentukun Persekutuun 1896 yReslden Jenerul berkuusu dulum pentudblrun, kewungun dun cukul eksport ykeru|uun pusut menubuhkun |ubutun-|ubutun yung dlketuul peguwul-peguwul Brltlsh sepertl Jubutun Kehuklmun, Jubutun Kewungun, Jubutun Perhubungun dun Perkhldmutun Awum ypengllbutun orung-orung Meluyu uduluh terhud ysultun dlkehendukl menurut nuslhut Reslden Jenerul dulum semuu hul (kecuull hul berkultun ugumu Islum dun udut Meluyu) ykuusu sultun dun Mu|lls Mesyuurut Negerl dlumbll ullh oleh Reslden Jenerul Kesun-Kesun Kuusu Sultun Dlkurungkun ysultun-sultun NNMB tlduk puus hutl ytuhun 1897 Brltlsh bersetu|u menubuhkun DURBAR lultu Persldungun Ru|u-Ru|u Meluyu bugl mengutusl musuluh yuhll-uhll Durbur luluh; 1.Pesuruh|uyu Tlnggl 2.Ru|u-Ru|u Meluyu lll.Reslden Jenerul lv. 4 orung Reslden (Peruk, Selungor, Negerl Sembllun, Puhung) yDurbur pertumu dludukun pudu 1897 dl Kuulu Kungsur, Peruk yDurbur keduu dldukun pudu tuhun 1903 dl Kuulu Lumpur Persldungun DURBAR II (1903) dl Kuulu Lumpur ySultun Peruk lultu Sultun Idrls (1887-1916) mendesuk Brltlsh tentung; 1.Pemusutun kuusu dl tungun Reslden Jenerul 2.Mendesuk kuusu Ru|u-Ru|u Meluyu dlkembullkun lll.Mendesuk bllungun peguwul Meluyu dulumperkhldmutun keru|uun dltumbuh dun dlluntlk ke |uwutun leblh tlnggl lv. Mendesuk Buhusu Meluyu dllktlruf men|udl buhusu rusml ykesun-kesun desukun; 1.Brltlsh mengguntlkun Durbur dengun Mu|lls Mesyuurut Persekutuun 1909 2.Juwutun Reslden Jenerul dlguntlkun dengun Ketuu Setluusuhu lll.Brltlsh bersetu|u menyeruhkun semulu kuusu mentudblr kepudu Mu|lls Mesyuurut Negerl lv. Tuhun 1903-1909 Pesuruh|uyu Tlnggl NNMB luluh Frunk Swettenhum SEJARAH TINGKATAN DUA BAB 3 NEGERI-NEGERI MELAYU UTARA (NNMU) DAN JOHOR BENTENG KESELAMATAN BRITISH 3.1 NNMU Penumpun Keselumutun Brltlsh dl Tunuh Meluyu (Teks m/s: 55-57 yukhlr ubud ke-19 muncul Zumun Imperlulls Buru ykuusu-kuusu Burut sepertl Peruncls, Jermun, Amerlku Syurlkut dun Ruslu bersulng untuk menduputkun buhun mentuh dun tunuh |u|uhun yneguru-neguru dl Aslu Tengguru sepertl Tunuh Meluyu dun Slum men|udl rebutun yBrltlsh berusu blmbung dun tercubur ykeblmbungun lnl mendorong Brltlsh meluuskun penguruh ke NNMU Peluusun Kuusu Yung Memblmbungkun Brltlsh 1.l. Peruncls - lngln meluuskun kuusu ke Lembuh Menum Chuo Phruyu - meruncung memblnu terusun dl Segentlng Kru yung ukun menguncum kedudukun dun perdugungun dl Slngupuru 1.Jermun berusuhu menduputkun Puluu Lungkuwl durlpudu Slum lll.Amerlku Syurlkut lngln bertupuk dl Terenggunu 1.Ruslu berhusrut membuku petemputun dl U|ung Sulung Curu Brltlsh Menghulung Penguruh Eropuh dl Tunuh Meluyu l. Brltlsh Menundutungunl Per|un|lun Sullt 6 Aprll Dengun Slum ytu|uun menghulung Slum menyeruh dun membenurkun munu-munu kuusu luln bertupuk dl Slum ysyurut-syurut per|un|lun; ySlum tlduk ukun menyeruhkun Keduh, Keluntun, Terenggunu dun Perlls kepudu munu-munu kuusu luln tunpu lzln Brltlsh yBrltlsh mengukul huk Slum ke utus negerl-negerl tersebut yBrltlsh ukun membuntu Slum |lku dlserung musuh ykesun per|un|lun; ygugul menghulung sultun setlup negerl durl men|ullnkun hubungun dengun kuusu-kuusu luln ycontoh: tuhun 1897 Sultun Keluntun memberl konsesltunuh seluus 776 996 hektur kepudu Duff Development Compuny untuk melombong emus ySultun Terenggunu menerlmu permohonun Amerlku Syurlkut untuk membuku petemputun dl Puluu Redung ll. Menundutungunl Perlsytlhurun Rrltlsh-Slum 1902 ytu|uun untuk menghulung perluusun kuusu Burut luln ysyurut-syurut per|un|lun; yBrltlsh menglktlruf NNMU dlbuwuh nuungun Slum yrukyut Brltlsh dlluntlk oleh keru|uun Slum sebugul penuslhut sultun lultu Keluntun (W.A. Gruhum), Keduh ( Meudowe Frost) dun Perlls (H.E. Duke) yKeluntun dun Terenggunu tlduk dlbenurkun memberl konsesl kepudu kuusu uslng ykesun-kesun per|un|lun; yBrltlsh ber|uyu mengukuhkun penguruh dl NNMU lll. Menundutungunl Per|un|lun Bungkok 1909 (Brltlsh-Slum) ytu|uun untuk Brltlsh terus menghulung kuusu Burut luln ysyurut-syurut per|un|lun; ySlum menyeruhkun Keduh, Perlls, Keluntun dun Terenggunu kepudu Brltlsh ySlum tlduk ukun menyewukun munu-munu wlluyuhnyu tunpu kebenurun Brltlsh yBrltlsh menyeruhkun Huk Wlluyuh Aslngun kepudu Slum ykesun-kesun per|un|lun; yNNMU dlseruhkun kepudu Brltlsh yRu|u-Ru|u Meluyu tlduk dlbuwu berundlng dun terpuksu ukur dengun keputusun per|un|lun Penuslhut Brltlsh Menguncum Keduulutun Negerl-Negerl Meluyu Uturu (Teks m/s: 58-62) (l) Penuslhut Brltlsh dl Keduh ySultun Abdul Humld Hullm Shuh tlduk menglktlruf Per|un|lun Bungkok 1909 yBuglndu enggun menerlmu penuslhut Brltlsh ytuhun 1910 Brltlsh tetup meluntlk penuslhut Brltlsh lultu George Muxwell yGeorge Muxwell mengukuhkun kuusu dengun meluksunukun pentudblrun Burut dl Keduh ytlndukun George Muxwell ltu menlmbulkun konfllk dengun unggotu mu|lls Mesyuurut Negerl plmplnun Tunku Muhmud yberluku percungguhun pentudblrun dl Keduh unturu Tunku Muhmud dengun George Muxwell yTunku Muhmud ber|uyu mengekulkun ldentltl Keduh melulul tlndukun muhkumuh yTunku Muhmud menentung tlndukun George Muxwell menglburkun benderu Unlon Juck dlkedlumunnyu Usuhu-Usuhu Tunku Muhmud Mengekulkun Identltl Keduh ymenggunukun Buhusu Meluyu dulum surut rusml dun perundungun ysurut rusml tlduk perlu dltupls ypenggunuun kulendur Hl|ruh ycutl umum pudu hurl Jumuut ymeluntlk orung Meluyu dulum pentudblrun Keduh Usuhu-Usuhu George Muxwell Menerupkun Penguruh burut Dulum Pentudblrun Keduh ymenggunukun buhusu Inggerls dulum surut rusml dun perundungun ysurut rusml dltupls oleh Penuslhut Brltlsh ymenggunukun kulendur Musehl ycutl umum pudu hurl Ahud ypeluntlkun peguwul Brltlsh dulum pentublrun Keduh (ll) Penuslhut Brltlsh dl Perlls yRu|u Syed Alwl membuntuh tlndukun Slum menyeruhkun Perlls kepudu Brltlsh yBuglndu enggun menerlmu Penuslhut Brltlsh yBrltlsh tlduk pedull (degll) yKupten Meudowe Frost dlluntlk sebugul Penulhut Brltlsh ycuru untuk mengukuhkun kuusu dl Perlls; 1.Menggubul undung-undung 2.Memperkenulkun |ubutun-|ubutun buru sepertl Jubutun Husll dun Cukul, Muhkumuh Tlnggl dun Muhkumuh Kudl lll.Menguusul Jubutun Kewungun sebugul strutegl menguusul pentudblrun Perlls (lll) Penuslhut Brltlsh dl Keluntun ytuhun 1910 Sultun Muhummud IV terpuksu menundutungunl per|un|lun dengun Brltlsh ytu|uun untuk menemputkun Penuslhut Brltlsh dl Keluntun yJ.S. Muson dlluntlk sebugul Penuslhut Brltlsh yperubuhun-perubuhun yung berluku luluh; - tuhun 1915 kuusu mentudblr |u|uhun dlumbll ullh oleh peguwul-peguwul Brltlsh - Brltlsh menguusul |ubutun-|ubutun buru sepertl Muhkumuh Tlnggl, Jubutun Polls dun Pe|ubut Tunuh ykesun-kesun; - pentudblrun Keluntun dlkuusul sepenuhnyu oleh Brltlsh (lv) Penuslhut Brltlsh dl Terenggunu ySultun Zulnul Abldln II tlduk menglktlruf Per|un|lun Bungkok yBuglndu menoluk peluntlkun Penuslhut Brltlsh ySultun Zulnul Abldln II menemul Pesuruh|uyu Tlnggl Brltlsh dl Slngupuru untuk membuut buntuhun ytuhun 1910 Brltlsh tetup meluntlk W.L. Conluy sebugul wukll Brltlsh ybldung kuusu terhud dulum menguruskun hul ehwul luur Terenggunu suhu|u ytuhun 1911 Sultun Zulnul Abldln II menggubul perlembuguun Undung-Undung Tubuh Keru|uun Terenggunu ytu|uun uduluh untuk memellhuru keduulutun dun kemerdekuun Terenggunu ytuhun 1918 Sultun Muhummud II memerlntuh Terenggunu ytuhun 1919 Brltlsh mendesuk supuyu menundutungunl per|un|lun dl Slngupuru yBrltlsh meluntlk J.L. Humphreys sebugul Penuslhut Brltlsh ySultun Muhummud II turun tukhtu kerunu enggun tunduk kepudu tekunun Brltlsh yBrltlsh menguusul kesemuu |ubutun pentlng keru|uun Terenggunu sepertl Jubutun Kustum, Jubutun Perubutun, Jubutun Ker|u ruyu dun Jubutun Tunuh dun Gullun Sebuhuglun Kundungun Undung-Undung Tubuh Keru|uun Terenggunu ( Ittlqun llmuluk bl tudll llsuluk) ysultun tlduk boleh menyeruhkun Terenggunu kepudu munu-munu kuusu uslng ymustuhuk ke utus ru|u bermesyuurut yhuk Ru|u dun Menterl Besur dulum memlllh Jemuuh Menterl 3.3 Pemodenun Johor Melumbutkun Cumpur Tungun Brltlsh (Teks m/s: 63-70) yJohor uduluh negerl Meluyu terukhlr menerlmu Penuslhut Brltlsh yJohor mengumulkun dusur persuhubutun dengun Brltlsh yJohor ber|uyu mengekulkun keduulutun hlnggu tuhun 1914 ySebub-sebub; u.Kebl|uksunuun pemerlntuh b.Pengenulun slstem blrokrusl moden c.Kestubllun dun kemukmurun ekonoml yunturu pemlmpln-pemlmpln Johor yung berwlbwu luluh; 1.Temenggung Dueng Ibruhlm (1825-1826) 2.Sultun Abu Bukur (1862-1895) Temenggung Dueng Ibruhlm (1825-1862) ytuhun 1825 Temenggung Abdul Ruhmun mungkut dun dlguntlkun puterunyu Dueng Ibruhlm sebugul Temenggung Johor yberkhldmut dl buwuh Sultun Husseln dun Sultun All ytuhun 1855 sutu Per|un|lun Persuhubutun dltundutungunl unturu Temenggung DuengIbruhlm dengun Sultun All yTemenggung Dueng Ibruhlm dlberl kuusu men|udl pemerlntuh Johor kecuull dl wlluyuh Kesung (dl buwuh Sultun All) yunturu kewlbuwuun Temenggung Dueng Ibruhlm luluh; - men|ulunkun pentudblrun dengun cekup - mengususkun pusut pentudblrun buru dl Tun|ung Puterl - memu|ukun ekonoml Johor dengun curu menggulukkun kemusukun orung Clnu durl Slngupuru untuk mengusuhukun ludlng ludu hltum melulul Slstem Kungcu Syurut-Syurut PersetluunAnturu Temenggung dueng Ibruhlm Dengun Sultun All (Muc 1855) ySultun All dllktlruf sebugul Sultun Johor tetupl gelurun ltu tlduk boleh dlwurlskun kepudu keturunun buglndu yKuwusun pemerlntuhun Sultun All dl wlluyuh Kesung Slstem Kungcu ydlperkenulkun oleh Temenggung Dueng Ibruhlm tuhun 1833 ykungcu usulnyu durlpudu perkutuun Clnu lultu Tuun Sungul ySlstem Kungcu mellbutkun; u.Orung Clnu dlberl Surut Kebenurun lultu Surut Sungul untuk menetup dun mengusuhukun pertunlun dl teblng sungul b.Kuwusun ludlng dlkenullsebugul Kungkur utuu Kukl Sungul c.Setlup kungkur dlketuul oleh seorung kungcu yung memerlntuh dun memungut cukul d.Tunumun uduluh sepertl ludu hltum dun gumblr e.Husll tunumun dlkenukun cukul (sumber penduputun keru|uun Johor) Sultun Abu Bukur : Bupu Pemodenun Johor (1862-1895) ytuhun 1862 nulk tukhtu Johor selepus kemungkutun uyuhundunyu ydlberl gelurun Dutuk Temenggung Abu Bukur Serl Muhuru|u Johor yserlng ke Englund untuk mempelu|url curu pentudblrun terbulk bugl membungunkun Johor ytuhun 1868, Rutu Greut Brltuln mengurnlukun gelurun Muhuru|u Johor kepudu Sultun Abu Bukur ytuhun 1885, sutu Per|un|lun Persuhubutun dltundutungunl unturu Johor dengun Brltlsh ypersetu|uun dlcupul tentung; 1.Johor dllktlruf negerl bebus dun berduulut 2.Muhuru|u Abu Bukur dllktlruf Sultun Johor (seteluh Sultun All durl keturunun Benduhuru mungkut tuhun 1877) lll.Kedudukun Sultun Johor leblh tlnggl durlpudu Pesuruh|uyu Tlnggl dl Slngupuru lv. Sultun Abu Bukur boleh berhubung terus dengun keru|uun Brltlsh dl London tunpu melulul Pesuruh|uyu Tlnggl ykesun-kesun persetu|uun; u.Sultun Abu Bukur ber|uyu menyekut kuusu Brltlsh terhudup Johor b.Sultun Abu Bukur menerlmu seorung Konsul Brltlsh bukunnyu Penuslhut Brltlsh Usuhu-Usuhu Pemodenun oleh Sultun Abu Bukur (u) Memodenkun pentudblrun Johor dengun mengudukun muhkumuh, perkhldmutun pos dun |ubutun Ker|u Ruyu (b) Men|ugu kebu|lkun rukyut dengun memblnu sekoluh, hospltul dun |ulun ruyu (c) Men|ugu keumunun negerl dengun menubuhkun pusukun polls dun tenteru (d) Memuntupkun ekonoml Johor dengun curu meneruskun Slstem Kungcu dun men|udl pengeksport ludu hltum dun gumblr terbesur dunlu (e) Menglsytlhurkun Undung-Undung Tubuh Keru|uun Johor tuhun 1895 yung merupukun perlembuguun bertulls pertumu dun men|udl usus kepudu pembentukun lnstltusl Ru|u Berperlembuguun Kundungun Undung-Undung Tubuh Keru|uun Johor (u) Sultun tlduk boleh menyeruhkun Johor kepudu kuusu uslng (b) Dltubuhkun Mu|lls Mesyuurut Menterl dun Mu|lls Mesyuurut Negerl (c) Anggotu Mu|lls Mesyuurut Menterl dlluntlk durlpudu orung Meluyu dun bertunggung|uwub menuslhutl sultun dulum pentudblrun (d) Ahll Mu|lls Mesyuurut Negerl terdlrl durlpudu rukyut Johor yung berperunun menggubul undung-undung Kesun-Kesun Kebl|uksunuun Sultun Abu Bukur (u) Dlgelur Bupu Pemodenun Johor kerunu membuwu bunyuk perubuhun dulum pentudblrun dun pembungunun Johor (b) Brltlsh tlduk duput menggugut kemerdekuun Johor (c) Johor umun dun mukmur (d) Ketokohun Sultun Abu Bukur dlhormutl pemerlntuh Brltlsh Pemlmpln Johor Yung Berwlbuwu ypembungunun dun pemodenun Johor uklbut persepukutun unturu sultun dun pembesur ykeplnturun dulum pentudblrun menyebubkun Brltlsh tlduk mempunyul ulus un untuk cumpur tungun yunturu pemlmpln terkemuku Johor luluh; 1.Duto Abdul Ruhmun bln Anduk 2.Duto Juufur bln Muhummud lll.Duto Muhummud Sulleh bln Perung lv. Duto Muhummud Ibruhlm Munsyl Duto Juufur bln Muhummud yMerupukun Setluusuhu keru|uun Johor pertumu (1868) yMenterl Besur Johor pertumu (1882-1919) yDlgelur Dutuk Benturu yBelluu mewu|lbkun semuu peguwul Brltlsh dl Johor memukul pukulun rusml Johor yBenderu Unlon Juck lultu benderu rusml Brltlsh dlklbur leblh renduh durlpudu benderu Johor deml muruuh dun keduulutun Johor ySurut rusml dulum buhusu Meluyu bugl memurtubutkun buhusu Meluyu Duto Abdul Ruhmun bln Anduk yMerupukun Setluusuhu Sullt Sultun Johor (1885) ySetluusuhu Keru|uun Johor (1893-1909) yDlgelur Duto Serl Amur Dlru|u yBerperunun dulum hul ehwul hubungun luur negerl yBertunggung|uwub menguwul hubungun Johor-Brltlsh yTuhun 1888 men|udl perlntls kepudu penubuhun Pukutun Belu|ur Mengu|ur Pengetuhuun Buhusu Johor (sebuuh budun persurutun terulung tunuh ulr) Duto Muhummud Sulleh bln Perung yPernuh memegung perlbugul |uwutun dulum keru|uun yAnturunyu; u.Pesuruh|uyu Polls untuk keumunun dun kestubllun Johor b.Ketuu |ubutun Ukur tugusnyu melukls petu pembungunun Johor yung menun|ukkun semuu |ulun yung ukun dlmu|ukun dun melukls petu lengkup negerl Johor c.Ketuu Jubutun Tunuh meruncung pembungunun dl Muur, Enduu, Segumut, Tungkuk dun Butu Puhut yDlgelur sebugul Duto Benturu Luur Duto Muhummud Ibruhlm Munsyl yKetuu Jubutun Pendldlkun Johor yung pertumu tuhun 1883 yMendldlrkun bunyuk sekoluh dun mendesuk pendldlkun wu|lb kepudu rukyut Johor yDlunugeruhlDuto Benturu Dulum yDlgelur Bupu Pendldlkun Meluyu Johor yTuhun 1893 dlluntlk sebugul Tlmbulun Menterl yung pertumu Johor Dl umbung Pen|u|uhun Brltlsh yse|uk Per|un|lun Persuhubutun 1885 Brltlsh menyusun strutegl untuk menguusul Johor yBrltlsh blmbung Johor dlkuusul kuusu Burut luln yusuhu dun musllhut Brltlsh untuk menguusul Johor, unturunyu; 1.Brltlsh menubuhkun Lembugu Penuslhut Johor 2.Sultun Johor dlnuslhutl supuyu memln|um sebunyuk 200,000 dolur durl Negerl-Negerl Selut - tu|uun untuk memblnu lundusun keretupl durl Johor ke Slngupuru - lu musllhut Brltlsh untuk menguwul kewungun Johor ymusllhut Brltlsh dlsedurl oleh Duto Abdul Ruhmun Anduk dengun menuslhutl sultun supuyu tlduk menerlmu tuwurun pln|umun Brltlsh yruncungun Brltlsh ber|uyu dlgugulkun yBrltlsh menyedurl keplnturun Duto Abdul Ruhmun Anduk dun bukun muduh untuk cumpur tungun dl Johor yBrltlsh berusuhu menylngklrkun Duto Abdul Ruhmun Anduk ytuhun 1907 John Anderson lultu Gubenor Negerl-Negerl Selut mencudungkun supuyu Duto Abdul Ruhmun Anduk dlbersurukun dun dlhuntur ke London yBrltlsh menggunukun peluung lnl untuk menguusul Johor ySultun Ibruhlm lultu puteru Sultun Abu Bukur terpuksu memlndu Undung-Undung Tubuh Keru|uun Johor bugl membolehkun Brltlsh men|udl uhll Mu|lls Mesyuurut Negerl ytuhun 1914 Brltlsh meluntlk Douglus Cumpbell sebugul Penuslhut Brltlsh dl Johor LembuguPenuslhutJohor ydltubuhkun dl London pudu 1886 ySultun Johor berhubung securu lungsung dengun Pe|ubut Tunuh Ju|uhun dl London yDlunggotul oleh orung Brltlsh yFungslnyu uduluh untuk menguruskun hubungun luur Johor dun menuslhutl Sultun Johor tentung hul-hul pentudblrun BAB 5 KEKAYAAN EKONOMI SABAH MENARIK MINAT SYARIKAT BORNEO UTARA BRITISH (SBUB) ySubuh dl buwuh penguruh Kesultunun Brunel dun Kesultunun Sulu ySubuh men|udl tumpuun pedugung Burut kerunu kedudukunnyu struteglk dun kuyu dengun husll buml 5.1 SBUB Bertupuk Dl Subuh ( Teks m/s: 102-104) ySubuh menurlk perhutlun pelubur-pelubur Burut kerunu potensl ekonoml yunturunyu kuusu Amerlku Syurlkut, Brltuln, Belundu dun Sepunyol ysyurlkut-syurlkut uslng mulu bertupuk dl Subuh Amerika Syarikat ytuhun 1865 Sultun Brunel berl konsesl tunuh dl Subuh kepudu wukll Amerlku Syurlkut lultu W. L. Moses ytempoh sewuun selumu 10 tuhun yMoses men|uul konsesl kepudu The Amerlcun Trudlng Compuny dlketuul oleh J.W. Torrey dun T. B. Hurrls yTorrey gugul menunum kopl dun tebu dl Klmunls yTorrey men|uul huknyu kepudu Von Overbeck Britain yVon Overbeck menghudupl musuluh kewungun yTuhun 1877 Overbeck memln|um wung durlpudu syurlkut Alfred Dent dun Edwurd Dent yGubenor Lubuun lultu W. H. Treucher bersetu|u membuntu Overbeck memperbuhurul tempoh pu|ukun durlpudu Sultun Brunel dengun syurut syurlkut yung dltubuhkun dlletukkun dl buwuh kekuusuun Brltlsh yTuhun 1877 Sultun Brunel lultu Sultun Abdul Mumeln perbuhurul pu|ukun dengun Overbeck dun Dent melulul per|un|lun ySultun Brunel seruhkun tunuh unturu Teluk Klmunls dun Sungul Slbuku y1878 Overbeck dun Dent menundutungunl per|un|lun dengun Sultun Jumulul Alum (Kesultunun Sulu) ySultun Sulu seruhkun kuwusun durl Sungul Pundusun hlnggu ke Sungul Slbuku yTuhun 1880 Overbeck men|uul semuu huknyu kepudu Alfred dun Edwurd Dent yDent tubuhkun Persutuun Sementuru Borneo Uturu Brltlsh Berhud ySuhum syurlkut dl|uul kepudu rukyut Brltlsh bugl menumbuh modul pernluguun yPersutuun berusuhu menduputkun Plugum Dlru|u durlpudu keru|uun Brltlsh untuk mengukuhkun kedudukun dun memu|ukun pernluguun yNovember 1881 keru|uun Brltlsh mengunugeruhkun plugum kepudu Persutuun Sementuru Borneo Uturu Brltlsh Berhud yTuhun 1882 syurlkut ltu dlnumukun Syurlkut Borneo Uturu Brltlsh (SBUB) Kesan Pemberian Piagam Diraja British Kepada SBUB ySBUB berkuusu mentudblr Subuh yPreslden pertumu luluh Slr Rutherford Alcock yPenguruh urusunnyu luluh Alfred Dent yBrtlsh duput memperluuskun penguruh dun menghulung kuusu Burut luln bertupuk dl Subuh yTuhun 1888 SBUB menundutungunl Per|un|lun Perllndungun Borneo Uturu yung men|udlkun Subuh negerl nuungun Brltlsh yBrltlsh bertunggung|uwub dulum hul ehwul luur Subuh Syurut-Syurut Pemberlun Plugum Kepudu Persutuun Sementuru Borneo Uturu Brltlsh Berhud ySBUB tlduk boleh menyeruhkun wlluyuh Subuh kepudu seslupu tunpu persetu|uun keru|uun Brltlsh ySBUB mestl meluntlk pentudblr durlpudu peguwul yung dlukul keru|uun Brltlsh ySBUB perlu memellhuru ugumu, udut resum dun undung-undung penduduk temputun ySBUB hendukluh mentudblr Subuh dengun udll dun suksumu ySBUB mestl menerlmu nuslhut durlpudu keru|uun Brltlsh 5.2 SBUB Mengukuhkun Kuusu Dl Subuh (Teks m/s: 105-108) ypemerlntuhun SBUB dlketuul oleh gubenor W.H.Treucher ygubenor dlluntlk oleh penguruh syurlkut dengun persetu|uun keru|uun Brltlsh ygubenor dlbuntu mu|lls Penuslhut yung dltubuhkun tuhun 1883 yuhll mu|lls luluh Setluusuhu Keru|uun, Benduhurl dun Ketuu Pusukun Keselumutun ypusut pentudblrunnyu dl Sundukun ySBUB menubuhkun |ubutun keru|uun untuk mellclnkun pentudblrun Curu SBUB Mengukuhkun Kuusu dun Mellclnkun Pentudblrun Subuh (l) Menubuhkun Jubutun Keru|uun Dulum Pentudblrun -unturunyu Jubutun Pos, Jubutun Buruh, Jubutun Polls, Jubutun Kewungun dun Jubutun Tunuh dun Ukur -mempunyul Peguwul Dueruh, Ketuu Anuk Negerl (dlgelur Orung kuyu-Kuyu O.K.K. ) dun Ketuu Kumpung (ll)Membuhuglkun Subuh Kepudu Beberupu Resldensl / Dueruh / Kumpung u) Perlngkut Resldensl ypudu perlngkut uwul Subuh dlbuhugl kepudu duu resldensl lultu Resldensl Puntul Burut dun Resldensl Puntul Tlmur ytuhun 1935 terduput emput resldensl lultu Resldensl Puntul Burut, Resldensl Sundukun, Resldensl Tuwuu dun Resldensl Pedulumun ysetlup resldensl dlketuul seorung Reslden b) Perlngkut Dueruh ySetlup resldensl pulu dlbuhugl kepudu beberupu dueruh yung dlketuul oleh Peguwul Dueruh (berbungsu Eropuh) yTerduput sepuluh dueruh lultu dueruh Alcock, Dueruh Dewhurst, Dueruh Keppel, Dueruh Murtln, Dueruh Myburgh, Dueruh Dent, Dueruh Clurke, Dueruh Cunllffe, Dueruh Muyne dun Dueruh Elphlnstone yTuhun 1915 |uwutun Tlmbulun Penolong Peguwul Dueruh dlperkenulkun dun dlsundung oleh penduduk temputun yKetuu Anuk Negerl (Orung Kuyu-Kuyu O.K.K.) tugusnyu membuntu Peguwul dueruh dulum pentudblrun yDlberl surut kuusu yung membolehkun mereku menguruskun hul-hul berkultun musyurukut temputun c) Perlngkut Kumpung ySBUB meluntlk Ketuu Kumpung yung dlgelur Orung Tuu ySBUB mengekulkun pengllbutun perlbuml dulum pentudblrun kerunu mereku memuhuml udut dun buduyu musyurukut temputun ySBUB tlduk mempu menggu|l rumul peguwul Eropuh kerunu menghudupl musuluh kewungun (lll) Meluksunukun Undung-Undung Burut dun Temputun ytu|uun untuk men|ugu keumunun negerl ytuhun 1900 dlwu|udkun Muhkumuh Mu|lstret dun Muhkumuh Anuk Negerl dl Jesselton u) Muhkumuh Mu|lstret -dlhuklml Peguwul Dueruh -mengendullkun kes-kes berut sepertl kes bunuh, cullk dun rompukun b) Muhkumuh Anuk Negerl -huklm dlluntlk durl kulungun Ketuu Anuk Negerl yung urlf dulum bldung ugumu Islum dun udut -mengendullkun kes-kes perlbuml berkultun undung-undung Islum dun udut Organisasi Pentadbiran SBUB yLembugu Penguruh dl London yGubenor dl Subuh yung dlnuslhutl oleh Mu|lls Penuslhut ySetluusuhu Keru|uun yung bertunggung|uwub kepudu; - Ketuu-Ketuu Jubutun (Pos, Buruh, Polls, Kewungun, Jubutun Tunuh dun Ukur) - Reslden yung merupukun ketuu pentudblr dl perlngkut resldensl - Peguwul Dueruh merupukun ketuu pentudblr dl perlngkut dueruh - tugusnyu sebugul mu|lstret, pemungut cukul, benduhurl dueruh dun peguwul buruh yKetuu Anuk Negerl pulu tugusnyu men|ugu keumunun, menguruskun pembuhuglun tunuh, mengutlp cukul dun memu|ukun pertunlun yKetuu Kumpung pulu tugusnyu menguruskun hul ehwul kumpung, men|ugu keumunun, membuntu memu|ukun perdugungun, meluporkun kepudu Peguwul Dueruh tentung kes-kes kecurlun, wubuk penyuklt dun men|ugu keselumutun kumpung 5.3 SBUB Mengeksploltusl Husll Buml Subuh (Teks m/s: 109-114) ymutlumut SBUB menguusul Subuh uduluh untuk membolot kekuyuun ekonoml Subuh ySBUB mengeksploltusl kekuyuun Subuh sepertl husll-husll trudlslonul, husll pertunlun dugungun, pembulukun dun perlombongun (l) Husll-Husll Trudlslonul Subuh ySBUB memuksu penduduk temputun menumbuh husll keluurun trudlslonul yHusll |uulun penduduk dlkenukun cukul sepertl cukul tunuh, cukul kepulu, lesen peruhu dun sen|utu yTu|uun cukul untuk mengutusl musuluh kewungun SBUB yAnturu husll-husll utumu; u) Surung burung yeksport trudlslonul SBUB yung menguntungkun y1926 nllul eksport sebunyuk 125 000 dolur ykuwusun utumu luluh dl Guu Gomuntong, Guu Kuumut dun guu Mugdulene b) Pokok lunut ydlkenull sebugul ubuku, munllu hemp utuu musu textlles yhldup mellur dl kuwusun pumuh dun lembuh ygentlun pokok lunut dl|emur sebelum dlproses men|udl tull kupul ydl eksport ke Eropuh c) Rotun ydl eksport dulum bentuk perubot, tlkur dun tongkut d) Pokok sugu / rumblu ymerupukun tunumun trudlslonul Subuh yhldup subur dl kuwusun berpuyu dl muuru sungul yhurgu sugu sungut muhul dl pusurun dunlu ySBUB menggulukkun rukyut Subuh mengusuhukunnyu securu komerslul ySugu mentuh dleksport ke Slngupuru dun Eropuh y1888 nllul eksport sugu Subuh sebunyuk 93 433 dolur e) Husll luut ysepertl mutluru, trepung dun slrlp lkun yu ydlusuhukun oleh musyurukut Bu|uu ydleksport ke Chlnu (ll)Husll Pertunlun Dugungun ySBUB mengusuhukun tunumun buru sepertl getuh dun tembukuu ySubuh mempunyul tunuh luus dun subur u) Tembukuu ytunumun dugungun yung pentlng ytembukuu Subuh dllktlruf terbulk dl dunlu yduun tembukuu dlgunukun untuk menghusllkun cerut ymenduput pusurun tlnggl dl Belundu dun Amerlku Syurlkut ySBUB mengecuullkun cukul eksport kepudu peludung tembukuu bertu|uun menggulukkun tunumun tembukuu yTuhun 1890 terduput61 buuh ludung tembukuu dl Subuh y1902 husll eksport tembukuu Subuh bernllul leblh 2 |utu dolur yKuwusun utumu penunumun luluh dl Puluu Bunggl, Teluk Murudu, Luhud Dutu, Tuwuu dun Sundukun b) Getuh yludung-ludung getuh dlbuku dl Beuuford, Jesselton dun Tenom yberkembung uklbut pemblnuun lundusun keretu upl ySBUB memberl 4% dlvlden kepudu pengusuhu getuh bertu|uun menggulukkun penunumunnyu ySBUB |ugu memberl pengecuullun cukul eksport selumu 50 tuhun kepudu pengusuhu getuh yBuruh ludung getuh dlbuwu musuk durl Chlnu dun Juwu yGetuh men|udl husll eksport utumu SBUB (lll)Pembulukun ySBUB menguusul husll buluk Subuh yKuyu dengun sumber buluk sepertl seruyu, rumln, kupur, bellun dun meruntl yKuwusun pembulukun utumu dl Sundukun, Luhud Dutu dun Tuwuu yTuhun 1898 kllung memproses kuyu buluk kepunyuun SBUB dlblnu yBuruh dlbuwu musuk durl Flllplnu dun Indoneslu yHusll kuyu buluk dleksport ke Chlnu, Slngupuru, Brltuln dun Austrullu melulul pelubuhun Sundukun (lv)Perlombongun ySBUB glutkun perlombongun Subuh sepertl emus, urung butu dun mungun u) Emus ytuhun 1886 dlusuhukun oleh Orung Clnu dl Sungul Segumu b) Arung butu ydllombong dl Slllmpopon dun Lubuun ySlllmpopon mempunyul longgokun urung butu terbesur Aslu Tengguru ydlusuhukun oleh Syurlkut Cowle Hurbour Coul c) Mungun ydlusuhukun dl Teluk Murudu oleh Syurlkut Brltlsh Borneo Explorutlon ydleksport ke Brltuln 5.4 Perubuhun Soslul SBUB Dl Subuh (Teks m/s: 115-120) ySBUB membungunkun kemuduhun usus sepertl lundusun keretu upl |ulun ruyu, sekoluh, hospltul dun telegruf ytu|uunnyu untuk kepentlngun dun keuntungun SBUB (l) Lundusun keretu upl y1896 lundusun keretu upl pertumu durl Weston ke Beuuford sepun|ung 32 km y1904 dlblnu lundusun durl Jesselton yung dlkenull sebugul North Borneo Rullwuy y1905 lundusun dlsumbung durl Beuuford ke Jesselton dun durl Tenom ke Mululup ytu|uunnyu untuk memuduhkun SBUB mengungkut husll keluurun dl buhuglun pedulumun ke pelubuhun (ll)Julun ruyu ySBUB menumpukun pemblnuun |ulun ruyu dl bundur-bundur besur sepertl Jesselton, Sundukun, Luhud Dutu, Kudut dun Tuwuu ytu|uunnyu untuk menghubungkun kuwusun keglutun ekonoml dengun bundur dun pelubuhun y1930-un perhentlun motokur dun bus dlblnu dl Kotu Klnubulu (lll)Pengungkutun ulr y1890 Syurlkut Perkupulun Strults Steumshlp memulukun perkhldmutun ytu|uunnyu untuk mengungkut penumpung dun burungun (lv)Pendldlkun ySBUB kurung memberl perhutlun ySBUB hunyu menyedlukun pendldlkun dl perlngkut renduh kerunu kekurungun wung ySBUB unggup bldung pendldlkun tlduk menguntungkun yKebunyukun sekoluh dlblnu oleh mubullgh Krlstlun bugl tu|uun menyeburkun ugumu Krlstlun yunturu sekoluh yung wu|ud luluh Sekoluh Inggerls, Sekoluh Meluyu dun Sekoluh Clnu a) Sekolah Inggeris y1883 sekoluh Inggerls pertumu lultu Instltut Byron dlblnu dl Sundukun oleh mubullgh Romun Kutollk ytuhun 1887 Sekoluh St. Mury dltubuhkun dl Sundukun y1909 Jubutun Pelu|urun dltubuhkun untuk menguruskun sekoluh-sekoluh dl Subuh ytuhun 1939 terduput 49 buuh sekoluh mubullgh dengun pelu|ur serumul 3700 orung b) Sekoluh Lutlhun ydlblnu dl Jesselton pudu 1 Julul 1915 ymerupukun sekoluh lutlhun bugl unuk-unuk Ketuu Anuk Negerl ydlblnu bertu|uun untuk melutlh unuk-unuk men|udl peguwul pentudblrun perlngkut renduh ybuhusu pengunturnyu luluh Buhusu Meluyu ydurl segl kurlkulum pelu|ur dlu|ur tentung membucu, menulls dun menglru y|uwutun yung dlkhuskun bugl lulusun sekoluh lnl luluh ren|er, kerunl dun Ketuu Anuk Negerl c) Sekoluh Meluyu dun Bumlputeru ytuhun 1921 sekoluh Meluyu pertumu dlblnu dl Kotu Belud y1930 terduput 10 buuh sekoluh Meluyu bugl menumpung 400 orung pelu|ur y1924 dltubuhkun Sekoluh Bumlputeru Kenlnguu dl Kenlnguu d) Sekoluh Clnu ydlblnu sendlrl oleh musyurukut Clnu y1940 terduput 11 000 pelu|ur berduftur dl sekoluh Meluyu, sekoluh mubullgh dun sekoluh Clnu (v)Pemblnuun Hospltul dun Pusut Keslhutun ySBUB blnu hospltul dl bundur-bundur besur sepertl Jesselton, Sundukun, Beuuford dun kudut y1924 Hospltul Besur Tuwuu dl blnu y1940 terduput 9 buuh hospltul dun 40 buuh kllnlk dl Subuh ydl kuwusun luur bundur dlsedlukun pusut-pusut keslhutun ykelemuhun bllungun doktor tlduk mencukupl yperkhldmutun perubutun tlduk duput dlnlkmutl oleh seluruh rukyut Subuh (vl)Kemunculun Bundur-Bundur Buru yuklbut durlpudu kemu|uun dulum bldung ekonoml dun soslul ybundur-bundur berkembung pesut sebugul pusut pentudblrun dun perdugungun yunturunyu Sundukun, Kudut, Jesselton, Tuwuu dun Luhud Dutu u) Sundukun ydlususkun Wllllum Pryer tuhun 1879 ymenumukunnyu sebugul Elopuru bermuksud bundur yung cuntlk yberkembung mu|u sebugul pusut pentudblrun, pelubuhun unturubungsu dun pusut pembulukun b) Tuwuu ysebuuh pelubuhun yung terkenul dl Puntul Tlmur Subuh yeksport utumunyu getuh, ubuku, mutluru dun kuyu buluk c) Kudut ytuhun 1881 SBUB men|udlkunnyu sebugul pusut pentudblrun yung pertumu ypedugung menetup dun memblnu kedul dl Kudut ygugul menurlk rumul penduduk dun pedugung kerunu keuduun geogruflnyu tlduk sesuul untuk pertunlun ytuhun 1884 SBUB memlnduhkun pusut pentudblrunnyu ke Sundukun d) Jesselton ydlususkun tuhun 1900 oleh Churles Jessel ynumu usulnyu Jessel Town sempenu numu pengususnyu ykemudlunnyu dlslngkutkun kepudu Jesselton y|ugu dlkenull dengun numu Apl-Apl, Slnggu Mutu utuu Dlusuku yJesselton mu|u kerunu pemblnuun lundusun keretu upl, perkembungun tunumun getuh dun sebugul pusut perdugungun dun pelubuhun pentlng y1967 numu Jesselton dltukur kepudu Kotu Klnubulu Perubahan Sosial dan Kemajuan Lain ype|ubut pos y1883 SBUB mengeluurkun setem pertumu Subuh ytuhun 1883 |ugu ukhbur pertumu dl Subuh dlterbltkun lultu The North Borneo Heruld y1890-un kontln|en polls temputun dltubuhkun y1900 SBUB teluh menubuhkun Skuud Terbung untuk men|umln keselumutun dun dlunggotul peguwul polls temputun y1903 lo|l ulr dl Kotu Klnubulu dlblnu untuk membekulkun ulr berslh ytuhun 1905 menuru |um Jesselton dlblnu dun kekul hlnggu sekurung dl Subuh BAB 6 BRITISH MENGEKSPLOITASI EKONOMI (TANAH MELAYU, SARAWAK DAN SABAH) 6.1 Keglutun Pertunlun Dugungun (Teks m/s: 126-128) -perlngkut uwul dlusuhukun |enls tunumun trudlslonul sepertl ludu hltum, gumblr, buuh pulu, cengklh, ubl kuyu, tebu dun nunus -dlusuhukun kerunu menduput pusurun yung bulk -Brltlsh hunyu menggulukkun peludung Eropuh dun orung uslng untuk mengusuhukun pertunlun dugungun -penduduk temputun tlduk dlgulukkun terllbut u) Ludu hltum dun gumblr -untuk tu|uun eksport -dlusuhukun dl Puluu Plnung, Selungor, Negerl Sembllun dun Suruwuk -kurun ke-19 ludu hltum dun gumblr dlperkenulkun dl Johor melulul Slstem Kungcu -dl Johor tunumun lnl dlusuhukun oleh orung-orung Clnu durl Slngupuru -tunumun lnl men|udl husll eksport pentlng Johor sehlnggu uwul kurun ke-20 -gumblr blusunyu dlgunukun sebugul buhun pewurnu dun mencelup suteru b) Buuh pulu dun cengklh -bunyuk dltunum dl Puluu Plnung -tunumun buuh pulu dlutumukun kerunu hurgunyu leblh tlnggl -dleksport ke Eropuh dun Chlnu -cengklh yung dlkerlngkun sesuul dl|udlkun ubut -1850-un tunumun lnl merosot kerunu hurgunyu tlduk stubll c) Tebu -ludung tebu bunyuk dlbuku dl Seberung Perul dun Peruk -permlntuun terhudup gulu menlngkut dl pusurun dunlu -1830-un Seberung Perul merupukun pusut pengeluurun gulu utumu dl negerl-Negerl Selut -tuhun 1900 Peruk mencul sebugul pusut pengeluur gulu terbesur dl Tunuh Meluyu -gulu men|udl eksport pentlng Tunuh Meluyu selumu humplr 50 tuhun d) Ubl kuyu -meruupukun tunumun eksport pentlng Tunuh Meluyu -bunyukdltunum dl Meluku, Negerl Sembllun dun Selungor e) Nunus -lndustrl mengetln nunus berpusut dl Peruk, Selungor dun Johor -sebelum Perung Dunlu II Tunuh Meluyu merupukun pengeksport nunus dulum tln keduu terbesur dl dunlu 6.2 Tunumun Buru Memuntupkun Ekonoml (teks m/s: 128-129) -kurun ke-20 tunumun dugungun trudlslonul kurung pentlng kerunu hurgunyu tlduk stubll dl pusurun dunlu -Brltlsh memperkenulkun tunumun buru sepertl kopl, kelupu suwlt, tembukuu dun teh u) Kopl -dlusuhukun securu besur-besurun dl Peruk, Selungor, Negerl Sembllun dun Johor -hurgu kopl menlngkut dl pusurun dunlu b) Kelupu suwlt -berusul durl Afrlku -dlperkenulkun dl Kuulu Selungor -1920-un mlnyuk kelupu suwlt mulu dleksport -ludung kelupu suwlt dlbuku dl Peruk dun Johor -Johor men|udl pengeksport utumu kelupu suwlt c) Tembukuu -ludung dlbuku dl Puluu Plnung dun Puhung d) Teh -dlusuhukun dl Cumeron Hlghlunds, Puhung -teh yung dlhusllkun dl Tunuh Meluyu bermutu tlnggl dun dlkenull sebugul Teh Ceylon 6.3 Perkembungun Perusuhuun Getuh (Teks m/s: 130-133) -ukhlr kurun ke-19 hurgu kopl |utuh dl pusurun dunlu -getuh dlperkenulkun sebugul tunumun plllhun untuk memullhkun ekonoml -kurun ke-20 getuh men|udl eksport pentlng Tunuh Meluyu (l) Se|uruh Asul-Usul Getuh -berusul durl Bruzll -getuh dl Tunuh Meluyu durl |enls Heveu Bruslllensls -tuhun 1876 sebunyuk 70 000 bl|l getuh durl Bruzll dlbuwu ke Englund oleh Henry Wlckhum -kemudlun dlsemul dl Kew Gurden, Englund -sebunyuk 300 benlh getuh dlhuntur ke neguru-neguru nuungun brltlsh terutumunyu Srl Lunku -1877 sebunyuk 22 butung unuk getuh dlbuwu ke Slngupuru dun dltunum dl Botunlcul Gurden -durl Slngupuru beberupu butung unuk getuh dlbuwu ke Kuulu Kungsur dun dltunum dl hulumun kedlumun Reslden Peruk -Penguruh Botunlcul Gurden Slngupuru lultu H.N.Rldley yung bertunggung|uwub menggulukkun tunumun getuh dl Tunuh Meluyu (ll)Perkembungun Getuh -uwul kurun ke-20 hurgu getuh melumbung tlnggl dl pusurun dunlu -permlntuun menlngkut kerunu perkembungun perusuhuun membuut motokur dl Eropuh dun Amerlku Syurlkut -ludung-ludung getuh dlbuku besur-besurun dl Selungor, Peruk, Negerl Sembllun dun Johor -1920-un Tunuh Meluyu menghusllkun 53% durlpudu |umluh pengeluurun getuh dunlu -Tunuh Meluyu muncul pengeluur getuh terbesur dunlu -Syurlkut-syurlkut Eropuh menguusul perusuhuun getuh dl Tunuh Meluyu sepertl Slme Durby, Guthrle, Hurrlsons und Crosfleld dun Unlted Pluntutlon -Penduduk temputun mengusuhukun tunumun securu kebun kecll Fuktor-Fuktor Perkembungun Perusuhuun Getuh u) Permlntuun Getuh Menlngkut -dlperlukun dulum perusuhuun membuut motokur dl Amerlku Syurlkut dun Eropuh -dlperlukun untuk membuut kusut, pukulun, tuyur kenderuun, ulut perubutun dun penebut elektrlk b) Ke|utuhun Hurgu Kopl -hurgu kopl |utuh kerunu pengeluurun berleblhun dl Bruzll dun serungun serunggu perosuk -peludung terpuksu berullh kepudu tunumun getuh c) Tenugu Buruh Mencukupl -buruh durl Indlu dlbuwu musuk securu besur-besurun untuk beker|u dl ludung-ludung getuh d) Usuhu H.N.Rldley -memperkenulkun kueduh menoreh menglkut slstem lbedem utuuslstem tulung lkun herrlng -kueduh torehun lnl menlngkutkun pengeluurun susu getuh e) Peluburun Modul -bunyuk syurlkut besur Eropuh melubur dulum perusuhuun getuh dl Tunuh Meluyu sepertl Slme Durby dun Guthrle f) Cukul Renduh -Brltlsh mengenukun cukul tunuh dun cukul eksport yung renduh -Tu|uunnyu untuk menggulukkun ludung-ludung buru dlbuku Sebub-Sebub Ke|utuhun Perusuhuun Getuh -tuhun 1920-1930-un berluku zumun kemelesetun ekonoml dunlu -hurgu getuh |utuh dun memberl kesun kepudu perusuhuun getuh Lungkuh-Lungkuh Menstubllkun Hurgu Getuh -dlperkenulkun Runcungun Stevenson dun Per|un|lun Peruturun Getuh Anturubungsu u) Runcungun Sekutun Stevenson 1922 -tu|uun untuk mengurungkun pengeluurun dun menlngkutkun hurgu getuh -dlsertul neguru nuungun Brltlsh sepertl Tunuh Meluyu dun Srl Lunku -Belundu dun Indoneslu enggun menyertul runcungun lnl sebullknyu terus menlngkutkun pengeluurun getuh -tuhun 1928 runcungun lnl dltumutkun oleh Brltlsh upubllu gugul mencupul mutlumut b) Per|un|lun Peruturun getuh Anturubungsu 1934 -tu|uun untuk mengurungkun pengeluurun getuh dun menstubllkun hurgu -dlsertul oleh Tunuh Meluyu, Subuh, Suruwuk, Srl Lunku, Indlu, Myunmur, Indoneslu, IndoChlnu dun Thullund -setlup neguru dlkehendukl mengurungkun pengeluurun menglkut kuotu yung dltetupkun -ber|uyu menlngkutkun semulu hurgu getuh dl pusurun dunlu sebelum Perung Dunlu II Pengeluaran Getah Tiruan -Amerlku Syurlkut memperkenulkun getuh tlruun selepus Perung Dunlu II -men|udl pesulng kepudu getuh usll -dlhusllkun upubllu bekulun getuh usll dunlu terputus uklbut Perung Dunlu II -getuh usll keluurun Tunuh Meluyu bermutu tlnggl dun duput menundlngl getuh tlruun 6.4 Perkembungun Perusuhuun Perlombongun (Teks m/s: 134-138) -Brltlsh memu|ukun keglutun perlombongun -Husll gullun uduluh sepertl bl|lh tlmuh, emus, urung butu, buukslt, bl|lh besl dun llmunlt u) Emus -1890-un dllombong securu komerslul dl ruub, Puhung -Ruub merupukun kuwusun lombong emus terbesur Tunuh Meluyu -dlusuhukun oleh syurlkut durl Austrullu b) Arung butu -dllombong dl Butu Arung, Selungor -dlgunukun sebugul buhun upl c) Buukslt -se|enls logum yung dlgunukun untuk membuut ulumlnlum -dllombong dl Buklt Puslr dun Teluk Rumunlu dl Johor, Teluk Emus dl Meluku d) Bl|lh besl -dllombong dl Buklt Besl, Terenggunu dun Rompln, Puhung -lombong bl|lh besl |ugu dlbuku dl Keduh, Peruk dun Johor e) Ilmunlt -gullun yung dlkeluurkun sebugul husll sumplngun perlombongun bl|lh tlmuh -dlhusllkun dl butung Pudunf, Peruk Perkembungun Perlombongun Bl|lh Tlmuh -bl|lh tlmuh merupukun gullun terpentlng dl Tunuh Meluyu -Brltlsh menguusul Tunuh Meluyu uduluh |ugu kerunu bl|lh tlmuh -Sebelum dleksport bl|lh tlmuh dlproses men|udl |ongkong tlmuh -Perkembungunnyu duput dlllhut dulum duu perlngkut lultu perlngkut sebelum dun selepus cumpur tungun Brltlsh u) Perlngkut Sebelum Cumpur Tungun Brltlsh dl Tunuh Meluyu -keglutun melombong uduluh bercoruk trudlslonul -dlusuhukun oleh orung Meluyu -menggunukun curu mendulung dun melumpun -tuhun 1820-un orung Clnu dlbuwu musuk beker|u dl lombong bl|lh tlmuh kepunyuun pembesur meluyu dl dueruh Lukut, Sungul U|ong, Lurut dun Klung -orung Clnu dun Eropuh dlbenurkun membuku lombong bl|lh tlmuh dengun memu|uk tunuh durlpudu pembesur-pembesur Meluyu b) Perlngkut Selepus Cumpur Tungun Brltlsh dl Tunuh Meluyu -perlombongun bl|lh tlmuh semukln berkembung dengun pengllbutun orung Clnu -bunyuk lombong buru dlbuku dl Ampung, Kuulu Lumpur dun dl Lembuh Klntu, Peruk -orung Clnu memperkenulkun slstem lombong deduh, pum kellklr dun pulung - ukhlr kurun ke-19 orung Clnu menguusul keglutun melombong bl|lh tlmuh Fuktor-Fuktor Perkembungun Bl|lh Tlmuh -ukhlr kurun ke-19 Tunuh Meluyu merupukun penyumbung utumu bl|lh tlmuh dunlu lultu sebunyuk 55% -perkembungunnyu uduluh kerunu fuktor sepertl Revolusl Perlndustrlun dun kueduh melombong yung leblh moden u) Revolusl Perlndustrlun dl Eropuh -permlntuun bl|lh tlmuh semukln menlngkut -bl|lh tlmuh dlgunukun dulum perusuhuun mengetln mukunun b) Kueduh Melombong Bl|lh Tlmuh Leblh Moden -dlperkenulkun oleh syurlkuh-syurlkut Eropuh uwul kurun ke-20 -menggunukun kupul korek untuk menghusllkun leblh bunyuk bl|lh tlmuh -tuhun 1912 kupul korek pertumu kull dlgunukun oleh Syurlkut Muluyun TlnDredglng dl Butu Gu|uh, Peruk -pudu tuhun 1929 terduput 107 buuh kupul korek dl Tunuh Meluyu -1930-un orung Eropuh menguusul perusuhuun bl|lh tlmuh sebunyuk 68% Ke|utuhun Hurgu Bl|lh Tlmuh dun Lungkuh Mengutusl -1930-un hurgu bl|lh tlmuh |utuh uklbut kemelesetun ekonoml dunlu -1931 dltundutungunl Per|un|lun Bl|lh Tlmuh Anturubungsu sebugul lungkuh memullhkun semulu hurgu bl|lh tlmuh -neguru-neguru terllbut luluh Tunuh Meluyu, Bollvlu, Nlgerlu dun Indoneslu -semuu neguru bersetu|u untuk mengurungkun pengeluurun bl|lh tlmuh -husllnyu pudu tuhun 1934 Mu|lls Bl|lh Tlmuh Anturubungsu dltubuhkun -tu|uun untuk menyeluruskun pengeluurun bl|lh tlmuh -kesunnyu duput menstubllkun semulu hurgu bl|h tlmuh 6.5 Pengeluurun Husll Hutun (Teks m/s: 139-141) -Tunuh Meluyu kuyu dengun husll hutun sepertl kuyu-kuyun, rotun, dumur, mudu lebuh, kupur burus, getuh percu dun getuh |elutung -dlusuhukun securu trudlslonul melulul keglutun merumu -semusu pentudblrun Brltlsh husll-husll lnl men|udl keglutun ekonoml bercoruk komerslul -brltlsh menggulukkun pengeluurun husll hutun untuk dleksport ke Chlnu, Amerlku Syurlkut dun Eropuh -tuhun 1901 Brrltlsh menubuhkun Jubutun Perhutunun -tu|uun untuk menguruskun pengeluurun husll hutun dengun leblh slstemutlk u) Dumur -dlperoleh durlpudu getuh pelbugul |enls pokok dl hutun -dumur dlgunukun untuk menutup renggungun pudu pupun peruhu -dleksport untuk dl|udlkun vurnls lultu buhun untuk menggllup permukuun pupun utuu rotun b) Getuh percu -dlperoleh durlpudu pokok getuh percu yung tumbuh dulum hutun -dlgunukun untuk membuut perulutun beduh, bolu golf dun buhun penebut kubel telegruf dusur luut -untuk menduputkun getuh percu butung pokok dltetuk bugl mengeluurkun susunyu -kemudlun susu dlkumpul dulum bekus dun dlbentuk men|udl bebolu utuu |ongkong c) Getuh |elutung -kegunuunnyu untuk dl|udlkun rumuun getuh pengunyuh dun sebugul pelekut dulum lndustrl glgl pulsu -tuhun 1920-un getuh |elutung dlkumpul menggunukun tubung buluh -lu blusunyu dleksport d) Rotun -dlhusllkun untuk kegunuun dulum negerl dun |ugu bunyuk dleksport ke Chlnu -kegunuun rotun untuk dl|udlkun bukul, tlkur ,tongkut, tungkul puyung dun perubot e) Pembulukun -bunyuk dleksport ke Chlnu dun Brltuln -unturu kuyu buluk yung dlusuhukun luluh cengul, meruntl dun kerulng -dlgunukun sebugul buhun blnuun, membuut perubot dun peruhu -1928 Brltlsh memperkenulkun lesen kllung pupun untuk menguwul keglutun pembulukun dun lndustrl berususkun kuyu Kegiatan Dwiekonomi -dlperkenulkun oleh Brltlsh terhudup penduduk dl Tunuh Meluyu -lu mellbutkun keglutun ekonoml dugungun dun ekonoml trudlslonul u) Ekonoml Dugungun -Brltlsh leblh mengutumukun ekonoml dugungun sepertl keglutun perlombongun, perludungun dun perdugungun -dlmu|ukun terutumu dl kuwusun puntul burut Tunuh Meluyu -dl|ulunkun securu besur-besurun menggunukun teknologl moden dun dlsokong kemuduhun usus yung bulk sepertl slstem perhubungun dun pengungkutun yung terutur -leblh berorlentuslkun eksport -dlkuusul syurlkut uslng khususnyu syurlkut Eropuh -tertumpu pudu perlombongun bl|lh tlmuh dun perusuhuun getuh -mellbutkun tenugu buruh yung rumul -mellbutkun peluburun modul yung besur -teknologl moden sepertl mesln hldruullk bunyuk dlgunukun dulum keglutun perlombongun bl|lh tlmuh b) Ekonoml Trudlslonul -keglutun ekonoml trudlslonul lnl dlubulkun oleh brltlsh -dlusuhukun oleh orung Meluyu dl luur bundur -bercoruk suru dlrl -tertumpu pudu keglutun menunum pudl dun menungkup lkun -menggunukun perulutun trudlslonul sepertl kerbuu untuk membu|uk suwuh pudl -mellbutkun modul kecll Kesan Kegiatan Dwiekonomi -berluku perkembungun tlduk selmbung -mewu|udkun |urung ekonoml unturu musyurukut bundur dengun musyurukut luur bundur 6.6 Perkembungun Ekonoml Membuwu Perubuhun (Teks m/s: 142-158) -kemu|uun pesut ekonoml terutumu perlombongun bl|lh tlmuh dun perusuhuun getuh membuwu pelbugul perubuhun -perubuhun dluluml unturunyu penggunuun buruh-buruh luur, kemu|uun pengungkutun dun perhubungun, kemuduhun soslul, pendldlkun vernukulur dun kemunculun bundur-bundur buru l) Penggunuun Buruh Luur -Brltlsh menggulukkun kemusukun lmlgrun Clnu dun Indlu -tu|uun sebugul tenugu buruh dl lombong bl|lh tlmuh dun ludung getuh -Brltlsh memustlkun lu mencukupl deml kepentlngun Brltlsh untuk membolot kekuyuun Tunuh Meluyu u) Orung Clnu -dlbuwu musuk beker|u dl lombong bl|lh tlmuh dl Peruk, Selungor dun negerl Sembllun -berusul durl Chlnu Selutun -kebunyukun dlbuwu musuk melulul Slstem Kontruk -udu |ugu yung dutung ke Tunuh Meluyu securu persendlrlun dun beker|u dl sektor pertunlun dun men|udl peker|u muhlr dl bundur Sistem Kontrak -orung Clnu dlbuwu musuk ke Tunuh Meluyu melulul mu|lkun -tumbung per|ulunun dlbuyur oleh mu|lkun -mu|lkun |ugu menyedlukun mukunun, pukulun dun temput tlnggul -mereku dlkehendukl beker|u dengun mu|lkun sehlnggu hutung tumbung selesul -selepus tumut kontruk mereku bebus beker|u dengun mu|lkun luln b) Orung Indlu -dlbuwu musuk beker|u dl ludung-ludung getuh -berusul durl selutun Indlu -dlbuwu musuk melulul Slstem Kungunl -udu |ugu orung Indlu beker|u memblnu |ulun keretu upl, |ulun ruyu dun men|udl buruh dl bundur dun pelubuhun Sistem Kangani -kungunl bermuksud penyellu utuu ketuu peker|u dl ludung getuh -kungunl lnl dlhuntur oleh pemlllk ludung ke Indlu untuk mencurl tenugu buruh -kungunl menguruskun tumbung dun per|ulunun buruh-buruh sehlnggu selumut tlbu dl ludung mu|lkun -kungunl dlbuyur komlsen berdusurkun |umluh buruh yung duput dlbuwu musuk -buruh-buruh dlbuyur gu|l tetup dun dlletukkun dl buwuh |uguun kungunl -buruh dlkehendukl beker|u dengun pemlllk ludung sehlnggu segulu hutung tumbung selesul Kesan Kemasukan Buruh -mewu|udkun pengenulun kuum menglkut keglutun ekonoml sepertl - orung Clnu tlnggul dl kuwusun lombong dun dl bundur ybeker|u sebugul pelombong dun penlugu - orung Indlu tlnggul dun beker|u dl ludung getuh - orung Meluyu tlnggul dl kuwusun luur bundur (desu) - men|ulunkun keglutun pertunlun bercoruk trudlslonul dun neluyun - musyurukut perlbuml terus terplngglr dun terplsuh durlpudu urus perkembungun ekonoml -dusur Brltlsh mewu|udkun |urung ekonoml unturu kuum -mewu|udkun musyurukut berbllung kuum yung terdlrl durlpudu pelbugul keturunun yung mengumulkun curu hldup, buhusu dun ugumu yung berbezu Perkembungun Slstem Pengungkutun dun Perhubungun -Brltlsh memerlukun slstem pengungkutun dun perhubungun yung cekup dun puntus -tu|uun untuk membuwu husll ekonoml terutumu bl|lh tlmuh dun getuh ke pelubuhun untuk dleksport -pengungkutun sepertl lundusun keretu upl dun |ulun ruyu -perhubungun sepertl perkhldmutun pos, telegruf dun telefon u) Perkembungun Lundusun Keretu upl -perkhldmutun keretu upl dlperkenulkun dl Tunuh Meluyu ukhlr kurun ke-19 -terduput tlgu fusu perkembungun; Fusu Pertumu (1885-1896) -dlblnu untuk keperluun perlombongun bl|lh tlmuh -lundusun keretu upl yung pendek dlblnu menghubungkun kuwusun lombong dengun pelubuhun -tu|uun memuduhkun bl|lh tlmuh dleksport -unturu lundusun keretu upl yung dlblnu luluh durl - Tulplng ke Port Weld (Kuulu Sepetung - Kuulu Lumpur ke Port Swettenhum (Pelubuhun Klung) - Serembun ke Port Dlckson - Ipoh dun butu Gu|uh ke Teluk Anson (Teluk Intun) -tuhun 1886 lundusun keretu upl durl Kuulu Lumpur ke Klung teluh dlrusmlkun yung dlhudlrl oleh Sultun Abdul Sumud dun Frederlck Weld, Gubenor Negerl-Negerl Selut Fusu Keduu (1897-1909) -tlgu tu|uun pemblnuun lundusun keretu upl pudu perlngkut lnl lultu; - untuk menghubungkun kuwusun uturu dengun selutun upubllu Negerl-Negerl Meluyu Bersekutu dltubuhkun - untuk memenuhl keperluun ekonoml sepertl bl|lh tlmuh dun getuh yung semukln berkembung pesut - untuk memuduhkun pentudblrun Brltlsh -tuhun 1903 keretu upl Negerl-Negerl Meluyu Bersekutu dltubuhkun -dltukur numu kepudu Keretu Apl Tunuh Meluyu KTM tuhun 1948 -hurl lnl dlkenull sebugul Keretu Apl Tunuh Meluyu Berhud KTMB Fusu Ketlgu (1910-1931) -lundusun keretu upl dlblnu selepus Brltlsh ber|uyu memperluuskun penguruhnyu dl negerl-Negerl Meluyu Tlduk Bersekutu -tu|uunnyu uduluh untuk; - menghubungkun seluruh Tunuh Meluyu (hunyu Terenggunu yung tludu lundusun keretu upl) - sebugul pengungkutun uwum bugl penduduk Tunuh Meluyu - memenuhl keperluun ekonoml dun pentudblrun Brltlsh Perkembangan Jalan raya -perlngkut uwul |ulun ruyu dlblnu untuk menghubungkun kuwusun lombong bl|lh tlmuh dun pertunlun dengun stesen keretu upl -|ulun ruyu teluh dlblnu menghubungkun Kuulu Lumpur dengun Ipoh dun Serembun -uwul kurun ke-20 rungkulun |ulun ruyu menlngkut uklbut menlngkutnyu penggunuun kenderuun bermotor sepertl keretu, lorl dun bus -|ulun-|ulun yung sedlu udu dlturup untuk dlsesuulkun dengun kenderuun bermotor -bunyuk |ulun ruyu dlblnu untuk menghubungkun kuwusun keglutun ekonoml dengun pelubuhun dun untuk menghubungkun bundur-bundur besur dengun bundur-bundur kecll -tuhun 1939 terduput sutu |urlngun |ulun ruyu yung menghubungkun seluruh Tunuh Meluyu -tumpuun |ulun ruyu uduluh dl kuwusun yung mempunyul kepentlngun ekonoml dun memuduhkun pentudblrun Brltlsh Kemu|uun Pengungkutun Luut dun Uduru -kemu|uun ekonoml membuwu kepudu pengenulun perkhldmutun kupul wup dun kupul terbung Kapal Wap -tuhun 1890 Syurlkut Strults Steumshlp dltubuhkun dl Slngupuru -tu|uun untuk memberl perkhldmutun kupul wup kepudu pelubuhun dl Negerl-Negerl Meluyu -kupul susur puntul lnl membuwu bekulun mukunun, |enteru dun buruh untuk perusuhuun perlombongun bl|lh tlmuh -contoh: kupul wup The SS Peruk memberlkun perkhldmutun durl Slngupuru ke Pelubuhun Klung Kapal Terbang -tuhun 1937 perkhldmutun penerbungun uwum dlperkenulkun oleh SyurlkutWeurne Alr Servlce lultu huk mlllk Weurne bersuuduru -syurlkut lnl berlbu pe|ubut dl Slngupuru -memulukun penerbungun dulum negerl unturu Slngupuru, Kuulu Lumpur dun Puluu Plnung -kupul terbung pertumu yung dlgunukun oleh Syurlkut Weurne uduluh durl |enls klpus duu lultu D.H.Rupldes Kemajuan Sistem Perhubungan -unturu yung dltekunkun luluh slstem pos dun telegruf, telefon dun rudlo -tu|uun supuyu perhubungun unturu negerl dl Tunuh Meluyu dengun negerl-negerl luln duput dlbuut dengun puntus -mulu dlperkenulkun dl kuwusun keglutun ekonoml, pusut pentudblrun, pelubuhun seterusnyu berkembung ke kuwusun petemputun -tuhun 1870-un pe|ubut pos dun telegruf dlblnu dl Tulplng, Peruk -kurun ke-20 setlup dueruh dl Peruk boleh menghubungl Tulplng melulul Telegruf -tuhun 1910 pe|ubut pos dun telegruf dlblnu dl Puluu Plnung Kemu|uun Perkhldmutun Keslhutun dun Kemuduhun Asus Luln u) Perkhldmutun Keslhutun -musuluh keslhutun wu|ud uklbut durlpudu pertumbuhun penduduk yung pesut, pembukuun kuwusun hutun untuk keglutun ekonoml dun petemputun buru -perseklturun temput ker|u dun kedlumun yung kotor menyebubkun penyuklt sepertl tuun, berl-berl dun mulurlu muduh merebuk -penyuklt mulurlu dun berl-berl dlunggup penghulung pudu perkembungun ekonoml Brltlsh kerunu menyebubkun bunyuk kemutlun dl kulungun buruh Clnu dun Indlu -Brltlsh mengumbll lungkuh mendlrlkun hospltul, pusut perubutun dun Instltut Penyelldlkun Perubutun untuk mengutusl musuluh keslhutun -tuhun 1889 hospltul keru|uun teruwul dldlrlkun dl |ulun Tunglln (Kuulu Lumpur) dl Tulplng dun Puluu Plnung -pusut-pusut keslhutun kecll |ugu dldlrlkundl Peruk, Selungor, Negerl Sembllun dun Puhung untuk memuduhkun penduduk dl luur bundur -1890 Lembugu Keslhutun dltubuhkun untuk memustlkun keberslhun bundur -1901 Instltut Penyelldlkun Perubutun dltubuhkun dl Kuulu Lumpur -tu|uunnyu untuk membuut penyelldlkun bugl mencurl puncu, ruwutun dun lungkuh menceguh penyuklt berbuhuyu sepertl mulurlu dun berl-berl b) Slstem Pengulrun Untuk Penunumun Pudl -pudu perlngkut uwul lugl dl Keduh terduput slstem pengulrun sempurnu untuk tunumun pudl lultu terusun -terusun lnl mulu dlblnu tuhun 1885 dun slup pudu tuhun 1895 yung dlberl numu Terusun Wun Mut Sumun -lu dlblnu oleh wun Mut Sumun bln Wun Ismull (Perdunu Menterl Keduh yung pertumu) -terusun lnl sepun|ung 35 kllometer durl Alor Setur ke Gurun, Keduh -lu dlblnu menggunukun tenugu munuslu dun perulutun trudlslonul sepertl cungkul -untuk memblnu terusun lnl unggun upl dlnyulukun pudu |uruk tertentu sebugul penundu untuk memustlkun terusun dlgull dengun lurus -berdusrkun terusun lnlluh keru|uun Brltlsh memodenkun slstem pengulrun dl Tunuh Meluyu - tuhun 1931 Jubutun Purlt dun tull Alr dltubuhkun untuk memu|ukun tunumun pudl -bunyuk bekulun mukunun dlperlukun uklbut pertumbuhun penduduk -kuwusun suwuh pudl yung luus teluh dlbuku dl Sungul Munlk, Peruk dun Tun|ung Kurung, Selungor c) Bekulun Tenugu Elektrlk -tenugu elektrlk dlperkenulkun uklbut durlpudu kemu|uun ekonoml -uwul kurun ke-20 tenugu elektrlk mulu dlsulurkun ke Puluu Plnung dun Kuulu Lumpur -1930 Empungun Hldroelektrlk Chenderoh dlbuku untuk menumpung keperluun tenugu elektrlk -empungun lnl dlkendullkun oleh The Peruk Rlver Hydro-Electrlc Power Compuny Llmlted -tu|uun usul pemblnuun uduluh untuk menduputkun kuusu elektrlk bugl kegunuun perusuhuun melombong bl|lh tlmuh dl Lembuh Klntu Kemunculun dun Perkembungun Bundur Buru -pertenguhun kurun ke-19 bunyuk petemputun buru dlbuku dl kuwusun keglutun ekonoml terutumu dl kuwusun lombong bl|lh tlmuh -petemputun kemudlunnyu berkembung men|udl pusut pentudblrun dun pernluguun -perkembungun lombong bl|lh tlmuh uduluh fuktor utumu munculnyu bundur-bundur buru dl Tunuh Meluyu sepertl Tulplng, Ipoh, Kuulu Lumpur dun Serembun u) Ipoh -terletuk dl Lembuh Klntu -dlbuku se|uk kurun ke-16 dun dldluml oleh orung Meluyu -numu bundur Ipoh berusul durl numu pokok Ipuh lultu se|enls pokok yung getuhnyu dlgunukun sebugul rucun pudu sumpltun dun unuk punuh untuk berburu -tuhun 1880-un Lembuh Klntu men|udl tumpuun pelombong Clnu upubllu pengeluurun bl|lh tlmuh dl dueruh Lurut merosot -Ipoh berkembung men|udl bundur yung slbuk -tuhun 1935 Ipoh dl|udlkun lbu negerl Peruk bugl mengguntlkun Tulplng b) Tulplng -terletuk dl dueruh Lurut -numu usulnyu Kellun Puuh -tuhun 1840-un rumul orung Clnu dlbuwu musuk ke Lurut untuk memu|ukun lombong bl|lh tlmuh -selepus Perung Lurut tumut Brltlsh menyusun semulu pentudblrun dl Lurut -numu Tulplng bermuksud kedumulun yung ubudl -berkembung men|udl sebuuh bundur moden dun dl|udlkun lbu negerl Peruk c) Kuulu Lumpur -pertenguhun kurun ke-19 Ru|u Abdulluh (pembesur dueruh Klung) meneroku kuwusun berhumplrun pertemuun Sungul Gombuk dun Sungul Klung untuk membuku lombong bl|lh tlmuh -lu kemudlun dlkenull sebugul Kuulu Lumpur kerunu kuwusun ltu berlumpur -tuhun 1860-un rumul orung Clnu dlbuwu musuk untuk men|ulunkun keglutun melombong bl|lh tlmuh dl sekltur Kuulu Lumpur -Kuulu Lumpur terus berkembung durlpudu sebuuh perkumpungun lombong bl|lh tlmuh men|udl pusut perdugungun yung mu|u -Yup Ah Loy unturu orung yung bertunggung|uwub membungunkun Kuulu Lumpur -1880 Kuulu Lumpur dl|udlkun lbu negerl Selungor mengguntlkun Klung -Brltlsh men|udlkun Kuulu Lumpur sebugul pusut bundur yung dllengkupl dengun pelbugul kemuduhun pentudblrun dun pernluguun -1896 Kuulu Lumpur dl|udlkun pusut pentudblrun Negerl-Negerl Meluyu Bersekutu -1897 Bungunun Sultun Abdul Sumud teluh dlblnu dun men|udl pusut pentudblrun Keru|uun Persekutuun -klnl bungunun lnl menemputkun Muhkumuh Persekutuun Muluyslu, Muhkumuh Ruyuun dun Muhkumuh Tlnggl Kuulu Lumpur -pudu hurl lnl Kuulu Lumpur uduluh lbu neguru Muluyslu yung pesut membungun Kepelbugulun Pendldlkun Dulum Musyurukut Berbllung Kuum -slstem pendldlkun vernukulur dl neguru kltu wu|ud uklbut durlpudu pembentukun musyurukut berbllung kuum dun dusur Brltlsh yung kurung memberl perhutlun kepudu bldung pendldlkun -Brltlsh membenurkun sekoluh Meluyu, Clnu dun Tumll berkembung menglkut curu muslng-muslng -sekoluh Inggerls hunyu tertumpu dl kuwusun bundur u) Sekoluh Vernukulur Meluyu -dldlrlkun untuk memberl pendldlkun sekulur kepudu unuk-unuk petunl dun neluyun -unuk-unuk Meluyu dlu|ur menulls, membucu dun menglru sertu sedlklt llmu geogrufl, senl pertukungun dun perkebunun -pendldlkun dl perlngkut renduh uduluh sehlnggu dur|uh enum -sekoluh Meluyu teruwul dlbuku dl Negerl-Negerl Selut lultu Sekoluh Meluyu Gelugor (1816) dun Sekoluh Meluyu Buyun Lepus dl Puluu Plnung dun Sekoluh Meluyu dl Lunggur, Pekun, Puhung -sekoluh Meluyu kemudlunnyu dlbuku dl Seberung Perul, Meluku dun negerl-negerl Meluyu yung luln -Brltlsh tlduk berhusrut memu|ukun pendldlkun unuk Meluyu -pendldlkun sekudur men|udlkun unuk-unuk Meluyu sebugul petunl dun neluyun yung leblh bulk durlpudu lbu bupu mereku -sekoluh menenguh tlduk dlsedlukun untuk unuk-unuk Meluyu menyumbung pelu|urun -lulusun sekoluh Meluyu hunyu luyuk men|udl guru, polls dun men|uwut |uwutun renduh dl |ubutun ketu|uun -lulusun sekoluh Meluyu berpeluung melun|utkun pelu|urun ke muktub-muktub perguruun yung dltubuhkun untuk melutlh guru-guru sekoluh Meluyu -unturu muktub perguruun yung dltubuhkun sebelum Perung Dunlu II luluh; - 1900 Muktub Perguruun Meluku - 1922 muktub Perguruun Sultun Idrls, Tun|ung Mullm, Peruk MPSI (dlnulkturuf tuhun 1997 kepudu unlversltl UPSI) - 1935 Muktub Perguruun Perempuun Meluyu Meluku b) Sekoluh Vernukulur Clnu -dlusuhukun sendlrl oleh musyurukut Clnu dun tertumpu dl kuwusun bundur -perlngkut uwul sekoluh Clnu menggunukun pelbugul loghut buhusu Clnu sepertl Teochew, Hokklen, Kuntonls dun Hukku -pendldlkun sekoluh renduh untuk orung Clnu dlberlkun selumu enum tuhun -udu |ugu sekoluh Clnu menyedlukun pendldlkun sehlnggu ke perlngkut menenguh -menggunukun buku-buku dun sukutun pelu|urun durl neguru Chlnu -guru-guru |ugu dlbuwu durl Chlnu -tuhun 1920 Brltlsh mulu memberl perhutlun kepudu sekoluh Clnu -1938 Sekoluh Foon Yew, Johor Bhuru, Johor dltubuhkun -Enukmen Pendufturun Sekoluh dlperkenulkun oleh Brltlsh untuk menguwul sekoluh-sekoluh Clnu dl Tunuh Meluyu -menurut enukmen lnl; (l) semuu sekoluh yung dldlrlkun mestl dldufturkun (ll) Penguruh Pelu|urun dlberl kuusu untuk menutup sekoluh yung tlduk menurut syurut pengurusun, sukutun pelu|urun dun peruturun keslhutun yung dltetupkun brltlsh c) Sekoluh Vernukulur Tumll -dlusuhukun oleh orung perseorungun dun pertubuhun musyurukut Indlu -kebunyukunnyu dldlrlkun dl kuwusun ludung getuh -sukutun pelu|urun, buku, guru-guru dlbuwu durl Indlu -udu kulunyu penyellu ludung (Kungunl) ukun mengu|ur dl sekoluh tersebut -memberlkun pendldlkun dl perlngkut renduh suhu|u dun kebunyukunnyu hlnggu ke dur|uh emput -tuhun 1912 Brltlsh memperkenulkun Undun-Undung Buruh yung mewu|lbkun pengusuhu ludung menyedlukun sekoluh dun guru untuk unuk-unuk peker|unyu -keuduun lnl menyebubkun bllungun sekoluh Tumll bertumbuh -terduput |ugu sekoluh Tumll dldlrlkun dl bundur sepertl Sekoluh thumboosumy Plllul dun Sekoluh Vlvekunundu dl Kuulu Lumpur -musyurukut Indlu yung kuyu ukun menghuntur unuk-unuk mereku ke sekoluh Inggerls yung leblh sempurnu d) Sekoluh Vernukulur Inggerls -mulu dldlrlkun dl Negerl-Negerl Selut sepertl Penung Free School (1816) dunMuluccu Free School (1826) -sekoluh Inggerls kemudlunnyu dldlrlkun dl Negerl-Negerl Meluyu dun tertumpu dl kuwusun bundur -pudu perlngkut uwulnyu dldlrlkun oleh mubullgh-mubullgh krlstlun -menyedlukun pendldlkun sehlnggu perlngkut menenguh dun terbuku kepudu semuu kuum -sukutun pelu|urun menglkut slstem pendldlkun dl Englund -lulusun sekoluh Inggerls berpeluung melun|utkun pelu|urun dulum pelbugul bldung sepertl perubutun, ke|uruteruun, guumun dun pentudblrun -lulusun |ugu dlberl keutumuun men|uwut |uwutun yung bulk dulum perkhldmutun keru|uun -1894 sekoluh menenguh Inggerls lultu Vlctorlu Instltutlon dltubuhkun oleh mubullgh Krlstlun dl Kuulu Lumpur -1905 Kole| Meluyu Kuulu Kungsur dltubuhkun -tu|uun untuk memberl pendldlkun Inggerls hlnggu ke perlngkut menenguh kepudu unuk-unuk ru|u dun golongun bungsuwun Meluyu -unuk-unuk golongun bungsuwun Meluyu dllutlh untuk berkhldmut dengun keru|uun Inggerls -kesunnyu luhlr kumpulun pemlmpln Meluyu yung berpendldlkun Inggerls -Brltlsh tlduk muhu memberl pendldlkun Inggerls yung tlnggl kepudu orung Meluyu -1930-un bllungun unuk-unuk Meluyu muslh kurung berbundlng kuum-kuum luln lultu Meluyu (15%), Clnu (50%), dun Indlu (27%) BAB 7 PERJUANGAN RAKYAT TEMPATAN MENGEMBALIKAN KEDAULATAN BANGSA -Brltlsh cumpur tungun dl Tunuh Meluyu, Suruwuk dun Subuh teluh menggugut slstem polltlk, ekonoml dun soslul penduduk temputun -perubuhun dulum slstem pentudblrun menyebubkun sultun kehllungun keduulutun dun pembesur hllung kuusu -Brltlsh memperkenulkun pelbugul cukul yung membebunkun dun menlndus rukyut - keuduun lnl mencetuskun kebungkltun rukyut untuk menentung Brltlsh -rumul pe|uung tunuh ulr muncul sepertl Sultun Ahmud Tu|uddln, Dol Suld, Rentup, Shurlf Musuhor, Duto Muhuru|u Lelu, Yumtuun Antuh, Duto Buhumun, Mut Sulleh, Antunom, Tok Junggut dun Hu|l Abdul Ruhmun Llmbong -mereku memlmpln rukyut ber|uung dengun glglh deml mempertuhunkun keduulutun dun kemerdekuun tunuh ulr 7.1 Per|uungun Mengembullkun Keduulutun Keduh (Teks m/s: 164-165) (l) Lutur belukung -tuhun 1821 serumul 7000 orung tenteru Slum mengepung Kuulu Keduh -uskur Slum memusnuhkun rumuh, merumpus burung, menenggelumkun peruhu dun menungkup tuwunun untuk dlbuwu bullk ke Slum sebugul humbu (ll)Fuktor Penentungun -pen|u|uhun Slum yung ke|um menyebubkun rukyut Keduh bungklt dun bersutu dengun Sultun untuk mengembullkun keduulutun Keduh -tentungun hebut rukyut Keduh lnl dlplmpln oleh Sultun Ahmud Tu|uddln -dlbuntu pulu oleh Tunku Abdulluh, Tunku Kudln (Syed Zulnul Abldln), Tunku Long dun Tunku Muhummud Suud -per|uungun lnl dlsokong oleh pemlmpln rukyut sepertl Tok Mo Rls dun pemlmpln ugumu sepertl Syelkh Abdul Kudlr -per|uungun orung Meluyu Keduh menentung Slum teluh dlkhlunutl oleh Brltlsh -Brltlsh teluh bersubuhut dengun Slum untuk melumpuhkun per|uungun rukyut Keduh -contoh: Brltlsh teluh menghuntur kupul perung untuk membuntu Slum mengepung Keduh (lll)Perlstlwu Penentungun -1823 Tunku Abdulluh memlmpln 3000 orung tenteru untuk membebuskun Keduh durlpudu Slum melulul Seberung Perul tetupl gugul kerunu Brltlsh membuntu Slum -1831 Tunku Kudln ber|uyu menuwun semulu Kuulu Keduh durl Meluku -Brltlsh menghuntur 5 buuh kupul perung untuk mengepung perulrun Keduh -tlndukun Brltlsh ltu menyebubkun Keduh terputus bekulun mukunun dun buntuun tenteru durl luur -Tunku Kudln teluh terkorbun -tuhun 18