1

2

EJH SADI IRAZI U L I S T A N

3

4

5

Biblioteka: TESAWUF

6

Ovaj trud posveujem uspomeni rahmetli roditelja, hadi Alije i Zulejhe Trako

7

8

9

SADRAJ

UZ OVO IZDANJE .............................................................................. 10

UVOD ................................................................................................... 15

POVOD ZA PISANJE DJELA ............................................................. 20

POGLAVLJE PRVO - O IVOTU CAREVA ..................................... 27

POGLAVLJE DRUGO - O NARAVI DERVIA ............................... 65

POGLAVLJE TREE - O VRIJEDNOSTI ZADOVOLJSTVA ONIM TO SE IMA......................................................................................... 96

POGLAVLJE ETRVTO - O KORISTIMA UTNJE...................... 120

POGLAVLJE PETO - O LJUBAVI I MLADOSTI ........................... 127

POGLAVLJE ESTO - O NEMOI I STAROSTI ........................... 148

POGLAVLJE SEDMO - O UTICAJU ODGOJA .............................. 155

SADIJEVA PREPIRKA S LANIM DERVIEM O BOGATSTVU I SIROMATVU................................................................................... 167

POGLAVLJE OSMO - O PRAVILIMA DRUENJA ...................... 175

RJENIK MANJE POZNATIH RIJEI ............................................ 208

10

UZ OVO IZDANJE

Mada je trinaesto stoljee u knjievnostima islamskih naroda dominantno obiljeeno tesavvufom (a ovaj pogled na svijet niti poinje niti se zavrava u tom vremenu), u Perziji se javlja jedan pisac blii ivotu i njegovim vrijednostima. To je knjievnik i na Istoku i na Zapadu poznat kao ejh Sadi, a puno ime mu je Ab Abdullah Murifuddin ibn Muslih a-irazi. Naravno, bilo bi pogreno odricati ejhu Sadiju pripadnost tesavvufu, jer je tesavvuf duboko ukorijenjen i u tradiciju i u zbilju toga vremena. Ali, ejh Sadijevo tesavvufsko poimanje svijeta razlikuje ga od veine savremenih stvaralaca po tome to mu se on slijepo ne predaje, jer uz ideje o vjenom, nudi i svoje sada.

Za svoga dugog zivota ejh Sadi je ostavio impozantno djelo, koje je, nakon njegove smrti, sabrano u dvadeset i tri knjige proze i poezije.1 Meu njima se evo vijekovima, kao najpotpunija i najvrednija, istiu Bustan i Gulistan2, koja je napisao u najzrelijim godinama ivota.

ejh Sadi je roen u irazu 1213. godine, a umro je takoer u rodnom gradu 1292. godine. Nakon zavrenog osnovnog obrazovanja, kao tipini istonjak, ivotnu i stvaralaku zrelost stie na putovanjima po irokim prostranstvima islamskog svijeta u druenju sa uenim i uglednim kao i obinim ljudima, to je bio obiaj mnogih uenjaka islamskog Istoka. Obilazi tako, zaustavljajui se krae ili due, Irak, Siriju, Egipat, Anadoliju, Horasan, Indiju, Mavaraunnehor (do Kagara u istonom Turkestanu), a dosta dugo boravio je i u Indiji. Zadravanje kod poznatih savremenih indijskih mislilaca bilo mu je od velikog

1 Seyyit Kemal Karaalioglu, Ansiklopedik Edebiyat Szl, Istanbul, 1978, str. 620. 2 U daljem tekstu ulistan, uobiajeni naziv za to djelo kod nas.

11

znaaja, a poseban uticaj na njega je izvrio glasoviti pjesnik toga vremena Emir Husrev Dihlevi.3

Na ovim, skoro tri decenije dugim putovanjima, imao je i tekih i neobinih situacija, a svakako je najozbiljniji udarac doivio kada je u Jerusalimu pao u ropstvo krstaa. Sticajem sretnih okolnosti uspio je da se izbavi iz te nevolje i da nastavi svoja putovanja.

Sredinom vijeka (13. v.) ejh Sadi je ponovo u rodnom irazu, a tada perzijskom pokrajinom Fars vlada sultan iz dinastije Selgurijan - Ebu Bekr ibn Sa'd ibn Zengi (vladao 1231-1260), poznati mecena pjesnika i naunika. Za njegove vladavine ejh Sadi ima relativno miran i lagodan zivot. U znak zahvalnosti za zatitu ejh Sadi je 1257. godine ispjevao svoje poznato djelo Bustan i posvetio ga tome vladaru. Godinu kasnije nastaje njegovo najuvenije, rekli bismo, ivotno djelo, ulistan, napisano takoer u spomen tog vladara. Nakon to je dinastija Selgurijan izgubila mo i Perzija 1264. godine potpala pod vlast Mongola, ejh Sadi ponovo kree na put. Jedna od stanica mu je i Mekka gdje je obavio had (hodoae, koje je u ivotu izvrio etrnaest puta), zatim putuje po okolnim zemljama, da bi se, nakon nekoliko godina, zauvijek vratio u rodni iraz.

Mada je ejh Sadi sa svojim knjievnim djelima postao relativno rano poznat i izvan svoje zemlje, iako su mu se stihovi pronosili po svijetu, piscu su svjetski glas i nezaborav pribavila dva ve spomenuta djela: Bustan i ulistan.

ulistan, u doslovnom znaenju - ruinjak (gl - rua, stan - sufiks za oznaavanje mjesta gdje se neto dogaa ili gdje se neto nalazi), prozno je djelo protkano stihovima; to je zbornik kratkih pria (hikaja) i pjesnikih aforizama u kojima se rimovana proza preplie sa stihovima; po karakteru tih aforizama i sadrini pria, ulistan spada u

3 Emir Husrev Dihlevi - Emir Husrev ibn Emir Seyfuddin Mahmud emsi (1253?-1325), poznati i vrlo plodni pjesnik i prozaist turskog porijekla, koji je svoja djela stvarao na perzijskom jeziku. Otac mu se doselio izokoline Belha u Indiju, gdje se pjesnik u blizini Delhija i rodio. Ve kao djecak pokazivao je sklonost prema umnom radu i izuzetan talenat. Ostavio je etrnaest pjesnikih djela (Islam Ansiklopedisi, V, Istanbul, 1950, str. 601).

12

pouna, didaktika djela. Osnovni cilj ejha Sadija je dati savjet moralne ili isto praktine naravi u formi ovih privlanih pria, zanimljivih slika ili izreka proetih dubokim humanizmom u kojima se nudi mnotvo asocijacija o ljubavi, ljepoti, pjesmi, radosti... U ulistanu zaista ima svega toga, a ipak najvie mudrosti, one iskonske, narodne, nataloene u ljudskom rodu valjda otkada on postoji. I zato nas ulistan i danas, nakon punih sedam stoljea, pouava, razveseljava i zanosi, ini nas boljim, plemenitijim, mudrijim, i kao uhvaeni u zamku, a da nismo svjesni toga, poinjemo i sami razmiljati o onim primarnim pitanjima: dolasku na svijet, smislu ivljenja i besmislu - a ejh Sadi vjeruje u smisao, u ono dobro u ovjeku.

Po svom dubokom misaonom sadraju, zanimljivim motivima, slojevitosti, iscizeliranom stilu i nedostiznoj ljepoti u jednostavnosti stila (sehli mumteni`), ejh Sadijev ulistan je nadivio vijekove i zadivio civilizirani svijet. U svakoj misli, svakom stihu, ogleda se autorovo ivotno iskustvo i mudrost. Za njega su moralne vrijednosti drutva i ovjeka kao jedinke na prvom mjestu. Komponenta koja dominira ovim djelom je duhovna snaga, to pisac uvijek i na svakom mjestu naglaava. Odnos siromatvo - bogatstvo, potenje - nepotenje, bogobojaznost - razvrat, dareljivost - krtost, pravda - nepravda i sline kategorije, jasni su simboli ulistana.

ulistan se sastoji od Uvoda (Mukaddima), osam poglavlja (bab), i kratkog zavrnog teksta (Hatima).

Poglavlja sadre prie (hikaje), pisane u prozi protkanoj stihovima. Znatan dio pria zapravo su plod autorovog ivotnog iskustva, a dio njih ima podlogu u onome to je on sluao ili itao. Kazivanja vlastitog doivljavanja prepoznaju se po tome to je tu pripovjeda, ejh Sadi, u prvom licu. Stihovi nisu samo formalan ukras ovih pria, oni su organski vezani i za sadraj i za ideju, oni su na neki nain poenta, autorova poruka, pa bila ona savjet, satirina aoka ili ironija.

U idejnom pogledu ejh Sadi nije predan samo mistikom razmiljanju, on se vie okrenuo svakodnevnom ivotu, moralu i pouci. U ulistanu se ovaj pjesnik pokazuje kao istinski majstor naracije i

13

suptilnih opservacija o ivotu i ljudima sve sa eljom da ljude poui, razveseli, ivot osmisli i olaka.4

ulistan je, po svom duhu, pun ivota i ideja kako ga iskoristiti najbolje a biti i ostati ljudski estit. Vjerovatno tim humanistikim osobinama i filozofski intoniranim porukama uspio je da se probije izvan mjesta nastanka, na Istoku i na Zapadu. italac e sam najbolje osjetiti vrijednost i snagu misli ejha Sadija. to se nas tie, trudili smo se da pokaemo kako je jezik kojim je ulistan pisan uistinu savrenstvo lijepe rijei, koje su mnogi veliki pisci poslije njega pokuavali da dosegnu. Trudili smo se da tu nedostinu stilsku ljepotu (sehl mumteni`) pribliimo itaocu, iako smo svjesni da nije objektivno mogue u prevodu izraziti snagu originala.

Popularnost ulistana vidljiva je i po tome to danas gotovo nema velike biblioteke u svijetu koja ne posjeduje ovo djelo, bilo rukopisno, bilo tampano.

Sa Osmanlijama, od kraja XV stoljea pa nadalje, i u nae krajeve stiu djela perzijskih klasika, meu njima i ejh Sadijeva. I ulistan vremenom postaje obavezna lektira u mnogim medresama irom Bosne i Hercegovine i drugih naih krajeva. Iako je perzijski jezik, na kojem je ulistan napisan, bio prepreka da ovo djelo dopre izravno do naroda, njega itaju i izuavaju znalci orijentalnih jezika, raspravljaju i prepriavaju hikaje, citiraju stihove u raznim zgodama, sve u cilju da podue. Popularnosti ulistana moda su najvie doprinijeli kruoci po tekijama. To je sve uticalo da su se izreke ili stihovi iz ulistana esto prenosili od usta do usta i sve vie poprimali obiljeje poslovica i mudrih narodnih izreka.

ulistan je komentarisan i prevoen na svim stranama islamskog svijeta, a i danas se prevodi i na Istoku i na Zapadu. Iz rukopisnih primjeraka ulistana sauvanih kod nas saznajemo da su ga prevodili i komentirali poznati osmanski uenjaci: Jakub ibn Seyyid Ali (umro 1524), Mahmud Lami'i (umro 1531), Muslihuddin Mustafa

4 Demal ehaji, Fevzi Mostarac, ivot i djelo (Bulbulistan), Sarajevo, 1973, str. 17-18.

14

Sururi (umro 1561), a od kome