Embed Size (px)
Citation preview
SODR@INA
Voved
----------------------------------------------------------------------------------------------------- 2
1. Poim tro{oci
------------------------------------------------------------------------------------- 3
2. Osnovi na definiraweto na razli~nite podelbi na tro{oci -------------------- 5
2.1 Prirodni vidovi tro{oci ------------------------------------------------------------------
5
2.2 Tro{oci spored na~inot na nivno identifikuvawe
so proizvodite i
aktivnostite------------------------------------------------------------------- 7
2.3 Tro{oci spored na~inot na nivnoto reagirawe
vrz promena na obewmot na
raboteweto------------------------------------------------------- 8
2.4 Vkupni i prose~ni tro{oci
---------------------------------------------------------------- 11
2.5 Proizvodstveni i neproizvodstveni tro{oci ----------------------------------------
12
2.6 Fakti~ki i predvideni tro{oci ----------------------------------------------------------
12
2.7 Inkrementalni i grani~ni tro{oci -----------------------------------------------------
14
2.8 Oportunitetni tro{oci
----------------------------------------------------------------------15
3. Tro{ocite i menaxerskite odluki ---------------------------------------------------------
16
4. Planirawe i kontrola na tro{ocite ------------------------------------------------------
17
Zaklu~ok
----------------------------------------------------------------------------------------------- 20
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
Summary
------------------------------------------------------------------------------------------------- 21
Koristena literatura -----------------------------------------------------------------------------
22
- 1 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
V O V E D
Tro{ocite kako ekonomska-smetkovodstvena kategorija se prisutni
vo site segmenti na op{testveniot poredok. Istoriskite podatoci upatuvaat
na toa deka tie bile prisutni u{te vo najranite oblici na ~ovekovoto
postoewe i rabotewe. Otsekoga{, ~ovekovata odluka se bazirala na
tro{ocite, koi se identifikuvaat so racionalno tro{ewe na sredstva i trud.
Tro{ocite pretstavuvaat najvitalen i najdinami~en element na sekoja
ekonomija. Tie se vsu{nost problematika, koja sekoga{ e prisutna vo
golem broj nau~ni disciplini, a osobeno vo ekonomskata. Ne e slu~ajno {to
i vo obi~niot govor zborot ekonomija se izedna~uva so racionalnoto
tro{ewe na sredstvata, odnosno so za{tedite vo tro{eweto ili so
namaluvawe na tro{ocite.
Tro{ocite dostignuvaat eklatanten razvoj so pojavata na teorijata na
tro{ocite vo ramkite na ekonomskata nauka. Nau~nite rabotnici od oblasta
na ekonomijata, sogleduvaj}i ja ulogata, va`nosta i zna~eweto na
tro{ocite, pristapile kon nivno seopfatno i studiozno prou~uvawe i
analizirawe.
Predmet na analiza na ovoj trud se razli~nite klasifikacii na tro{ocite,
kako i nivnata primena vo procesot na upravuvawe i delovno odlu~uvawe.
Vo prviot del od trudot, ke bidat razraboteni razli~nite aspekti na
grupirawe na tro{ocite kako i definiraweto i karakteristikite na sekoj vid
tro{ok oddelno. Celta e da se istaknat najbitnite sli~nosti i razliki me|u
tro{ocite, da se potenciraat nivnite me|usebni odnosi, kako i da se istakne
nivnata prakti~na primena.
Vo vtoriot del od trudot akcentot e staven na primenata i zna~eweto
na tro{ocite vo procesot na upravuvawe i delovno odlu~uvawe. Celta e da
se definira mestoto i ulogata na tro{ocite vo menaxerskiot proces i
- 2 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
razrabotka na mo`nosta istite da se kontroliraat i prilagodat na potrebite
na menaxmentot.
1. P O I M T R O [ O C I
Vo dene{no vreme nikakva analiza na raboteweto vo pretprijatieto
ne mo`e da bide zamislena, ako rezultatite od raboteweto ne bidat iska`ani
preku tro{ocite na pretprijatieto. Site nadvore{ni i vnatre{ni manifestacii,
site nastanati promeni, site dvi`ewa na sredstvata vo pretprijatieto se
iska`uvaat i nabquduvaat preku negovite tro{oci.
Golem broj avtori ja razrabotuvale tro{kovnata problematika i
ostavile brojni definicii za tro{ocite. Op{to prifatena e slednava definicija:
tro{ocite pretstavuvaat vrednosen (pari~en)izraz na potro{enite elementi
na proizvodstvoto.1 Tro{ocite nabquduvani od ovoj aspekt, kako vrednosen
izraz na tro{ewata na osnovnite elementi vo procesot na proizvodstvo,
pretstavuvaat tro{oci vo potesna smisla na zborot.
Me|utoa, pokraj tro{ocite na neposrednoto proizvodstvo, vo
pretprijatijata nastanuvaat i drugi tro{oci - delovni i re`iski tro{oci, koi se
vo vrska so funkcijata na proizvodstvoto (pr: tro{oci na proda`ba, tro{oci
na razni nabavki, organizirawe, potoa platite na direktorot, drugite
menaxeri i site vraboteni koi ne se direktno involvirani vo proizvodstvoto,
kako i site zaedni~ki tro{oci - greewe, osvetluvawe, ~istewe i sl.). Vo
pretprijatieto, isto taka, se pravat i razni rashodi i izdatoci za koi nema
nekoe direktno tro{ewe vo samoto proizvodstvo, no koi sepak mu slu`at na
proizvodstvoto. Takvi se ~lanarinite i pridonesite koi se pla}aat na
komorite, prekuvremenite ~asovi na rabotewe i sl. Od gledna to~ka na
smetkovodstvoto, i delovnite i re`iskite tro{oci, rashodite i izdatocite za koi
nema fizi~ko tro{ewe vo proizvodstvoto, pretstavuvaat sostavni elementi
1 Д-р Д.Бојаџиоски: “Економика на претпријатие”, Економски факултет, Скопје, 1999, стр.296
- 3 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
na cenata na ~inewe, i imaat ist tretman kako i proizvodstvenite tro{oci.
Spored toa, vo po{iroka smisla na zborot poimot tro{oci, pokraj tro{ocite
na elementite na procesot na proizvodstvoto, gi opfa}a i site rashodi i
izdatoci napraveni za odredeno proizvodstvo.2
Vo ramkite na vakvoto sfa}awe na tro{ocite spa|a i definicijata
spored koja - tro{ocite pretstavuvaat vo pari izrazeno tro{ewe na
sredstvata i trudot i izdatoci koi pretstavuvaat sostavni delovi na cenata na
~inewe na u~inocite.3 Ako se skoncentrirame na prethodnata definicija za
tro{ocite, mo`e da zabele`ime deka poimot tro{oci se vrzuva za cenata na
~ineweto. Pod cena na ~inewe se podrazbira zbir na site tro{oci {to treba
da se identifikuvaat so opredelen efekt, proizvod, usluga ili aktivnost vo
pretprijatieto. Od tuka proizleguva i faktot deka so tro{ocite ne mo`e da se
identifikuvaat vonrednite rashodite (izdatoci za po`ar, poplava, isplateni
penali za kazni i sl.). Tro{ocite se izraz na produktivno tro{ewe, a za razlika
od niv vonrednite rashodi se izraz na neproduktivni tro{ewa.
2 Ibid. str.2973 Д-р С.Марковски: “Основи теорије трошкова”, “Информатор”, Загреб, 1971, стр.3
- 4 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
2. OSNOVI NA DEFINIRAWETO NA RAZLI^NITE
PODELBI NA TRO[OCI
Uspe{noto rabotewe na pretprijatieto e povrzano so postojano
analizirawe, sledewe i prou~uvawe na tro{ocite. Slo`enosta na tro{o~nata
problematika nu`no vodela kon potrebata tro{ocite da se ras~lenuvaat na
oddelni delovi. Naporedno so uslo`nuvaweto na tro{o~nata problematika
se zgolemuva i brojot na razli~nite podelbi na tro{ocite. Pritoa, tro{ocite
se delat vo razli~ni grupi vo zavisnost od kriteriumot {to e upotreben i
celta {to se saka da se postigne so odredena klasifikacija na tro{ocite.
Ras~lenuvaweto na tro{ocite ovozmo`uva sogleduvawe na
karakteristikite i dvi`eweto na poodelni delovi na tro{ocite. Prou~uvaj}i gi
ovie delovi se ovozmo`uva posigurna ocenka i na sodr`inata na cenata na
~ineweto na tro{ocite. Razli~nite podelbi na tro{ocite ovozmo`uvaat
sogleduvawe na nivnoto reagirawe vo razli~ni uslovi, a isto taka i nivno
rangirawe. Razli~noto klasificirawe na tro{ocite ~esto pati e motivirano so
cel da se ostvari kontrola na nivnoto dvi`ewe. Pritoa, treba da se otkrijat
uslovite vo koi nastanuvaat oddelni grupacii na tro{oci, pa duri potoa,
vlijaej}i vrz uslovite, da se vlijae vrz kvantumot na tro{ocite.
Vo teorijata i praktikata postojat brojni podelbi na tro{ocite. Vo
prodol`enie vnimanieto }e go zadr`ime na karakteristikite i specifi~nostite
na nekoi od niv.4
2.1. PRIRODNI VIDOVI TRO[OCI
Tro{ocite se delat po vidovi so cel da se vidi od koj vid tro{oci kolku
se napraveni (kolku materijali, plati i sl.), kakvi sredstva se potro{eni
(amortizacija ili pari~ni sredstva za PTT uslugi i sl.) i za kakov vid potrebi
4 Д-р.Б.Ангелова: “Budgeting”, Економски Институт-Скопје, Скопје, 2001,
- 5 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
se napraveni (tro{oci za reprezentacija, za reklama, za oddelni proizvodi i
drugo).5 Tro{ocite spored prirodnite vidovi mo`at da se grupiraat vo
slednive pet grupi:
I. Potro{eni materijali
Vo ovaa grupa na tro{oci spa|aat vrednosta na potro{enite surovini,
pomo{ni materijali, nabavena energija, potro{eno gorivo i mazivo, siten
inventar, ambala`a, avto gumi i rezervni delovi. Ovaa grupa na tro{oci e
mo{ne zna~ajna i vlijatelna bidej}i najgolemiot del od vkupnite tro{oci na
pretprijatieto otpa|a na niv.
II. Amortizacija
Amortizacijata pretstavuva vrednosen izraz na potro{uva~kata na
postojnite sredstva. Taa po pravilo se propi{uva so propisi ili standardi i se
presmetuva spored amortizacionite stapki. Ovie stapki se opredeluvaat vo
zavisnost od opredelena klasifikacija na postojanite sredstva. Pritoa, vo
predvid se zema prirodata na postojnite sredstva pri nivnoto fizi~ko i
moralno tro{ewe.
III. Plati
Vo grupata na plati se vbrojuvaat presmetanite bruto plati na
rabotnicite, zaedno so pridonesite od platite. Sumata na ovie tro{oci se
utvrduva vrz baza na osnovnite merila za kvalitetot i kvantitetot na
potro{eniot trud, utvrden so interni akti na pretprijatieto. Na krajot na
godinata, dokolku pretprijatieto ostvari dobivka, platite mo`e da se
zgolemat za soodveten del od dobivkata. No, toj del od platite ne vleguva
vo tro{ocite za rabotna sila.
IV. Vkalkulirani pridonesi
Vrz osnova na platite, kako i vrz osnova na dobivkata se
presmetuvaat golem broj pridonesi sprema op{testvenata zaednica. Ovie
pridonesi se kalkulativen element i sostaven del na cenata na ~ineweto,
pa zatoa od ekonomski aspekt vospriemaat karakter na tro{oci. Vo ovaa
5 С.Марковски, Б.Недев: Сметководство на деловниот менаџмент, Економски факултет, Скопје, 1995, стр.37
- 6 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
grupa se klasificirani i kamatite na krediti za osnovni sredstva, kamatite na
krediti za obrtni sredstva, pridonesi {to se pla}aat na stru~ni asocijacii
(komori, zdru`enija) i sl.
V. Uslugi od drugi
Vo poslednata grupa tro{oci se klasificirani uslugite od drugi. Ovde
spa|aat izdatocite za popravki i odr`uvawe, izdatocite za transportni uslugi,
tro{oci za platen promet, patni tro{oci, tro{oci za reklama, osiguruvawe i
dr. So ogled na toa deka site ovie tro{oci se javuvaat vo oblik na izdatoci
za drugi pretprijatija, istite se grupiraat oddelno i se javuvaat kako
poseben vid tro{oci.
2.2. TRO[OCI SPORED NA^INOT NA NIVNOTO IDENTIFIKUVAWE
SO PROIZVODITE I AKTIVNOSTITE
Tro{ocite {to nastanuvaat vo pretprijatieto treba da se presmetaat,
t.e. da se opfatat vo cenata na ~inewe na oddelni proizvodi. Spored
na~inot na koj se vr{i presmetuvawe na tro{ocite i nivno rasporeduvawe
po oddelni proizvodi, tro{ocite se delat na direktni i indirektni.
Direktni tro{oci. Ovie tro{oci se narekuvaat u{te i neposredni ili
poedine~ni. Tie mo`at neposredno da se grupiraat po proizvodi, ili uslugi.
Vakvoto neposredno razgrani~uvawe e lesno, bidej}i, u{te pri nivnoto
nastanuvawe se znae to~no na koj proizvod ili usluga se odnesuvaat. Sekoj
tro{ok {to odnapred se znae za koja aktivnost e napraven, se smeta za
direkten tro{ok.
Ovie tro{oci se povrzani so t.n. tro{o~ni objekti. Tro{o~en objekt
mo`e da bide opredelena aktivnost, proizvod ili usluga, oddelenie ili mesto,
i mo`e da bide izrazen na razli~ni na~ini, {to zavisi od prirodata na
tro{o~niot objekt. Spored toa, bilo koj tro{ok koj mo`e da se identifikuva
so konkreten tro{o~en objekt, se smeta za direkten tro{ok.
Vo grupata direktni tro{oci se vbrojuvaat direktnite materijali
(materijali za izrabotka) i direktnite plati (plati za izrabotka).
- 7 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
Indirektni tro{oci. Ovie tro{oci se narekuvaat u{te i posredni ili
op{ti tro{oci. Indirektni tro{oci se onie za koi pri nivnoto nastanuvawe ne
se znae to~no za koj proizvod ili aktivnost se odnesuvaat, tuku se pravat
za pove}e proizvodi, aktivnosti ili za pretprijatieto vo celina. Spored toa, tie
ne mo`e direktno da se opfatat vo proizvodstvoto na eden opredelen
proizvod.
Tie se narekuvaat indirektni zatoa {to se rasporeduvaat po proizvodi
i aktivnosti po indirekten (posreden) pat, so pomo{ na oddelni klu~evi za
raspredelba (pr:koli~ina na potro{en materijal, spored iznosot na
presmetanite plati za izrabotka, spored rabotnite ~asovi, proizvedenite
proizvodi i sl.). Ovie tro{oci prvo se rasporeduvaat po mestata kade {to
nastanale, a potoa vrz baza na opredeleni kriteriumi ili osnovi, se
rasporeduvaat po aktivnosti i proizvodi. Celta na vakvata raspredelba na
tro{ocite e realno da se utvrdi cenata na ~inewe na proizvodite. Ovie
tro{oci vo ramkite na smetkovodstvoto na menaxmentot mo`e da se
razgrani~at na ~etiri grupi, i toa:
- proizvodstveni,
- za marketing,
- administrativni,
- za istra`uvawe i razvoj.
2.3 TRO[OCI SPORED NA^INOT NA NIVNO REAGIRAWE VRZ
PROMENA NA OBEMOT NA RABOTEWE
Razli~nite tro{oci vo pretprijatieto razli~no se odnesuvaat, odnosno
razli~no reagiraat na promenite na obemot na rabotewe ili volumenot na
proizvodstvo, ili, kako toe se narekuvba, stepenot na vrabotenosta
tro{ocite se delat vo tri grupi : fiksni ili postojani tro{oci, vtorite varijabilni
ili promenlivi tro{oci i polufiksni(relativnofiksni tro{oci).
Fiksni tro{oci - Osnovna karakteristika na fiksnite tro{oci e nivnata
nezavisnost od promenite vo obemot na proizvodstvo. Bez razlika dali
proizvodstvoto raste ili se namaluva, fiksnite tro{oci vo nivniot vkupen
- 8 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
iznos, ostanuvaat isti. Tie postojat duri i koga pretprijatieto ne raboti. Vo
ovaa kategorija tro{oci se vbrojuvaat: amortizacijata, tro{ocite na sredstva
za rabota, odr`uvawe, zakupnini, tro{oci za osiguruvawe, istra`uvawe i
razvoj i sl. Site ovie tro{oci ostanuvaat nepromeneti vo vkupniot iznos bez
ogled na promenite na obemot na proizvodstvoto. Fiksnite tro{oci u{te se
narekuvaat i "tro{oci na kapacitetot".
Se razbira, mo`e da se presmetaat i prose~nite fiksni tro{oci,
odnosno fiksnite tro{oci po edinica proizvod. Prose~nite fiksni tro{oci se
dobivaat koga vkupnite fiksni tro{oci }e se podelat so koli~estvoto na
proizvedeni proizvodi. Tie za razlika od vkupnite fiksni tro{oci se
promenlivi i se vo obratna proporcija so promenite na stepenot na
anga`iranost na kapacitetot. Taka, ako obemot na proizvodstvo raste,
iznosot na fiksnite tro{oci po edinica proizvod se namaluva, i obratno. Ova
lesno mo`e da se sfati dokolku se ima vo predvid deka iznosot na vkupnite
fiksni tro{oci e postojan, a se menuva samo brojot na proizvedeni
proizvodi.
Varijabilni tro{oci - Varijabilni tro{oci se onie koi{to vo potpolnost se
zavisni od stepenot na anga`iranost na kapacitetot, odnosno od obemot na
proizvodstvoto. Tie vo svojot vkupen iznos rastat so porastot na obemot na
proizvodstvoto, a se namaluvaat so namaluvaweto na obemot na
proizvodstvoto. Ovie tro{oci isklu~ivo se vrzani so dvi`ewata na stepenot
na vrabotenost na kapacitetite. Vkupnite varijabilni tro{oci se odnesuvaat
na celokupniot obem na raboteweto, a prose~nite varijabilni tro{oci se
tro{oci na edinica proizvod. Tie se dobivaat koga vkupnite varijabilni
tro{oci }e se podelat so proizvedenite proizvodi.
Spored na~inot na nivnoto reagirawe vo odnos na promenite na
obemot na proizvodstvoto, varijabilnite tro{oci mo`e da bidat
proporcionalni, degresivni i progresivni.
Proporcionalnite tro{oci se onie {to proporcionalno se menuvaat
vo odnos na promenite vo obemot na proizvodstvoto. Sekoe zgolemuvawe
na obemot na proizvodstvoto, zna~i i proporcionalno zgolemuvawe na
- 9 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
tro{ocite, i obratno. Proporcionalnite tro{oci po edinica proizvod se
konstantni, nepromeneti, bidej}i i tie se zgolemuvaat ili namaluvaat
srazmerno so zgolemuvaweto ili namaluvaweto na proizvodstvoto. Vo ovaa
grupa na tro{oci, spa|aat potro{enite materijali za izrabotka, tro{ocite za
pakuvawe, tro{ocite za energija i sli~no.
Degresivni tro{oci se onie koi se zgolemuvaat so pomal intenzitet
vo odnos na zgolemuvaweto na obemot na proizvodstvo. Nabquduvani po
edinica proizvod, degresivnite tro{oci se namaluvaat so zgolemuvawe na
stepenot na anga`iranost na kapacitetite. Degresivni tro{oci se tro{ocite
na upravnata i pogonskata re`ija, kako {to se pomo{nite materijali,
tro{ocite za osvetluvawe, ogrev, patnite tro{oci i sli~no.
Progresivni tro{oci se onie koi se zgolemuvaat pobrzo od porastot
na obemot na proizvodstvoto. Vo ovaa kategorija spa|aat tro{ocite za
pla}awe na prekuvremenata rabota, tro{oci za tekovno odr`uvawe na
preanga`irani sredstva, dodatni tro{oci za proda`ba i sli~no. Pojavuvaweto
na progresivnite tro{oci e znak deka vo pretprijatieto do{lo do
preanga`iranost na kapacitetot, {to za posledica ima progresivno
zgolemuvawe na tro{ocite.
Relativno fiksni tro{oci - Ovie tro{oci vo literaturata se narekuvaat i
polufiksni tro{oci. Karakteristi~no za niv e {to imaat i fiksni i varijabilni
karakteristiki, odnosno do opredelen stepen na proizvodstvo tie imaat
fiksen, a nad toj stepen dobivaat varijabilen karakter. Najadekvatno e ovie
tro{oci da se nare~at zonski tro{oci, poradi faktot {to tie se dvi`at vo
ramkite na opredeleni zoni, t.e. koli~estveni razmeri. Koga stepenot na
anga`iranost na kapacitetot }e premine od edna, poniska, vo druga,
povisoka zona na anga`iranost na kapacitetot, se javuvaat novi fiksni
tro{oci. Toa e pri~inata poradi koja doa|a do skokovito rastewe na
vkupnite fiksni tro{oci. Ovoj iznos na tro{oci, ponatamu, ostanuva
nepromenet se do povtorno anga`irawe na nov kapacitetot, koga se
preminuva vo druga povisoka zona. Pokraj vkupnite relativno fiksni tro{oci,
razlikuvame i relativno fiksni tro{oci po edinica proizvod. Ovie tro{oci pri
- 10 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
preminuvaweto od edna vo druga zona na anga`iranost na kapacitetot se
zgolemuvaat, dodeka vo ramkite na edna zona, se namaluvaat. Toa zna~i
deka ovie tro{oci, na posledniot stepen na anga`iranost na kapacitetot vo
prethodnata zona, se poniski od relativno fiksnite tro{oci na po~etniot
stepen na anga`iranost na kapacitetot vo novata zona.
Kako ilustracija na vkupnite polufiksni tro{oci, mo`e da se navedat
vrabotuvaweto na nov personal pri zgolemuvawe na obemot na
proizvodstvoto, voveduvawe na nova smena, nabavka na nova oprema i sl.
2.4. VKUPNI I PROSE^NI TRO[OCI
Vkupni tro{oci. Stanuva zbor za zbir, suma, na site tro{oci na
pretprijatieto vrzani za daden obem na proizvodstvo. Odnosno, tie se
apsolutna golemina koja ne e stavena vo soodnos so nekoja druga
golemina. Prakti~no vkupnite tro{oci se sveduvaat na zbir na fiksnite i
varijabilnite tro{oci, iska`ani vo masa, vo vkupen obem. Vkupnite tro{oci
rastat so porastot na vkupniot obem na proizvodstvo. Vakvata tendencija
na vkupnite tro{oci se formira pod dominantno vlijanie na varijabilnite
tro{oci, koi imaat tendencija da rastat so porastot na obemot na
proizvodstvoto. Za razlika od niv, fiksnite tro{oci se dadena, nepromenliva
golemina, pa ottuka i nemaat golemo vlijanie vrz dvi`eweto na goleminata
na vkupnite tro{oci.
Prose~ni tro{oci. Ovaa grupa tro{oci se izrazuva so relativni
brojki. Tie se dobivaat koga oddelnite vidovi vkupni tro{oci }e se stavat vo
odnos so opredelena golemina, na primer, koli~estvoto proizvedeni
proizvodi. Vo broitelot na ovaa ravenka mo`e da se vklu~at fiksnite,
varijabilnite ili vkupnite tro{oci. Vo zavisnost od toa, mo`e da zboruvame
za:
- prose~ni fiksni tro{oci,
- prose~ni varijabilni tro{oci,
-vkupni prose~ni tro{oci.
- 11 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
2.5. PROIZVODSTVENI I NEPROIZVODSTVENI TRO[OCI
Vo teorijata i praktikata na industriski razvienite zemji voobi~aena e
praktikata na trikratno i dvokratno razgrani~uvawe na proizvodstvenite
tro{oci. Spored trikratnata kategorizacija proizvodstvenite tro{oci se delat
na
Direktni materijalni tro{oci
Direktni plati
Indirektni tro{oci na proizvodstvo
Neproizvodstveni tro{oci se narekuvaat u{te i tro{oci na
periodot. So ovie tro{oci ne se optovaruvaat zalihite tuku tie pretstavuvaat
direktni stavki na bilansot na uspeh koj kako {to e poznato se so~inuva na
periodi~na osnova. Primeri za periodi~ni tro{oci se: tro{ocite na
proda`ba, platite na vrabotenite vo proda`noto oddelenie, kiriite, kako i
administrativnite tro{oci kako {to se tro{ocite za plati na rakovodniot
personal, na smetkovodstveniot personal, sekretarijatot
Spored dvokratnata klasifikacija tro{ocite na proizvodstvo se delat vo
dve grupi i toa:
Primarni
Konverzacioni
Primarni tro{oci se direktnite materijali i direktnite plati, a konverzacioni
tro{oci se zbir na indirektnite tro{oci na proizvodstvo i direktnite plati.
2.6. FAKTI^KI I PREDVIDENI TRO[OCI
Fakti~kite tro{oci se izraz na fakti~kite tro{ewa na sredstva i trud
vo opredelen period. Tie poka`uvaat kolku realno nastanale tro{oci vo
- 12 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
odreden vremenski interval. Ovie tro{oci se narekuvaat i istoriski tro{oci
poradi faktot {to upatuvaat na tro{ewata vo minatoto. So toa mo`at da se
vr{at kakvi i da bilo intervencii so cel da se postigne podobra
ekonomi~nost i efikasnost vo raboteweto. Utvrduvaweto na fakti~kite
tro{oci e neophodno za utvrduvawe na fakti~ki ostvareniot rezultat i
fakti~kata vrednost na zalihite. Ovie tro{oci, od druga strana se neophodni
i vo delovnoto odlu~uvawe, pri {to treba da se predvidat efektite od
tro{eweto.
Predvideni tro{oci - mo`at da vospriemat glavno dva oblici:
planski i standardni.
a) Planski tro{oci - Ovie tro{oci se utvrduvaat vrz baza na fakti~kite
tro{oci za opredelen vremenski period, ne podolg od edna godina. Vo
delovnoto odlu~uvawe ovie tro{oci imaat prednost vo odnos na stvarnite
(fakti~kite) tro{oci. Kako osnova za utvrduvawe na ovie tro{oci se zemaat
stvarnite tro{oci napraveni vo minatoto, kako i predviduvaweto vo vrska so
dvi`eweto na tro{ocite vo periodot na koj tie }e se odnesuvaat. Planskite
tro{oci naj~esto se tretiraat kako normalni tro{oci. Koga stvarnite tro{oci
se poniski od planskite, se smeta deka tro{ocite se namaleni i ostvarena e
za{teda. Vo obraten slu~aj se uka`uva na zgolemeni tro{oci i
neekonomi~no tro{ewe.
b) Standardni tro{oci - Standardnite tro{oci se isto taka odnapred utvrdeni
tro{oci i pretstavuvaat kriteriumi ili "normi" za merewe na performansite.
Tie se opredeluvaat vrz osnova na sestrani nau~ni studii na uslovite koi
predizvikuvaat tro{ewe na trud i sredstva. Pri utvrduvawe na ovie tro{oci
kako osnova ne se zemaat fakti~kite tro{oci od izminatiot period, tuku tie
se utvrduvaat vrz baza na direktno prou~uvawe na mo`nite tro{oci
koristej}i nau~ni i stru~ni znaewa, kako i najsovr{eni sredstva za
procenka na tro{ewata. Ovie tro{oci pretstavuvaat najrealno merilo na
ekonomi~nosta na raboteweto. Pri donesuvaweto na delovnite odluki,
naj~esto se koristat standardnite tro{oci koi pretstavuvaat pokazateli za
uspe{nosta vo raboteweto.
- 13 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
Naj~esto zastapeni vo literaturata i praktikata se koli~inskite i
vrednosnite standardi. Vrednosnite standardni tro{oci poka`uvaat kolku
treba da iznesuvaat tro{ocite. Koli~estvenite standardni tro{oci, od druga
strana, poka`uvaat kolku i kakvo koli~estvo na materijali, rabotni ~asovi i
sli~no treba da se potro{at za proizvodstvo na edna edinica proizvod ili
usluga.
Uspe{noto rabotewe se sogleduva preku sporeduvawe na fakti~kite
i standardnite tro{oci i merewe na nivnoto otstapuvawe, koe mo`e da bide
pozitivno ili negativno. Dokolku postojat otstapuvawa toga{ vlijanieto na
menaxmentot }e se naso~i kon prevzemawe na aktivnosti so cel da se
sogledaat i eliminiraat pri~inite za devijaciite, ili eventualno da se
prilagodat standardite na specifi~noto okru`uvawe. Ovoj proces vo
literaturata e poznat kako "princip na isklu~ok", pri koj akcentot se stava
samo na pozna~ajnite otstapuvawa, a sitnite se ignoriraat.
2.7. INKREMENTALNI I GRANI^NI TRO[OCI
Inkrementalni tro{oci. Ovie tro{oci pretstavuvaat apsolutna
razlika vo vkupniot iznos na tro{ocite pome|u dve alternativni mo`nosti,
dva ili pove}e vidovi proizvodi, dva ili pove}e procesi na proizvodstvo i sl.
Inkrementalnite tro{oci ~esto se narekuvaat i diferencijalni tro{oci. Ovie
tro{oci pretstavuvaat apsolutni golemini, i ednostavno se dadeni kako
suma. Se razbira relevantnite pokazateli imaat nesporno zna~ewe za
menaxmentot, no sepak ima slu~ai i koga apsolutnite pokazateli imaat
prioritet. Takov e slu~ajot so povratnata sprega me|u planiraweto i
kontrolata, koja vo najgolema mera e zasnovana na inkrementalnite
tro{oci.
Grani~ni tro{oci. Ovie tro{oci se dopolnitelni prose~ni tro{oci za
novoproizvedenata koli~ina proizvodi, odnosno prose~ni tro{oci na
ostvarenoto proizvodstvo me|u dva sukcesivni stepeni na anga`iranost na
kapacitetot. Za razlika od inkrementalnite tro{oci koi pretstavuvaat
- 14 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
apsolutna razlika me|u dva sukcesivni stepeni na vrabotenost na
kapacitetot, grani~nite tro{oci se prose~ni tro{oci. Koga inkrementalnite
tro{oci }e se podelat so grani~niot proizvod se dobiva kategorijata
grani~ni tro{oci. Grani~niot proizvod pak pretstavuva apsolutna razlika vo
obemot na proizvodstvoto me|u dva sukcesivni stepeni na anga`iranost na
kapacitetot. Ovie tro{oci ne se nekoj samostoen vid tro{oci, kako {to se
fiksnite ili varijabilnite tro{oci. Tie samo poka`uvaat kolku dopolnitelni
tro{oci se pravat za dopolnitelna edinica proizvod ili usluga.
Zna~eweto na grani~nite tro{oci e nesporno, a toa go doka`uva i
nivnata primena vo procesite kako {to se stimulirawe na potro{uva~kata i
zgolemuvawe na proizvodstvoto, diferencirawe na cenite, odluki vo vrska
so nabavkata i proizvodstvoto, promena na organizacijata, prifa}awe na
specijalni pora~ki, promena na asortimanot, zamena na neamortiziranata
oprema, voveduvawe na nov proizvod i sli~no.
2.8. OPORTUNITETNI TRO[OCI
Oportunitetnite tro{oci, ili kako {to u{te se narekuvaat
alterantivni tro{oci, gi pretstavuvaat mo`nite prihodi od koi pretprijatieto
se otka`alo, poradi prifa}awe na nekoj drug deloven potfat. Ovie tro{oci ne
se predmet na smetkovodstveno tretirawe, zatoa {to tie realno i ne
nastanale. Tie ne se evidentiraat nikade vo smetkovodstvoto, no sepak ne
ja gubat svojata relevantnost.
Naj~est primer za oportunitetni tro{oci e mo`nosta za koristewe na
sopstven deloven prostor, ili mo`nosta istiot da se dade pod naem.
Dokolku menaxmentot re{i da go koristi delovniot prostor,
toga{ oportunitetniot tro{ok pretstavuva mo`nata zakupnina {to
menaxmentot bi ja dobil dokolku delovniot prostor bil daden pod naem.
Iako razlikata ne mo`e da se kvantificira, taa e mo{ne relevanten faktor koj
pri planiraweto na tro{ocite ne mo`e da se prenebregne.
- 15 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
3. TRO[OCITE I MENAXERSKITE ODLUKI
Site merki i aktivnosti {to se prevzemaat vo edno pretprijatie,
po~nuvaj}i od nabavkata na materijalite i surovinite, organizacijata na
proizvodniot proces, pa se do proda`bata na gotovite proizvodi, na nekoj
na~in se odrazuvaat na tro{ocite i ja opredeluvaat nivnata visina i
struktura. Tro{ocite se javuvaat vo uloga na faktor so re{ava~ko vlijanie
vrz ekonomi~nosta i dobivkata {to se ostvaruva vo pretprijatieto. Zatoa
nitu edna odluka vo raboteweto na pretprijatieto ne bi smeela da se
donese bez prethodna analiza na dejstvoto na taa odluka vrz tro{ocite.
Menaxerskite timovi vo pretprijatieto, potpiraj}i se vrz analizata na
tro{ocite napravena od stru~ni ekipi (ekonomisti, tehnolozi), a koi
upatuvaat na goleminata na oddelnite vidovi tro{oci, nivnoto odnesuvawe
na kratok i dolg rok vo zavisnost od obemot na proizvodstvoto,
primenetata tehnologija i sl. donesuvaat mnogu zna~ajni delovni odluki,
povrzani so golem broj na problemi vo ramkite na menaxerskata politika
na pretprijatieto. Ovde }e se zadr`ime i na nekoi od niv:
Tro{ocite pretstavuvaat zna~aen faktor koj neposredno vlijae vrz
izborot i asortimanot na proizvodite {to }e bidat zastapeni vo proizvodnata
programa. Vo sovremeni uslovi na stopanisuvawe, vo koi postoi ostra
konkurentska borba na pazarot, pretprijatijata se prinudeni postojano da
vnesuvaat pogolemi ili pomali promeni vo asortimanot na svoite proizvodi,
dokolku sakaat da gi zadovolat potrebite na potro{uva~ite i da se
- 16 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
sprotivstavat na konkurentite. Vidot i intenzitetot na tie promeni zavisat,
pred sé, od nivnoto dejstvo vrz visinata i strukturata na tro{ocite.
Nabavkata na potrebnite materijali i surovini mo`e da se izvr{i vo
razli~ni uslovi: razli~ni dobavuva~i, razli~en kvalitet, razli~en na~in na
prevoz i dostava i sli~no.Opredeluvaweto za edna od pove}eto mo`ni
alternativi za nabavka na materijalite i surovinite, pred sé zavisi od
tro{ocite {to gi nosi so sebe sekoja alternativa posebno.
Pri izborot na pazar na koj }e se plasiraat gotovite proizvodi, kanalite
na proda`ba i na~inot na dostava na proizvodite, isto taka se trgnuva od
obemot na tro{ocite {to se vrzani so sekoja pazarna mo`nost. Izborot }e
se vr{i so prethodna detalna analiza na tro{ocite na poodelnite alternativi
na proda`bata.
Bilo koja promena vo ramkite na organizacijata na proizvodstvoto
vlijae vrz visinata na tro{ocite. Zatoa niedna izmena vo tehnolo{kiot
proces, vnatre{niot transport ili sistemot na odr`uvawe na sredstvata ne
mo`e da se realizira bez prethodna analiza na tro{ocite {to }e bidat
predizvikani od samite promeni.
Ulogata na tro{ocite, kako instrument na menaxerskoto odlu~uvawe
osobeno e izrazena i pri vodeweto na kratkoro~na politika na ceni. Na
pazarot pod vlijanie na ponudata i pobaruva~kata cenite osciliraat, rastat i
opa|aat, taka {to pretprijatijata moraat postojano da se prilagoduvaat na
tie promeni, t.e. da vodat opredelena politika na ceni. Pojdovna osnova za
vodewe na takva politika na ceni pretstavuva detalna analiza na tro{ocite,
osobeno na t.n. grani~ni tro{oci.
Pred menaxerite se postavuva i dilemata dali opredelen proizvod da
se proizveduva vo pretprijatieto ili pak poracionalno e re{enieto istiot
proizvod da se nabavuva na pazarot. Vo ovoj slu~aj menaxerite svojata
odluka }e ja baziraat na grani~nite tro{oci. Dokolku grani~nite tro{oci za
proizvodstvo na toj proizvod se poniski od nabavnata cena,
toga{ ekonomski opravdano e da se organizira nivnoto proizvodstvo vo
sopstvena re`ija, i obratno. Dokolku grani~nite tro{oci se povisoki od
- 17 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
nabavnata cena, normalno e pretprijatieto da se odlu~i za nabavka na toj
proizvod.
Tro{ocite se centralna to~ka okolu koja se dvi`i interesot na
menaxmentot pri donesuvawe na delovnite odluki vo pretprijatieto.
Menaxerot svojot pogled go fokusira na ostvaruvawe na efikasna relacija:
tro{oci - obem na proizvodstvo - prihodi. Efikasnosta na ovaa relacija
podrazbira, postignuvawe na optimalen obem na proizvodstvo, so
minimalni tro{oci i maksimalni prihodi. Ottuka, pravilnoto upravuvawe so
tro{ocite, kako element na dadenata relacija, ponatamu pretstavuva
pojdovna osnova za donesuvawe na efikasni i efektivni delovni odluki, kako
i ostvaruvawe na osnovnite ekonomski principi: ekonomi~nost,
produktivnost i rentabilnost.
4. PLANIRAWE I KONTROLA NA TRO[OCITE
Planiraweto i kontrolata na tro{ocite otsekoga{ imale posebno
zna~ewe vo ramkite na smetkovodstvoto na tro{ocite. So planiraweto na
tro{ocite se postavuvaat celite i se definiraat sredstvata i na~inite za
realizacija na planiranite celi. Za razlika od planiraweto na tro{ocite,
kontrolata e proverka na izvr{uvaweto na postavenite celi vo fazata na
planirawe na tro{ocite. Vo ramkite na smetkovodstvoto na tro{ocite, se
vr{i sporeduvawe na planski utvrdenite tro{oci so fakti~ki nastanatite
tro{oci, za da se utvrdat otstapuvawata koi se predmet na analiza. Ova
sekako proizleguva od potrebata da se prezemaat merki za otstranuvawe
na propustite i stimulirawe na pozitivnite dvi`ewa. 6
Procesot na sporedba na planskite so fakti~kite tro{oci se vr{i vrz
baza na t.n. princip na izolacija. Spored ovoj princip, se ispituvaat samo
onie otstapuvawa koi zaslu`uvaat vnimanie, a se ignoriraat otstapuvawata
koi se smetaat za nezna~itelni i irelevantni. Ottuka, vnimanieto na
menaxerite }e bide naso~eno kon onie otstapuvawa koi uka`uvaat na
6 Д-р.Б.Ангелова: “Budgeting”, Економски Институт-Скопје, Скопје, 2001, стр.124
- 18 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
krupni nepravilnosti i spored koi rabotite ne se odvivaat vo soglasnost so
planovite. Ostanatite (slu~ajni) otstapuvawa }e se ignoriraat. Na vakov
na~in se obezbeduva funkcionirawe na povratnata sprega koja mo`e da
poso~uva na promena na celite, barawe alternativni sredstva, promena na
operativniot proces, promena na metodite na odlu~uvawe, korekcija na
standardite i sl.
Planiraweto i kontrolata na tro{ocite se tesno povrzani, taka {to
planiraweto bez kontrolata, i obratno, re~isi i nemaat nekoe zna~ewe.
Kontrolata na aktivnostite vo pretprijatieto se vr{i preku merewe na
ostvarenite rezultati. Me|utoa, procenkata na dobienite rezultati se vr{i so
primena na poseben planski instrumentarium koj se sostoi od
smetkovodstveni i statisti~ki planovi i izve{tai.
- 19 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
Z A K L U ^O K
Sovremeniot priod na upravuvawe na tro{ocite, bara diferencirawe
na tro{ocite po razli~ni osnovi. Sekoja podelba na tro{ocite e uslovena od
nejzinata prakti~na primena. Denes vo literaturata, se sre}avaat brojni
podelbi na tro{ocite, vo koi tie se grupirani od razli~ni aspekti. Taka,
osnovna podelba na tro{ocite se vr{i spored nivnite vidovi, potoa, spored
na~inot na nivno identifikuvawe so proizvodite i uslugite, spored stepenot
na zavisnost od anga`iranost na kapitalot, razlikuvame vkupni i prose~ni,
prozvodstveni i neproizvodstveni, fakti~ki i predvideni tro{oci, i sl.
Poznavaweto na razli~nite podelbi na tro{ocite, ovozmo`uva polesno
analizirawe na nivnite osnovni karakteristiki, su{tinata i na~inot na koj tie
se odnesuvaat vo procesot na rabotewe na pretprijatieto. Sekoja podelba
na tro{ocite ima nesporna uloga vo smetkovodstvoto na pretprijatieto.
Tro{ocite imaat golemo zna~ewe vo procesot na donesuvawe na
delovni odluki od strana na menaxmentot na pretprijatieto. Sekoja odluka
na menaxmentot, se bazira na prethodna analiza na nejzinata povrzanost
so tro{ocite, odnosno, kako taa odluka vlijae vrz niv i kakva e nejzinata
isplativost. Vakvata zavisnost na odlukite od tro{ocite, bara i pravilno
upravuvawe so niv. Ottuka se javuva i potrebata za planirawe i kontrola na
tro{ocite. Planiraweto podrazbira postavuvawe na celi, a kontrolata go
osiguruva nivnoto ostvaruvawe. Dokolku pretprijatieto ima pravilno
- 20 -
Tro{oci: poim, vidovi i nivno vlijanie pri delovnoto odlu~uvawe
definirani celi i dokolku se pridr`uva na principite za nivno ostvaruvawe,
rezultatite od kontrolata }e go potvrdat uspe{noto rabotewe. Dokolku pak
rezultatite od kontrolata uka`at na otstapuvawe od planskite pokazateli,
povratnata sprega }e bara od menaxerite da prevzemat aktivnosti za
koregirawe na otstapuvawata, se so cel pretprijatieto da se stremi kon
unapreduvawe na svoite aktivnosti.
KORISTENA LITERATURA
1. Microsoft Encarta Encyclopedia Deluxe 2003
2. www.google.com
3. www.yahoo.com
4. http://www.ifg.org/analysis/imf/waldenimf.htm
5. http://www.commondreams.org
6. http://www.ciaonet.org/pbei/odc/sej01.html
7. http://www.cepr.net/publications/trade_2002_06_12.htm
- 21 -
