ZAGAĐIVANJE ZEMLJIŠTA

ZEMLJIŠTE – OSNOVNI PODACI

PEDOLOGIJA – nauka o zemljištu

Zemljište – definicija = tanak – površinski sloj zemljine kore (litosfere) koji nastaje kao proizvod geološke podloge uz učešće klimatskih faktora i živih bića

PLODNOST – osnovna karakteristika zemljišta koja ga razlikuje od matične stjene (= geološke podloge) na kojoj leži i od koje vodi porijeklo

Plodnost zemljišta = mjera njegove sposobnosti da zadovolji potrebe biljaka za mineralnim materijama i vodom (matična stjena = geološka podloga nema tu sposobnost)

Zemljište ima: Strukturu, Fizičko – hemijski sastav, Biološka

svojstva - sve je specifično i različito od matične stjene

U zemljištu se uzajamno ‘’dodiruju’’ i prožimaju: LITOSFERA, ATMOSFERA, HIDROSFERA, BIOSFERA

Abiogen i Biogen zemljišta se u toj mjeri međusobno prožimaju i uslovljavaju da zajedno predstavljaju jednu cjelinu, jedan dinamičan sistem = ‘’samostalan ekosistem’’ !? – ipak zemljište nije poseban ekosistem, a pogotovo nije samostalan !!!

- između klime, vegetacije i zemljišta postoji tjesna veza

Zemljište je biogeno – klimatskog (= biogeno-abiogenog porijekla)

Na Mjesecu nema zemljišta – zato što nema živih bića

Zemljište – poseban ekološki faktor = EDAFSKI FAKTOR, često tretiran kao abiotički (besmisleno). Biološki kompleks u zemljištu

obezbjeđuje procese redukcije (humifikacije, mineralizacije) odnosno kruženje supstance. = Kompleks ekoloških faktora

Da nema zemljišta, ne bi bilo ni kruženja supstance u prirodi

Proces formiranja zemljišta = PEDOGENEZA- Veoma složen proces

- Veoma spor – dugotrajan proces

- Proces formiranja zemljišta počinje površinskim raspadanjem – usitnjavanjem masivne matične stjene. To je osnovni preduslov stvaranje bilo kakve rezerve vode i mineralnih materija, bez kojih nema naseljavanja biljaka. To su, inače 2 paralelna procesa.

- Na raspadanje = usitnjavanje matične stjene utiče prije svega klima (temperaturne oscilacije i slaba temp. provodljivost, voda, vetar ....)

U procesu pedogeneze mogu se, u najkraćem, razlikovati 3 osnovna procesa koja se odigravaju sinhronizovano:

1. razgradnja – usitnjavanje matične stjene

2. nakupljanje – koncentracija organskih materija, najviše biljnog porijekla, koje se postepeno pretvaraju u humus

3. migracija rastvorenih ili koloidnih elemenata (zajedno sa vodom) što uslovljava diferencijaciju zemljišnih slojeva - horizonata

PEDOGENEZA – proces formiranja zemljišta

Složen i dugotrajan proces

Kao osnova zemljišne geneze = pedogeneze ističu se procesi: humifikacije, mineralizacije i ispiranja

• Važno je da se u zemljištu materije premještaju po vertikalnom pravcu – migriraju iz sloja u sloj, zajedno sa vodom.

• Migriraju uglavnom koloidni i molekularni rastvori. Pri tome se gornji horizonti osiromašuju, dok se donji obogaćuju

Kao rezultat svih ovih procesa, u zemljištu se izdvajaju određeni slojevi – horizonti koji se formiraju postepeno

U načelu, možemo razlikovati 4 zemljišna horizonta:

1. Humusno – akumulativni (A1) – smjesa humusnih i min. materija

2. Eluvijalni (A2) – iz njega i kroz njega se vrši ispiranje

3. Iluvijalni (B) – u njemu se vrši akumulacija

4. Matična ili materinska stjena – usitnjena (C)

- Matična ili materinska stjena – kompaktna (D)

Iznad A1 horizonta nalazi se šumska ili livadska stelja (Ao - horizont), koja se sastoji od manje ili više

razloženih ostataka biljaka i životinja

Zemljišni horizonti

Pedogeneza je uslovljena čitavim nizom faktora:

- tipom podloge (magmatske stjene, sedimentne stjene, metamorfne stjene)

- nadmorskom visinom

- ekspozicijom

- nagibom terena

- klimom datog područja

- tipom vegetacije

- .......................................... Itd.

+ VRIJEME – veoma spor proces – za formiranje 2,5 cm zemljišta potrebno je 300 – 1000 godina

Prema prisustvu ili odsustvu, razvijenosti i debljini zemljišnih horizonata, prema fizičkim, hemijskim i

biološkim osobinama, razlikujemo veliki broj osnovnih i prelaznih zemljišnih tipova = tipologija zemljišta (veoma

složena)

Npr. krajnosti:

- Plitka (skeletogena) zemljišta (geološka podloga vidljiva na površini)

- Duboka (razvijena i plodna) zemljišta (černozem, ritske crnice)

Prosječno razvijeno zemljište se sastoji od:

- Mineralne supstance = oko 40-45 %- Organske supstance = oko 5-10 %- Vazduh = oko 25 %- Voda = oko 25 %

Klasifikacija zemljišta - tipologija

Distribucija osnovnih zonalnih zemljišnih tipova

Svako zemljište ima fizičke, hemijske i biološke karakteristike

Fizička svojstva zemljišta (osnovno):

Granulometrijski – mehanički sastav (vrsta i veličina čestica - frakcija); šljunak, pjesak, mulj, glina, koloidi ....

Aerisanost – količina vazduha u zemljišnim porama

Vodni kapacitet – gravitaciona, kapilarna, higroskopno vezana voda

Toplotni kapacitet

Poroznost – šupljikavost

Boja zemljišta

Hemijska svojstva zemljišta (osnovno):

U zemljištu su prisutni gotovo svi elementi periodnog sistema, ali u različitim količinama (makroelementi i mikroelementi), kao i njihovih jedinjenja – soli

Npr. O=49%; Si=33%; Al=7,1%; Fe=3,8%; C=2%; Ca=1,4%; K=1,4%; Mg=0,6%; Na=0,6%; N=0,1%; P=0,08% .......

Veliki značaj ima pH – vrednost zemljišta. Ona zavisi od prirode usitnjene matične stjene, ali i od tipa vegetacije

- krečnjačka zemljišta - bazičnija (pH=8-9)

- silikatna zemljišta – kiselija (pH=3-6)

- serpentinitska zemljišta – ultrabazična (pH > 9)

- neutralna zemljišta (pH=6-7)

Biološka svojstva zemljišta (osnovno):Biološko – ekološki kompleks zemljišta je izuzetno složen i raznovrstan

Makroflora = dominiraju masom, posebno više biljke – rizomi, krtole, lukovice, korenovi = ‘’bioarmatura zemljišta’’

Mikroflora = bakterije (najrazličitije, npr. Rizobium i Azotobacter koji fiksiraju atmosferski azot); celulozne bakterije - koje razlažu celulozu; amonifikatori - koji razlažu bjelančevine u amonijak; aktinomicete (prelazna grupa između bakterija i gljiva); gljive (pored bakterija najznačajniji mineralizatori); pa čak i alge (u površinskim slojevima, posebno zelene i modrozelene) .....

Mikrofauna = protozoa, nematode, rotatoria .... (sve od 1 do 100 mikrona)

Mezofauna = protura, rotifera, haploderma, acarida, collembola ...... (sve od 100 mikrona do 2 mm)

Makro i megafauna = anelides, diplura, diplopoda, isopoda, myriapoda, opiliones, diptera, formicidae, araneida, coleoptera, orthoptera, mollusca, mammalia (insectivora=Talpa; slepo kuče=Spalax ssp.) ... (sve preko 2 mm)

Biološka svojstva zemljišta (osnovno):Anelides

Grylotalpa grylotalpa Collembola

Spalax ssp.

Sa gledišta ljudske (humane) ekologije i ekonomije, zemljište je jedan od osnovnih uslova života – prirodnih resursa

Čovjek na zemljištu proizvodi hranu i bez zemljišta ne može opstati

Međutim, zemljište je ograničeni resurs (i u prirodnom, kao i ekonomskom pogledu) i nije u stanju da se uvećava po površini –

praktično je neobnovljivo iz perspektive ljudskog vjeka – ‘’NEOBNOVLJIVI PRIRODNI RESURS’’ !?

Međutim, potrebe savremenog čovjeka za ziratnim (obradivim) zemljištem sve više rastu.

Da bi došao do obradivog zemljišta čovjek uklanja vegetaciju (prirodni ekosistem) i stvara vještački ili

agroekosistem. Uklanja se vegetacija koja je i stvorila to zemljište.

Antropogeni faktori koji u savremenim uslovima ugrožavaju zemljište su mnogobrojni, ali su među njima najčešći i

najopasniji sljedeći:

1. Neracionalno i neadekvatno iskorištavanje zemljišta u poljoprivredne svrhe

2. Neracionalno iskorištavanje biljnog pokrivača, posebno šumskog

3. Urbanizacija

4. Izgradnja različite infrastrukture

5. Hidrotehnički radovi

6. Različiti (drugi) oblici zagađivanja zemljišta

7. Eksploatacija uglja i ruda iz površinskih kopova

1. Neracionalno i neadekvatno iskorištavanje zemljišta u poljoprivredne svrhe = poljoprivreda

Negativni efekti se manifestuju na više načina:

- ‘’Ispošćavanje zemljišta’’(stalno odnošenje supstance u vidu žetve, žetve)

- Prekomjerna upotreba vještačkih đubriva (NPK) – nitrifikacija i spiranje

- Savremene agrotehničke mjere (npr. teške mašine sabijaju zemljište i remete njegovu strukturu = fizičko zagađivanje)

1. Neracionalno i neadekvatno iskorištavanje zemljišta u poljoprivredne svrhe = poljoprivreda

Negativni efekti se manifestuju i na druge načine:

- Upotreba pesticida (s.l.) – često nestručna i po pravilu prekomjerna = hemijsko zagađivanje, uništava se biološki kompleks zemljišta

- Komasacija – ukrupnjavanje parcela (uklanjanje međa i živica=važnih biokoridora u IPM)

1. Neracionalno i neadekvatno iskorištavanje zemljišta u poljoprivredne svrhe = ekstenzivno stočarstvo

Negativni efekti se manifestuju na više načina, naročito u brdsko planinskim predjelima:

Negativna zoogena selekcija = degradacija plodnih livada i pašnjaka u neproduktivne zajednice tipa Nardetum s.l.

+ nabijanje zemljišta, nitrifikacija, erozija, zabarivanje terena

Procjena UNEP – a prekomjernom ispašom ugroženo je 34% svjetskog zemljišta

2. Neracionalno iskorištavanje biljnog pokrivača, posebno šumskog = šumarstvo

Uzrok – totalne sječe šuma

Posljedica – erozija zemljišta

ŠTA PODRAZUMJEVA POJAM “EROZIJA ZEMLJIŠTA” ?

Fizičko odnošenje površinskih slojeva zemljišta (nekada sve do matične stjene), pod uticajem vode, vjetra, snijega, leda ...

Erozija zemljišta predstavlja prirodni proces, star koliko i zemljište, ali je zanemarljiva u odnosu na dejstvo čovjeka

Nestanak starih civilizacija dovodi se u vezu sa prekomjernim iskorištavanjem prirodnih resursa i erozijom zemljišta (=Mesopotamija, Egipat, Vavilon, Grčka, Rim ... !?)

U osnovi erozionih procesa nalazi se uništavanje prirodnih oblika vegetacije (naročito šumske), prije svega na strmim brdskim i planinskim terenima, ali i

u ravničarskim područjima

EROZIJA ZEMLJIŠTA

Postoji više oblika (tipova) erozije u zavisnosti od uzroka koji je pokreće:

Vodna erozija (erozija vodom)- Fluvijalna (erozija tekućom vodom)

- Pluvijalna (erozija kišnim kapima)

Eolska erozija (erozija vjetrom)

Nivalna erozija (erozija snijegom – sniježne lavine)

Glacijalna erozija (erozija lednicima koji se “kreću”)

Vodna erozija (erozija vodom)= Fluvijalna (erozija tekućom vodom)= Pluvijalna (erozija kišnim kapima)

Najčešća u brdsko-planinskim područjima gdje postoji nagib i izražen kišni period – često se stvaraju bujični tokovi (npr. Mediteran, Grdelička

klisura .....)

FAO – procjena = 600 miliona hektara u svijetu pod veoma je jakom erozijom

Udar kišne kapi o tlo

Područje ekscesivne erozije u Sjevernoj Africi (Libija)

Oštećenje zemljišta na veoma erodibilnom terenu poslije samo jednog jakog pljuskausljed nepravilnog načina oranja

Vodna erozija - primjeri

Eolska erozija (erozija vjetrom)

Najčešće prisutna u ravničarskim predjelima, ali se javlja i u brdsko – planinskim oblastima

Vjetar nosi zemljište sa površine i raznosi ga na sve strane

Naročito je izražena za vrijeme dugotrajnih suša i jakih vjetrova

- Poljoprivredne kulture su slaba zaštita

- Žetva je obično pred sušni period, zemljište ostaje ogoljeno

Erozija zemljišta predstavlja ne samo lokalni i regionalni, već i globalni problem savremenog čovjeka.

Neki primjeri, ilustracije, upozorenja ....

“Opasnost od erozije je za čovječanstvo veća od nuklearnog rata”

“Savremena civilizacija je udaljena od svoje propasti onoliko centimetara koliko iznosi debljina zemljišta po kojem hoda i na kojem živi”

Erozione zone i erozione stope na području Evrope

3. Urbanizacija- Nije tačno utvrđeno koliko je urbanizacija uništila ili prepokrila plodnog zemljišta u svijetu, ali je sigurno da se radi o većim površinama

- Gubici plodnog zemljišta su neminovni, ali bi mogli biti racionalniji

= Ljudska naselja i industrijska postrojenja nije neophodno podizati na najplodnijem zemljištu

- Prostorno planiranje – urbanisti (velika odgovornost i krivica)

4. Izgradnja različite infrastrukture

- Naročito su pod udarom plodne riječne doline i ravnice

- Sa ovim gubicima se takođe mora računati, međutim ...... !?

(= putevi, pruge, kanali, dalekovodi ....)

SAD – 2,5% ukupne površine zemljišta ‘’izgubljeno’’ (zauzeto) urbanizacijom + infrastrukturom (= kao površina bivše SFRJ)

5. Hidrotehnički radoviAkumulaciona jezera, odbrambeni nasipi, kanali za navodnjavanje i odvodnjavanje ....

Hidroakumulacija ‘’Perućac’’ na Drini

Zaovinsko jezero na pl. Tari

6. Različiti (drugi) oblici zagađivanja zemljišta

Direktno zagađivanje zemljišta – deponije komunalnog otpada

Deponija komunalnog otpada Deponija komunalnog otpada

6. Različiti (drugi) oblici zagađivanja zemljišta

Direktno zagađivanje zemljišta – deponije industrijskog otpada (= pepelišta TE)

6. Različiti (drugi) oblici zagađivanja zemljišta

Direktno zagađivanje zemljišta – deponije flotacijske jalovine

Direktno zagađivanje zemljišta – deponije flotacijske jalovine

6. Različiti (drugi) oblici zagađivanja zemljištaIndirektno zagađivanje zemljišta – preko vazdiha i vode

7. Eksploatacija uglja i ruda iz površinskih kopova

7. Eksploatacija uglja i ruda iz površinskih kopova= Poseban oblik direktnog uništavanja zemljišta

U Svijetu se godišnje (na ovaj način) uništi = ‘’premjesti’’ 40 miliona tona plodnog zemljišnog materijala – ‘’ZEMLJA SE KRUNI’’

Površinski kopovi uglja i ruda su prisutni u svim regionima Svijeta

Na cjeloj zemlji danas ima 1,5 milijarda kubnih kilometara vode .Od toga je 97,3% slano.Ostalo je sveza voda a od nje je 77% pod ledom na polovima i

planinskim glecerima.Podzemna voda predstavlja 22,4% a površinska 0,36% slatke vode .Tako zakoristenje ostaje samo1% a od toga je pola

zagadjeno.Svakog dana u svijetu umre oko 25000 ljudi zbog nedostatka vode za piće ili bolesti izazvanim konzumiranjem zagadjene vode.Higijenski ispravnu vodu ima samo 22% od cjelog čovjećanstva.Sa zagadjenošču zemljista je takodje veoma teška situacija jer se sve više smanjuje obim

poljoprivredno obradivog zemljišta na račun raznih infrastrukturnih projekata , a veliki udio na smanjenje plodnog zemljišta kao što smo naveli imaju razni zagadjivaći.Tako na sve ovo moramo odgovoriti rigoroznijim

sprovodjenjem zakona o zastiti životne sredine , medjutim nije lako kontrolisati sve zagadjivaće pogotovo rasute(divlje deponije koje čovjek sam stvara svojim nemarom)pa tako se sve više mora raditi na

edukaciji ljudi i podizanje svjesti kod čovjeka za očuvanjem životne sredine.

ZAKLJUČAK