SEMINARSKI RADIZ SOCIOLOGIJE RADA

TEMA:

Ponašanje u saobraćaju

Profesor: Student:Mr Davor Vidaković Harisa Mujakić Indeks:1111/15

Doboj, novembar 2015.

UNIVERZITET U ISTOČNOM SARAJEVUSAOBRAĆAJNI FAKULTET

DOBOJ

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

Sadržaj:

1. Uvod .................................................................................................................... 32. Vozači u saobraćaju............................................................................................. ..43. Vožnja pod uticajem alkohola................................................................................64. Disciplinirano ponašanje u saobraćaju...................................................................75. Biti kulturan u saobraćaju......................................................................................76. Svi su uključeni u saobraćaj....................................................................................87. Stalna edukacija vozača.........................................................................................88. Pojam etike i morala – saobraćajna etika...............................................................99. Saobraćajna kultura..............................................................................................1110. Zaključak ..............................................................................................................1

211. Literatura..............................................................................................................1

3

2

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

1. UVOD

Saobraćaj je korisna djelatnost koja se sastoji od velikog broja kretanja ljudi, od kojih mnogi upravljaju motornim vozilom. Na ograničenom prostoru na kome se odvija drumski saobraćaj, praktično učestvuje cjeloukupna populacija stanovništva, a tehnikom koja se koristi u saobraćaju, upravlja veliki broj ljudi različitog stepena sposobnosti za učešće u saobraćaju.Sa gledišta bezbjednosti saobraćaja i sistema vozač-vozilo-put-okolina, najznačajniju ulogu ima vozač, čijim se osposobljavanjem mora posvetiti izuzetna pažnja. Obuka vozača je jedna od najznačajnijih koja može doprinijeti unaprijeđenju ponašanja vozača, a time i bezbjednosti u saobraćaju. Obuka vozača je jedna od mjera generalne prevencije saobraćajnih nezgoda. Kako bi se kod svakog vozača stvorila dobra predispozicija za bezbjedno učešće u saobraćaju, treba da budu obučeni u rukovanju motornim vozilom, i da usvoje pravila pod kojima se može bezbjedno učestvovati u saobraćaju.Početak svakog vozača za sticanje predispozicije za bezbjedno učešće u saobraćaju je auto-škola, koja mora da obezbjedi osnovnu bezbjednosti saobraćaja, jer u njima kandidati stiču neophodno znanje i vještinu koja im je neophodna za upravljanje motornim vozilom. Njihova uloga je iz tog razloga veoma važna i odgovorna za osposobljavanje vozača, jer su auto-škole osnovni dio saobraćajnog sistema i moraju imati kvalitetnu,odgovornu i stručnu ulogu.Jedan od uzroka velikog broja saobraćajnih nezgoda je nedovoljno kvalitetna obuka u centrima za obuku vozača. Ovaj problem se javlja kao posljedica nedostatka finansijskih sredstava i nedovoljno stručnog kadra, a takođe i kao posljedica loše kontrole auto-škola od strane nadležnih organa.

3

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

2 Vozači u saobraćaju

U posljednjih nekoliko godina, u saobraćajnim nesrećama u Bosni i Hercegovini pogine prosječno oko 900 osoba godišnje. Na osnovu ovih, još nekoliko pokazatelja, Bosna i Hercegovina se nalazi na samom dnu ljestvice bezbjednosti saobraćaja u Evropi. Za razliku od ostalih evropskih zemalja, u kojima iz godine u godinu opada broj povrijeđenih u saobraćajnim nesrećama, u Bosni i Hercegovini je u posljednjih godina trend suprotan. Ovi podaci su zabrinjavajući i pokreću brojna pitanja. Svakako je jedno od najvažnijih pitanja vezano za uzroke nesreća i nezgoda, i mogućnost da se ovakvi tragični događaji spriječe.

Ponašanje vozača u saobraćaju je problem koji je privukao pažnju brojnih istraživača, naročito zbog toga što se ljudski faktor pokazuje kao najznačajniji uzrok saobraćajnih nesreća. Podaci govore da ponašanje čovjeka uzrokuje nezgode u preko 90% slučajeva. Ponašanje vozača u saobraćaju je veoma složeno, jer uključuje reakcije na veći broj istovremenih informacija u situacijama koje se stalno mijenjaju. Od kvaliteta i brzine reagovanja vozača zavisiće njegova bezbjednost, kao i bezbjednost drugih učesnika u saobraćaju.

Rezultati nekih istraživanja podržavaju gledište da je ponašanje vozača samo donekle opravdano posmatrati kao dio opšteg stila življenja. Tako su Zakerman i Kalman (Zuckerman & Kuhlman, 2000), u kontekstu istraživanja relacija između osobina ličnosti i sklonosti preuzimanju rizika, ispitivali i neke aspekte ponašanja pri vožnji. Rezultati su ukazali na povezanost generalne sklonosti ka preuzimanju rizika, agresivnost, socijabilnost itd.Međutim, sklonost rizičnoj vožnji, kao i pojačana konzumacija alkohola, nisu pokazale značajne korelacije sa ostalim ispitivanim oblastima rizičnog ponašanja kao što su pušenje,droga,rizično sexualno ponašanje i kockanje. Dakle, na osnovu ovih rezultata moglo bi se zaključiti da ponašanje vozača ne mora u velikoj mjeri korespondirati sa ostalim njegovim ponašanjima, bar kada je riječ o rizičnom ponašanju, pa tako ni sa osobinama ličnosti koje se mogu smatrati predisponirajućim za takva ponašanja.

Međutim, neka istraživanja koja su se bavila ponašanjem vozača kao izdvojenim fenomenom sugerišu da povezanost između osobina ličnosti i ponašanja vozača postoji, i da priroda te povezanosti uglavnom podržava stav da se ljudi prilikom vožnje ponašaju na sličan način kao i u drugim situacijama. Tako su rezultati studije sprovedene na uzorku mladih iz Norveške (Oltedal & Rundmo,2006), ukazali na značajnu korelaciju anksioznosti i traženja senzacija sa rizičnom vožnjom, a takođe i traženja senzacija i rizične vožnje sa nezgodama u saobraćaju. Međutim, osobine ličnosti i pol objasnile su relativno mali procenat varijante rizične vožnje. Najveći dio varijanse rizične vožnje objasnile su opšta sklonost kršenju pravila i iritabilnosti, a pol se pokazao takođe kao dobar prediktor – muškarci su pokazali veću sklonost ka rizičnoj vožnji. Rezultati istraživanja Dejlena i Vajta ( Dahlen & White, 2006.) podržavaju korišćenje multiplih prediktora pri proučavanju nebezbjedne vožnje i pokazuju da se različiti aspekti ponašanja vozača mogu objasniti različitim kombinacijama prediktora. Kao dobri prediktori pokazali su se kao bijes prilikom vožnje,traženje senzacija, emocionalna stabilnost,prijatnost i otvorenost ka iskustvu. Otvorenost je pokazala povezanost sa rizičnom vožnjom, a prijatnost sa gubljenjem kontrole nad vozilom, dok je emocionalna stabilnost predviđala agresivnu vožnju. Traženje senzacija se pokazalo kao dobar prediktor niza karakteristika, kao što su rizična neagresivna vožnja, agresivna vožnja, gubljenje koncentracije pri vožnji, manje

4

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

nezgode i ozbiljne nesreće u saobraćaju. Među studijama čiji rezultati ukazuju na prediktivni značaj osobine traženje senzacija za ponašanje vozača i istarživanje Iversena i Rundma (Iversen & Rundmo, 2002. ). Dobijeni rezultati su pokazali da osobe koje postiče visoke

skorove na traženju senzacija i bijesu pri vožnji, izvještavaju o često rizičnoj vožnji i imaju češća iskustva sudara koji su prouzrokovali povrede i materijalnu štetu.Pokazano je da se u zemljama koje postižu visoke prosječne skorove na ekstraverziji događa veći broj saobraćajnih nesreća sa fatalnim ishodom. Takođe, veliki broj ovakvih nesreća se bilježi u zemljama kod kojih je prosječan skor na neuroticizmu visok ili nizak, u odnosu na one zemlje koje postižu umjerene skorove. Skorovi na psihoticizmu nisu pokazali vezu sa saobraćajnim nezgodama.Ozkan i Lajunen (Ozkan & Lajunen, 2005.) su razvili instrument za mjerenje lokusa kontrole vozača. Pokazali su da je sklonost, da se uzroci doživljenim ili potencijalnih saobraćajnih nezgoda pripisuju sebi prediktor ukupnog broja nezgoda prekršaja i grešaka, dok je sklonost da se uzroci pripisuju drugim vozačima bila u negativnoj koleraciji sa greškama.

Istraživanja koja su se bavila fenomenom bijesa pri vožnji pokazala su da su ljutiti vozači skloniji rizičnom ponašanju i manjim nezgodama u saobraćaju od vozača sa niskim stepenom bijesa. Kada su u pitanju karakteristike ličnosti, vozače sa visokim stepenom bijesa pri vožnji od vozača sa niskim stepenom bijesa razlikuju viši skorovi na agresivnost, anksioznosti, potiskivanju bijesa i nekontrolisanom ispoljavanju bijesa. Pokazalo se i da se grupa ljutitih vozača koja priznaje da ima probleme sa bijesom prilikom vožnje i koja je zainteresovana za savjetovanje, razlikuje po izraženosti nekih karakteristika ličnosti od grupe ljutitih vozača koji ne smatraju da imaju problema sa bijesom i nisu motivisani da zatraže stručnu pomoć.

Iako se ove dvije grupe ne razlikuju po stepenu bijesa pri vožnji, o kome izvještavaju, i po karakteristikama kao što su rizično ponašanje i impulsivnost, razlika se ogleda u nešto većem stepenu agresivnosti i bijesa kao crta ličnosti, kao i slabijoj kontroli bijesa kod vozača koji procjenjuju da im je potrebno savjetovanje. Obe grupe ljutitih vozača se razlikuju od grupe vozača sa niskim stepenom bijesa pri vožnji, po tome što pokazuju veći stepen izraženosti različitih aspekata agresivnosti, impulsivnosti i koriste manje adaptivne strategije prevladavanja.

Karakteristika označena kao javna samosvjesnost predstavlja tendenciju da se usredsredi pažnja na sebe kao na socijalni objekt, pa osobe koje postižu više skorove pridaju veliki značaj utisku koji ostavljaju na druge, i pridržavaju se društvenih normi. Rezultati su podržali hipotezu autora da se kod vozača koji pokazuju izražen bijes agresivnije ponašanje pri vožnji pojavljuje ukoliko je njihova javna samosvjesnost niska nego ukoliko je visoka.

5

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

3. Vožnja pod uticajem alkohola

Poseban problem kojim su se istraživači bavili je vožnja pod uticajem alkohola. U smislu osmišljavanja diferenciranog pristupa i tretmana vozača uhapšenih zbog vožnje pod uticajem alkohola, neka istraživanja su se bavila tipologijom ovih osoba. Rezultati su ukazali na mogućnost izdvajanja pet tipova ličnosti od kojih su dva tipa pokazala crte koje posebno povećavaju rizik od udesa. Prvi karakteriše visok stepen depresivnost i ogorčenosti i nizak stepen asertivnosti, emocionalne prilagođenosti i percipirane kontrole. Za drugi je karakterističan visok nivo agresivnosti u vezi sa vožnjom, traženje senzacija, iritabilnost, kao indirektna i verbalna hostilnost.

Istraživanja koja su proučavala umor pri vožnji, koristila su simulaciju vožnje. U jednoj studiji pokazano je da je neuroticizam dobar prediktor stepena distresa i umora usljed vožnje. Pokazalo se da su vozači koji postižu više skorove na ekstraverziji nešto skloniji da zapadnu u san i skrenu s puta tokom simulirane noćne vožnje, dok su osobe sa višim skorovima na dezinhibiciji bile sklonije da prelaze ivičnjak, ali naizgled nisu padale u san. Lična procjena učesnika u vezi sa sopstvenom sklonošću da se zadrijeme tokom vožnje pokazala se kao loš prediktor ovakvog ponašanja u situaciji simulirane vožnje. Rezultati studije simulirane vožnje u monotonim i nemonotonim uslovima pokazali su da je ukupan skor na traženju senzacija dobar prediktor umora u uslovima monotonog i repetitivnog okruženja, dok je njegova subdimenzija traženja iskustva povezana sa umorom i monotonim uslovima i u uslovima u kojima vizuelni elementi prekidaju monotoniju.

Budući da je fenomen ponašanja vozača i njegove relacije sa osobinama ličnosti nisu privukli veliku pažnju domaćih autora, osnovni cilj ovog istraživanja je da se ispita da li te relacije postoje i kakva je njihova priroda. Sporedni cilj je ispitivanje strukture prostora mjerenja novokonstruisanog upitnika o ponašanju vozača u saobraćaju. Ponašanje vozača je shvaćeno kao skup određenih navika sklonosti i emocionalnih reakcija prilikom vožnje,a uključuje i evulaciju kvaliteta sopstvene vožjne.

6

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

4. Disciplinirano ponašanje u saobraćaju

Veliki broj saobraćajnih nesreća u Bosni i Hercegovini jasno je upozorenje da se u rješavanju ovog problem hitno moraju poduzeti određene mjere.

Ž

Saobraćajna disciplina se temelji na volji pojedinaca i međusobnom odnosu svih učesnika u saobraćaju. Vozačka disciplina podrazumijeva da je većina vozača prihvatila propisana pravila ponašanja i, što je važnije, da su spoznali razliku između dobrog i lošeg načina ponašanja. Izgradivši takve stavove i usvojivši takva ponašanja, vozači koriste slobodu u saobraćaju, ali samo do razine društveno prihvatljivog i discipliniranog ponašanja.

5. Biti „kulturan „ u saobraćaju

Kulturno ponašanje svih učesnika u saobraćaju zavisi od njihove opšte kulture,odgoja,nivoa njihovog znanja u saobraćaju, psihofizičkih osobina, nivoa saobraćajne kulture, ali i od želje i motivisanosti za ponašanje u skladu sa tim ponašanjem.Kulturno se ponašati u saobraćaju, znači ponašati se u skladi sa saobraćajnim propisima i pravilima, uz međusobno uvažavanje, obzirnost i tolerantnost spram drugih učesnika, s posebnom pažnjom na najugroženije i najmanje zaštićene učesnika a to su djeca, osobe sa oštećenjem vida i slusa, invalidne osobe, starije nepažljive osobe kao i biciklisti.

Saobraćajna kultura može se posmatrati kao dio čovjekove opšte kulture i stiče se i oblikuje u periodu od rane mladosti, do poznih godina. Svi pedagozi i psiholozi saglasni su u tvrdnji da je uputstva u saobraćaju potrebno davati još u predškolskom uzrastu. Veoma je važno da roditelji budu disciplinirani učesnici u saobraćaju jer djeca znanja najčešće usvajaju putem imitacije, a roditelji su prvi učitelji svoje djece.

7

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

6. Svi su uključeni u saobraćaj

Prema uvjetima urbanog življenja, cijela populacija stanovništva određenog područja uključena je u saobraćaj, kao pješaci ili kao vozači. Zato saobraćajna kultura predstavlja odraz življenja u takvoj sredini. Saobraćajna kultura stanovništva odraz je opšte kulture, s tim da visok stepen saobraćajne kulture može podrazumijevati nizak stepen ozlijeđenih i poginulih stanovnika. Nekultura, pa tako i ona saobraćajna, lična je stvar svakog pojedinca, ali zbog pojedinaca u saobraćaju nerijetko stradaju nedužni. Čovjek svojim ponašanjem najviše utiče na nastanak saobraćajnih nezgoda, kao i nesreća. Prema nikom istraživanja 60-70% saobraćajnih nezgoda dogodi se upravo zbog greške čovjeka.Imajući u vidu dostupne statičke podatke o broju saobraćajnih nesreća na području BiH, a posebno o broju saobraćajnih nesreća sa težim ozljedama i poginulima, upozorava se da se treba ozbiljnije pozabaviti ovim problemom i što hitnije poduzeti adekvatne mjere koje bi mogle dovesti do prihvatljivog i kontoliranog sistema sigurnosti u saobraćaju.

7. Stalna edukacija vozača

Da bi saobraćajna kultura bila na nivou koji zahtjevaju elementi saobraćajne sigurnosti i pravila saobraćaja, neophodno je poduzeti niz aktivnosti koje mogu dugoročno poboljšati stanje u saobraćaju. Prije svega potrebno je posebnu pažnju posvetiti edukaciji svih učesnika u saobraćaju na svim nivoima školovanja, a ne samo putem obuke vožnje u autoškolama. Edukacija bi trebala doprinijeti povećanju saobraćajne kulture, što bi moglo dovesti do smanjenja stradanja u saobraćaju.

Posebnu pažnju treba posvetiti mladim vozačima i njihovoj edukaciji, jer istraživanja pokazuju da među nastradalima najviši procent zauzimaju mladi vozači. Uvođenje novih disciplina i poboljšanje edukacije instruktora vožnje putem obaveznih seminara, neophodno je kod rješavanja ovog problema.

8

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

8. Pojam etike i morala – Saobraćajna etika

Éthos- (starogrčki) = običaj, uobičajena radnja, navika;

Saobraćajna etika se dijeli na praktičnu ili normativnu etiku.Saobraćajna etika je grana etike primjenjena u oblasti nauke o saobraćaju koja proučava moralne norme, vrijednosti, ciljeve, običaje i međusobni odnos učesnika u saobraćaju.

I. Predmet proučavanja saobraćajne etike:

- Norme ponašanja u saobraćaju – pravila i propisi- Morale vrijednosti u saobraćaju – poštovanje propisa- Običaji u saobraćaju - neformalna pravila- Međusobni odnosi učesnika u saobraćaju – komunikacija i interakcija- Cilj etičnog ponašanja – bezbjedno kretanje svih, za najkraće vrijeme i bez konflikata,

uz poštovanje pravila;

II. Zadaci saobraćajne etike:

Za razvoj svijesti i proširenje znanja svih učesnika u saobraćaju o važnosti poštovanja i primjeni načela saobraćajne etike za bezbjednost svih učesnika u saobraćaju;

Preplitanje sa zadacima drugih disciplina; Definisanje opštih i posebnih normi ponašanja učesnika u saobraćaju Proučavanje moralnog karaktera učesnika u saobraćaju

III. Osnovna etička načela

Načelo odgovornosti Načelo humanosti Načelo povjerenja Načelo nepovjerenja Načelo ograničenog povjerenja Načelo defanzivne vožnje Načelo zakonitosti Načeli moralnosti Načeko bezbjednosti

9

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

IV. Načelo odgovornosti

- Osnovna pretpostavka je da su svi odgovorni prema sebi i prema drugima za svoje postupke;

- Odgovornost učesnika da neizazivaju opasne situacije i da otklanjaju opasnosti koje su izazvali drugi, odgovornost pružanja pomoći i odgovornost za bezbjednost vozila i puta;

- Faktori bezbjednosti: učesnici, vozilo, put i putna okolina+ porodica,škola,lokalna samouprava, organi nadležni za unutrašnje poslove,poslovi saobraćaja, poslovi zdravlja, stručne i naučne institucije, mediji, udruženja građanja...

V. Načelo humanosti

- Onome ko nije sposoban ili je ograničeno sposoban, ili mu je potrebna pomoć, drugi učesnik je dužan da pruži pomoć, osim ako bi time sebe izložio opasnosti.1. Uslovni dio – svi su dužni ali pod uslovom da time ne dovode u opasnost sebe ili

druge;2. Bezuslovni dio- ponašati se tako da se omogući bezbjednost svih, a posebno:

Ne ometati, ne ugrožavati i ne povrijeđivati druge učesnike u saobraćaju.

VI. Načelo defanzivne vožnje

Najefikasniji i najbezbjedniji vid ponašanja u saobraćaju; Osnovni motiv: neulaženje u opasne situacije; Ponašanje koje:

Neće izazvati nezgodu Neće nastradati lica Nema svoje krivice Omogućava drugima da isprave svoju grešku.

Tri ključna elementa načela defanzivne vožnje:

Zabranjeno- Nikad! Obavezno- uvijek! Ponekad ni ono što je dozvoljeno!

VII. Načelo zakonitosti

Saobraćaj je regulisan zakonom;HijerarhijaKrivične sankcije

10

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

VIII. Saobraćajna kultura

Ukupnost materijalnih i duhovnih vrijednosti, cjeloukupno društveno naslijeđe neke grupe ljudi;

Načini življenja, materijalni i kulturni standardi, institucije, navike, odnosi i ponašanja pripadnika grupe;

Sistem vrijednosti, uvjerenja i stavova, koji se prenose sa generacije na generaciju; Saobraćajna kultura- dio cjeloukupne društvene kulture primjenjene u oblasti

saobraćaja; Kultura bezbjednosti saobraćaja – segment cjeloukupne saobraćajne kulture;

IX. Saobraćajna kultura podrazumijeva:

Način ponašanja učesnika u saobraćaju i poštovanje saobraćajnih propisa; Zbir stečenih navika i usvojenog saobraćajnog obrazovanja i vaspitanja; Skup društveno-poželjnih nori i oblika ponašanja učesnika u saobraćaju, posvećenih

održanju i unaprijeđenju bezbjednosti u saobraćaju; Osnov je edukacija;

x. Kulturan učesnik u saobraćaju

11

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

10. Zaključak

Saobraćajna disciplina se temelji na volji pojedinaca i međusobnom odnosu svih učesnika u saobraćaju. Vozačka disciplina podrazumijeva da je većina vozača prihvatila propisana pravila ponašanja, i što je najvažnije da su upoznali razliku između dobrog i lošeg načina ponašanja, odnosno da su razumjeli pozitivne ili negativne posljedice takvog ponašanja, odnosno da su razumjeli pozitivne ili negativne posljedice takvog ponašanja.

Izgradivši takve stavove i usvojivši takva ponašanja vozači koriste slobodu u saobraćaju, ali samo do razine društveno prihvatljivog i discipliniranog ponašanja.Saobraćajna kultura može se posmatrati kao dio čovjekove opšte kulture i stiče se i oblikuje u periodu od rane mladosti do poznih godina.

Prema uvjetima urbanog življenja, cijela populacija stanovništva određenog područja uključena je u saobraćaj, kao pješaci ili kao vozači. Zato saobraćajna kultura predstavlja odraz življenja u takvoj sredini. Imajući u vidu dostupne statističke podatke o broju saobraćajnih nesreća na području Bosne i Hercegovine a posebno o broju saobraćajnih nesreća sa težim ozljedama i poginulima, upozorava se da se treba ozbiljnije pozabaviti ovim problemom i što hitnije poduzeti adekvatne mjere koje bi mogle dovesti do prihvatljivog i kontrolisanog sistema sigurnosti u saobraćaju.

12

Seminarski rad iz sociologije rada Ponašanje u saobraćaju

11.Literatura

- http://psihologija.ff.uns.ac.rs/primenjena/clanci/2009125.pdf- http://novovrijeme.ba/disciplinirano-ponasanje-u-saobracaju/- http://www.scribd.com/doc/203138128/Saobracajna-Etika-i#scribd- https://bs.scribd.com/doc/129760440/Saobracajna-psihologija

13