UNIVERZITET U TRAVNIKU EDUKACIJSKI FAKULTET B/H/S jezik i knjievnost-razredna nastava

MODERNE TEORIJE DRUTVA I SOCIOLOGIJA MODERNOSTISEMINARSKI RAD Kolegij: Sociologija

Mentor: Dr. Faik pago Travnik,decembar,2011

Student: Koki Jasmin

SADRAJ

SADRAJ..........................................................................................................

UVOD..............................................................................................................

1. DRUTVO..................................................................................................... 1.1. OPOJMU DRUTVA................................................................................................................

1.2. POJAM

SAVREMENOG DRUTVA....................................................................................................

1.3. SAVREMENO

DRUTVO

DEFINICIJA...............................................................................................

1.4. BIT

SAVREMENOG DRUTVA........................................................................................................

2. SAVREMENE SOCIOLOKE TEORIJE................................................................. 2.1. FUNKCIONALIZAM................................................................................................................... 2.1.1. Talcott Parsons.....................................................................................................

2.1.2. Robert Merton...................................................................................................... 2.2. STRUKTURALIZAM................................................................................................................... 2.2.1. Clade L. Stross.....................................................................................................

2.2.2. Michel Foucault..................................................................................................... 2.3. KRITIKA TEORIJA DRUTVA (FRANKFURTSKA KOLA)........................................................................... 2.3.1. Herbert Marcuse...................................................................................................

2.3.2. Erich Fromm......................................................................................................... 3. ZAKLJUAK...................................................................................................

4.

LITERATURA........................................................................................................

UVODTema seminarskog rada je Moderne teorije drutva i sociologija modernosti. U seminarskom radu prvo e se govorit u drutvu uope, savremenom drutvu i na kraju o savremenim sociolokim teorijama. Za drutvo moemo rei da je to sloen i kompleksan fenomen za nauku i ljudsku spoznaju. Razmiljati o zaknitostima njegovoga razvoja i prouavati ga, zapravo znai razumjeti ga njegovome totalitetu, to jest, razumjeti samu prirodu drutva, odnose ljudi u njemu, drutvene snage i pokrete, utjecaje i interakcije, strukturu i dinamiku, njegovou organizaciju i institucionalizaciju. Ta pitanja su zaokupljala panju umnih i matovitih ljudi od najranijih dana nastanka ljudske civilizacije, pa sve do ovih dananjih. Predmet su interesovanja i drugih naunih disciplina koje su teile da spoznaju prirodu, drutvo, ovjekovu sredinu i ope okruenje u kojem su ljudi egzistirali i uspostavljali meusobne, ali i drutvene odnose. Saznanje da drutvo nije skup sluajnih pojava, nego rezultat zakonomjernoga razvoja, opredijelilo je veliki broj mislilaca da se bave razumijevanjem toga toka zbivanja. Drutvo i pojave u njemu bili su premet razmatranja u toku cijele povijesti drutvenih nauka.

1. DRUTVO1.1. O pojmu drutvaPredmet koji sociologija prouava jeste ljudsko drutvo. Njega, meutim, ne moemo tretirati i razumjeti bez veze sa onom irokom sredinom u kojoj drutvo postoji. Ta sredina je priroda, koja sa drutvom ini pojam objektivne stvarnosti. Prema tome, prvo pitanje koje se pri odreivanju predmeta sociologije namee je pitanje o odnosu izmeu ova dva velika dijela objektivne stvarnosti, izmeu prirode i drutva. U neposrednoj vezi s tim stoji i pitanje o postanku ovjeka i drutva i onim osnovnim faktorima koji su proces pokrenuli i usmjeravali ga. Rije je, naime, o tzv. generikoj sutini drutva. Drutvo ine ljudi koji u svojoj djelatnosti stupaju u najrazliitije meusobne odnose, tako da se drutvo, gledano pod tim uglom, ukazuje kao cjelina meuljudskih odnosa. ovjek svojom proizvodnom djelatnou snano utjee na prirodnu sredinu u kojoj ivi i radi. Prilagoavajui prirodu svojim potrebama i prisvajajui je, ukratko, proizvodei, ovjek mijenja prirodne uslove svoga postojanja u historijske uslove svoga materijalnog ivota. Bitno svojstvo po kome se ovjek i drutvo kvalitativno razlikuju od ivotinje i ivotinjskog opora za najvei dio savremene graanske sociologije je mogunost smisaonog sporazumijevanja meu pojedincima. Uprkos injenici to postoji, veliki broj odgovora na pitanje ta je drutvo, ta je njegova sutina, pri definiranju drutva u sociologiji danas sve vie u prvi plan stupaju dva osnovna saznanja: 1. Drutvo je pojava sui generis ili, drutvo je poseban kvalitet u objektivnoj stvarnosti i 2. Sutinu drutva ine najrazliitiji odnosi meu ljudima

1.2. Pojam savremenog drutvaPrema nekim odrednicama, a te su date u strukturiranju, procesima i u tipu promjena, savremeno drutvo ini zaseban konkretni totalitet i jednu povijesnu individualnost koja svojom svojstvenou i neponovljivou odudara od svega to je sada historija stvorila. Pod savremenou mislimo modernitet, prijelaz od klasnog kapitalistikog drutva u tehnologijsko drutvo sa svima, njemu pripadajuim odrednicama ( apstraktna racionalnost, oslobaanje rada, individualizam, ivotna usmjerenost na budunost, te sekularizacija transcendencije i utopijskog miljenja ). Pod modernou se ,dakle, misli historija i vrijeme koje novinama rastae prijanje strukture i nezapdana drutva. Modernost je, po sebi, savremena i napredna, a preko nje sva drutva sudjeluju u historiji. Pod savremenim drutvom mislimo i na sva postojea drutva u svijetu, njihove meuodnose, promjene koje nastaju iz dinamike sukoba izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja. Mnogobrojni, posebno marksizmom nadahnuti autori, nastojali su objasniti savremeno drutvo kao svjetsko drutvo, dakle, globalistiki. Savremenost, u ovom sluaju, oznaava stvarnu egzistenciju i aktuelnost svega to postoji, to nam se nudi svojom snagom i izuzetnou, radilo se o tradicionalnonim ili o zapadnim drutvima. Takva su savremena politika drutva socijalistikog tipa, religiozna drutva sa fundamentalistikom ideologijom, tradicionalna aristokratska i mlada drutva s vojnom vlau.

1.3. Savremeno drutvo definicijaPod drutvom definiramo tip drutvenog sistema koji, bez obzira na aspekt drutvenosti, posjeduje stepen samodovoljnosti u odnosu na svoje okruenje. Okruenje drutvenog sistema odlikuje se svojom samodovoljnou koja izranja na posebnoj naravi zakona prirodnoorganskog, kulturnog i religijskog sistema, a zatim i ovjeka kao zasebnog i neponovljivog subjekta, kao indiviuuma. Samoodovoljnost nekoga drutva jest funkcija uravnoteene kombinacije njegova odnosa s okolinom i stanja njegove unutarnje integracije. Drutvo je sistem uloga i funkcija koje moraju odgovoriti na utjecaje iz razliitih okruenja, pa se ne moe odrediti iz zdravorazumske projekcije kao skupina konkretnih ljudskih jedinki. Drutvo je, dakle, skupina ljudi s odreenim ulogama i zadacima. Ono je ostvaranje sinteze razliitih struktura, koje nastaju povezivanjem funkcija ili integracijom podijeljenog rada, a oituje se i oivotvoruje u zajednicama najrazliitijih vrsta i poredaka. Sve zajedno, ove zajednice tvore ovjeanstvo ili svjetsko drutvo. U ovome znaenju, drutvo je mjesto ostvaranja ovjeka kao umnog i drutvenog bia, ono postaje sredstvo kojim se promiu potrebe, interesi i vrijednosti. Da bi se to postiglo, usklauju se funkcije drutva prema okolini i funkcije u drutvu shodno kibernetikom zakonu hijerarhije, koji povezuje raznolikost dijelova drutva kao sistema. Drutvo kao i svaki sistem odreeno je kibernetikim sistemom moi i kontrole u kojem jedinice sa visokim stepenom i ogromnom koliinom informacija utjeu i nadziru jedinice drutva koje imaju visok opseg i ogromnu koliinu energije i materije. U kibernetiokom pogledu, nadzor nad niim jedinicama imaju u najviem pogledu sistemi vrijednosti i njihov iri zajedniki sklop kultura, znanosti i ideologija, potom su normativni sistemi dati u normama graanskog ponaanja i u pravnom poretku koji regulira ponaanje dravnih organa. Nia razina u kibernetikom pogledu je integrirana politika mo koja slijedi konkretne interese pojedinih grupa u drutvu. Najveu koliinu energije, radilo se o

snazi proizvodnih radnika, ili o moi mehaniziranih i robotiziranih proizvodnih snaga, imaju privredne jedinice, ali u kibernetikom pogledu, s obzirom na stepen informiranja o unutarnjosti i okruenju drutva, one su na najnioj razini. Stoga, valja rei da je svako zbiljsko drutvo uvijek posebno i samodovoljno drutvo u nekom odreenom stupnju i da kao zatvorena globalna zajednica ini sastav odnosa i institucija. U njemu cjelina postoji kao jedinstvo i kibernetika hijerarhija funkcija, koje ne ovise o doivljajima, raspoloenjima i shvaanjima ljudskih jedinki kao indvuuma. Ono, stoga, ini cjelinu samostalnih odnosa izmeu djelatnosti, uloga i organizacija uvjetovanih podjelom rada izmeu radnika, politiara, nastavnika, odgajivaa, tehniara i svih drugih zanimanja i profesija i nosilaca posebnih funkcija u drutvu.

1.4. Bit savremenog drutvaU pravom smislu ovo drutvo je moderno, to je postindustrijsko savremeno drutvo, koje nosi u sebi takvu napetost, unutarnji rascjep i dinamiku koja mu osigurava rast i razvoj ne samo u postojeim mu dijelovima ve, jo vie, u stvaranju novih efikasnijih oblika znanja, vjetina, dobara, normi, dapae, ideja, vrijednosti i odnosa. Moderno je drutvo promijenilo svoju civilizacijsku i kulturnu osnovicu. Njime je zavladala jedna nova nastrojenost i jedan novi stav: zavladati okruenjem umjesto da mu se uspjeno prilagodi. Na duhovnom planu to su pripremili racionalizam i prosvjetiteljstvo, empirizam i utilitarizam, pragmatizam i materijalizam. Na planu, pak, stvaranja materijanih dobara, razlozi su odvajanje prirodnih uvjeta ivota zajednice, tehnologijska distanca od prirode, usmjerenost na racionalno postignue dobiti miroljubivo i radom. To je proizvodnja nezasitih potreba kao pretpostavki kapitalizma. Na drutvenom planu, to je stvaranje nacionalnih drutava kojima se uvalo jedinstvo ljudskog u razliitostima ultura, pravnih poredaka, jezika i drava. Na razini ivota pojedinaca to je individualizam koji je otvorio mogunost maksimalnog iskoritavanja ovjekove pojedinane energije u drutvene svrhe. Modernost, kao bit savremenosti, oituje se kao savladavanje prepreka na putu ka stvaranju sredstava svih vrsta kojima se poveava mo ovjekovih organa, njegova uma, njegove volje. ovjekovo novo okruenje, pretpostavka njegova osjetilna ivota, njegove inteligencije i kulturne i zadovoljenja svih potreba, postaju tehnologijskim produetkom njegovih sposobnosti i moi. Tehnologija od sredstava prerasta u pretpostavku ivota, a to znai da je postala novim drutvenim odnosom koji je zamijenio kapitalistiki poredak i odnose. Slijed injenica prisutnih u savremenim drutvu naveo je mnoge nama dobro znane istraivae da savremeno drutvo nazovu drutvom blagostanja o postindustrijskim drutvom. Izraz blagostanja treba da oznai solidarnost i briga za jednakost uvjeta nije samo brigom drave, ve i brigom svij jedinica drutvenog ivota. Ekonomske jedinice, kompanije i tvrtke vode danas, takoer, politiku blagostanja i solidarnosti, vode socijalnu, stambenu, zdravstvenu, obrazovnu i sve politike neophodne sa se povea ovjekovo zadovoljstvo na poslu i izvan njega, kako bi se postigla djelotvornost. Postindustrijskim se naziva moderno drutvo jer u njemu prevladava tehnokracija koja svojom moi postiskuje privatne vlasnike i privatno vlasnitvo, koja programira razvoj i rast drutva prema interesima privrednih organizacija i njihovij proizvodnih programa. Savremeno drutvo prestaje biti masovnim industrijskim drutvom, a postaje tehnotronikim, jer njemu tehnologija i elektronika postaju oblikom primjene znanstvenih inivacija, a siva kora drutvenog ivota dakle, intelektualni i obrazovani stale, zamjenjuju manuelne proizvodne radnike.

Modernitet prisiljava savremeno drutvo na trajno i sve djelotvornije vladanje svim okolnim sistemima. U tome se krije i jedna njegova neizostavna crta, a to je rast i razvoj, odnosno napredak i modernizacija. Kako modernitet uzdie individualne sposobnosti do najviih profesionalnih razina, on stvara pretpostavke novoga tipa odnosa meu ljudima kojega su R. Bendiks i T. Parsons nazvali asocijacijom. Asocijacijom se, na naelu jednakosti i slobode i uz uzajamnu odluku na bazi konsenzusa o proceduri odluivanja postiskuje stari tip hijejrahijske birokratske organizacije o kojoj je Maks Veber pisao kao o idealu racionalnog organiziranja velikih skupina ljudi.

2. SAVREMENE SOCIOLOKE TEORIJE2.1. FunkcionalizamFunkcionalizam je produkt i rezultat sinteze kreativnije izraene varijante biologizma i marksistiko integralistikog poimanja ovjeka i drutva na bazi uopavanja saznanja o arhajskim (primitivnim) zajednicama do kojih je dola savremena etnologija i socijalna antropologija. Prvi pokuaj funkcionalne analize drutva je izloio A. Redklif Braun koji drutvo definira kao funkcionalni sistem usklaenih odnosa, prilagoen spoljanoj sredini. Arhajske zajednice vrsto su integrirane i ine homogenu koherentnu drutvenu cjelinu bez izraenih socijalnih sukoba. Sadraji i forme drutvenosti, drutvo kao cjelina, funkcioniraju kao koherentno usklaen i integrisan jedinstven sistem utemeljen na drutvenim vrijednostima, normama i institucijama. Individue prihvataju vrijednosti i norme procesom socijalizacije. Takav sistem, odnosno drutvo kao cjelina, funkcioniraju na bazi razvijenih odgovarajuih funkcija ili uloga. Drutvo je u svom krajnjem rezultatu suma tih uloga ili funkcija nunih za njegovo postojanje. Obrazovanje individuuma je samo druga strana ili oblik socijalizacije pripreme pojedinca za te uloge odnosno funkcije. Zastupnik funkcionalne teorije Robert Merton je razlikovao manifestne i latentne funkcije, iz ega je koncipirao funkcionalistiko stajalite poimanja drutva kao stabilne homogene cjeline elemanata od kojih je svaki nuan i funkcionalan za ravoteu i uspjeno funkcioniranju drutva.1 Osnovne postavke funkcionalistike teorije Merton je kondenzirao u tri postulata: 1) Postulat funkcionalnog jedinstva drutva moe se meritorno izraziti u stajalitu da svaka drutvena pojava, socijalni sistem obavlja pozitivnu ulogu u funkcioniranju cjeline drutva, 2) Postulat univerzalne funkcionalnosti izraen je u stajalitu da sve drutvene i kulturne forme sadre odreenu drutveno pozitivnu funkciju i 3) Postulat funkcionalne neophodnosti izraen je u stajalitu da je svaka drutvena pojava ustanova, sistem, neophodna, nuna za funkcioniranje drutva kao cjeline. Socijalizacija linosti je paradigmatina osnova funkcionalistike socioloke teorije. Socijalizacija individua se odvija kroz proces usvajanja zajdnikih vrijednosti, normativnog sistema i koncepta ideja. Socijalizacija kao fundamentalna kategorija drutva, koja se realizira kroz obrazovanje i vaspitanje individua jedini je mogui uslov, pretpostavka funkcioniranja drutva kao cjeline. U funkcionalistikoj teoriji ovjek je definiran kao igra uloge, funkcije,1 Saltaga F., Sociologija, Univerzitet u Sarajevu-Pravni fakultet, Sarajevo, 1999., str.277

pripremljen za nju procesom socijalizacije. Funkcionalizam je, na dosta suptilan nain, iz prethodnog duhovnog nasljea preuzeo sve ono to je pozitivno, savremeno i vrijedno, to preradio i ugradio u svoj koherentan socioloki sistem. Otuda predstavlja najpotpuniju, savremenu teoriju o modernom drutvu. Radonaelnik savremene funkcionalistike teorije jeste Amerikanac Talkot Parsons.2.1.1. Talcott Parsons

U Sjedinjenim Amerikim Dravama, gdje je doivio svoj najintenzivniji razvoj, funkcionalizam je najtjesnije povezan sa imenom Talkota Parsonsa. Tokom pedestih godina ime Talkota Parsonsa ak je predstavljalo sinonim za funkcionalizam. Parsonsova interesovanja za sociologiju poinju tek na njegovim kasnim godinama studija. Tokom tridesetih godina dvadesetog vijeka, pod utjecajima Veberove sociologije, Parsons pie svoje prvo znaajno djelo Struktura drutvene akcije. Ovo djelo, iako znaajno za sociologiju, u mnogo emu je neorginalno, jer se radi samo o interpretacijama Veberove teorije drutvenog delanja, koju Parsons zamjenjuje pojmom drutvene akcije.2 Njegov predloni sistem socijalne akcije sadri sljedee kljune elemente: 1) Akter; 2) Cilj; 3) Situacija; 4) Normativna orijentacija

etvrti element ima, po Parsonsu, i tri posebne karakteristike: 1. Akcija se uvijek odvija u vremenu 2. Orijentacija uvijek podrazumjeva mogunost greke 3. Referentni okvir je subjektivan

Zapravo, trei element - situacija ukazuje na objektivnu stranu drutvene akcije, dok prvi element akter upuuje na subjektivnu stranu akcije. Drugi element cilj je eljeno stanje kome se tei. itavo je Parsonsovo djelo utemeljeno na stajalitu o odlunom utjecaju normi i vrijednosti nasuprot interesima. Parsons analogno svom funkcionalistikom konceptu radije definira mo kao sposobnost drutvenog sistema da djelovanje usmjeri u skladu s kolektivnim interesom. On uope ne eli priznati pojam moi nad drugim ljudima, to jest, postojanje vladajuih i potinjenih grupa. Parsonsov pojam moi uslovno je prihvatljiv kada je rije o demokratskim drutvima, ali je sigurno neprimjenjiv na diktature i kolonijalne reime. Parsonsov opi socioloki koncept prua duboko tradicionalistiku sliku u kojoj veliku ulogu igra vjera u stabilnost, integraciju, red i odluujui utjecaj religioznih vrijednosti.2 Marinkovi D., Uvod u sociologiju, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2008. Str. 46

2.1.2. Robert Merton

Mertonovi osnovni napori bili su usmjerenei ka kritikom redefinisanju nekih osnovnih postulata (Parsonsovog) rigidnog strukturalfunkcionalizma. Jedan od najvanijih postulata funkcionalizma i funkcionalne analize postulat funkcionalnog jednistva drutva prvi je doveden u pitanje. Naime, ovaj postulat pretpostavlja da je svaki dio drutvenog sistema nuno funkcionalan sa aspekta cjeline drutvenog sistema. To znai da vaki dio drutva nuno vodi ravnotei i harmoniji cjelokupnog drutva. Meutim, Merton smatra da je oaj postulat, posebno u modernim visokorazvijenim i visokodiferenciranim drutvima neodriv. Uvodei pojam disfunkcije ime je zaduio savremenu sociologiju ali ne nuno i sukoba, Merton je pokazao kako, na primjer, u savremenim pluralnim drutvima mnogi do tada integravitni faktori, kao to je religija, mogu imati dezintegrativne funkcije. Odnosno, mogu da ispolje svoju disfuncionalnost. Raznovrsne i razliite religijske, konfesionalne grupe mogu imati sasvim razliite ciljeve, razliite vrijednosti i norme, te konano mogu vie biti faktori razdvajanja nego spajanja i integracije.3 Drugi veoma znaajan doprinos Roberta Mertona sociologiji predstavlja uvoenje pojmova latentne i manifestne funkcije. Precizirajui dotadanje veoma iroke definicije pojma drutvene funkcije, Merton naglaava da ovaj pojam upuuje na uoljive objektivne posljedice, a ne na unutranje subjektivne dispozicije (motive, ciljeve). Merton je ovim jasno razgraniio objektivne socioloke posljedice i subjektivne motive. Drutvene funkcije se, dakle, po Mertonu, mogu podijeliti na: 1) Manifestne 2) Latentne Manifestne funkcije su one objektivne posljedice koje doprinose prilagoavanju i adaptaciji sistema i koje su namjeravane i prepoznate od strane uesnika u sistemu. Latentne funkcije su one koje nisu ni namjeravane ni prepoznate od strane uesnika kao objektivne posljedice. Na primjer, manifestne funkcije nekog religijskog ili rtvenog obreda posveene su bogu ili precima, dok su njihove latentne funkcije povezivanje ljudi.

2.2. StrukturalizamStrukturalizam je jedan od najznaajnijih teorijskih pravaca u savremenoj sociologiji i socijalnoj antropologiji. Pojam 'struktura' oznaava skup ili sklop nekih razliitih elemenata koji po nekoj unutranjoj zakonitosti stoje u konstantnim relacijama koje spoznajom postaju vidne. Pojam struktura (lat. structura od struere slagati, sklapati, zidati), znai graa, ustroj, sastav, sklop, raspored... Tako npr. Strukturalna lingvistika ili kao nova savremena orijentacija u znanosti o jeziku bavi se prouavanjem unutarnje grae jezika s obzirom na fonoloki, gramatiki i leksiki sistem, ne uzimajui u obzir znaenje rijei. Strukturalizam prilazi jeziku spoznajno teorijski te zato trai da se pojmovi strogo definiraju drugim3 Marinkovi D., Uvod u sociologiju, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2008. Str. 49

pojmovima, dok se ne doe do aksioma koji se dalje ne mogu definirati. Strukturalizam se javlja ezdesetih godina XX stoljea kao pravac u filozofji, znanosti, umjetnosti i jeziku, a u Francuskoj kao reakcija na dominirajuu prevlast historizma.

2.2.1. Clade L. Stross

Klod Levi Stros u svojim radovima Strukturalna antropolgija i mitogome, Divlja misao, zastupa paradigmatino stajalite da lingvistika treba, u neku ruku, da bude temelj drutvenih znanosti. Takvo stajalite Stros izvodi iz postavke da je jezik temeljna struktura prema kojoj se na analogan nain profiliraju sve znaajne drutvene pojave. Znanstvena spoznaja u drutvenim naukama otkriva nesvjesne odnose ljudskog komunikativnog djelovanja i ponaanja, a da toga fakta ljudi uope nisu svjesni. Strukturalna lingvistika analiza omoguuje spoznaju, poniranje u taj dubinski sloj drutvene strukture. Gledano kroz tu prizmu, sva drutva od arhajskih do savremenih civilizacijskih drutava, nalaze se u istoj ravni. Nema historijskog razvoja elemenata drutvenosti, ve se prvenstveno radi o promjeni strukture. Sam pojam strukture kod Strosa je definiran sljedeim elementima: struktura se preMashodno odnosi na sinhronine pojave, u strukturi su bitne relacije, a ne njeni elementi, te u krajnjem sluaju, za strukturu je bitna cjelina elemenata. Razmjena, komotiranje elemenata je osnovni princip formiranja strukture. Historiju drutva ine tri oblika razmjene i njima odgovarajui oblici strukture: 1. Razmjena dobara ekonomska struktura, 2. Razmjena rijei jezik kao struktura i 3. Razmjena ena struktura srodstva (porodice). Mada je ovdje teite prouavanja na relacijama, a ne na samim subjektima koje nose te relacije, strukturalizam je znaajno doprinio dubinskoj analizi i fenomenologiji savremeneih drutvenih odnosa. Strukturalna analiza je proizvela nove metode istraivanja drutva koje proizilaze iz paradigmatinog strukturalnog stajalita. Osnovne postavke strukturalistikog stajalita su sljedee: 1. Jezik je najstarija drutvena struktura te se lingvistika kao znanost o jeziku uzima kao temelj i model za sve drutvene znanosti, 2. Drutvenog i komunikativnog ponaanja meu ljidma oni esto nisu svjesni. Shvatanje nesvjesnog je od bitne vanosti, ne samo za lingvistiku i etnogoliju, ve i za druge drutvene znanosti, posebno za sociologiju. Pojam nesvjesnog kod Strosa nema frojdovsko odreenje, ve se odnosi na pojam drutva uope, 3. Sva drutva i sve kulture su u identinoj drutvenoj ravni, te stoga nema primitivnih, nazadnih i civilizacijskih razvijenijih drutava. Radi se samo o drugaijem rasporedu osnovnih elemenata. Konstantni broj elemenata je dat u svom ishoditu, na samom poetku, te stoga nema proizvodnje novih elemenata niti razvoja u nekom progresivnom odreenju. Promjena i razvoj se iskljuivo odnose na opoziciju ili komotiranje postojeih elemenata i nita vie i 4. Iz svega reenog proizilazi definicija i odreenje samog pojma drutvene strukture Strosov strukturalizam pretpostavlja totalitet sa rupama ili

prazninama, odnosno, sa unutarnjim protivrjenostima koji ostaju nedostaci ili propusti samog sistema. Oito da ni Strosov strukturalizam ne moe do kraja dozvoliti individualnom ponaanju slobodu odstupanja koja bi znaila autonomnu stvaralaku, odnosno, totalnu ili totalizirajuu ulogu, budui da pojedinac ostaje podreen drutvenoj misli koja ga odreuje i istovremeno transcendira. U tom pogledu se Strosovo shvaanje drutvenog determinizma mnogo vie pribliava filozofji Spinoze negoli Marksa. Na tragu an Pol Sartra, Stros vri identifikaciju dijalektikog uma s analitikim umom, na emu se zasniva apsolutna orginalnost jednog ljudskog poretka strukturalistike interpretacije drutva. Stros je, neovisno od ogranienosti svog strukturalistikog koncepta, ukazao na injenicu da u prouavanju modela struktura, prouavanje poloaja i uloge jezika ima dominirajue znaenje za analizu razumijavanja drutvenih odnosa, komunikativnog djelovanja meu ljudima i narodima, za poimanje drutva u totalitetu.

2.2.2. Michel Foucault

Miel Fuko je tipian zastupnik strukturalizma koji je strukturalnu analizu poimanja drutva doveo do krajnjih konzekvenci. Oslanjajui se na duhovnu batinu Fridriha Niea, Martina Hajdegera, Osvalda penglera i Frojda, on se bavi prouavanjem kulturno historijskih epoha kao koherentnih cjelina. Svaka kulturno historijska epoha, kao koherentna cjelina svih elemenata, utemeljena na svojoj epistemi. Epistema je, ustvari, drugi naziv pogleda na svijet. Pogled na svijet je neka vrsta usklaeneg koherentnog skupa ideja, koje se temelje na jednoj fundamentalnoj ideji, temelju oko kojega se saimaju sve druge ideje. Po svojoj snazi, epistema odreuje ponaanje ne samo globalnih grupa. Ve i poloaj, mjesto, zadau pojednica. Individualnost, subjekt determinirajueg zakona naeg miljenja. Episteme se manifestnom snagom javljaju u diskontinuitetu razvoja drutva. Kroz analizu strukture jedne epohe, Fuko dolazi do zakljuka da ovjek nema dominirajue znaenje u odnosu na stvari. Zabluda prethodne interpretacije kulturnohistorijskih epoha leala je u tome to je ovjeka vidjela kao dominirajueg subjekta u okviru postojee strukture drutva. Fuko tako definira ovjeka ne kao stvaralakog, djelatnog subjekta, ve iskljuivo kao objekta unutar strukture. Diskontinuirani razvoj epistema, prema Fukou, doveo je do pojave sljedee tri koncepcije drutva: 1. Bioloke koncepcije analogne prirodnom organizmu, 2. Ekonomistike teorije i 3. Sociologistike, odnosno lingvistike teorije koje tragaju za sferom nesvjesnog, pomou ega se objanjava drutvo i kultura. Fuko je u svojoj strukturalnoj analizi povijesti kulture, civilizacije rtvovao proizvoaa proizvodu i sam in njegove proizvodnje. Analiza prouavanja kulturno historijskih epoha kod Fukoa reducirana je na jednu tendenciju da se od reda, geneze stovri na razliitim nivoima kulture, jedna stvar, jedno bie (epistema) ili jedna esencija, te se ona izdvoji od ljudske prakse. Diskontinuirani razvoj epistema to je doveo do pojave slijeda tri koncepcije drutva ili kako to Fuko kae: sukcesivne stratifikacije znanja, ne objanjava nam ono bitno, to jest, kako se prelazi s jedne stratifikacije na drugu i kako objanjava sam prelazak, ili kako se prelazi s jedne strukture na drugu. Fuko nam ne moe objasniti prelazak s jedne strukture na drugu, jer je struktura, po njemu, potpuno strana ovjeku. On govori o strukturama, ali nikada ne uzima u obzir ljude, kao djelatne subjekte koji su ih proizveli. Rije je, u Fukoovoj strukturalistikoj koncepciji o tajni bezgrenog zaea. Bez

strukture nema geneze, niti geneze bez strukture. Njih povezuje dijalektiki odnos, a to Fuko nije uspio objasniti.

2.3. Kritika teorija drutva (Frankfurtska kola)Kritika teorija drutva ili tzv. Frankfurtska kola proizvod je i rezultat sinteze marksistike kritike drutva i savremenih socijalno psiholokih teorija. Rezultati Marksove i Frojdove koncepcije drutva i ovjeka postaju paradigmom i polaznom osnovom kritike teorije. Frankfurtski intelektualni krug, prihvatajuu Marksovu kritiku otuenja i ostvarenja graanskog drutva i Frojdovo psihoanalitiko nastojanje da se kategorijom nesvjesnog objasni ovjek, drutvo i povijest, koncipirao je kritikosocijalnu teoriju kroz analizu savremenih problema epohe. Kritika teorija je razvila jednu novu socijalnu filozofiju, svojim analizama savremene civilizacije, svojim kritikim razotkrivanjem depersonalizirajueg karaktera savremenog manipulativnog drutva. Time je ona veoma mnogo doprinijela mladim generacijama u razotkrivanju njihova vlastitog poloaja. Subjekti kritike teorije, koja je zapoela 30-ih godina XX stoljea, bili su uglavnom njemaki filozofi jevrejskog porijekla koji su okupljeni oko Frankfurtskog instituta za socijalna istraivanja ostvarili znaajne rezultate u vezi sa nekim odsudnim pitanjima savremene tehnike i autoritarno politike civilizacije, sudbine linosti i individualnosti, historijske tragike nedijalektikog razuma, ali i sve mranije sudbine dijalektikog uma u totalitarnim socijalistikim sistemima. Oni su decidirano, kolektivno i individualno, u svojim djelima akcentirali znaaj dijalektikog uma, one kritike svijesti ovjeka koja jednio moe biti korektiv stihijskog i putokaz prema humanizmu u otuenom svijetu.4

2.3.1. Herbert Marcuse

Herbert Marikuze je jedan od osnivaa kritike teorije drutva. Nakon pojave faizma u Njemakoj, 1933. godine emigrirao u SAD. Tamo objavljuje rezultate svojih istraivanja do kojih je doao kao saradnik Frankfurtskog instituta za socijalna istraivanja. (...) Rezime svojih teorijskih analiza i preokupacija u vezi sa savremenom civilizacijom otuenja iznio je Marikuze u svom najutjecajnijem djelu ovjek jedne dimenzije (1964.). U ovom djelu analiza dovodi Marikuzea do zakljuka da se osnova kritike danas izmijenila. Iako kapitalistiko drutvo danas ini dvije klase: buroazija i proletarijat, razvitak kapitalizma je izmijenio strukturu i funkciju ovi dviju klasa tako da one vie nisu akteri povijesne transformacije. U najrazvijenijim podrujima savremenog drutva bezobziran interes ouvanja i poboljanja status qoia sjedinjuje prethodno anatagonistike snage, u onoj mjeri u kojoj tehniki progres osigurava rast i koheziju komunistikog drutva. Uzmie ideja o kvalitetnoj promjeni pred realistikim pojmovima o neeksplozivnoj evoluciji. Djelo ovjek jedne dimenzije u potpunosti e oscilirati4 Saltaga F., Sociologija, Univerzitet u Sarajevu-Pravni fakultet, Sarajevo, 1999., str.288

izmeu dviju kontradiktornih hipoteza: prve, da je razvijeno graansko drutvo u mogunosti sputati kvalitativne promjene, konstitens previdive budunosti i, druge, a da postoje snage i tendencije koje mogu slomiti ovo sputavanje i revolucionirati drutvo. Markuze, dapae, smatra da je savremeno industrijsko drutvo namee potrebu novih koncepcija ekonomskih, politikih i intelektualnih sloboda, jer su potrebne takve forme realizacije koje odgovaraju novim mogunostima drutva. Time se obuhvaa i jedno paradigmatino teorijsko i praktino pitanje o ljudskim potrebama. U izvjesnom smislu ljudske potrebe su povijesne potrebe, te se postavlja pitanje kriterijuma razlikovanja istinskih od lanih historijskih potreba. Lane potrebe su one koje su ... individumu nametnuli posebni drutveni interesi u njegovom obuzdavanju: potrebe koje perpetuiraju mukotrpan rad, agresiju, mizeriju i nepravdu... Veina predominantnih potreba za relaksacijom, razveseljavanjem, ponaanjem i konzumacijom prema oglasima da se voli i mrzi ono to drugi vole i mrze spada u tu kategoriju krivih potreba. Moderno graansko drutvo odlikuje bizarna situacija. ovjek je identificiran s egzistencijom koja mu je nametnuta i u njoj nalazi svoje zadovoljenje. Otuenje je postalo objektivnom zakonitou drutva, a otueni subjekt se gubi u svojoj otuenoj egzistenciji. Razvijeno racionalno tehnoloko drutvo je, u izvjesnom smislu, ideologinije nego sva prethodna drutva, jer je ideologija struktuirana u samom proizvodnom procesu. ovjek je proizvodnjom i tehnologijom reduciran na model jednodimenzionalne misli i ponaanja. Marikuze je ostao na negaciji, priznajui sasvim otvoreno, da kritika teorija ne iznalazi gotova rjeenja za savremenu situaciju. U sukobu navedenih oprenih sila totalitarizma, iracionalizma tehnike i tehnologije i mogunosti humanizma, vidi mogunost razrjeenja, ali ujedno i njegovu traginost. Snaga drutva je kolosalna, a velike su i anse za povijesni susret najrazvijenije humanistike svijesti i najeksploatiranijih drutvenih snaga.

2.3.2. Erich Fromm

Erih From, njemaki filozof, psiholog i sociolog, nakon emigracije 1933. godine iz faistike Njemake, nastavlja svoja psihoanalitika i socijalnopsiholoka istraivanja na Univerzitetu u Njujorku i Univerzitetu u Meksiko Sitiju. From ne koncipira ovjekovu prirodu kao nepromjenjivu, ali se ne slae ni sa drugim teorijskim stajalitima da je ona beskrajno savitiljiva. ovjek se moe, kae From, prilagoditi gotovo svakom obrascu kulture, ali ukoliko se oni protive njegovoj prirodi, on utoliko razvija mentalne i emocionalne poremeaje koji e ga, na kocu, prisiliti da izmjeni te uvjete, jer on ne moe izmijeniti svoju prirodu. Analizirajui razlike izmeu ivotinjske i ljudske egzistencije, From naglaava protivrjeni karakter ovjekove egzistencije. ovjek nije prilagoen prirodnim okolnostima, jer i ne ivi samo u prirodi, nego i u drutvu. Stoga je ovjek u stalnom egzistencijalnom protivrjeju i potrebi da pronalazi rjeenja tih protivrjeja, da iznalazi uvijek nove forme jedinstva sa prirodom, drugim ljudima i sa samim sobom, to i jeste, kako to kae From u svome djelu Zdravo drutvo...izvor psihikih snaga koje motiviraju ovjeka, sve njegove strasti, afekte i brige. (...) From je u svojoj analizi razdoblja reformacije i kasnijeg kapitalizma zakljuio da je sloboda od tradicionalnih spona srednjovjekovnog drutva,

pojedincu dala novo osjeanje nezavisnosti, ali u isti mah i usamljenosti to je bilo razlogom novog iracionalnog aktivizma. Tako on analizira fenomen faizma u kojem se ovjek odrie svoje individualnosti i integriteta svoga ja. From smatra da je individua u svojoj usamljenosti, suoena sa svjetom izvan sebe kao zasebnim entitetom, mora nastojati da savlada to nepodnoljivo stanje nemoi i usamljenosti. Jedan nain prevladavanja je da se dospije do pozitivne slobode, do povezivanja sa svijetom putem ljubavi i rada, zbiljskim ostvarivanjem emocionalnih i intelektualnih sposobnosti. Drugi nain je odustajanje od slobode, bijeg iz jedne nepodnoljive situacije, jednostavno kazano bijeg od slobode, to je jedna znaajna forma ovjekovog otuenja. Mehanizam bijega od slobode jeste ovjekova tenja da odustane od nezavisnosti svog pojedinalnog ja, te da ga nadomjesti klasom, autoritarnim oblicima vladavine itd. From se zadrava na jo jednom mehanizmu bijega od slobode, a to je prilagoavanje pojedinca svemu onome to mu jedna civilizacija prua. Cijena za takvo prilagoavanje je veoma visoka: ona je gubitak linog ja. Bijeg od slobode moe jedno vrijeme da olaka patnju, ali je ne otklanja. Traganje za slobodom nije metafizika sila, te se ne moed objasniti prirodnim zakonom; ono je nuan ishod procesa individualizacije i svestranog razvoja kulture. Stoga, autoritarni sistemi, postvarenja i otuenja u oviru kapital odnosa ne mogu da unite osnovne uslove i mogunosti koje pridobnose traganju za slododom, smatra From.

3. ZAKLJUAKDrutvo nije statina, ve promjenjiva kategorija koja se transformira i mijenja kroz povijest. Promjene nisu samo historijska, ve je to svakodnevna osobenost. Do toga dolazi to drutvo ine individue i drutvene grupe, sa svojim potrebama i akcijama. Zato u drutvenim promjenama postoji kontinuitet i tradicija, ali i postoje promjene koje su dinamine i koje nameu industrijski i tehnoloki napredak i koje nemaju svoju dugu tradicionalnost, ve veliku i brzo prihvatljivu upotrebljivost. Brzina promjena u industrijsko doba je veoma dinamina i odvija se u svim sferama ovjekove djelatnosti. Dananji ovjek, njegov nain ivota i tehnia sredstva kojim se slui ne mogu se porediti sa ivotom ljudi koji su ivjeli u ranijim tipovima drutvenih sistema. Dostignuti stupanj tehnolokoga i tehnikog razvoja bitno utjee na sam karakter drutva, njegovu kulturu, obiaje, tradiciju, Promjene su danas tako dinamine i obuhvatne, ne samo u funkciji napretka i zadovoljavanja ovjekovih potreba, ve u smislu suoavanja sa posljedicama koje ine nau budunost i opstanak ovjeka i drutva neizvjesnim. A sve ovo navedeno znatno utjee na razvoj modernog drutva. Za savremeno drutvo moemo rei da je jedan sukladan,

kompatibilan, uravnoteen skup mnotva prepoznatljivih elemenata, koji su nastali i koji djeluju samo u toj cjelini i u interakciji s drugim segmentima sistema.

4. LITERATURAKnjige: 1. Saltaga F., Sociologija, Univerzitet u Sarajevu-Pravni fakultet, Sarajevo, 1999. 2. Marinkovi D., Uvod u sociologiju, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2008. 3. Mesihovi N., Uvod u sociologiju, Svjetlost, Sarajevo, 1996.