Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat University Journal of Social Science Cilt: 13, Say: 2, Sayfa: 251-265, ELAZI-2003

SEYYD HAKM MUHAMMEDN KML TABAT (ET-TIBUT-TMM) LE LGL BR RSALES

The Seyyid Hakm Muhammeds Booklet (Risle) on Nature Perfect (al-Tiba al-Tmm)

smail ERDOGAN

Frat niversitesi lahiyat Fakltesi, slam Felsefesi Ana Bilim Dal, Elaz ierdogan@firat.edu.tr

zet

Kmil Tabiat, slm Felsefesi, tasavvuf, gizli bilimler gibi disiplinlerde kullanlan bir terimdir. Bu terimi raki filozoflar daha farkl bir anlamda kullanmlardr. Ancak Kmil Tabiat ile ilgili mstakil eserlerin Osmanllar dneminde yazldn grmekteyiz. Bu dnrlerden birisi de Seyyid Hakm Muhammeddir. Ona gre Kmil Tabiat, insanla ait kll ve mterek bir ruhtur. Bu ruh, insanln manev retmeni olarak kabul edildii gibi, insan ruhlar da bu Kll Ruhun manev evlad olarak grlmektedir. Bu almada, Kmil Tabiat teriminin, dier filozoflar tarafndan nasl anlald da incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: Kmil Tabiat, Seyyid Hakm Muhammed, Klli Ruh, Aristoteles, Hermes, manevi retmen.

Abstract

The Nature Perfect is a term in the Islamic Philosophy. This term have been used by some Hermetic philosophers. The Ottoman thinkers wrote a lot of booklet on this term. One of them is Seyyid Hakm Muhammed. His booklet is important for us. For him, The Nature Perfect is a common or universal soul for humanity. This soul is a spiritual teacher for the human beings and the human beings is an adopted child for him. The term of Nature Perfect is used among the philosophers, mystics and magicians.

Key words: Nature Perfect, Seyyid Hakm Muhammed, Aristotle, Hermes, Universal Soul and spiritual teacher.

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (2) Giri

slm Dncesi Tarihinde nemli olmakla birlikte, gnmzde, yeterince incelenmediini dndmz konulardan biri de, Kmil Tabiat (et-Tbut-Tmm)tr. Bu konu hakknda, zellikle Osmanl dnrleri tarafndan bir ok risle yazlmtr. Geri daha nceki dnemlerde de bu alanda yazlm baz eserlerin varl bilinmektedir. Mesel Mesleme b. Ahmed el-Mecrit (398/1007), Gyetl-Hakm isimli eserinin bir blmn Kmil Tabiata ayrmtr1. Bu eserdeki blm ve Osmanl dnrleri tarafndan yazlan risleler dnda, mstakil olarak Kmil Tabiat isminde bir esere henz rastlayamadk..

Gerek Osmanl ncesi dnemde yazlm olan eserlerde bulunan Kmil Tabiat ile ilgili blmler, gerekse, Osmanllar zamannda yazlan mstakil risleler, genellikle felsefe, tasavvuf ve gizli bilimler gibi bir ok ilm ve kltrel disiplinin ilgi alanna girmektedir. Osmanllar tarafndan Kmil Tabiat hakknda yazlm olan rislelerin neredeyse tamam yazma halinde bulunmaktadr. Biz, bu rislelerden elde edebildiklerimizi asl ile birlikte tercme ederek otaya karmaya ynelik bir alma yapmaktayz. ncelediimiz bu rislelerden birisi de, Osmanl ilim adamlarndan olan, ancak, hayat ve dier eserleri hakknda henz bilgi sahibi olamadmz Seyyid Hakm Muhammedin, Kmil Tabiat ncelemeye Ynelik Bir Risle (Risle f Tahkkit-Tbit-Tmm)sidir. Sadece bu rislenin sonundaki tarihe bakarak (1171/1757) mellifin XVIII. Asrn ilk yarsnda yaam olduunu syleyebiliyoruz.

A- Rislenin Tantm ve Konusu Tespit edebildiimiz kadar ile Seyyid Hakm Muhammedin bu rislesinin tek

nshas bulunmaktadr. Ancak bu rislenin, mellifin kendi hatt olup olmad hakknda kesin bir fikre sahip deiliz. Elde ettiimiz bu risle, Sleymaniye Ktphanesi (Esad Efendi)nde 26920 numarada kaytl olan bir mecmuann 22-25. varaklar arasnda talik bir hat ile yazma halinde bulunmaktadr.

Risle, yukarda bahsettiimiz mecmuann 22. varaknn ortasndan, besmele ile ayrlan bir paragraftan itibaren balamakta ve tam olan dier sayfalarnda ortalama 17-18 satr bulunmaktadr. Satrlar sadan sola yukar doru hafif eik bir biimde yazlmtr. Baz satrlarda, kelimelerin zeri karalanp dzeltmeler yaplm (mahv- ispat), baz satrlarda da ok karmak suretiyle kenar boluklara, ya eksik kalan bir cmleyi tamamlayan yarm cmleler (tetimme) veya ksa aklamalar (haiye) yaplmtr. Eserin son ksmnda mellif, ihabeddin Shreverdnin el yazmas olduunu iddia ettii bir risleden, ksa bir alnt da yapmtr. Bu alntnn Shreverdnin hangi eserinden yapld hakknda bir aklama bulunmamaktadr.

Rislede, hem yaznn okunaksz olmas hem de yabanc szcklere yer verilmesi

1 Mecritnin Gyetl-Hakmindeki bu blm, XVII. ve XVIII. Yzyllarda baz Osmanl ilim adamlar

tarafndan, mstakil bir eser olarak istinsah edilmitir. Ancak bu nshalarda, kimler tarafndan istinsah edildiklerine dair her hangi bir bilgi bulunmamaktadr. Bu nshalardan ikisi, Mill Ktphanede 3146 ve 2145 numarada kaytl bulunmaktadr. Her ne kadar kataloglarda mstensih olarak Kebirizade Ahmed Mahf grlmekte ise de, nshalar zerinde yaptmz incelemede, byle bir isme rastlayamadk.

252

Seyyid Hakm Muhammedin... yznden okumakta zorluk ektiimiz baz kelimeler bulunmaktadr. Bu kelimelerden bir ksm hi okunamad iin, metinde yerleri bo braklm; bir ksm ise metnin siyak ve sibakndan tahmin edilmeye allm olup, gerekli aklamalar dip notlarda belirtilmitir. Okumada glk ekilen kelimeler ve metindeki ifade bozukluklar yznden, baz cmleler tam olarak anlalr bir vaziyette bulunmad iin, tercmede ara sra anlam bozukluklar gze arpabilir. Biz, metne de sadk kalmak suretiyle elimizden geldii kadar bu risleyi tercme etmeye altk.

Risle, adndan da anlalaca gibi Kmil Tabiat (et-Tbaut-Tmm) konu edinmektedir. Kamil Tabiat, gizli bilimler, tasavvuf ve tlsm gibi farkl ilim dallarnda da kullanlan bir terim olmakla birlikte, felsef bir terim olarak da karmza kmaktadr. Bizim incelemeye altmz bu risle de, felsefe ile ilgili olduu iin, sadece felsefede kullanlan Kmil Tabiat hakknda ksaca bilgi vermeye alacaz.

Kmil Tabiat, zellikle rak slm filozoflar tarafndan kullanlan, felsef bir terimdir. rak filozoflara gre Kmil Tabiat, varlk hiyerarisi iinde ynetici (mdebbir) varlklar olarak adlandrlan varlklardan, akl sahibi varlklar (insanlar) idare eden, onlar koruyup gzeten ve bilgilendiren bir varlktr. Bu yzden Kmil Tabiata, insann manev ei, semav rehberi, manev babas ve trnn mkemmel rnei (prototip) de denilmektedir2. Ayrca Kmil Tabiat, ruh, melek ve Faal Akl gibi varlklarla karlatrlmakta veya bunlardan birisi olabilecei ynnde deiik grler bulunmaktadr3.

Baz iddialara gre, Hermes tarafndan ortaya atlan ve ondan da, Yunanllara geen Kmil Tabiat fikrini, Aristoteles de, talebesi Byk skendere retmi4 ve bu sayede, skender cihan imparatoru olmutur.

Henry Corbine gre ise Kmil Tabiat fikri, Sokratese izafe edilmektedir5. Kmil Tabiattan bahseden btn eserlerde olduu gibi, Seyyid Hakm

Muhammedin bu rislesinde de, Aristotelese ait olduu iddia edilen Estimahis isimli bir eserden bahsedilmekte ve bu eserde, Aristotelesin Kmil Tabiat nasl tanmlad belirtilmektedir. Ancak Aristotelesin bu isimde bir eserinin varlna dair bir bilgi, baka kaynaklarda bulunmamaktadr. Sadece bn Nedim, Estimahis isminde bir eserden bahsetmekte, fakat mellifinin Aristoteles deil Hermes olduunu zikretmekte,6 ancak, eserin muhtevas hakknda herhangi bir bilgi vermemektedir.

Aratrmamzn konusu, Seyyid Hakm Muhammedin Kmil Tabiat hakkndaki rislesi olduu iin, burada, risledeki kavramlar hakknda fazla bilgi vermeyi gereksiz

2 S.Hseyin Nasr, slmda Dnce ve Hayat, ev. Fatih Tatllolu, stanbul, 1988, 158-59. 3 Kmil Tabiatn mahiyeti hakknda geni bilgi iin bkz: ihabeddin es-Shreverd, el-Mear vel-

Mutarahat (Mecmua fil-Hikmetil-lahiyye, haz. Henry Corbin, stanbul, 1945), 464; Fahreddin Razi, el-Metalibul-liye, C. VII, thk. Ahmed Hicaz es-Sek, Beyrut-Lbnan, 1407-1987, 142; Sadeddin Taftazan, erhul-Makasd, C.III, Beyrut, 1409-1989, 317-318.

4 Min Kitabi Gayetil-Hakm li Tbait-Tammil-Hlme, (yazar belli deil), Milli Ktphane, no: 3146, v. 10b.

5 Henry Corbin, slam Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatemi, stanbul, 1994, 241. 6 bn Nedim, el-Fihrist, Beyrut, 1410-1994, 431.

253

)2( 31 3002 isigreD relmiliB laysoS..F ekidleg irey ev kererev inisemcret ev nitem ninelsir ,zib ed nii nunuB .ziyetkemrg ayamalas nsamlalna iyi ahad niteyiham ,elyiterus kampay ralamalka alraltonpid .ktla

inteM niniselsiR taibaT limK -B

.

. .

.

.

. .

.

:

.

.

.

.

.

.

.

.

452

...nidemmahuM mkaH diyyeS

7 ...

.

.

.

.

.

. .

.

.

.

.

.

.

" " .

. .

.

.

.

. .

. " " .

.

.

.

. 7

552

)2( 31 3002 isigreD relmiliB laysoS..F

.

.

.

.

.

. .

. .

.

.

.

.

.

.

:

. .

.

.

- 8 .

. -

(. )

. 8

652

Seyyid Hakm Muhammedin...

" " 9

.

. .

. . 10

. .

.

. . .

. .

11 .

. 28 1171.

C- Kmil Tabiat Rislesinin Tercmesi

Rahman ve rahim olan Allahn ad ile,

Alemlerin rabbi olan Allaha hamd olsun. Salat ve selam efendimiz Muhammed ile onun evlat ve ashabnn zerine olusun.

Bu, Kmil Tabiat (et-Tbait- Tm) incelemeye ynelik bir risledir. Ben; kerim, tek, hibir eye muhta olmayan, her hayr ve mededin sahibi

(Allah)nin ltfuna muhta olan Seyyid Hakm Muhammedim. Mkemmelliini had ve adedin oluturmad hkm sahibi olan (Allah), her trl noksan sfatlardan tekrar tekrar tenzih ederim.

Bilmi ol(unuz) ki, genlik dnemimde, Kmil Tabiat12, alim, salih, takva ve hikmet sahibi bir kiiden rendim. Bu zatn kendisi de bu (ilmi) hocalarndan renmiti. Bu kii (bana bu ilmi) telkin etti. Ben de bir mddet bu konu ile uratm ve olduka ilgin eyler rendim. Daha sonra Bat (garp)l alimlerden birisi ile bir araya geldim ve bu bilgileri ona arz ettim. O, bunu ho karlad ve (olumsuz) hibir ey sylemedi.

Daha sonra geni bilgi ve dirayet sahibi olan Allah dostlarndan bir veli ile bir araya geldim. Bu veli bana yle dedi: Olum! unu bil ki, mam Fahreddin Razi, Gizli Sr (es-

9 " " .

10 " " . 11 .

12 Bu ifadeden Kmil Tabiatn bir ilim olarak grldn anlamaktayz.

257

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (2) Srrul-Mektm)13 isimli eserinde, Kmil Tabiat ile ilgili nakillerde bulunmu ve kendisine kitaplardan aktarlan eyler hakknda bir hkm vermiti. Bu ilmin srrn kendisi de bilmiyordu.

mam Mecrit14 de, Gye15 isimli eserinin riyaziyyat ile ilgili blmnde, bu konudan bahsetmek suretiyle, bu (Kmil Tabiat)na aklk getirdi. Ancak bu eserde bir ey gizlenip, akla kavuturulmad. nk bu srlar, satrlarda deil, kalpler (sudr)de odaklanmakta (merkz)dr. Eer bu bilgileri kitaplara yazma zorunluluu ortaya kar ise, sadece bu iin ehli olanlarn anlayabilecei bir takm belli iaretler (rumuz) koymak gerekir.

Bu ilme yabanc olanlar, ta(lar) ile ilgili Tedbir Risleleri (Resilut-Tedbr)16 gibi eserler, Marifetin Gnei (emsul-Maarif)17nde bulunan ruhanyet ile ilgili blmler ve (hakikatn ancak) ehli olanlarn bildii ve grnd gibi olmayan dier bilimler hakknda hi bir ey bilmezler.

Mtercim18 bn Haldun, Mukaddimesinde onun (Kmil Tabiat), eyann hakikatnn kendisi ile bilindii bir zat olduunu zikretmi ve (aada alt kelime olarak belirtilen) isimleri terkip ederek yazmtr19. Ancak bundan kastedilen eyin mahiyetini tam olarak aklayamamtr.

Temgis, Baden, Yesevvd, Vagds, Nugn, ve Gds20 (kelimeleri)nin ilah

13 Razinin sihir ve astroloji ile ilgili bu eserin tam ismi, el-Ahkamul-Alaiyye fl-Alamis-Semavyye es-Srrul-Mektmdur.

14 Tam ad Ebul-Ksm Mesleme b. Ahmed el-Faraz el-Hasib el-Mecrit el-Kurtub olan Mecritnin hayat hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Madridde domutur ancak doum tarihi bilinmemektedir. lmnn de 398/1007 yl olduu kabul edilmektedir. eitli ilim dallarnda eser vermesine ramen, daha ok tlsm ve gizli bilimlerde kendisini gsterdii kanaati yaygndr. Bkz. E. Wiedemann, Mecrit, .A. VII, Eskiehir, 1997, 440-441.

15 Filozofun Gayesi anlamna gelen Gyetl-Hakm kitab, E.J. Holmyard ve Henry Corbine gre yanl olarak Mecritye atfedilmitir. (Bkz. Corbin, 241.) Ancak her iki aratrmac da, bu iddiaya ramen, eserin gerekte, kime ait olduunu belirtmemilerdir. Biz, bu eserin Mecritye ait olduundan kuku duymuyoruz.

16 Dier kltrlerde olduu gibi slm kltr iinde de nemli bir yeri olan Simya ile ilgili yazlm olup, Filozof Ta, Felsefe Ta gibi isimlerle de bilinen ok sayda eser bulunmaktadr. Bu eserlere genelde Resilut-Tedbir ismi verilmektedir. Geni bilgi iin bkz: Selimzzaman Sddk- S. Mehdihassan, Simya ve Kimya, ev. Ahmet nal, (slm Dncesi Tarihi, C. IV, edit. M. M. erif, stanbul, 1991), 98 vd.

17 Endlsl Ahmed el-Bn tarafndan yazlm olan emsul-Maarifil-Kbra ismindeki bu eser, tam bir by, sihir ve tlsm kitab niteliinde olup, binlerce by tarifi iermektedir. Kitabn bir baka zellii de ok sayda, anlam bilinmeyen kelimeler ihtiva etmesidir. Bu kelimelerin isim mi yoksa rumuzlardan oluan bir sembol m olduu hakknda kesin bir karar vermek gerekten de zordur. emsul-Maarifil-Kbr cilt halinde h. 1318 tarihinde Msrda baslmtr.

18 Seyyid Hakim Muhammedin, bn Halduna niin mtercim dediini bilemiyoruz. nk bn Haldunun zellikle Mukaddime adl eseri tercme olmayp, orijinal bir eserdir. Kanaatimizce Seyyid Hakim Muhammed, metinde belirtilen ve hangi dile ait olduu tam olarak bilinemeyen kelimeler hakknda bu sfat kullanmtr.

19 Bkz: bn Haldun, Mukaddime, I, ev. Zakir Kadiri Ugan, stanbul, 1990, 258-59. 20 Bu alt ismin mahiyeti ve hangi dile ait olduu hakknda kesin bir ey sylemek maalesef mmkn deildir.

nk mellifimiz, bu kelimeleri, Sryanice yardmc melek isimleri olarak belirtir iken, baka hibir

258

Seyyid Hakm Muhammedin... isimler mi yoksa ulv veya sufl meleklerin isimleri mi olduu ve ne anlama geldii ile, ilim elde etmek isteyenler (talib)in bunu nasl elde edecei bilinmemektedir. (Ayn ekilde) dris (a.s.)in bunu, vahiy veya ilham yoluyla m, kendisinden nceki peygamberlerden mi yoksa kimliini aklamad bir kiiden mi ald ve bu ilmin dris (a.s.)e hangi yolla ulat da bilinmemektedir. Hatta Sahabe arasnda (bu ilmin) hret bulmasnn ve baz sahabelerin, zamanlarnda Halme hakknda ... 21 zikredilen, srlarn varisleri olarak nitelendirilmesinin sebebi (de bilinmemektedir)

Allahtan baar dileyerek ben de unu sylemekteyim.

Filozoflar (hkema) arasnda yaygn olan gre gre Tba-i Tmm- Halme, dris (a.s.)den nakledilmi ve (ondan da) Yunan filozoflarna ulamtr. Hatta Aristoteles, riyaziyat yolu ile bu ilmi renmee alm ve skendere de retmitir.

(Yukarda alt kelime olarak zikrettiimiz) bu isimler Sryanice olup, hfzndan hibir eyin kaybolmad ey gayb bilen (y Allemel-Guyb) kelimelerinde olduu gibi drt harfli (ruba) isimlere benzer. Bu isimler, Allahn isleridir. Buna hfzndan hibir ey kaybolmaz ifadesi eklenmitir. (Ancak bu isim) kendisinde, Emir Aleminden melekler bulunmas sebebiyle, Mteri (gezegenine) ait klnmtr. Kim, gerekli artlar yerine getirerek bununla megul olursa, megul olmaktan uzak kalanlara kapal olan ilim, himmeti kadar kendisinde aa kar.

te Temgis, Baden, Yesevvd, Vagds, Nugn, ve Gdis kelimeleri, insanla zel olan dnen nefsin ruhaniyetine nisbet edilen, Sryanice isimlerden oluan kelimelerdir. Bu ise, Zeyd, Amr ve Bekir gibi bizzat insan ahslar arasnda ortak bir ruh olup, znde bir farkllk yoktur. (te bu ruh) bir kraln bir ehri idare ettii gibi; Zeyd, Amr, Bekir ve Halidin cesetlerini idare eder. Nasl ki, ehir kraln bizzat kendisi olmad gibi, kral da bizzat ehrin kendisi deilse ve hatta kral ehrin ne iinde ne de dnda deil ise; Kmil Tabiat da, Zeyd, Amr, Bekir ve Halide ait cesetlerin ne iindedir ne de dnda. Ruhlarn bedeni idare etmelerinin farkl oluu, kabiliyet (istidat)in farkll ve Nurul- Beyd22 nn kendisine ulamasna mani olan engellerin ortadan kalkmamas sebebiyledir. Dier bir ifadeyle, Allah-u Teal Ol hitab ile Emir Aleminden bir ruh yaratm ve onu insan fertlerinin genel yneticisi klmtr. Bu ruhun balangc Safiy (Hz. Adem)in (salat ve selam Hz. Muhammed ve onun ehli ile Hz. Ademin zerine olsun) ahsnda tezahr etmitir. te bu ruh, flenmi ruh (ruhul-menfh) diye ifade edilen ruhtur ki, Allahn hikmeti ile unsurlarn birlemesinden ortaya km olan hayvan ruhtan bakadr. Bu hayvan ruh, ynetici (mdebbir) ruh ile ceset arasnda bir vastadr. Bunu bil ve bu konuda hassas ol.

eserde bunlarn mahiyeti hakknda bir aklama bulunmamaktadr. Mecrit, bu isimleri sadece Kmil Tabiata ait isimler olarak belirtmi, bn Haldun ise bu isimlerin ne olduu hakknda hibir aklama yapmamtr. Kr. Min Kitabi Gayetil-Hakm li Tbait-Tammil-Halume, (yazar belli deil), Milli Ktphane, no: 3146, 10b-12b; bn Haldun, Mukaddime, C. I,. 258.

21 Metinde bulunan bir kelime okunamamtr. 22 Nurul-Beyd, Allahtan ilk sudr eden lk Akl veya Melekt Alemi anlamnda kullanlan tasavvuf bir

terimdir. Bkz: Sleyman Uluda, Beyz, D..A, VI, stanbul, 1992, 100.

259

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (2) Bu ynetici ruh, yce Allahn halifesi konumundaki ruhan bir insandr. Bu ruhun,

herkesin tabiatna uygun den ruhan tecellilerin mazhar olan, erefli, yce, olgun ve olgunluk veren Mebde-i Feyyaz23dan, olgunluu tam olarak elde etme yetenei vardr. Bu ruh, herkesin tabiatna uygun biimde, kabiliyeti ve sanat kadar (cesedi) idare eder ve engelleri ortadan kaldrr. Bir baka deyile, bu insan ruh, an yce olan Allahn fiil melekleri gibi byk bir melektir. Bunu nasl aklayacamz sorulursa, yle diyebiliriz: Kuranda .. bir i evirenler hakk iin ...24 ayetinde de belirtildii gibi, en byk melik olan Allahn, mutlaka hizmetileri ve vezirleri olmas gerekir. Fakat bu ruh, Emir Alemine ait olup, cisim ve cisman olmad gibi bedene de bal olmayan (mfark) ve ayn zamanda Allahn yarat olan bir emir (varlk)tr. Allah dilediini yaratr ve mlknde dilediini yapar.

nsanlardan her birinin tabiat olmas (muntabi) sebebiyle bu varln ismi, ncekilere gre Kmil Tabiat veya nsanla ait Kll Nefstir. Bu yabanc kelimelerin25, Kmil Tabiat ile hikem ve emr adan bir balant ve alakas vardr. (Bu alaka sebebiyle) harflere, gzel isimlere ve bahir ayetlere boyun een melikler gibi, Kmil Tabiat da bu isimlere boyun eer. Ayn ekilde, Kehyan26 (a.s.)n ism-i celale, Uhaydr27n Fatiha Suresine ve dier baz (isimlerin de belli ayet ve isimlere) ait klnmas da bunun gibidir. Bunlar ancak iin erbab olanlar bilir.

Bu i ile uraan, riyazet artna, i ve d temizliine devam eden herkese gaybn srlar alr. Bunun balangc uykuda meydana gelir. nk, duyular (havs) uykuda atl kald iin, (insan ruhu) bu srlar almaa msait olur. Mebde-i Feyyazdan elde edilen srlar kendisine verilir ve bylece insani ruh bedeni uygun ekilde ynetir. Aynen bunun gibi Kmil Tabiat da, ocuu eitmeye balayan hakm bir retmen gibi, kiiyi idare edip, onu stad gibi hikmet sahibi bir rif oluncaya kadar eitir ve ona tedric olarak bilgi verir. ayet kii kt anlay sahibi ise, onu (daha ok) anlay sahibi yapar, ar ve gevek ise, ona kendiliinden keskinlik ve gayret, dnen nefsi iin de mevcut olan dier olgunluklar meydana getirir. Bu durum, iin ehli olanlar tarafndan grlm (mehud), bu ekilde yaygnlam (mehur) ve tecrbe edilmitir. Bundan dolay bazlar yle demilerdir: Halume-i Tb, sufilerce kalbin ocuu (veled-i

23 slm Filozoflar, Allaha, "eyaya vcd veren" anlamnda "el-Mebde'l-Feyyz" ismini vermilerdir.

Yine slm filozoflarndan bazsnn iddiasna gre; el-Mebde'l-Feyyz, lk Akl (el-Aklul-Evvel), bazsna gre ise onuncu akl (el-Akl'l-ir) olan Faal Akl (el-Akl'l-Fa'l) dr.

24 En-Naziat, 5. 25 Daha nce bahsedilen Temgis, Baden, Yesevvd, Vagds, Nugn, ve Gds kelimeleri

kastedilmektedir. 26 Kehyn olarak okuduumuz bu kelimenin de hangi dile ait olduu ve anlam hakknda bir bilgimiz

bulunmamaktadr. 27 Metinde, bu kelime harekeli olarak, bu ekilde yazlmtr. Kelime anlam itibariyle, kk yeil bir sinek

veya gz hastal anlamna gelen Uhaydr kelimesinin, konumuz asndan ne anlama geldii hususunda bir ey syleyemiyoruz. Ancak zel bir isim olduunu tahmin edebiliyoruz. Zaten yazar da, pararafn son cmlesinde, bunlarn esrarl kelimeler olduunu belirtiyor.

260

Seyyid Hakm Muhammedin... kalb)28 diye isimlendirilmitir. Bu ifade, aklanabilirlikten uzak deildir. nk kalbin ocuu, Nakibend mutasavvflara gre Mumennak29 oka zikretmek suretiyle elde edilir. Bu kelime, Allahn ismi veya nefy- isbat30 olup baka bir ey deildir. Bu zikir kalbin bakas (masiv) ile balantsn keser ve kalbde arlk hasl eder. Bylece, mdebbir ruhan nefs olan Kmil Tabiat, kendisi ile irtibat kurar. Zira Kmil Tabiatn nefs ile irtibat, yaratltan geldii iin, tabiatnn gerektirdii hkme gre onu ynetir. Bylece nefs, olgun, rif, zek ve hikmet sahibi olur. nk zahidlik ile takv, her hikmetin asl ve her akl ve korkunun badr.

Her ne kadar bununla ilgili rivayet ve szler olsa da, bu erefli isimlerin manasn bilmiyoruz. Bu konuda, pek de itibar edilmeyen baz rivayetler bulunsa da, bize kadar kesin bir ekilde ulamamtr. Ancak, Mecritnin Gaye isimli eserinde zikrettii azmet31 dnda, mam Shreverd e- ehid (k.s.)in, kendi eliyle yazlm olan bir nshada, erefli bir azmet buldum. Bu risleyi, taleb ve nazar ehlinin faydalanabilmesi iin aynen aktaryorum.

te bu risle udur:

Rahman ve Rahim Olan Allahn Ad ile,

Ey Efendi Reis32, kutsal melek ve ruhan nefs! Sen benim ruhan babam ve hakka

28 Kmil Tabiat ile ilgili Kebirizadenin ( Milli Ktphane, no: 2145, 19b.) rislesinde de bir tasavvuf terimi olarak belirtilen veled-i kalb terimine, maalesef tasavvuf terimlerini ihtiva eden kaynaklarda ve tasavvuf ile ilgili eserlerde rastlanmamtr.

29 zel bir isim olduunu tahmin ettiimiz bu kelimenin anlam ve neye delalet ettiini bilemiyoruz. 30 Nefy- sbat, Nakibendi stlahna dair bir terimi olup, ayn zamanda bir zikir biimidir. Nefy- sbat, nce

Allah haricinde ne varsa hepsini kalpten silip, sonra da sadece Allah kalbe naketmek olarak tanmlanmaktadr. Bkz. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, 1997, 549-50.

31 Ayn zamanda bir fkh terimi de olan azmet (o. azim), kalbi kesin olarak bir eye balayarak, btn manev ve ruh gc ile maksada ynelmek, ciddiyet ve sabr ile almak ve nem vermek diye de tarif edilir. Byle azimle yaplmas gereken byk hayrl ilere ve ruhsat yn aranmayarak, icras istenilen ok mhim grevlere de azmet, azim ve avzim denilir. Azmet ile benzerlik arzeden ancak ondan farkl olan baz terimler, kaynaklarda yle tanmlanmtr. Baz hadiselerin meydana gelii, eer sadece nefsan bir tesir ile olursa sihir, feleklerin yardm ile olursa yldz daveti, semav kuvvetler ile arz kuvvetleri birletirmek sureti ile olursa tlsm, bunlarn dnda baka bir sebeple olursa rek (o. rekiye) olarak adlandrlr. ayet yukarda belirttiimiz hadiseler, sadece ruhlarn yardm ile olursa buna da azmet denilir. Eer azmet, iyi eyler iin yaplrsa buna azimul-ahmediyye denilir. (Geni bilg iin bkz: bn Nedim, el-Fihrist, 376-77; Katip elebi, Kefuz-Zunn, II, 1402-1982, 1137; Takprlzade, Mevzuatul-Ulum, trc. Kemaleddin Mehmed Efendi, Dersaadet, 1313, 394)

32 Reis kelimesi ba, bakan ve ynetici gibi anlamlara gelmesine ramen, biz bu kelimeyi aslnda olduu gibi reis olarak brakmay gerekli grdk. nk bn Nedim, reis veya res kelimesinin, eski Harranllar ile Keldan ve Sabilerce, zel bir anlam bulunduunu belirtmektedir. Onlara gre res, ekli, Utaride benzeyen bir insandr. Bu insann ruhu Utarid ile irtibat kurar, onun dili ile konuur, onun sahip olduu bilgileri haber verir, ondan istenilen eyleri kabul eder. nk bu milletlere gre, bu insann tabiat ile Utaridin tabiat ayndr. Dolaysyla res, insan ile Utarid arasnda bir eli grevi grmektedir. (Fihrist, 390-391.) Shreverdye ait olduu iddia edilen bu azmette, Kmil Tabiatn, Utaride benzetildiini grmekteyiz.

261

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (2) snan manev atamsn. Allahn izni ile, eksiklerimi tamamlamak iin ilahlarn ilah olan Allah azze ve celleye yalvaran ahsm idare etmektesin. (Yine sen) Laht nurlarn en ykseini giyinen ve mkemmellik derecesinin zirvesinde bulunansn. Bu byk erefi sana veren ve bu ulu feyzi sana balayan (Allah)n hakk iin senden, benim iin tecell eden mazharlarn en gzelini istiyorum. Sen nurlu cemalini 33 bana gster ve gizlilik nurunun elde edilmesi iin, ilahlarn ilah katnda benim iin arac ki bu arac varlklar dinde fiil melekler olarak adlandrlmaktadr- ol. Onun yanndaki deeri ve zerindeki hakk iin, kalbimdeki karanlk engelleri kaldr.34

Mecritnin Gayesindeki zimetten anlald gibi, ki O (Mecrit) Ey ruhani (varlk) bana cevap ver eklinde zikretmektedir- matbu olan bu erefli azmetten de u anlalmaktadr: Bu erefli isimler, en kudretli melik (Olan Allahn) izni ile, her ahsn ynetilmesi hususunda, onlarla uyum ve intibak halinde bulunan kll, insan, ruhan ve mvekkil bir melee ait isimlerdir. Her eyi hikmetiyle yaratan ve onlara srlarn yerletiren (Allah)in an ne ycedir. O, ok hikmet sahibi ve her eye gc yetendir.

Allaha hamdolsun ki, benden nce hi kimse bu ilim ile ilgili (fazla) bir ey sylemedi. Kmil (Tabiat) ile ilgili, baz garip durumlar grdm. Kmil Tabiat ile ne zaman ilgilensem, Allahu Tealann izni ile zihnimde, daha nce alk olmadm azim, hiddet ve keskinlik hasl oldu. Sylemek istediim son ey de budur.

Alemlerin rabbi olan Allaha hamd olsun, kendisinden sonra peygamber gelmeyecek olan (Muhammed)e salat ve selam olsun. Ayn ekilde bn Haldun, bu yabanc drt isimle birlikte onlarn alt tane olduunu sylemektedir35. Meleklere ait isimleri, yani zikredilmi olan isimleri, alt isim olarak sayd. Bunlarn her birisi be harften olumakta ve bylece toplam otuz harf etmektedir. Yine bunlarn meleklere ait isimler olup, fiil ve hizmette birlikteliin ifadesi olduu da anlalr. Daha nce bahsedildii zere Kmil Tabiat, e-ehid (Shreverd)in de tabir ettii gibi manev baba olarak ifade edilir.

Allaha ham dolsun, risle burada bitti. 28 Muharrem 1171(1757)de Cuma gn tamamland.

D- AIKLAMALAR

Metniyle birlikte tercmesini de verdiimiz Seyyid Hakm Muhammede ait olan bu risle, belli bir metot zere yazlmtr. Yazar, nce bu ilme olan ilgisinin nereden kaynakland, kimlerden ders ald ve bu ilimde nasl ilerledii gibi konular hakknda bilgi vererek risleye balamaktadr. Daha sonra, bu alanda yazlm olan eserleri

33 Metnin burasnda bir kelime okunamamtr. 34 Bu alnt, tahminimizce Shreverdnin el-Varidat vet-Tasdikat olarak adlandrlan eserinden alnmtr.

nk bu eser, Shreverdnin dua ve zikirlerini ihtiva eden bir eser olarak tanmlanmaktadr. Ayn eserde, Shreverdnin Kmil Tabiata dua ettiine dair iddialar bulunmaktadr. Bkz. Nasr, 158.

35 Metinde de grld gibi, bu cmleden kastedilen eyin ne olduu tam olarak anlalamamaktadr. Ancak biz bu cmleyi, Sryanice olan alt yabanc isim ve bunun yannda da drt harfli baz yabanc isimler olarak anlamaktayz. Ancak bu drt harfli ismin ne olduunu bilemiyoruz. Yine bize gre, bu drt harfli denilen isimler, metinde de belirtildii gibi allm () gibi isimler olmaldr.

262

Seyyid Hakm Muhammedin... incelediini ve bunlarn Kmil Tabiat nasl tanmladklarn, bu ilmi renmek iin gerekli olan artlar ile bakalarnn renmemesi iin rumuz kullanldn belirtmektedir. Ancak kendisinin de hl baz eyleri anlayamadndan bahsetmektedir. Mesel, Kmil Tabiat ile ilgili btn eserlerde bahsedilen alt tane yabanc ismin ki bunlar Temgis, Baden, Yesevvd, Vagds, Nugn, ve Gdsdir- ne anlama geldiini yazarmz da bilmemektedir.

Rislede dikkatimizi eken bir baka nemli husus ise, Kmil Tabiatn din bir kaynaa dayandrlma abasdr. Rislede, nce dris olarak kabul edilen Hermes ve sonra da Hz. Peygamber ile ashabnn, bu ilimle olan alakasndan bahsedilmektedir. Aslnda slm dnrlerinin, zellikle de rak filozoflarn, bu ynde zel gayretlerinin olduunu grmekteyiz. Ayn eyi Shreverd de yapmakta ve kendi dnce silsilesini Hermese kadar dayandrmaktadr. Yaplmak istenen eyi de, din ile felsefe arasnda bir balant kurma abas olarak deerlendirebiliriz. Hatta bu abann, Osmanllarda bile bulunduunu syleyebiliriz. te Seyyid Hakm Muhammed bunun bir rneidir. Kendisinden sonra yaam olan Ahmed Hamdi Efendi (irvan) de benzer grleri savurmakta ve Pythagoras, Hz. Sleymann bir rencisi olarak kabul etmek suretiyle felsefenin ilahi kaynakl olduunu36 savunmaktadr.

Seyyid Hakm Muhammede gre Kmil Tabiat denilen ey, aslnda insana ilk defa frlm olan ve insanln prototipi olarak alglanmas gereken Kll bir ruhtur. Bu ruh, bir tane olmakla birlikte btn insanlar idare etmekte, onlar korumakta, onlara ilim ve marifet vermektedir. Bu ruhun insan bedeni ile olan irtibat, bir kraln ehir ile olan irtibat gibidir. Nasl ki, ehir, iinde ne kadar ok insan olursa olsun bir kral tarafndan ynetilmekte ise, btn insanlar da bir Kmil Tabiat tarafndan ynetilmektedir. Bu yn ile Kmil Tabiat, bedenin ne iindedir ne de dnda.

Kmil Tabiatn bir baka zellii ise, manev bir baba olarak alglanmasdr. Yani bu ruh, mdebbir37 melekler gibi insanlar ekip evirmede ve onlar manev olarak eitmektedir. Eer bir benzetme yapmak gerekirse Kmil Tabiat bir retmene benzetilebilir. Nasl ki bir ocuun yetimesinde, onun neseb bir babas yannda bir de retmeni olmas gerekirse, ite Kmil Tabiat da bu retmen gibidir. Ancak her insann bir Kmil Tabiat deil, tm insanln bir tek Kmil Tabiat vardr.

Hakm Muhammede gre Kmil Tabiat ile irtibata geme imkan bulunmaktadr. Bunun iin bir takm artlar gerekmektedir. nce i ve d temizlik elde edilmeli, daha sonra da Kmil Tabiatn houna giden szler sylenmelidir. te, metinde bahsettiimiz

36 Ahmed Hamdi irvan, Makaletl- Uref f Mesilil-Hkem, stanbul, 1285, 4 vd. 37 Mdebbir kelimesi, felsefede biraz farkl bir anlamda kullanlmaktadr. zellikle rak filozoflar, messir

ve mdebbir olmak zere iki tr varlktan bahsetmektedirler. Messir varlklar, baka varlklarn meydana gelmesinde etken olan varlklardr. Bu anlamda ilk messir varlk Allahtr. Ancak, Akllar da messir durumundadrlar. nk, kendileri bir st messir tarafndan varla getirilirken, ayn zamanda bir alt basamaktaki varln da messiri durumundadrlar. Bunlara raki felsefede Tuli Akllar ad verilir. Bir de Mdebbir varlklar vardr ki, bunlar da, messir varlklar tarafndan vcuda getirilmi varlklar idare eden, yneten ve koruyan varlklardr. Bunlara da arz akllar denilmektedir. te Kmil Tabiat bu ikinci gruba girmektedir.

263

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (2) bu alt yabanc isim, Kmil Tabiat ile irtibata geebilmek iin bir vasta grevi grmektedir. nk bu kelimelerin, Kmil Tabiat ile emr ve hikem adan bir balants bulunmaktadr. Bu isimler sylendii zaman Kmil Tabiat, istenilen her eyi vermeye hazr bir hale gelmektedir. Nasl ki Allaha dua ederken, nce Allah gzel isim ve sfatlarla tavsif edip, sonra onun dostlarnn ismini de zikrederek dilekte bulunuyor isek, veya belli bir makamda bulunan birisini, bir isteimizi yerine getirmesi iin, taltif ediyor isek, Kmil Tabiat iin de ayn eyi yapmalyz. nk o da gzel isimlerle vasflanmaktan holanmaktadr. Bu durum Tasavvuftaki stihdm- smullah terimi ile benzerlik gstermektedir. nk Tasavvufta da, Allahn baz isimlerini kullanarak, eyada tasarrufta bulunmak iin ruh bir g oluturulacana inanlmaktadr38.

Bu ekilde, bir varlktan istekte bulunma ve onu bu istei yerine getirmeye mecbur etme, diyebileceimiz bu tr davranlara, daha nce de sylediimiz gibi farkl isimler verilmektedir. Ancak bu isteklerden, dinen yasak olmayan eylerin istenmesine azmet denilmektedir. nk bir ok filozof ve tasavvufu, azmetin gerekliliine inanmakta ve yazm olduklar baz eserler, kendileri tarafndan olmasa bile bakalar tarafndan azmet olarak adlandrlmaktadr. Biraz nce de belirttiimiz gibi, Seyyid Hakm Muhammed, Shreverdye ait olduunu iddia ettii bir esere azmet ismini vermektedir.

Kmil Tabiattan, bu ekilde istekte bulunanlara, uykuda veya uyku ile uyanklk aras bir halde, bilgi ve marifet verilmeye balar. nk bu durumlarda, beden dinlenmekte ve bedene ait organlar ilememektedir. Yani ruh, artk bedeni idare etme ii ile uramamakta ve Kmil Tabiattan gelecek olan her trl bilgiyi almaya msait bir hale gelmektedir.

38 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 404.

264

Seyyid Hakm Muhammedin...

KAYNAKLAR

CEBECOLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, 1997.

CORBN, Henry, slm Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatemi, stanbul, 1994.

BN HALDUN, Mukaddime, C. I, ev. Zakir Kadiri Ugan, stanbul, 1990.

BN NEDM, el-Fihrist, Beyrut, 1410-1994.

KATP ELEB, Kefuz-Zunn, C.II, Beyrut, 1402-1982.

KEBRZADE, Ahmed Mahf, el-Muhtasar f Beyani Tbait-Tmm, ( Milli Ktphane, no: 2145, 19b-21b.).

Min Kitabi Gayetil-Hakm li Tbait-Tammil-Halume, (yazar belli deil), (Milli Ktphane, no: 3146, v. 10b-13a.).

NASR, S. Hseyin, slmda Dnce ve Hayat, ev.Fatih Tatllolu, stanbul, 1988.

RAZ, Fahreddin, el-Metalibul-liye, C.VII, tah. Ahmed Hicaz es-Seka, Beyrut-Lbnan, 1407-1987.

SIDDIK, Selimzzaman Mehdihassan, S., Simya ve Kimya, ev. Ahmet nal, (slm Dncesi Tarihi, C. IV, edit. M. M. erif, stanbul, 1991 iinde).

SHREVERD, ihabeddin, el-Mear vel-Mutarahat (Mecmua fil-Hikmetil-lahiyye, haz. Henry Corbin, stanbul, 1945 iinde).

RVAN, Ahmed Hamdi, Makaletl- Uref f Mesilil-Hkem, stanbul, 1285.

TAFTAZAN, Sadeddin, erhul-Maksd, C.III, Beyrut, 1409-1989.

TAKPRLZADE, Mevzuatul-Ulum, trc. Kemaleddin Mehmed Efendi, Dersaadet, 1313.

ULUDA, Sleyman, Beyz, D..A, VI, stanbul, 1992.

WEDEMANN, E, Mecrit, .A. VII, Eskiehir, 1997.

265