Skraceni REGISTAR KS_0.pdf

1 | S t r a n a

oktobar 2011 - april 2012. godine

REGISTAR EMISIJA U ZRAK za područje Kantona Sarajevo za 2010. godinu – skraćena verzija

2 | S t r a n a

Naziv: REGISTAR EMISIJA U ZRAK ZA PODRUČJE KANTONA SARAJEVO ZA 2010. GODINU

Investitor:

VLADA KANTONA SARAJEVO, MINISTARSTVO PROSTORNOG UREĐENJA I ZAŠTITE OKOLIŠA, Reisa Džemaludina Čauševića 1, BA, 71000 Sarajevo E-mail: [email protected]

Jezik: Bosanski

Izvršilac:

Centar za ekonomski, tehnološki i okolinski razvoj – CETEOR d.o.o. Sarajevo Put života bb BA, 71000 Sarajevo Tel: +387 33 563 580 Fax: +387 33 205 725 E-mail: [email protected]

Vrijeme Izrade:

oktobar 2011 – april 2012. godine

Interna kontrola:

CETEOR d.o.o. Sarajevo

Broj: 01/P-1022/12

3 | S t r a n a

SADRŽAJ PROJEKTNI ZADATAK ZA IZRADU REGISTRA EMISIJA U ZRAK ZA PODRUČJE KANTONA SARAJEVO ....... 4

Bilans i registar emisija zagađujućih materija u atmosferu za Kanton Sarajevo ..................................... 4

1. METODOLOGIJA IZRADE REGISTRA ................................................................................................. 8

1.1. OPIS METODOLOGIJE .................................................................................................................. 8

1.2. PODJELA KANTONA SARAJEVO NA KVADRANTE ......................................................................... 9

1.3. ZAVISNOST EMISIJE OD VANJSKE TEMPERATURE ..................................................................... 11

2. EMISIJE U ZRAK U KANTONU SARAJEVO U 2010. GODINI ............................................................. 11

2.1. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO VRSTAMA IZVORA ........................................................................ 11

2.1.1. Emisije u zrak iz tačkastih izvora emisije ............................................................................... 11

2.1.2. Emisije u zrak iz linijskih izvora emisije ................................................................................. 13

2.1.3. Emisije u zrak iz površinskih izvora emisije ........................................................................... 13

2.1.4. Sumarni pregled emisija u zrak po vrsti izvora ...................................................................... 13

2.2. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO SEKTORIMA .................................................................................. 14

2.2.1. Emisije u zrak iz stambenog sektora ..................................................................................... 14

2.2.2. Emisije u zrak iz javnog sektora i iz industrije ....................................................................... 14

2.2.3. Emisije u zrak iz saobraćaja ................................................................................................... 14

2.2.4. Sumarni pregled emisija po sektoru ...................................................................................... 15

2.3. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO OPĆINAMA ................................................................................... 15

2.4. SPECIFIČNE EMISIJE U ZRAK ...................................................................................................... 23

2.5. ANALIZA EMISIJA U ZRAK KROZ ISTORIJU ................................................................................. 23

3. ZAKONSKI I ORGANIZACIONI OKVIR ZA UPRAVLJANJE KVALITETOM ZRAKA ................................ 28

3.1. PRIJEDLOG BUDUĆEG SISTEMA UPRAVLJANJA KVALITETOM ZRAKA U KANTONU SARAJEVO . 28

4. PRIJEDLOG MJERA ZA POBOLJŠANJE KVALITETA ZRAKA U KANTONU SARAJEVO ........................ 31

4.1.1. Ograničenje emisije ............................................................................................................... 31

4.1.1.1. Ograničenje emisije iz malih ložišta................................................................................... 31

4.1.1.2. Smanjenje zagađivanja zraka iz industrije - tehnološka postrojenja ................................. 31

4.1.2. Upravljanje kvalitetom zraka ................................................................................................. 32

4.1.3. Unaprijeđenje korištenja energije ......................................................................................... 32

4.1.3.1. Povećanje energijske efikasnosti ....................................................................................... 32

4.1.3.2. Podsticanje korištenja obnovljivih izvora energije ............................................................ 32

5. ZAKLJUČCI ...................................................................................................................................... 33

4 | S t r a n a

PROJEKTNI ZADATAK ZA IZRADU REGISTRA EMISIJA U ZRAK ZA PODRUČJE KANTONA SARAJEVO

U skladu sa čl. 26. Zakona o zaštiti zraka („Službene novine FBiH“ br.33/03 i 04/10) Federalno

ministarstvo objavljuje, u januaru svake godine, Izvještaj o emisijama zagađujućih materija u

zrak za pretprošlu godinu za Federaciju BiH. Kantoni, u aprilu svake godine, objavljuju izvještaje

o emisijama zagađujućih materija u zrak (uključujući emisije iz prirodnih izvora) za pretprošlu

godinu za teritorij svog kantona. Registri emisija moraju biti pripremljeni najmanje za slijedeće

zagađujuće materije zraka: sumpordioksid, nitrooksid, ugljendioksid, ugljenmonoksid, amonijak,

nitrozooksid, metan, nemetanske ugljenvodonike, benzen i PM10.

Kvantifikacija emisija vrši se po međunarodno prihvaćenim metodama i smjernicama Europske

unije do kojih se došlo kroz praksu, a u skladu sa tehničkim normativima. (Osnov čine IPPC

Direktive, dopunjene sa Direktivama 2008/1/EC od Evropskog Parlamenta i Komisije od 15.

januara 2008. a u vezi sa integralnom prevencijom i upravljanjem zagađivanjem).

U Registar emisija se upisuju podaci o izvorima emisija u zrak, njihovim pravnim licima i

zagađujućim materijama, koje izvori ispuštaju u zrak.

Registar emisije za Kanton Sarajevo treba da posluži:

• u procesu izvještavanja nadležnom Federalnom ministarstvu,

• u planiranju, provedbi i kontroli politike i programa zaštite okoliša,

• u prostornom planiranju,

• u izgradnji informacijskog sistema,

• u prenosu znanja i informacija zainteresiranim stranama i javnosti.

Bilans i registar emisija zagađujućih materija u atmosferu za Kanton Sarajevo

Bilans emisije je veličina emisije datog polutanta date klase izvora u datom vremenu. Registar

emisija predstavlja teritorijalnu raspodjelu emisije datog polutanta, bilo svih tipova izvora

zagađivanja, bilo jednog tipa izvora.

Tačkasti izvori emisije su izvori kod kojih je veličina emisija veća od određenog procenta emisije

cijelog posmatranog područja.

Linijski izvori su motorna vozila na frekventnim saobraćajnicama.

Površinski izvori emisije predstavljaju zbir malih izvora emisije (stacionarnih i mobilnih) na

određenom području, a nisu uvršteni u tačkaste ili linijske izvore.

Cilj bilansa i registra emisija zagađujćih materija u atmosferu treba da bude mogućnost praćenja

promjene emisije u toku vremena po dijelovima kantona i da se korištenjem matematskog

modela difuzije zagađujućih materija može ocijeniti stanje promjena kvaliteta zraka na području

Kantona koji bi uslijedio u slučaju unošenja novih izvora zagađivanja zraka, promjene vrste

goriva i tehnologije, kao i određivanje visine dimnjaka za nove izvore zagađivanja, što bi

doprinjelo kvalitetnijem prostornom planiranju.

Registar emisija treba da omogući:

5 | S t r a n a

1. Planiranje razvoja naselja ili područja uz obezbjeđenje potrebnog kvaliteta zraka;

2. Pored postojećeg izvora, simuliranje unosa budućih (planiranih) objekata i njihovih

emisija u atmosferu, a zatim – na bazi meteoroloških parametara predviđanje kvaliteta

zraka.

3. Proračun prizemnih koncentracija, te davanje brzih informacija o kvalitetu zraka, što

ujedno treba da bude podloga za program određivanja kvaliteta zraka mjerenjem

(zagađujuće materije koje treba pratiti, lokacije stanica).

4. Izbor lokacije za zagađivača ili naselje, te da odredi potrebno rastojanje koje proizlazi iz

raznošenja emisije.

5. Sanaciju postojećeg stanja, simuliranje mjera i njihova tehno-ekonomska optimizacija,

kako bi se utvrdilo koje mjere daju optimalni efekt.

Detaljni registri emisija, sa informacijama o svim kontrolnim faktorima koji utiču na

koncentracije, su potrebni za modeliranje zajedno sa podacima o terenu, meteorološkim

podacima i o korištenju zemljišta.

Informacija o emisionim vrijednostima je glavni dio emisionih registara zajedno sa

informacijama o lokacijama i porijeku emisija.

Emisije se određuju kao godišnje vrijednosti, a zatim se mogu preračunati na sezonske i dnevne,

a u funkciji godišnje raspodjele temperature zraka, odnosa korištenja energije za grijanje i druge

potrebe itd.

Matematski model koji je osnov za izradu registra emisija u zrak datog područja mora biti

otvoren za izmjenu ulaznih podataka od strane Naručioca, odnosno, za unošenje podataka o

simuliranoj promjeni namjena prostora. Isto tako matematski model mora biti kompatibilan sa

atmosferskim modelima (modelima koji se koriste za prognoziranje kvaliteta zraka). To

omogućava, između ostalog, da se računski odredi kvalitet zraka za tačku gdje se od određuje

mjerenjem. Poređenjem mjerenih i izračunatih vrijednosti kalibrira se atmosferski model, te se

može pouzdano odrediti kvalitet zraka i tamo gdje se ne mjeri, te kakav se može očekivati kada

se izvrši promjena namjene prostora ili promjena načina grijanja i sl.

Za izradu registra emisije u zrak je ključno određivanje koeficijenta emisije. Oni se izražavaju,

zavisno od usvojene metodologije rada, kao odnos mase polutanta i mase unesenog goriva ili kao

odnos mase polutanta i unesene (ili iskorištene) energije. Koeficijenti emisije se određuju

laboratorijski, mjerenjima in-situ, na bazi hemijskih karakteristika goriva i tehnologije (na

prvom mjestu temperature) sagorijevanja, odnoso proizvodne tehnologije. Kod određivanja

koeficijenta emisije se koriste i rezultati provjera emisije na osnovu propisa o monitoringu

emisije, te registra zagađivača.

Emisije mnogih zagađujućih materija u zraku dolaze sa različitih vrta izvora (npr. stacionarnih,

mobilnih, tačkastih, linijskih ili površinskih, te kontrolisanih (ispust) i nekontrolisanih (fugitivne

emisije). Klasifikacija izvora emisije prema vrsti i kapacitetu, te načinu emitovanja treba da je

praktična za sprovođenje ciljeva izrade registra emisija i isto tako da omogući poređenje sa

emisijama istih tipova i kapaciteta uređaja država uključenih u aktivnosti Evropske agencije za

okolinu.

6 | S t r a n a

Ponuđač treba da dostavi opis metodologije, koju je usvojio, a koja je saglasna međunarodno

prihvaćenim metodama i najboljoj europskoj praksi i koja je prihvatljiva i primjenjiva za potrebe

i područja Kantona Sarajevo. Potrebno je predstaviti sve prednosti koje odabrana metoda daje,

za potrebe Kantona Sarajevo. Potrebno je uspostaviti vezu između vođenja registra emisija i

registra zagađivača Kantona, organizaciono, tehnički i informaciono. Ponuđač treba da dostavi

prijedlog ključnog osoblja koje će učestvovati u realizaciji zadatka. Ponuđač treba također da

dostavi termin plana realizacije zadataka i učešće ključnog osoblja u skladu sa termin planom

podvučeno prebaciti u opšti dio Projektnog zadatka.

Takođe, potrebno je dostaviti analizu postojeće analitičko-dokumentacione osnove, kao i ocjenu

organizaciono upravljačke strukture u Kantonu Saajevo, a vezano za uspostavljanje registra

emisija u Kantonu, te prijedlog mjera za kontinuirano vođenje registra emisija u KS: zakone i

zakonsku regulativu, organizaciju, vođenje, kontinuirano praćenje kvaliteta zraka u prostoru,

način izvještavanja (u redovnim i ekstremnim situacijama), upravljanje emisijama, načine i

mjere koje će stimulisati kompanije da dostavljaju izvještaje nadležnim institucijama, mjere

kontrole tačnosti i vjerodostojnosti izvještaja, itd. Mjere moraju sadržavati pravni, ekonomski i

okolinski aspekt. Potrebno je predstaviti zakonski i organizacioni okvir za formiranje i

upravljanje registrom emisija u zrak u skladu sa EU zakonima, regulativom i standardima, te dati

primjere evropske prakse po pitanju samog rukovođenja registrom emisija i mjerama koje se

primjenjuju u EU u smislu održivosti i funkcionalnosti sistema, posebno s obzirom na

socioekonomsko okruženje u Kantonu Sarajevo i BiH. Bilans i registar emisija u zrak se rade za

slijedeće zagađujuće materije:

• sumpordioksid

• nitrookside,

• ugljendioksid,

• ugljenmonoksid,

• amonijak,

• nitrozookside,

• metan,

• nemetanske ugljenvodonike,

• benzen i

• PM10.

Rezultati istraživanja treba da daju:

• Objašnjenje značaja i načina korištenja bilansa i registra emisija u razvoju Kantona Sarajevo.

• Izbor metode rada i opis metode rada

• Analizu postojećeg pravnog i organizacionog okvira vezanog za registar zagađivača i registar emisija u Kantonu Sarajevo i njihovo uvezivanje.

• Pregled EU zakona i regulative vezane za vođenje registra emisija u zrak. (Potrebno je predstaviti zakonski i organizacioni okvir za formiranje i upravljanje registrom emisija u

7 | S t r a n a

skladu sa EU zakonima, regulativom i standardima, te dati primjere evropske prakse po pitanju samog rukovođenja registrom emisija i mjerama koje se primjenjuju u EU u smislu održivosti i funkcionalnosti sistema, posebno s obzirom na socioekonomskookruženje u Kantonu Sarajevo i BiH).

• Prijedog mjera za kontinuirano vođenje registra emisija u zrak u Kantonu Sarajevo (vođenje, kontinuirano praćenje stanja zraka u prostoru; organizacija načina izvještavanja u redovnim i ekstremnim situacijama; upravljanje emisijama na način koji će stimulisati kompanije da dostavljaju izvještaje nadležnim institucijama). Mjere moraju sadržavati pravni, ekonomski i okolinski aspekt.

• Politike smanjenja emisija u zrak i mjere kojima bi se stimuliralo smanjenje emisija, uz korištenje pouzdanih informacija iz registra emisija u zrak, te uspostavljanje ekonomskih mehanizama za provođenje politika smanjenja emisije u Kantonu Sarajevo.

• Bilans emisija – vremensku i prostornu dimenziju:

a) ukupnih godišnjih emisija,

b) sezonskih emisija: (i) sezonsk grijanja i (ii) van sezone grijanja

c) dnevnih emisija u sezoni grijanja u funkciji vanjske temperature zraka i to:

- za Kanton u cjelini i

- za devet općina koje čine Kanton.

• Bilans godišnjih i sezonskih emisija prema vrstama izvora:

- tačkasti

- linijski

- površinski

• Registar emisija u mreži kvadranata 1x1 km u Gaus-Krugerovim koorinatama za sve urbane dijelove Kantona Sarajevo i to:

- ukupne emisije,

- emisije tačkastih izvora i

- emisije linijskih izvora.

Podatke je potrebno prikazati u kompjuterskom programu ArcGIS.

Ministarstvo prostornog uređenja i zaštite okoliša Kantona Sarajevo će na raspolaganje staviti

postojeće podatke: o potrošnji goriva komunalnih organizacija, o izdatim okolinskim dozvolama,

podatke iz registra zagađivača, te ostale podatke kojima raspolažu druga ministrastva (npr.

podaci o saobraćaju, o stambenom fondu), a koji su potrebni za kvalitetnu izradu registra

emisija.

8 | S t r a n a

1. METODOLOGIJA IZRADE REGISTRA

1.1. OPIS METODOLOGIJE

Cilj izrade registra je prikaz emisija, okolnosti i aktivnosti koje utiču na emisije u zrak (saobraćaj,

industrija, grijanje, domaćinstva itd.). Za potrebe izrade Registra emisija u zrak za područje

Kantona Sarajevo izvori emisije su podijeljeni prema veličini izvora i načinu emitovanja na:

tačkaste izvore emisije, linijske izvore emisije i površinske izvore emisije. Tačkasti izvori emisije

su oni izvori emisija koji imaju emisiju određene zagađujuće materije veću od 0,5 % od ukupne

emisije te iste zagađujuće materije za cijelo razmatrano područje. Linijski izvori su motorna

vozila na frekventnim saobraćajnicama. U slučaju Kantona Sarajevo to su saobraćajnice

prikazane na slici 1.1.1.

Slika 1.1. Linijski izvori emisije u Kantonu Sarajevo

Površinski izvori emisija su zbir malih izvora emisije (stacionarnih i mobilnih) koji nisu uvršteni

u tačkaste i linijske.

Kanton Sarajevo je, u svrhu izrade registra emisija u zrak, podijeljen na prostorne cjeline veličine

1x1 km u obliku mreže. Svakoj prostornoj jedinici tj. kvadrantu se dodijeljuje zbir svih emisija

vrsti polutanta iz izvora koji se geografski nalaze u toj jedinici. U skladu sa ovom podjelom

prikazuje se geografski raspored emisija.

Kvantifikacija emisija se vrši po međunarodno prihvaćenim metodama i smjernicama Europske

unije do kojih se došlo kroz praksu, a u skladu sa tehničkim normativima (osnovu čine IPPC

Direktive). Naime, emisija zagađujućih materija razmjerna je masi goriva, masi sirovina koje

prouzrokuju emisiju, odnosno masi proizvoda pri čijoj je proizvodnji došlo do emisije. Ova

srazmjernost se naziva koeficijent emisije, a njegova dimenzija slijedi iz gornje definicije emisije.

Emisija kao posljedica grijanja ovisi o klimatskim uslovima (razlici temperature grijanja i

vanjske temperature), dok su emisije iz industrije i saobraćaja neovisne o klimatskim obilježjima

9 | S t r a n a

područja, nego zavise od kapaciteta postrojenja, tehnologije i sl. Emisija zagađujućih materija se

računa po sljedećoj formuli:

E = k * M (1.1.)

gdje je:

k – koeficijent emisije [kg/t] ili [g/kWh], zavisi od vrste uređaja (ložišta ili tehnologije),

kapaciteta i vrste goriva

M – masa goriva, sirovina, proizvoda, izlazna energija (dimenzija koeficijenta emisije k zavisi od

izbora M)

Koeficijent emisije k se određuje kombinovano: računski i uzimajući u obzir podatke dobivene

mjerenjem i korištenjem literaturnih podataka. Pored koeficijenata emisije koji su dati u

CORINAIR-u i COPERT-u, za izradu ovog registra koristili su se i koeficijenti emisija drugih baza

(npr. FIRE), te koef. emisija za domaće ugljeve i vrste ložišta iz baze podataka koju posjeduje

CETEOR.

Masa goriva M se određuje popisom, iz statističkih podataka, analizama i procjenama. Emisije se

određuju kao godišnje vrijednosti, a zatim se preračunavaju na sezonske i dnevne, zavisno od

godišnje raspodjele temperature i drugih faktora, odnosno korištenje energije za grijanje i druge

potrebe. Na taj način se emisije prate i u toku vremena.

Izvršna je procjena i klasifikacija izvora emisija na fugitivne, kontrolisane, mobilne, stacionarne,

tačkaste, linijske, površinske itd. Kod kontrolisane emisije zagađujuće materije napuštaju izvor

zagađivanja kroz cijevi ili dimnjake. Nekontrolisana emisija (fugitivna) zagađujućih materija

obuhvata emisije zagađujućih materija kroz prirubničke spojeve i druga mjesta brtvljenja,

emisije sa haldišta, pretovara, presipnih mjesta itd.

1.2. PODJELA KANTONA SARAJEVO NA KVADRANTE

Prostorna raspodjela Kantona Sarajevo je izvršena u na prostorne cjeline 1000x1000 m u obliku

mreže. Kolone su imenovane slovima i to AA, AB, AC … BZ. Redovi su imenovani brojevima 0, 1,

2… 59. (slika 1.2.1.).

AA59 AB59 AC59 .. BX59 BY59 BZ59

AA58 AB58 AC58 .. BX58 BY58 BZ58

AA57 AB57 AC57 .. BX57 BY57 BZ57

: : : : : :

AA2 AB2 AC2 .. BX2 BY2 BZ2



Slika 1.2.1. Princip označavanja kvadranata

10 | S t r a n a

Prostorna raspodjela je izvršena u Gaus Krigerovom koordinatnom sistemu (Gauss–Krüger).

Početak mreže je u tački A, a kraj u tački D.

Koordinate tačaka sa slike 1.2.2. su:

• A (X=6.500.000 Y=4.827.000)

• B (X= 6.552.000 Y=4.827.000)

• C (X= 6.500,000 Y=4.887.000)

• D (X= 6.552,000 Y=4.887.000)

Slika 1.2.2. Osnovna mreža za izradu katastra emisija

Površina mreže (3.120 km2) je znatno veća od površine Kantona Sarajevo ( 1.269,73 km2), tako

da je usvojena mreža kojom je Kanton Sarajevo pokriven sa ukupno 1.444 kvadranta, kao što se

vidi na slici 1.2.3.

11 | S t r a n a

Slika 1.2.3. Mreža na području Kantona Sarajevo

1.3. ZAVISNOST EMISIJE OD VANJSKE TEMPERATURE

Na osnovu dobivenih rezultata ukupnih emisija i porijekla nastanka tih emisija vrši se i bilans

sezonskih emisija i to u sezoni grijanja i van sezone grijanja na osnovu jednačine:

� � �� (t/a) (1.2.)

gdje je:

E – ukupna emisija određenog polutanta za posmatrano područje i posmatranu sezonu (t/a)

Es – ukupna emsija iz saobraćaja za posmatrano područje i posmatranu sezonu (t/a)

Et - ukupna emsija iz tehnoloških procesa i u svrhu proizvodnje za posmatrano područje i

posmatranu sezonu (t/a)

Eg(t) - ukupna emsija za grijanje za posmatrano područje u zavisnosti od vanjske temperature

(t/a)

Eg = 0 izvan sezone grijanja.

2. EMISIJE U ZRAK U KANTONU SARAJEVO U 2010. GODINI

2.1. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO VRSTAMA IZVORA

2.1.1. Emisije u zrak iz tačkastih izvora emisije

Tačkasti izvori emisije su određeni na osnovu ranije definisane metodologije. Provedena analiza

je pokazala da na nivou Kantona Sarajevo postoji 20 postrojenja i pogona koji se mogu smatrati

tačkastim izvorima emisije. Identficirani tačkasti izvori emisije, odnosno pogoni i postrojenja u

Kantonu Sarajevo su prikazani u tabeli 2.1.1.

12 | S t r a n a

Tabela 2.1.1. Emisija iz tačkastih izvora emisije u Kantonu Sarajevo za 2010. godinu (tona godišnje)

SO2 NOx CO2 CO NH3 N2O CH4 NMVOC C6H6 PM10

BAGS - Energotehnika d.d. 111,0 3,5 9.084 235 0,01 0,13 27 20,0 - 3,4 KJKP Toplane Sarajevo / Kotlovnica Lenjinova

- 17,5 9.647 1,1 0,02 0,01 0,6 0,6 - -

KJKP Toplane Sarajevo / Kotlovnica Alipašino Polje K5

- 39 21.637 2,42 0,04 0,03 1,3 1,3 - -

KJKP Toplane Sarajevo / Kotlovnica Hrasno

- 23 12.797 1,4 0,02 0,02 0,8 0,8 - -

KJKP Toplane Sarajevo/Kotlovnica

Čengić Vila II - 15,6 8.611 0,96 0,02 0,01 0,52 0,5 - -

Tvornica opeke Sarajevo - 19 10.368 1,2 0,02 0,01 0,6 0,6 - -

KJKP Rad - Deponija - 10 12.190 - - - - 12,0 - -

Čolatex 2,7 5,4 - - - - - - - 53,0

Sarajevoputevi - Asfaltna baza 2,9 2 - 0,8 - - - 0,6 - 72,0

Kamenolom Duboki Do 6,4 12,6 - - - - - - - 126,0

Kunovac Company d.o.o. 6,0 13,1 - - - - - - - 126,0

Sprind d.o.o. - 2,9 1.588 0,2 0,00 0 0,1 34,0 - -

Klas d.d. - 5,6 3.095 0,4 0,01 0 0,2 88,0 - -

Ovako d.o.o. - - - - 0,88 - - 1,0 - -

Argeta d.o.o. - 2,8 2.060 0,2 1,19 0 0,1 0,1 - 1,5

Hidrogradnja Sigma - kamenolom 9,0 20 - - - - - - - 186,0

Poljoprivredno dobro Butmir - - - - - - 24 - - 1,2

KJKP Rad - asfaltna baza 5,5 3,9 - 1,6 - - - 1,1 - 138,0

GP Put - asfaltna baza 3,6 2,5 - 1,1 - - - 0,7 - 90,0

Kamenolom Puhovik 1,7 3,3 - - - - - - - 31,5

UKUPNO 149,5 201,5 91.078 246 2,2 0,2 55 162 - 827

13 | S t r a n a

2.1.2. Emisije u zrak iz linijskih izvora emisije

Tabela 2.1.2. Emisija iz linijskih izvora po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)


Centar 0,7 89 27.471 921 1,2 0,8 5,4 71 2,6 8,1

Stari Grad 0,2 39 10.264 374 0,5 0,4 2,3 29 1,0 3,1

Novi Grad 1,4 332 79.309 4.659 2,5 2,4 19 198 6,3 23

Novo Sarajevo 2,1 229 72.044 2.241 3,1 2,1 13 176 6,1 21

Trnovo 0 7,1 1.650 92 0,1 0,1 0,5 4,6 0,1 0,5

Vogošća 0,5 156 31.480 1.613 1,1 1,1 8,9 92 2,9 9,3

Ilijas 0,6 185 34.496 1.615 1,1 1,2 9,7 102 3,2 9,9

Hadžići 0,7 178 42.710 2.292 0,8 1,0 8,8 107 3,4 13

Ilidža 1,8 263 56.688 3.051 1,6 1,7 15 157 5,0 17

Kanton Sarajevo 8,2 1.477 356.112 16.859 11,9 10,9 82 935 31 104

2.1.3. Emisije u zrak iz površinskih izvora emisije

Tabela 2.1.3. Emisija iz površinskih izvora po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)


Centar 108 415 178.754 (205.987) 5.077 4,1 3,5 139 368 6,4 79

Stari Grad 55 324 124.047 (145.962) 4.438 3,3 2,9 90 296 6,2 53

Novi Grad 223 476 171.837 (258.167) 8.671 8,0 6,4 352 776 7,6 208

Novo Sarajevo 69 323 116.162 (146.393) 4.406 3,7 3,1 123 338 5,4 79

Trnovo 0,03 12 1.246 (16.656) 648 0,9 0,6 44 90 0,1 28

Vogosca 142 86 35.637 (80.602) 3.008 3,3 2,5 186 345 1,2 103

Ilijas 368 56 21.685 (96.379) 3.694 4,3 3,1 257 448 0,2 136

Hadzici 215 69 25.511 (109.562) 3.969 4,9 3,5 294 521 0,1 171

Ilidza 243 453 162.978 (261.339) 9.774 9,5 7,4 416 916 8,0 241

Kanton Sarajevo 1.422 2.214 837.858 (1.321.047) 43.685 42 33 1.902 4.086 35 1.097

2.1.4. Sumarni pregled emisija u zrak po vrsti izvora

Tabela 2.1.4. Emisije u Kantonu Sarajevo prema vrsti izvora (tona godišnje)


Linijske emisije 8,2 1.477 356.112 (356.112) 16.859 12 11 82 935 31 104

Površinske emisije 1.422 2.214 837.858 (1.321.047) 43.685 42 33 1.902 4.098 35 1.097

Tačkaste emisije 150 201 91.079 (91.079) 246 2,2 0,2 55 162 0,0 827

Kanton Sarajevo 1.580 3.892 1.285.049 (1.768.238) 60.790 56 44 2.039 5.195 66 2.029

Može se konstatovati da su u Kantonu Sarajevo najznačajnije emisije iz površinskih izvora za sve

polutante. Izuzetak su emisija nitro oksida i benzena gdje je emisija iz linijskih i površinskih

14 | S t r a n a

izvora približno jednaka, te emisija čvrstih čestica, gdje je emisija iz površinskih i tačkastih

izvora približno jednakog omjera.

2.2. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO SEKTORIMA

2.2.1. Emisije u zrak iz stambenog sektora

U tabeli 2.2.1. su prikazane emisije iz stambenog sektora Kantona Sarajevo.

Tabela 2.2.1. Emisija iz stambenog sektora po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)


Centar 107 46 56.376 (83.609) 1.502 1,9 1,4 118 196 0 60

Stari Grad 54 40 48.778 (70.693) 942 1,1 0,8 73 118 0 34

Novi Grad 221 67 47.681 (127.575) 4.225 5,3 3,9 329 571 0 186

Novo Sarajevo 67 29 22.519 (52.750) 1.355 1,8 1,3 106 187 0 62

Trnovo 0,01 7,2 0 (15.341) 600 0,9 0,6 44 88 0 28

Vogošća 142 34 21.759 (66.724) 2.353 2,9 2,1 183 313 0 100

Ilijaš 368 42 16.802 (83.356) 3.346 4,1 3,0 256 442 0 135

Hadžići 215 50 16.979 (96.199) 3.770 4,9 3,5 293 517 0 170

Ilidža 242 86 67.400 (162.245) 5.205 6,6 4,7 394 697 0 218

Kanton Sarajevo 1.415 401 298.294 (758.492) 23.298 29 21 1.796 3.129 0 992

2.2.2. Emisije u zrak iz javnog sektora i iz industrije

U tabeli 2.2.2. su prikazane emisije iz javnog sektora i industrije Kantona Sarajevo.

Tabela 2.2.2. Emisija iz javnog sektora i industrije po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)


Centar 0,3 106 60.633 (60.633) 8,9 0,1 0,09 3,9 3,6 0 0

Stari Grad 0,1 26 14.801 (14.801) 2,3 0,025 0,02 1 13 0 0

Novi Grad 5,5 163 94.498 (100.934) 177 0,2 0,10 5,01 54 0 138

Novo Sarajevo 0,3 117 66.407 (66.407) 9,4 0,1 0,10 4,2 97 0 0

Trnovo 0 0,9 513 (513) 0,06 0,001 0,00 0,03 0,03 0 0

Vogošća 111 7,98 11.561 (11.561) 235 0,1 0,13 27 22 0 3,4

Ilijaš 9,4 20 2.496 (10.636) 211 0,1 0,00 0,2 0,7 0 198

Hadžići 9 35 9.368 (14.199) 126 2,1 0,01 0,6 1,5 0 188

Ilidža 14 75 28.893 (32.409) 96 0,2 0,04 26 10,5 0 301

Kanton Sarajevo 150 549 289.171 (312.092) 866 2,9 0,5 68 201 0 827

2.2.3. Emisije u zrak iz saobraćaja

U tabeli 2.2.3. su prikazane emisije iz saobraćaja u Kantonu Sarajevo.

15 | S t r a n a

Tabela 2.2.3. Emisija iz saobraćaja po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)


Centar 1,8 352 89.217 4.487 3,3 2,9 22 239 8,9 27

Stari Grad 1,3 297 70.731 3.868 2,6 2,4 19 193 7,2 22

Novi Grad 2,7 650 152.995 8.933 5,1 4,9 39 399 14 46

Novo Sarajevo 3 452 124.819 5.285 5 3,9 27 319 12 37

Trnovo 0,1 11,1 2.452 140 0,1 0,1 0,7 6,8 0,2 0,7

Vogošća 0,7 204 42.881 2.268 1,5 1,5 12 123 4,1 13

Ilijaš 0,6 194 36.883 1.752 1,2 1,3 10 108 3,5 11

Hadžići 0,8 184 43.935 2.366 0,8 1,1 9,2 110 3,5 13

Ilidža 3,2 598 133.742 7.526 4,4 4,4 36 367 13 40

Kanton Sarajevo 14,2 2.942 697.654 36.626 24 22 175 1.865 66 209

2.2.4. Sumarni pregled emisija po sektoru

U tabeli 2.2.4. je dat sumarni pregled emisija po sektoru u Kantonu Sarajevo.

Tabela 2.2.4. Emisije u Kantonu Sarajevo prema sektorima (tona godišnje)


Saobraćaj 14 2.942 697.654 (697.654) 36.626 24 22 175 1.865 66 209

Javni sektor i ind. 150 549 289.171 (312.092) 866 2,9 0,5 68 201 0 827

Stambeni sektor 1.415 401 298.294 (758.492) 23.298 29 21 1.796 3.129 0 992

Kanton Sarajevo 1.580 3.892 1.285.049 (1.768.238) 60.790 56 44 2.039 5.195 66 2029

Može se konstatovati da najveći doprinos ukupnim emisijama imaju saobraćajni i stambeni

sektor. Dok je doprinos javnog sektora i industrije nešto izraženiji kod emisije čvrstih čestica do

10 µm i emisije ugljen dioksida.

2.3. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO OPĆINAMA

U tabeli 2.3.1. je prikazan ukupni bilans emisija u Kantonu Sarajevo po općinama.

Tabela 2.3.1.Ukupni bilans emisije u Kantonu Sarajevo (tona godišnje)


Centar 109 504 206.225 (233.458) 5.998 5,3 4,4 144 439 8,9 87

Stari Grad 55 363 134.311 (156.226) 4.812 3,8 3,3 93 325 7,2 56

Novi Grad 229 880 295.174 (381.504) 13.336 10,6 8,9 373 1.023 13,9 369

Novo Sarajevo 71 598 213.744 (243.975) 6.650 6,9 5,3 137 603 11,6 100

Trnovo 0,07 19 2.896 (18.306) 741 1,0 0,7 45 95 0,2 28

Vogošća 254 246 76.201 (121.166) 4.856 4,4 3,7 222 457 4,1 116

Ilijaš 378 256 56.181 (130.875) 5.310 5,4 4,3 267 551 3,5 343

Hadžići 225 269 70.281 (154.332) 6.261 7,8 4,6 303 629 3,5 371

Ilidža 259 758 230.034 (328.395) 12.827 11,2 9,1 456 1.074 13 559

Kanton Sarajevo 1.580 3.892 1.285.048 (1.768.237) 60.790 56 44 2.039 5.183 66 2.029

16 | S t r a n a

Slika 2.3.1. Ukupna emisije sumpor dioksida po kvadrantima u Kantonu Sarajevo

Sa slike 2.3.1. se vidi da je emisija sumpor dioksida najznačajnija u kvadrantu BE 34.

17 | S t r a n a

Slika 2.3.2. Ukupna emisije nitro oksida po kvadrantima u Kantonu Sarajevo

Sa slike 2.3.2. se vidi da je emisija nitro oksida najznačajnija u kvadrantima BC28 i BE 29.

18 | S t r a n a

Slika 2.3.3. Ukupna emisije ugljen dioksida po kvadrantima u Kantonu Sarajevo

Sa slike 2.3.3. se vidi da je emisija ugljen dioksida najznačajnija u kvadrantima BC 28 i BF 29.

19 | S t r a n a

Slika 2.3.4. Ukupna emisije ugljen monoksida po kvadrantima u Kantonu Sarajevo

Sa slike 2.3.4. se vidi da je emisija ugljen monoksida najznačajnija u kvadrantima BE 29 i BC 28.

20 | S t r a n a

Slika 2.3.5. Ukupna emisija metana po kvadrantima u Kantonu Sarajevo

Sa slike 2.3.5. se vidi da je emisija metana najznačajnija u kvadrantima AY 29 i BE 34.

21 | S t r a n a

Slika 2.3.6. Ukupna emisija nemetanskih ugljenvodonika po kvadrantima u Kantonu Sarajevo

Sa slike 2.3.6. se vidi da je emisija nemetanskih ugljenvodonika najznačajnija u kvadrantima BE

29 i BD 29.

22 | S t r a n a

Slika 2.3.7. Ukupna emisija čvrstih čestica do 10 µm po kvadrantima u Kantonu Sarajevo

Sa slike 4.4.11. se vidi da je emisija čvrstih čestica do 10 µm najznačajnija u kvadrantima AP 25 i

AP 31.

23 | S t r a n a

2.4. SPECIFIČNE EMISIJE U ZRAK

U tabelama 2.4.1. su date specifične emisije u Kantonu Sarajevo izražene po glavi stanovnika

općine.

Tabela 2.4.1. Specifične emsiije u Kanton Sarajevo izražene po glavi stanovnika (kg/st)


Centar 1,6 7,2 2,9 3,3 85,6 0,1 0,1 2,1 6,3 0,1 1,2

Stari Grad 1,5 9,6 3,6 4,1 128 0,1 0,1 2,5 8,6 0,2 1,5

Novi Grad 1,8 7,1 2,4 3,1 108 0,1 0,1 3,0 8,2 0,1 3,0

Novo Sarajevo 1,0 8 3 3 91 0,1 0,1 1,9 8,2 0,2 1,4

Trnovo 0,03 7,5 1,1 7,3 294 0,4 0,3 17,8 38 0,1 11,1

Vogošća 11,8 11,4 3,5 5,6 225 0,2 0,2 10,3 21,2 0,2 5,4

Ilijaš 21 14,2 3,1 7,3 294 0,3 0,2 14,8 30,5 0,2 19

Hadžići 9,9 11,9 3,1 6,8 277 0,3 0,2 13,4 28 0,2 16,4

Ilidža 4,8 14,1 4,3 6,1 239 0,2 0,2 8,5 20 0,2 10

Kanton Sarajevo 3,5 8,5 3,0 4,2 143 0,1 0,1 4,8 12,2 0,2 4,8

2.5. ANALIZA EMISIJA U ZRAK KROZ ISTORIJU

Da bi se predložile mjere (poglavlje 4.) potrebno je utvrditi emisije kojih polutanata bilježe

porast, a koje smanjenje emisija iz godine u godinu. U tu svrhu urađeno je poređenje emisije

sumpor dioksida, nitro oksida, ugljen monoksida i čvrstih čestica manjih od 10 µm za 1970,

1980. i 2010. godinu iz stacionarnih izvora za uže područje grada (urbani prostor općina Stari

Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi grad i Ilidža. Podaci za 1970. i 1980. godinu su uzeti iz studije

Upravljanje životnom sredinom u gradu Sarajevu“1. Razlika između prijašnje i sadašnje

geografske raspodjela izvora je što su emisije u spomenutom dokumentu bilansirane u mreži

500x500 m, dok je Registar emisija u zrak za 2010. godinu rađen u mreži 1x1 km. Da bi se moglo

vršiti poređenje, po četiri kvadranta iz ranijih registara su sabrana da bi se dobila emisija jednog

kvadranta. Na taj način je lako moguće pratiti promjenu u emisijama po kvadrantima za ove tri

godine. Na slikama 2.5.1, 2.5.2, 2.5.3. i 2.5.4. su prikazane emisije za četiri polutanta u ovom

razdoblju.

Tabela 2.5.1. Emisija sumpor dioksida, nitro oksida, ugljen monoksida i čvrstih čestica manjih od

10 µm iz stacionarnih izvora za uže područje grada (tona godišnje)

SO2 NOx CO PM10

1970. 7.327 299 7.815 434

1980. 4.294 607 2.694 184

2010. 454 630 9.207 517

1Upravljanje životnom sredinom u gradu Sarajevu – segment C: Upravljanje čistoćom vazduha u gradu Sarajevu; Mašinski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Institut za procesnu tehniku, energetiku i tehniku sredine; Sarajevo, 1982-1986. godine

24 | S t r a n a

Slika 2.5.1. Emisija sumpor dioksida iz stacionarnih izvora za uže područje grada za 1970., 1980.

i 2010. godinu

25 | S t r a n a

Slika 2.5.2. Emisija nitro oksida iz stacionarnih izvora za uže područje grada za 1970., 1980. i

2010. godinu

26 | S t r a n a

Slika 2.5.3. Emisija ugljen monoksida iz stacionarnih izvora za uže područje grada za 1970, 1980.

i 2010. godinu

27 | S t r a n a

Slika 2.5.4. Emisija čvrstih čestica manjih od 10 µm iz stacionarnih izvora za uže područje grada

za 1970., 1980. i 2010. godinu

Emisija sumpor dioksida u 2010. godini je značajno smanjena u odnosu na 1980. godinu i to 16

puta, a u odnosu na 1970. godinu skoro 10 puta. Iako su toplotne potrebe rasle iz godine u

godinu emisija sumpor dioksida je značajno smanjenja, ponajviše zahvaljujući uvođenju gasa u

28 | S t r a n a

kotlovnice i individualna ložišta krajem prošlog stoljeća. Posebno je vidljiva i promjena gustine

emisije u centralnim dijelovima grada.

Emisija nitro oksida je u razdoblju 1970-2010. godina porasla, tako da je emisija za 2010. u

odnosu na 1970. godinu više od dva puta. Razlog za povećanje emisije nitro oksida iz

stacionarnih izvora je velika urbanizacija grada, te nastanak emisija u kotlovnicama centralnog

grijanja na području Kantona Sarajevo.

Emisija ugljen monoksida je u periodu 1970 – 1980. godine opala za oko tri puta, dok je u

periodu 1970- 2010. porasla za skoro 20%.

Emisija PM10 je opala 1970. u odnosu na 1980. godinu, ali je u 2010. godini taj iznos povećan

skoro tri puta.

3. ZAKONSKI I ORGANIZACIONI OKVIR ZA UPRAVLJANJE KVALITETOM ZRAKA

3.1. PRIJEDLOG BUDUĆEG SISTEMA UPRAVLJANJA KVALITETOM ZRAKA U KANTONU SARAJEVO

Upravljanje kvalitetom zraka

Upravljanje kvalitetom zraka u sebi sadrži kompletan pristup regulisanja zagađivanja, ali ga

proširuje i produbljuje. Ovaj pristup povećava broj mjera za ograničenje emisije ne samo kroz

brojčane vrijednosti koje se odnose na postrojenja, nego i kroz izbor vrste goriva, izbor tipa i

obima proizvodnje, poboljšane termičke izolacije zgrada. Osim toga, razvoj sektora koji su

povezani sa zagađivanjem se usmjerava kako bi se emisije smanjivale (racionalizacija potrošnje

energije, korištenje neugljičnih nosilaca energije, tehnološki razvoj itd.). Upravljanje kvalitetom

zraka je pristup koji se danas najviše koristi u svijetu. Primjena ove strategije se podupire i

ekonomskim stimulansima i destimulansima, dobrovoljnim sporazumima, državnim

programima, međunarodnom saradnjom. Važan element ovog pristupa je i studija uticaja na

kvalitet zraka koja dokazuje da su pravilno određeni kapacitet, izabrana tehnologija, uključujući

i opremu za prečišćavanje dimnih gasova, parametri dimnjaka, lokacija.

Održivi razvoj

Održivi razvoj je treća generacija strategije zaštite kvaliteta zraka i predstavlja proširenje i

produbljenje pristupa Upravljanja kvalitetom zraka. Održivi razvoj se bazira na usaglašavanju

potreba, kako onih egzistencijalnih (kvalitet zraka), tako i onih koje se zadovoljavaju ljudskim

aktivnostima, i to ne samo sadašnjih nego i budućih generacija. Održivi razvoj ima i svoje alate

gdje je najvažniji Procjena životnog ciklusa proizvoda kojom se određuju okolinski uticaji u

cijelom životnom ciklusu proizvoda. Za razliku od Studije uticaja čiji je osnovni cilj bio

dokazivanje zadovoljenosti propisa dozvoljenog zagađivanja i dozvoljene zagađenosti, osnovni

cilj Procjene životnog ciklusa proizvoda je pronalaženje optimalne varijante zadovoljavanja

ljudskih potreba posmatrano i sa ekonomskog i sa okolinskog aspekta. Održivi razvoj na taj

način djeluje međusektorski i omogućuje donošenje dugoročno optimalnih rješenja.

29 | S t r a n a

Analogno generacijama zaštite kvaliteta zraka, postoje i tri nivoa mjera za zaštitu kvaliteta zraka.

Mjere za zaštitu kvaliteta zraka mogu biti sanacione, preventivne i razvojne, i one se odnose

kako na postrojenja tako i na područja. Na nivou prve i druge generacije, zaštita zraka se reguliše

zakonima i pravilnicima, tj. na nivou preventivnih i sanacionih mjera (tabela 5.4.1.).

Tabela 5.4.1. Generacije zaštite zraka i nivoi mjera

generacije tip mjere dokumenti 3. generacija integralno planiranje razvojne strategija razvoja 2. generacija prognoziranje i usaglašavanje preventivne

zakon i pravilnici 1. generacija ograničenje sanacione

Prijedlog sistema upravljanja kvalitetom zraka u Kantonu Sarajevo je predstavljen elementima u

šemi na slici 5.4.2. gdje je predstavljena logika određivanja i upravljanja kvaliteta zraka

označena poljima i brojevima. Odgovornosti su podijeljene u osam cjelina:

1. upravljanje emisijom,

2. inspekcija emisije,

3. monitoring kvaliteta zraka,

4. zaštita zdravlja,

5. urbanističko planiranje.

6. tržišna inspekcija

7. saobraćajna policija

8. aktivnosti Zavoda za statistiku KS

Ovakav pristup upravljanja kvalitetom zraka ostvaruje se kroz opšte ciljeve i druge grupe ciljeva.

Opšti ciljevi praćenja kvaliteta zraka su:

• utvrđivanje stanja i trendova (poređenje sa GVKZ2),

• za prostorno i urbanističko planiranje,

• za promptno djelovanje u slučaju alarmnih stanja,

• za potrebe izrade sanacionih planova,

• djelovanje u uslovima specifičnih meteoroloških situacija,

• indikativna mjerenja,

• u slučaju sudskih sporova,

• za naučne svrhe.

2 Granične vrijednosti kvaliteta zraka

30 | S t r a n a

Slika 3.1.1. Prijedlog upravljanja kvalitetom zraka u Kantonu Sarajevo

31 | S t r a n a

4. PRIJEDLOG MJERA ZA POBOLJŠANJE KVALITETA ZRAKA U KANTONU SARAJEVO

Moguće mjere za poboljšanje kvaliteta zraka u Sarajevu, a na osnovu federalne Strategije zaštite

okoliša 2008-2018 se mogu dati kroz određene strateške i operativne ciljeve, usvojene u tom

dokumentu:

STRATEŠKI CILJ - Ograničenje emisije

• Operativni cilj: Ograničenje emisije iz malih ložišta

• Operativni cilj: Smanjenje zagađivanja zraka iz industrije - tehnološka postrojenja

• Operativni cilj: Smanjenje zagađivanja zraka od saobraćaja u gradovima

STRATEŠKI CILJ - Upravljanje kvalitetom zraka

• Operativni cilj: Planiranje kvaliteta zraka

STRATEŠKI CILJ - Unapređenje korištenja energije

• Operativni cilj: Smanjivanje energijeske intezivnosti

• Operativni cilj: Podsticanje korištenja obnovljivih izvora energije

U daljem tekstu su navedene mjere koje se mogu poduzeti u Kantonu Sarajevo u svrhu ispunjenja

prethodno nabrojanih ciljeva.

4.1. Ograničenje emisije

4.1.1. Ograničenje emisije iz malih ložišta

Mjera 1. Usmjeravanje korištenja uglja (prema vrsti korisnika i kvalitetu uglja)

Mjera 2. Definiranje kvaliteta sobnih peći i kotlova male snage

Mjera 3. Donošenje propisa o uređenju komunalne energetike (centralno grijanje)

4.1.2. Smanjenje zagađivanja zraka iz industrije - tehnološka postrojenja

Mjera 4. Promocija čišće proizvodnje / Primjena Direktive 96/61/EC o integralnoj prevenciji i

reguliranju zagađivanja (IPPC direktiva)

Mjera 5. Uspostava sistema okolišnog upravljanja u određenim industrijskim granama

Mjera 7. Kontrola emisije CO i čađi na tehničkim pregledima motornih vozila, te na saobraćajnicama

Mjera 8. Stimuliranje javnog prijevoza u funkciji zaštite okoliša

Mjera 9. Tehničko-organizacione mjere u saobraćaju

32 | S t r a n a

4.2. Upravljanje kvalitetom zraka

U poglavlju 3. je opisan prijedlog uspostave sistema upravljanja kvalitetom zraka u Kantonu

Sarajevo, te je to ujedno i mjera poboljšanja kvaliteta zraka.

4.3. Unaprijeđenje korištenja energije

4.3.1. Povećanje energijske efikasnosti

Mjera 11. Program djelovanja u privredi i među građanima s ciljem smanjivanja energijske

intenzivnosti – u saradnji sa Federalnom i kantonalnim privrednim komorama

Mjera 12. Osnivanje savjetovališta za energiju

Mjera 13. Uspostava sistema za statističko praćenje parametara, kojima se definira energijska

intenzivnost i proizvodnja po privrednim granama

Mjera 14. Sprovođenje propisa za energijsku efikasnost u zgradarstvu i certificiranje objekata

Mjera 15. Popularizacija osnivanja ESCO kompanija (Energy Service Company)

Mjera 16. Uvesti sistem stimulansa i destimulansa za povećanje energijske efikasnosti u

domaćinstvima i privredi, kao i stimuliranje zamjene uvoznih fosilnih goriva domaćim gorivima iz

obnovljivih izvora (sistem mrkve i batine)

Mjera 17. Uvođenje instituta energijskog menadžera za budžetske ustanove

Mjera 18. Uvesti sistem energijskog audita u privredi (dobrovoljni mehanizam)

Mjera 19. Uključivanje u međunarodne programe za podsticanje snižavanja energijske intenzivnosti

4.3.2. Podsticanje korištenja obnovljivih izvora energije

Mjera 20. Razvoj politike za podsticanje proizvodnje i korištenja energije iz obnovljivih izvora –

dobrovoljni mehanizmi

Mjera 21. Podsticati uvođenje u upotrebu obnovljivih izvora energije s ciljem smanjenja zavisnosti

od uvoza energenata

33 | S t r a n a

5. ZAKLJUČCI

1. Usvajanje metodologije

1.1. U okviru rada usvojena je metodologa izrade prostorne raspodjele emisije zagađujućih

materija (registar emisija) koja obuhvata polutante: sumpordioksid, nitro okside, ugljen

dioksid, ugljen monoksid, amonijak, nitro suboksid, metan, nemetanske ugljenvodonike,

benzen i čvrste čestice veličine do 10 µm. Prema vrsti, izvori su podijeljeni na tačkaste,

linijske I površinske izvore. Posmatrana teritorija Kantona Sarajevo obuhvata površinu

od 1.270 km2 i podijeljena je u 1.444 kvadranata veličine 1x1 km.

1.2. Metodologija omogućava unošenja izmjena, tj. registar se može povremeno ažurirati.

Urađen je u obliku da je podloga za prostorno i urbanističko planiranje Kantona, te za

upravljanje kvalitetom zraka. Dat je i bilans emisija kao zbir emisija po pojedinim

kvadrantima za cijeli kanton, po općinama, po polutantima i po klasama izvora emisije..

Bilans omogućava da se prati godišnji tok emisija.

1.3. Registar je podloga za integralno upravljanje razvojem Kantona uvažavajući aspekt

kvalita zraka.

2. Rezultati – analiza emisija

2.1. Dobijeni rezultati su prikazani grafički i tabelarno. Podaci su upoređeni sa onima iz

1970. i 1980. godine. Uvažavajući da je danas teritorija Kantona nešto manja od teritorije

grada Sarajeva prije 1992. godine, može se konstatovati da je za područje grada Sarajeva:

• emisija sumpor dioksida iz stacionarnih izvora je 2010. godine 16 puta manja od one

iz 1970. i skoro 10 puta od emisije sumpor dioksida iz 1980. godine;

• emisije nitro oksida iz stacionarnih izvora su se povećale za 110 % u odnosu na

1970. godinu, dok su ostale u nivou 1980. godine;

• emisije ugljen monoksida iz stacionarnih izvora su porasle u odnosu na 1970.

godinu za 17 % i 240 % u odnosu na 1980. godinu;

• emisije čvrstih čestica veličine do 10 µm iz stacionarnih izvora su porasle za oko 20

% u odnosu na emisije iz 1970. Godine i 180 % u odnosu na 1980. godinu;

2.2. Emisije u zrak u Kantonu Sarajevo iz linijskih izvora imaju najviše vrijednosti kako

slijedi:

• sumpor dioksid u općini Novo Sarajevo koja iznosi 2,1 t što je oko 26 % od ukupne

emisije linijskih izvora i Kantonu Sarajevo.

• nitro oksid u općini Novi Grad koja iznosi 332 t, što je oko 23 % od ukupne emisije

linijskih izvora u Kantonu Sarajevo

• ugljen dioksid u općini Novi Grad koja iznosi 79.309 t ili 22 % od ukupne emisije

linijskih izvora u Kantonu Sarajevo

34 | S t r a n a

• ugljen monoksid u općini Novi Grad koja iznosi 4.659 t ili 28 % od ukupne emisije

ugljen monoksida linijskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• amonijak u općini Novo Sarajevo koja iznosi 3,1 t ili 26 % ukupne emisije amonijaka

linijskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• nitro suboksid u općini Novi Grad i iznosi 2,4 t, ili 22 % ukupne emisije nitro

suboksida linijskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• metana u općini Novi Grad koja iznosi 19 t ili 23 % ukupne emisije metana linijskih

izvora u Kantonu Sarajevo.

• nemetanski ugljikovodik u općini Novi Grad koja iznosi 198 t ili 21 % ukupne

emisije nemetanskih ugljikovodika linijskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• benzena u općini Novi Grad koja iznosi 6,3 t ili 20 % ukupne emisije benzena

linijskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• čvrste čestice do 10 µm u općini Novo Sarajevo koja iznosi 21 t, ili 20 % ukupne

emisije čvrstih čestica do 10 µm linijskih izvora u Kantonu Sarajevo.

2.3. Može konstatovati da je emisija površinskih izvora većine polutanata najznačajnije u

općini Ilidža. Površinski izvori na teritoriji ove općine, imaju najviše vrijednosti emisije

za sedam polutanata. Može se konstatovati da emisija iz površinskih izvora ima najviše

vrijednosti kako slijedi:

• sumpor dioksid u općini Ilijaš koja iznosi 368 t, što je oko 26 % od ukupne emisije

sumpor dioksida površinskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• nitro oksid u općini Novi Grad koja iznosi 4716 t, što je oko 21 % od ukupne emisije

nitro oksida površinskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• ugljen dioksid u općini Ilidža koja iznosi 261.339 t ili 20 % od ukupne emisije ugljen

dioksida površinskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• ugljen monoksid u općini Ilidža koja iznosi 9.774 t ili 22 % ukupne emisije ugljen

monoksida površinskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• amonijak u općini Ilidža koja iznosi 9,5 t ili 23 % ukupne emisije amonijaka

površinskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• nitro suboksid u općini Ilidža koja iznosi 7,4 t ili 22 % ukupne emisije nitro

suboksida površinskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• metan u općini Ilidža koja iznosi 416 t ili 22 % ukupne emisije metana površinskih


• nemetanskog ugljikovodika u općini Ilidža koja iznosi 916 t ili 22 % ukupne emisije

nemetanskih ugljikovodika površinskih izvora u Kantonu Sarajevo.

• benzen u općini Ilidža koja iznosi 8 t ili 23 % ukupne emisije benzena površinskih


35 | S t r a n a

• čvrste čestice do 10 µm u općini Ilidža koja iznosi 241 t ili 22 % ukupne emisije čvrstih

čestica do 10 µm površinskih izvora u Kantonu Sarajevo.

2.4. Može konstatovati da, a na osnovu usvojene metodologije da je tačkasti izvor bilo koji

izvor koji ima emisiju 0,5 % ili veću od ukupne emisije bilo kojeg polutanta u Kantonu

Sarajevo, u KS postoji najviše izvora emisije koji se smatraju tačkastim izvorima za čvrste

čestice do 10µm (osam izvora) i ugljen dioksid(sedam izvora). Od svih identificiranih

tačkastih izvora emisije jedino su BAGS „Energotehnika“ dd Vogošća, Hidrogradnja dd

Sigma i dvije kotlovnice Toplana Sarajevo tačkasti izvori emisija za više polutanata.

2.5. U Kantonu Sarajevo su najznačajnije emisije iz površinskih izvora za sve polutante.

Izuzetak su emisija nitro oksida i benzena gdje je emisija iz linijskih i površinskih izvora

približno jednaka, te emisija čvrstih čestica, gdje je emisija iz površinskih i tačkastih

izvora približno jednakog omjera.

2.6. Što se tiče bilansa emisija po sektorima može se konstatovati da su emisije iz stambenog

sektora većine polutanata najznačajnije u općini Ilidža. Površinski izvori na teritoriji ove

općine, imaju najviše vrijednosti emisije za osam polutanata. Emisija iz stambenog

sektora ima najviše vrijednosti kako slijedi:

• sumpor dioksid u općini Ilijaš koja iznosi 368 t, što je oko 26% od ukupne emisije

sumpor dioksida stambenog sektora u Kantonu Sarajevo.

• nitro oksid u općini Ilidža koja iznosi 86 t, što je oko 21% od ukupne emisije nitro

oksida stambenog sektora u Kantonu Sarajevo.

• ugljen dioksid u općini Ilidža koja iznosi 162.245 t ili 21% od ukupne emisije ugljen

dioksida stambenog sektora u Kantonu Sarajevo.

• ugljen monoksid u općini Ilidža koja iznosi 5.205 t ili 22 % ukupne emisije ugljen

monoksida stambenog sektora u Kantonu Sarajevo.

• amonijak u općini Ilidža i iznosi 6,6 t ili 23 % ukupne emisije amonijaka stambenog

sektora u Kantonu Sarajevo.

• nitro suboksid u općini Ilidža i iznosi 4,7 t ili 22 % ukupne emisije nitro suboksida

stambenog sektora u Kantonu Sarajevo.

• metan u općini Ilidža i iznosi 394 t ili 22 % ukupne emisije metana stambenog

sektora u Kantonu Sarajevo.

• nemetanski ugljikovodik u općini Ilidža i iznosi 697 t ili 22 % ukupne emisije

nemetanskih ugljikovodika stambenog sektora u Kantonu Sarajevo.

• čvrste čestice do 10 µm u općini Ilidža i iznosi 218 t ili 22 % ukupne emisije čvrstih

čestica do 10 µm stambenog sektora u Kantonu Sarajevo.

2.7. Emisije iz javnog sektora i industrije su za većinu polutanata najznačajnije u općinama

Novi Grad i Vogošća, jer u njima najveći broj polutanata ima najviše vrijednosti emisije

kako slijedi:

36 | S t r a n a

• sumpor dioksid u općini Vogošća iznosi 111 t, što je oko 74 % od ukupne emisije

sumpor dioksida iz javnog sektora i industrije u Kantonu Sarajevo.

• nitro oksid u općini Novi Grad, i iznosi 163 t, što je oko 30 % od ukupne emisije

nitro oksida iz javnog sektora i industrije u Kantonu Sarajevo.

• ugljen dioksid u općini Novi Grad i iznosi 100.934 t ili 32 % od ukupne emisije ugljen

dioksida iz javnog sektora i industrije u Kantonu Sarajevo.

• ugljen monoksid u općini Vogošča i iznosi 235 t ili 27 % ukupne emisije ugljen

monoksida iz javnog sektora i industrije u Kantonu Sarajevo.

• amonijak u općini Hadžići i iznosi 2,1 t ili 72 % ukupne emisije amonijaka iz javnog

sektora i industrije u Kantonu Sarajevo.

• nitro suboksid u općini Vogošća i iznosi 0,13 t ili 26 % ukupne emisije nitro

suboksida iz javnog sektora i industrije u Kantonu Sarajevo.

• metan u općini Novi Grad i iznosi 26 t ili 38 % ukupne emisije metana iz javnog

sektora i industrije u Kantonu Sarajevo.

• nemetanskih ugljikovodika u općini Novo Sarajevo i iznosi 97 t ili 48 % ukupne

emisije nemetanskih ugljikovodika iz javnog sektora i industrije u Kantonu Sarajevo.

• čvrstih čestica do 10 µm u općini Ilidža i iznosi 301 t ili 36 % ukupne emisije čvrstih

čestica do 10 µm iz javnog sektora i industrije u Kantonu Sarajevo.

2.8. Može se konstatovati da su emisije iz saobraćaja većine polutanata najznačajnije u općini

Novi Grad jer se tamo javljaju skoro svi polutanti sa maksimalnim vrijednostima. Može se

zaključiti da emisije iz saobraćaja imaju najviše vrijednosti kako slijedi:

• sumpor dioksid u općini Ilidža i iznosi 3,2 t, što je oko 23% od ukupne emisije

sumpor dioksida iz saobraćaja u Kantonu Sarajevo.

• nitro oksid u općini Novi Grad, i iznosi 650 t, što je oko 22% od ukupne emisije nitro

oksida iz saobraćaja u Kantonu Sarajevo.

• ugljen dioksid u općini Novi Grad i iznosi 152.995 t ili 22 % od ukupne emisije ugljen

dioksida iz saobraćaja u Kantonu Sarajevo.

• ugljen monoksid u Novi Grad i iznosi 8.933 t ili 24 % ukupne emisije ugljen

monoksida iz saobraćaja u Kantonu Sarajevo.

• amonijak u Novi Grad i iznosi 5,1 t ili 21 % ukupne emisije amonijaka iz saobraćaja u

Kantonu Sarajevo.

• nitro suboksid u Novi Grad i iznosi 4,9 t ili 22 % ukupne emisije nitro suboksida iz

saobraćaja u Kantonu Sarajevo.

• metan u općini Novi Grad i iznosi 39 t ili 22 % ukupne emisije metana iz saobraćaja

u Kantonu Sarajevo.

• nemetanskih ugljikovodika u općini Novi Grad i iznosi 399 t ili 21 % ukupne emisije

nemetanskih ugljikovodika iz saobraćaja u Kantonu Sarajevo.

37 | S t r a n a

• benzena u općini Novi Grad i iznosi 14 t ili 21 % ukupne emisije benzena iz

saobraćaja u Kantonu Sarajevo.

• čvrstih čestica do 10 µm u Novi Grad i iznosi 46 t ili 22 % ukupne emisije čvrstih

čestica do 10 µm iz saobraćaja u Kantonu Sarajevo.

3. Model upravljanja kvalitetom zraka u Sarajevu

3.1. Razvijen je model upravljanja kvaliteto zraka koji se bazira na metodologiji Evropske

agencije za okolinu – Tematski centar za zrak, te na relevantne direktive EU. Registar

emisije uz korištenje disperzionog modela omogućava prognoziranje promjene kvaliteta

zraka za slučaj promjene emisije (unošenje novog izvora, sanacija postojećeg izvora) ili

za slučaj promjene uslova emitovanja (lokacija, visina dimnjaka). Disperzioni model

treba da je kalibriran na bazi podataka iz postojećeg monitoringa kvaliteta zraka,

Potrebno je raspolagati sa dva disperziona modela: generalni i onaj za prognoziranje

kvaliteta zraka u frekventnim saobraćajnicama.

3.2. Izradom registra se zadovoljava i federalni Zakon o zaštiti zraka po kome je kanton

dužan svake godine do aprila mjeseca dostavljati federalnom ministarstvu izvještaj o

emisijama za pretprošlu godinu, kako bi se mogle izvještavati relevantne međunarodne

institucije o vellčini emisija u BiH.

4. Naredni koraci

4.1. Registar treba ažurirati svake godine, što ne bi predstavljalo veliki trošak. Ukoliko dođe

do promjena metodologije ili se ustanovi da je neki podatak iz predhodnog registra bio

neodgovarajući, potrebno je – i moguće je – da se koriguje bilans emisija iz prethodnih

gorina. Na taj način se ne mijenja relativna greška metodologije, te je moguće pratiti

godišnji tok emisija u kantonu i pojedinim općinama. Također, preporučuje se da se i

naredni registar radi u mreži 1x1 km, osim u dijelu gradskog područja Sarajeva, gdje bi

registar trebao da se radi u mreži 0,5x0,5 km u svrhu prikupljanja preciznijih podataka

za disperzioni model.

4.2. Naredni ključni korak u upravljanju kvalitetom zraka je izrada ili nabavka disperzionog

modela (generalni i za frekventne saobraćajnice) pomoću kojeg će biti moguće

upravljanje kvalitetom zraka. Model treba da odgovara orografskim i meteorološkim

uslovima područja Kantona. Model treba da uzme u obzir i pojavu toplotnih otoka koji

nastaju u sarajevskoj kotlini (duž korita rijeke Miljacke).

4.3. Pomoću disperzionog modela i kalibracije na osnovu rezultata mjerenja u prethodnim

godinama, neophodno je utvrditi stanje kvaliteta zraka u svrhu prostornog i

urbanističkog planiranja, zaštite zdravlja ljudi i predviđanja budućeg kvaliteta zraka

promjenama u prostoru.

4.4. Da bi se rezultati monitoringa kvaliteta zraka mogli koristiti u upravljanju kvalitetom

zraka i za potrebe izvještavanja Evropske agencije za okolinu, potrebno je preispitati

metodologiju statističke obrade podataka praćenja kvaliteta zraka, te sačiniti

odgovarajuću analizu za višegodišnji period.

38 | S t r a n a

4.5. Na bazi registra i primjene modela disperzije potrebno je analizirati postojeće lokacije

mjernih stanica za kvalitet zraka, te eventualno odrediti nova mjesta gdje je potrebno

uvesti praćenje parametara kvaliteta zraka (kontinuirana i indikativna mjerenja).

4.6. Cilj upravljanja kvalitetom zraka je zaštita zdravlja stanovništva. Registar, uz poznavanje

podataka o gustini stanovništva po pojedinim dijelovima Kantona i uz primjenu podataka

iz monitoringa kvaliteta zraka omogućava da se ocjeni izloženost stanovništva

zagađenom zraku (korelacija broj stanovnika – klasa kvaliteta zraka).

Documents

Skraceni REGISTAR KS_0.pdf