Klasična Arheologija II

Rimske nekropole na tlu Jugoslavije

Autohtoni grobni oblici u Gornjoj Meziji su grobovi tipa Mala Kopašnica Sase I-III. Od rimskih grobnih oblika tu su keramičke urne, kameni sanduci za pepeo, metalne urne i kameni recipijenti u vidu pehara. Postoji i izvestan broj grobova koji se mogu vezati za Dačane (grobovi u obliku bureta, grobovi peći), zatim galski grobovi (u obliku bunara) i trački grobovi (bustum pod humkom). Na grobovima sa skeletnim pokojnicima prisutne su orijentalne i grčke funerarne prakse.

Mala Kopašnica Sase I-II

Grobne jame su većih dimenzija, pravougaone ili elipsoidne, nagorelih bočnih strana. Ostaci spaljenog pokojnika su izmešani sa ostacima lomače i položeni u jamu bez recipijenta, spaljivanje je vršeno na ustrini, prilozi su ustaljenog karaktera i položaja u jami. Većina grobova ima etažno podeljenu grobnu jamu, dok manji broj ima jednostavnu grobnu cistu i upravo prema tome je ova vrsta grobova podeljena na dve varijante (I i II). Rasprostranjeni su i u zapadnom delu Panonije, Transilvaniji, Olteniji i Donjem Podunavlju.

Varijanta I obuhvata grobove pravougaonog, elipsoidnog ili kružnog oblika, sa nagorelim bočnim stranama i dnom, grobna jama je ispunjena ostacima sa lomače i prilozima. Dimenzije se kreću od 70 do 190 cm dužine od 40 do 120 cm širine i od 20 do 60 cm dubine.. Većina grobova nema nikakav pokrivač, ali se ovo ne može uopštiti, jer postoji mogućnost da su neki grobovi bili oštećeni u gornjoj zoni. Pojedini grobovi su pokriveni opekama horizontalno postavljenim, kao u Viminacijumu ili kamenim pločama kao u Demir Kapiji. U varijantu I uključeni su i grobovi kružnog tipa sa nagorelim dnom i stranama prečnika od 30 do 50 cm. Verovatno je na ovaj tip groba uticao dački grobni oblik sa urnama u grobnoj jami.

Varijanta II uključuje grobove etažnog oblika, gde je u središtu veće jame, gornje etaže, načinjena manja jama, odnosno grob u užem smislu. Ovi grobovi su najčešće pravougaoni, dimenzija 2.5x2 m, mada ima i znatno većih primeraka. Dimenzije unutrašnje jame odgovaraju dimenzijama grobova varijante I. Kod pojedinih grobova donji etaž (grob u užem smislu) prekriven je horizontalno postavljenim opekama ili dvoslivnim krovom od opeka i takve vrste etažnih grobova su mlađe od onih bez posebne zaštite za donju etažu.

Nagorelost strana ovih grobova se kreće od 2 do 5 cm. Nagorelost se tretira kao manifestacija dva različita sepulkralna čina, različitog sakralnog intenziteta. Pojedini autori smatraju da je nagorelost posledica sahranjivanja na mestu spaljivanja, dok drugi smatraju da je to pročišćavanje grobnog prostora. Većina naših autora se upravo slaže sa ovom drugom idejom, da je raka pročišćivana ritualnom vatrom. Ovaj ritual ima dvojaku funkciju ritualnu i praktičnu, a to je da učvrsti zidove groba i zameni cistu od opeke.

1

Zajedničke lomače za grobove ovog tipa otkrivene su u Sasama, Viminacijumu i na Kosmaju.

Od grobnih priloga imamo one koji su goreli i onih bez tragova vatre. U prvu grupu ubraja se novac i nakit, koji su goreli sa pokojnikom, a u drugu keramički sudovi, žišci i drugi predmeti stavljani u grob prilikom sahrane. Od keramike najbrojniji su krčazi, po tri u grobu. Pored sahrane, nad grobom je vršena «daća», čiji su tragovi životinjske kosti i polomljeno posuđe. Na par lokaliteta otkrivena je pravilnost u rasporedu grobova (Skupi, Kopašnica), što podrazumeva i označavanje istih. Orijentacija nije pravilna iako su češći grobovi sa pravcom istok zapad. Moguće je da postoji orijentacija prema nekom reperu na nekropoli, kao što je kulina ili ustrina recimo. Datovanje se smešta od Avgustovog perioda (Skupi) za verziju I, dok tipa II ima od vremena Tiberijeve vladavine. Krajnja sahranjivanja u grobovima ovog tipa se u Dakiji vrše do V veka nove ere, ali je to lokalni fenomen. Na teritoriji današnje Srbije, nema ih posle polovine III veka nove ere.

Mala Kopašnica Sase III

Osnovne odlike ovih grobova su plitka grobna jama kružnog ili elipsoidnog oblika, ispunjena ostacima sa lomače, ostaci pokojnika nisu izdvojeni, na zidovima i dnu nema tragova vatre. Ima ih u Makedoniji, Gornjoj Panoniji, Gornjoj Meziji, ali su im porekla različita. Ovaj grobni oblik ne čini definisanu sepulkralnu celinu i treba ga tretiati u okviru užih regija, gde se lako može izvesti njihova geneza. Stariji grobovi su dimenzija od 50 do 90 cm, dok su mlađi, iz III i IV veka veći. Orijentacija ovih grobova je različita, elipsoidni grobovi većih dimenzija orijentisani su istok-zapad i sever-jug. Grobni prilozi su vrlo siromašni, a u starijim grobovima to je oružje, dok je u mlađim to keramika, žišci, novac, nakit. Grobovi ovog tipa u gronjoj Meziji javljaju se od I do IV veka nove ere.

Tumuli iz rimskog perioda

Potiču iz Moravca, Nozrine i Gračanice. U jednoj humci iz Nozrine nađen je kameni sarkofag sa inhumiranim pokojnicima, humka iz Moravca imala je u središtu sepulkralnu konstrukciju u vidu duboke pravougaone grobne jame, a ona iz Gračanice je sadržala etažni grob tipa bustum, sa grobnom arhitekturom od opeke.

Najznačajnije karakteristike su inhumacija u kamenim sarkofazima ili cistama od kamenih ploča ili opeka, sličan hronološki okvir, blizina većih gradskih naselja i bogatstvo grobnih priloga. Pojedini autori smatraju da su u pitanju bogati Tračani, dok drugi smatraju da je u pitanju helenizirano stanovništvo grčkog ili maloazijskog porekla. Međutim trački grobovi pod humkama iz ovog perioda skoro su isključivo sa kremiranim pokojnicima što nije slučaj sa ovim grobovima. Pored toga, kameni sarkofazi nisu baš uobičajeni detalj tračke funerarne tradicije u rimskom periodu. Činjenica da se nalaze pored većih gradskih centara (Ulpiana npr.) govori u prilog heleniziranih elemenata. U grobovima su prisutni bogati prilozi u obliku nakita novca ili predmeta od kojih prednjači keramika, rimska i lokalna.

2

Grobovi sa keramičkim urnama – rimski oblici sahranjivanja

Treba biti pažljiv pri određivanju pripadnosti ovakvih vrsta grobova u ovim krajevima, jer postoji takva tradicija sahrane i u Dakiji. Razlika se krije u nekoliko stvari, a to je, da, recimo dačke urne su pravljene na vitlu i koriste se samo na toj nekropoli gde su nađene, mala, skoro simbolična količina ostataka sa lomače u urni, dačka keramika među grobnim prilozima... Rimski grobovi bi trebalo da u recipijentima rađenim na vitlu sadrže ostatke spaljenih pokojnika, pažljivo izdvojenih sa lomače, a od priloga nalaze se novac, žišci, stakleni i keramički sudovi. Donekle tu može pomoći i činjenica da veliki broj dačkih grobova potiče iz perioda do sredine II veka. Posle tog perioda na našem tlu još nisu konstatovani. Znači svi ovakvi grobovi iz mlađeg perioda mogu se smatrati skoro isključivo rimskim. Jame su plitke, kružnog oblika sa keramičkim urnama. Izuzetno, urne su postavljene iznad gvozdenih noževa, ali to je nešto posebno. Većina grobova je siromašna u prilozima, koji su obično novac, keramički sudovi, fibule. Teorijski grobove bi trebalo datovati u period ranog Carstva i vezati za period rane romanizacije, međutim najstariji grobovi potiču iz II veka nove ere, dok je većina iz III i IV veka. Ova vrsta sahranjivanja očito nije nikada bila preterano popularna u Meziji, ali počinje intenzivnije da se praktikuje od III veka.

Kameni sanduci za pepeo

Ovi sanduci konstatovani su samo u dva slučaja u Skupima i Kutini kod Niša. Ovu formu nije poznavalo lokalno stanovništvo i koristili su je ili doseljenici ili romanizovano lokalno stanovništvo urbanih ili suburbanih sredina. Sanduci su jednostavni i stereotipni i sastoje se od četvrtastog recipijenta i poklopca. U sandučetu iz Kutine nađen je nakit iz II veka, a u onome iz Skupa keramički krčag koji se može datovati u slično vreme. Na ovim prostorima treba u obzir uzimati i maloazijske sarkofage koji se ovde mogu naći od vremena II veka i možda utiču na oblik ovih kamenih sanduka.

Kamene urne

Na gradskom polju u Nišu nađene su dve velike kamene urne u obliku pehara na visokoj stopi, koje nisu otkrivene sistematskim iskopavanjem, tako da nisu poznati uslovi nalaza. Oblik im je neobičan, a hronologija im se može uspostaviti posredno. Naime, sa ovog lokaliteta potiču najstariji nadgrobni spomenici iz prvog veka nove ere. Iz tog perioda postoje nalazi kamenih urni u Emoni, tako da se i ovima može dati slična starost. Urne ovog oblika su redukovani oblici urni u obliku pehara na stopi od mermera ili alabastera, kakve se nalaze u Italiji i Galiji.

Metalne urne

U gornjoj Meziji registrovane su tri urne, iz Viminacijuma, Skupi i Naisa. Metalne urne su rimski grobni oblici i njihova pojava na lokalitetima na kojima je ustanovljen visok stepen romanizacije posledica je heterogene demografske slike u većim gradovima. Na lokalitetu Skupi, 1967. godine otkopana je jedna manja bogata porodična

3

nekropola. U jednom grobu nalazila se olovna urna sa ostacima spaljenog pokojnika i grobnim prilozima od kojih su pomenuti samo zlatni listići (možda delovi dijademe). Nalaz je datovan u kraj I i početak II veka nove ere. Olovna urna iz Viminacijuma ima poklopac, a cilindričnog je oblika, na poklopcu se nalazi otvor koji je tu verovatno zbog libacione cevi. Treća urna je od srebra iz Taskovića kod Niša, pravougaona je, sa poklopcem u vidu četveroslivnog krova. Slični predmeti od srebrnog lima obično su korišćeni kao kutije za nakit ili kao relikvijeri. Urna je datovana u II vek nove ere.

Grobovi sa amforama

Ovakav način sahranjivanja u gornjoj Meziji je vrlo redak i potvrđen je samo na Boljetinu. U okviru veće kultne površine konstatovano je nekoliko grobova spaljenih pokojnika sa ostacima položenim u amfore. Lj. Zotović je pretpostavila da je sahranjivajne izvršeno istovremeno usled neke vanredne situacije. Takav funus militari poznat je u rimskom načinu sahranjivanja i označava zajedničko pokapanje vojnika poginulih u jednom sukobu. Međutim, ovde u okviru jedne kultne površine otkriveno je nekoliko grobnih celina, što nije inače slučaj sa funus militari. Grobovi u Boljetinu mogu pripadati vojnicima iz obližnjeg kastela, sa visokim stepenom romanizacije, u grobovima nema priloga, pa je njihova hronologija I vek ili početak II veka.

Dački grobovi

Mali je broj ovakvih grobova u kojima se manifestuje dačka sepulkralna tradicija, a i taj mali broj nije do kraja publikovan tako da se ne može do kraja zaključiti da li su ovi grobovi posledica neposrednog dačkog prisustva ili projekcija uticaja što je verovatnije. Zastupljena su tri oblika, plitke grobne jame sa urnama rađenima na vitlu ili rukom, dublje grobne jame cilindričnog oblika u kojima su manje količine ostataka pokojnika sa pepelom, ugljem, fragmentima rimske i dačke keramike, životinjskim kostima i grobovi «peći» u kojima su skeletni pokojnici.

Kod grobova sa urnama ostaci pokojnika nisu izdvajani već su zajedno sa lomačom polagani u urnu. Spaljivanje je vršeno na pojedinačnim lomačama. Grobni prilozi nalaze se u samoj urni i uglavnom se sastoje od keramičkih posuda, delova nakita, novca i oružja. Najstariji grob može se datovati u drugu polovinu I veka pre nove ere, dok su najmlađi iz perioda II veka nove ere.

Grobovi u obliku bureta otkriveni su samo u Boljetinu. Tu je, u okviru nekropole iz ranog perioda Carstva, otkriveno i nekoliko «žrtvenih jama» cilindričnog oblika koje su sadržavale rimsku i dačku keramiku, pepeo, kosti, ugalj, fibule, novac. Dno i pojedini nivoi u jamama su bili popločani kamenjem. Grobovi ovog tipa, u Rumuniji, datuju se od II veka pre nove ere do I veka nove ere. Primerci iz Boljetina pripadaju najmlađoj fazi (novac Avgusta).

Prilikom istraživanja lokaliteta Manastir kod Dobre, otkrivena je peć u kojoj je bio položen skeletni pokojnik. Priloga nije bilo, pa je teško datovati i odrediti pripadnost ovog usamljenog grobnog oblika, dok B. Brukner smatra da ovaj grob treba smestiti u

4

period ranog Carstva, zbog obližnje nekropole iz tog vremena. Jedina analogija ovakvom vidu sahrane može se naći u rumunskom Podunavlju, Ziminča. Poinešti, gde je u pojedinim grobovima pećima pronađen položeni inhumirani pokojnik u ispruženom stavu. Grobni oblik se ne može smatrati dako getskim, jer je kod njih u tom periodu jedini način sahranjivanja spaljivanjem. Čini se da su grobovi peći redukovani derivat grobova katakombi sa inhumiranim pokojnicima iz skitskih i istočnosarmatskih oblasti. Ti grobovi su pod humkama, čime se povećava važnost groba peći iz Ziminče koji je takođe pod humkom.

Grobovi u obliku bunara

Prvi grobovi ovakvog oblika otkriveni su prilikom pripremanja prostora za postavljanje spomenika Kneza Mihaila, u proleće 1882. godine. Na prostoru 12x7 m otkriveno je 15 grobova različitih prečnika i dubina. Nekropoli antičkog Singidunuma pripadaju i grobovi ovog tipa konstatovani na Studentskom trgu i na Trgu Republike. U ovim grobovima postoji relativno malo ostataka spaljenog pokojnika, što je razlog različitih mišljenja. Oblik groba je neobičan i nedovoljno objašnjen. Opšti sakralni smisao proističe iz keltske ideje o izvorima, bunarima i dubokim jamama kao mestima ulaska u drugi svet. Velika dubina jame se dovodi u vezu sa idejom o približavanju božanstvu – zemlji. Kod nas ovi grobovi duboki su između 2 i 15 metara, a prečnika od 0.75 do 1.30 metara. Pojedini grobovi su širi pri vrhu i taj deo je obično ispunjen lomljenim kamenom. U nekim slučajevima ostaci pokojnika položeni su u urne, dok se u većini primera ostaci pokojnika rasuti na dnu grobnih jama. Pokojnici su spaljivani na ustrini, a posle polaganja ostataka pokojnika, grob je zatrpavan. U tom sloju nalažene su životinjske kosti, novac, svetiljke, brojni fragmenti keramičkih sudova, što su verovatno ostaci funerarnog rituala posle sahrane. Očito je da su ovi grobovi obeležavani, jer ne postoji međusobno preklapanje i oštećivanje, iako su relativno gusto postavljeni.

Specifična su dva groba iz Viminacijuma, sa lokaliteta Pećine. Pri vrhu jednog otkriven je skelet jedne odrasle osobe, nepravilno postavljen (bačen?), a pri dnu drugog groba registrovan je nivo sa deset odsečenih lobanja. U oba slučaja mogu se prepoznati elementi keltske sakralne tradicije. Žrtvovanje zarobljenika nad grobovima keltskih ratnika nije nepoznato, ali je problem u tome što su ovi grobovi datovani u II vek nove ere, kada je teže očekivati ovakav postupak, a ne postoje ni realni istorijski povodi za veći broj zarobljenika.

Grobovi u obliku bunara datuju se od I veka pre nove ere do IV veka nove. Ali kod nas ih je najveći broj iz perioda od I veka nove ere. Materijal iz grobova ove vrste je uglavnom keramika među kojom i luksuzna, dok su žišci relativno retki, a u nekoliko grobova konstatovani su delovi rebrastih staklenih zdela, balsamariji i amuleti. Od metalnih objekata nalažene su fibule, novac i oružje. Oružje (koplja i strelice) predstavljaju iznenađenje jer se ovaj materijal retko nalazi u ovakvim grobovima u matičnim oblastima. Možda se može pretpostaviti da ovi grobovi potiču od regrutovanih vojnika iz zapadnih delova carstva, jer ih nema posle II veka kada počinje regrutovanje vojske iz redova domaćeg stanovništva provincije u kojoj je jedinica stacionirana.

5

Inhumacija u periodu ranog carstva

Ovaj proces može se posmatrati u periodu od kraja I veka do početka III veka i vezan je za brojno doseljavanje stanovništva sa istoka. U grobovima je uglavnom jedan pokojnik, postavljen u ispruženom stavu, sa rukama položenim uz telo. Najčešći oblik groba je jednostavna, pravougaona jama, pokrivena opekama ili daskama. U pojedinim primerima strane grobne jame obložene su vertikalno postavljenim opekama ili kamenim pločama. Kameni sarkofazi otkriveni su u Skupima i Singidunumu. Većina je postavljena u grobnim jamama, dok su primerci sa natpisima bili nad zemljom verovatno u okviru kompleksa (mauzoleja). Na nekoliko lokaliteta konstatovani su i olovni sarkofazi (Viminacium, Singidunum, Nais, Ulpiana). Orijentacija grobova ove vrste nije jedinstvena i razlikuje se od lokaliteta do lokaliteta. Na nekim lokalitetima postoje ostaci daće vršene nad grobom. Tako recimo na grobovima iz Brestovika i Skupi postoje, neposredno uz gornju ivicu groba, manja vatrišta, u kojima su nalaženi keramički sudovi, žišci, a u Brestoviku i ljuske od jajeta koje su inače prilično retke na rimskim nekropolama kod nas. Ovi grobovi retko su oštećivani kasnijim korišćenjem nekropole što podrazumeva postojanje neke vrste oznake iznad groba. Od priloga uglavnom su predmeti rimske provincijske produkcije. Jedino što bi moglo indicirati neke istočnjačke elemente su žišci sa predstavom Izide, glava Jupitera Dolihena (kolonija doseljenika iz oblasti Dolihe u sirijskoj Komageni) od terakote, gleđosana keramika s početka II veka nove ere, fragmenti tera sigilate istočnog porekla i veća količina bronzanog kolonijalnog novca, kovanog u istočnim provincijama (Nikeja najčešće). Antropološkom analizom materijala sa Viminacijuma, došlo se do rezultata da se na viminacijumskoj nekropoli sahranjivali stanovnici iz istočnomediteranskih prostora.

STELE

Stela predstavlja osnovnu formu nadgrobnog spomenika na teritoriji rismkih provincija koje danas sačinjavaju modernu Jugoslaviju. Rimska stela je visoka i uska pravougaona ploča, koja na prednjoj strani ima natpisno polje, nišu sa reljefima i druge arhitektonske i dekorativne elemente.

Tipologija stela

Tip I – Stele jednostavnog oblika sa zabatom i natpisnim poljem. Varijanta I su stele sa zabatom upisanim u pravougaono polje. Varijanta II su one stele koje imaju uklesan zabat, natpisno polje i sokl, dok je varijanta III sa slobodnim zabatom, natpisnim poljem i soklom. Varijanta IV ima uklesani lučni deo u zabatu.

Tip II – Stele sa zabatom, nišom sa reljefom i natpisnim poljem. Varijanta I ima upisan ili uklesan zabat, dok varijanta II ima pravougaoni završetak stele i pojavu friza. Varijanta III ima lučni zabat sa akroterijama i arkadom.

Tip III – Arhitektonski tip stela, zabat, oba polja i sokl. Varijanta I ima pravougaoni završetak sa uklesanim zabatom. Varijanta II ima zabat flankiran lavovima, dok varijanta III ima trapezoidni završetak sa arkadama

6

Dekorativni ukrasi i reljefne predstave

I – ukrasi natpisnog polja i niše sa predstavama – biljni ornament, arhitektonski ornament.

II – ornamentalni ukrasi zabata – rozeta, orao, glava Meduze, kola sa konjima, venac, delfini, hipokamp, Eros sa bakljama, lavovi.

III – niše sa reljefima i portretima pokojnika – dekorativne predstave, portreti pokojnika

IV – ukrasi friza – biljni ornamenti, životinje, ptice, scene lova i sl.V – ukrasi međupolja – predstava kantarosa sa lozom, tripus – daća, vučica sa

blizancima.VI - reljefni motivi na soklu – kantaros sa dva pauna, Erosi i mitološke scene,

poprsje pokojnika, predstava konjanika.

Nadgrobni oltari i votivne are

Nadgrobni oltar predstavlja kameni spomenik, većih dimenzija, pravougaonog oblika. Sa tri strane ima profilisane niše, koje su ukrašene biljnim ornamentima, portretima pokojnika ili figurama Atisa. Edikule su kameni spomenici, takođe većih dimenzija, zatvoreni sa tri strane, čiji su bočni zidovi ukrašeni reljefima. Ovaj tip spomenika nastao je pod uticajem severoitalskih grobnih kapela. Bočne strane se najčešće ukrašavaju grobnom simbolikom, personifikacijom godišnjih doba, genijem sa bakljama, scenama Dionizijskog kulta i portretima pokojnika. Baze piramidalnog oblika su kameni blokovi prizmatičnog oblika, sa profilisanim nišama i ravnim gornjim zaršetkom ili sa kapitelom. Niše su bogato ukrašene biljnim i životinjskim motivima (vinova loza, akanta, delfini i sl.)

Votivne are su poseban tip nadgrobnog spomenika, pravougaonog oblika i manjih dimenzija. Sastoji se od profilisane baze, kockastog srednjeg dela i simsa u gornjem delu, koji često ima profilaciju kao baza. Na simsu se nalazi niski četvrtasti dodatak, sa bočnih strana volutasto savijen ili sa akroterijama na sve četiri strane. Gornja površina dodatka je ravna i često je služila kao postament za postavljanje skulpture.

Nakit

U grčko i rimsko vreme na tlu Srbije, nakit je veoma popularan i ima ga u priličnom broju i raznim formama, što govori o razvijenom ukusu za isti. U balkansko-podunavskim provincijama u ovom preiodu javljaju se neke autohtone forme, nastale transformacijom uticaja koji su u ranijim epohama dospeli iz egejskog kulturnog kruga. Unutrašnjost Balkana, kao prirodno zaleđe Grčke, veoma rano je došla u kontakt sa tekovinama ove kutlure. Neki primerci nakita nalaženi u kneževskim grobovima su očito import iz Grčke, ali pred kraj stare ere očito je da se već i proizvodi u ovim predelima. Znači u vreme rimskih osvajanja ovih teritorija, u unutrašnjosti Balkana se proizvodio nakit autohtonog stila, nastao transformacijom grčkog uticaja i simbiozom sa lokalnim

7

tradicijama. Ovaj nakit opstaje i u prvom periodu rimske vlasti, usled konzervatizma domaće populacije, koja je, slabo romanizovana, dugo zadržala svoje običaje.

Većina formi zlatnog nakita iz Gornje Mezije je istočno-mediteranskog porekla. Veliki uticaj romanizovanih helenističkih centara na Istoku potvrđuje pojava nekih varijanti minđuša tipova I, II i V istovremeno na nekropolama u Guberevcu i Viminacijumu, kao i na lokalitetima u Siriji ili na Kipru. Ovo se može objasniti snažnim talasom naseljavanja iz istočnih provincija.

Od sredine II veka bitna odlika rimskog nakita je velika upotreba poludragog kamenja, raznoraznih pasti i bisera. Želja za efektom raskoši vidljiva je kroz upotrebu tehnika filigrana i granulacije ili upotrebom imitacije ovih tehnika. Tehnike presovanja i isecanja zlatnog lima postaju veoma omiljene, a kod nekih minđuša na ukrasnim glavama oko ležišta za kamen nalaze se bogati otvoreni floralni i geometrijski ornamenti. Pretpostavlja se da su radionice bile u Viminacijumu (zlatarski nakovanj), Racijariji ili Novama, verovatno u kosmajskom rudničkom regionu, Naisu, Singidunumu.

Minđuše

Jedna od najrasprostranjenijih formi nakita tokom celog rimskog perioda. Njihov izgled karakteriše dosta izražena helenistička komponenta. Nastale su na istoku, dugo vremena predstavljale su omiljenu vrstu ženskog nakita. Osnovna razlika između rimskih i ranijih minđuša je u tome što se prilikom njihove izrade, naročito od carskog perioda, u velikoj meri upotrebljavalo raznobojno poludrago kamenje, pasta ili zrna bisera. Minđuše iz Narodnog muzeja mogu se svrstati na osnovu načina kopčanja u dve osnovne grupe. Prva grupa su primerci sa otvorenom ili zatvorenom livenom ili češće, žičanom. Drugu grupu karakteriše žičana kukica za kačenje, savijena u obliku latiničnog slova S. Unutar ove grupe postoji 7 tipova.

Lanci, ogrlice, privesci, medaljoni

Lanci i ogrlice predstavljaju jednu od najomiljenijih formi nakita u antičko vreme. Latinski termin monile označavao je sve vrste ogrlica i uopšte ukrasa za vrat, bez obzira na veličinu i oblik. Za nakit koji se nosi oko vrata postoji i izraz hormos, zabeležen u Ilijadi i Odiseji, kojim je označena zlatna ogrlica ukrašena kristalom. Upotreba tih raznovrsnih materijala (biser, poludrago kamenje, paste, zlatni lim, kost) stvarala je bogat koloristički efekat, a polihromni stil u izradi ogrlica postao je u rimskom periodu bitna karakteristika nakita. Pored korišćenja raznih perli, tokom II veka u modu ulazi upotreba privezaka – medaljona, ukrašenih kamejom, gemom ili novcem. U isto vreme nose se i amuleti, privesci različitog oblika, profilaktičke namene, okačeni o lance i ogrlice, često upotrebljavani kao dečiji nakit.

Lanci prema načinu izrade dele se u dva tipa, dok se ogrlice dele na tri. Kod lanaca prvi tip su oni sa dvostrukom (ili višestrukom) omčom u omči, formirani tako što svaka dvostruka omča prolazi kroz poslednje dve omče. Rezultat takvog uplitanja je masivan i kompaktan lanac, nazvan stubastim lancem, lancem u obliku lisičjeg repa ili

8

lancem Isthmion tipa. Na jednom kraju se nalazi omča, a na drugom kukica. U upotrebi su tokom cele antike. Veći broj je od srebra nego od zlata. Drugi tip lanaca su člankoviti lanci od karika kovanih u obliku osmice i povezanih omčasto savijenom žicom. Na njemu su nepravilno raspoređena tri zrna bisera. Lanci formirani od kovanih karika, povezanih omčasto savijenom žicom u upotrebi su tokom II i III veka.

Ogrlice prema načinu izrade imaju tri tipa: prvi predstavljaju orglice hormoi tipa, od različito konstruisanih omči ili delova lanca i perli od bisera, kamena, paste ili kosti. Na krajevima se nalaze omča i kukica ili, izuzetno, dve kuke. U upotrebi su tokom II i III veka, a i u prvoj polovini IV nove ere.

Drugi tip su ogrlice u vidu niske koje formiraju nanizane perle od zlatnog lima, kamena, paste ili vegetabilnih materijala. U najvećoj upotrebi su u III, a koriste se i u kasnoantičkom periodu.

Treći tip su ogrlice u vidu niske koje formiraju nanizane perle od zlatnog lima, različitih oblika. Na ogrlicu je prikačen privezak. U upotrebi su tokom II i III veka nove ere. Ogrlice koje formiraju nanizane perle od zlatnog lima, različitog oblika u upotrebi su od helenističkog perioda, dok monetarni privesci ulaze u modu oko sredine II veka.

Privesci i Medaljoni

Privesci su čest pratilac nakita koji se nosi oko vrata. Ima ih nekoliko tipova:

Bule (bulla) formirane su od dve spojene kalote, sa povijenom limenom trakom za kačenje. U upotrebi su od kraja I do sredine IV veka nove ere. Ove priveske Rimljani su preuzeli od Etruraca, kod kojih su veoma omiljeni bili ukrasi u obliku sfera i kalota. Ta etrurska tradicija nastavlja se i u rimskom periodu, kada ovaj nakit postaje oznaka građana rođenih od slobodnih ljudi. U prvim vekovima carstva bule zadobijaju svojstva amuleta, korišćenih najčešće kao nakit za decu, ili ukras za mlade devojke, što je potvrđeno na Viminacijumu, lokalitet Više Grobalja, gde je pet bula nađeno u grobu novorođenčeta, jedna uz jednogodišnje dete i jedna u grobu deteta od petnaest godina. Ti nalazi potiču iz perioda od kraja I do sredine III veka nove ere. Neki nalazi iz Naisa, Skupa i sličnih lokaliteta smeštaju se i u IV vek.

Lunule (lunulae) imaju oblik polumeseca sa alkom za kačenje, koja ili obuhvati telo priveska, ili je aplicirana na vrhu. U upotrebi su od polovine I veka do IV veka. Ovi privesci poznati su još iz helenističke epohe, kada su naročito prisutni u Južnoj Italiji i na obalama Crnog mora. Zadržavaju isti oblik i u rimsko vreme i masovno se koriste. Imale su verovatno svojstvo amuleta, a Plaut pominje da su poklanjane za rođendane. U velikom broju su nalažene samostalno, iako postoji mišljenje da su nošene samo kao privesci na lancu. Kod nas se povremeno nalaze zajedno sa srebrnim nakitom autohtonog porekla.

Falusodini privesci – amuleti načinjeni od ptičje kosti i zlatne žice su u upotrebi tokom celog perioda antike. Privesci predstavljaju amulete (amuletum), rađene u svim

9

vrstama materijala. Imali su atropejsku ulogu i često su nošeni na ogrlicama u kombinaciji sa različitim perlama i drugim privescima.

Diskoidni amuleti – privesci sa alkom za kačenje. Na jednoj, ili obe strane, reljefno su predstavljena božanstva ili različiti simboli. U upotrebi sve vreme rimske vladavine ovim prostorima. Nose se protiv urokljivih očiju (tada imaju magično oko na sebi) ili sa predstavom nekog božanstva, kada imaju ulogu zaštite od strane tog boga.

Medaljon formira kaseta od zlatnog lima u koju je umetnuta kameja, gema, poludragi kamen, ili pasta. Najzastupljeniji su medaljoni sa kamejama na kojima su reljefno prikazane biste žena ili glava Meduze. U upotrebi su od sredine II veka do kraja kasne antike. Ima ih nekoliko varijanti zavisno od izrade i aplikacija. Dobra strana ove vrste nakita je što zahvaljujući detaljno izrađenim ženskim frizurama možemo da odredimo njihovu približnu starost, koja većinom pada u vreme vladavina dinastija Antonina i Severa.

Monetarni privesci sastoje se od zlatnog ili srebrnog novca, opervaženog trakom od zlatnog lima, povijenom ka reversu, koja formira fasung. Na njega je apliciran obod, ukrašen na različite načine. Za fasung je fiksirana široka žljebljena alka za kačenje. U upotrebi od sredine II veka do kraja kasne antike.

Narukvice (armillae)

Ovaj naziv označava kolutove od različitog materijala nošene na rukama, ili ređe, na nogama. One su prevashodno ženski nakit, mada ih Tit Livije pominje na Sabinjanima kao muški nakit nošen na levoj ruci, pravljen od zlata. Ovaj nakit imao je specijalnu namenu, s obzirom da je, zajedno sa torkvesima i falerama, darivan vojnicima kao dona militaria. Narukvice su imale funkciju vojničkih insignija i bile su masivne. Javljaju se u nekoliko tipova, a njihove predstave veoma su brojne na epigrafskim spomenicima na celoj teritoriji carstva. U Meziji narukvice su veoma česte u obliku zmije koja sama sebi grize rep i uglavnom su rađene od srebra ili bronze, vrlo malo od zlata. Prema načinu izrade ima ih nekoliko tipova.

Nalaz iz Tekije

1948. godine prilikom kopanja zemljišta za temelje Zadružnog doma, u selu Tekija na Dunavu, otkriven je bakarni sud, koji je ležao kraj zidova neke stare zatrpane zgrade. Sud je nađen na dubini oko 3 metra, a bio je zakopan ispod tankog sloja pepela, uza sam zid, koji je bio sačuvan na dubini od 1.5 metra. Zid je bio od lomljenog kamena, debljine 0.7 metara. Verovatno se radilo o sklonjenoj imovini ili pljački rimskih vojnika na granici. Vreme iz kojeg potiče nalaz određeno je Domicijanovim novcem otkrivenim u okviru nalaza, u vreme Domicijanovih dačkih ratova. Transdierna je u to vreme već bila utvrđena, sa posadom iz VII legije Claudia Pia Fidelis. Negde oko 103. godine nove ere, za kratko ovde boravi i XIII legija Gemina, koja se ponovo pojavljuje pri kraju III veka nove ere. Nalazi su raznovrsni po materijalu izrade, a nalazili su se u sudu od bakra, visine 29 cm, prečnika 24 i dna 19 cm. Od novca nađeno je 111 komada srebrnog novca,

10

od kojeg ima 19 komada republičkog novca, a ostalih 92 je carski novac Augusta, Tiberija i od Nerona do Domicijana. Od zlatnog nakita ima 5 zlatnih minđuša, 4 u paru i jedna sama i tri zlatna prstena. Od srebra ima tri heterogene grupe objekata, a) srebrne grivne latensko dako-getsko karaktera, b) delovi rimskog vojničkog pojasa, c) provincijsko rimske igle ukosnice. Srebrnih grivni ima sedam primeraka i one pripadaju autohtonom kulturnom stvaranju donjeg Podunavlja. Ove grivne armillae, nošene su na rukama, delom iznad lakata. Na njima je karakteristična pojava privesaka na manjim ili većim karikama, na kojima se nalaze razni alati, dleta ili klinovi, trouglaste pločice i minijaturne sekire. Poreklo ovih privesaka je nesumnjivo halštatsko i ilirsko.

Značajan deo ostave sačinjavaju delovi rimskog vojničkog pojasa. Ovi mnogobrojni fragmenti zanimljivi su kako pojedinačno tako i u celini, dajući podatke o fakturi i stilu rimske paradne vojničke opreme. Ti srebrni delovi, kopče, nanitovane srebrne ukrasne pločice na kožnom pojasu i privesci na njemu, ne daju se lako rekonstruisati u jednu celinu. Izgleda da se radi o najmanje dva ili čak četiri pojasa. Sačuvane su četiri fibule-kopče, jedna pređica-gajka deset ukrasnih pločica i deset privesaka. Na jednoj od kopči nalazi se natpis >VII RI. G. VALIIRIV S. CRIISCIIS, koji je protumačen kao G. Valerijus Cresces iz centurije Verova (centuria Veri). To je verovatno jer je normalnije da centurije nose ime oficira komandira, nego da kohorte ili legije to čine.

Sačuvano je 48 komada srebrnih limenih dugmeta. To su tanke, pljosnate, okrugle pločice koje na gornjem licu nemaju nikakvih ukrasa, dok se sa donje strane nalaze po dva ispupčena, koncentrična kruga, udarana štanclom.

Pored ovog ima i 4 srebrne igle ukosnice, od kojih se tri sa svojim kašikastim glavama, mogu smatrati i kako specijalne kašike, upotrebljavane pri jelu za jaja ili školjke. A takođe mogu se smatrati kao špatulasti instrumenti.

Od srebrnog posuđa iz ostave imamo tri srebrna suda, jedan simpulum i par patera (trullae).

Simpulum je masivan sud sa okruglim užim dnom, oblim i ne visokim zidovima i nešto proširenim debljim obodom, daje utisak jedinstvene fakture. Dugačka vertikalna drška izgleda kao da je zajedno livena. Na mestu spajanja primećuje se plitak žleb i profilisani prsten. Zid i dno doterani su na strugu, o čemu svedoči koncentrični krug i ubodena tačka na dnu suda. Sa spoljne strane prijanjanja drške uz obod nalaze se glave dve barske ptice sa dugim kljunovima. Nad njihovim vratovima po jedna voluta pušta reljefnu traku naviše, paraleleno sa ivicom drške do prve 1/3 drške gde se povijaju u volute ponovo. Između je vitica sa šafranovim cvetom, sa dva para povijenih listova i pupoljkom. Na gornjem kraju u sredini nalazi se reljefna predstava glave (maska) menade sa frizurom koja ima razdeljak i uvojke, koji padaju na stranu. Odmah do glave nalaze se vratovi dveju labudova sa glavama, čiji su kljunovi spušteni vertikalno naniže. Na spoljnjem delu dna nalazi se ugrebano VALERI i Po/o L VI (pondo libras VI).

11

Patere su sa užim ravnim, okruglim dnom i konično raširenim višim zidovima i proširenim debljim rubom oboda. Zid i dno su posebno liveni i prilemljeni. Na obod suda postavljene su horizotalno drške, livene i prilemljenje na obod. Na zidovima iskucano 10 elipsoidno-ovalnih plastičnih ispupčenja sa unutrašnje strane. Oba suda doterana na strugu o čemu svedoči koncentrični krug sa ubodenom tačkom u sredini.

Najzanimljiviji i najproblematičniji nalaz je grupa objekata od 6 srebrnih limenih pločica, tankih lamina, sa iskucanim reljefima ikona ili emblema božanstava. 4 od 6 emblema imaju neku vrstu edikule ili antisa sa dva stuba više ili manje shematizovanim i trouglastim nižim frontonom. U sredini polja može, a ne mora da se nalazi plastična rozeta, raznih oblika. Od te četiri embleme dva su sa ženskim božanstvom i verovatno je jedan spomenik orijentalnog sinkretizma u Trakiji i predstavlja Kibelu/Demetru dok je druga ženska predstava Fortuna ili Nemesis. Od muških predstava jedna je verovatno Serapis ili Sebazije, po analogiji na emblemu iz Ampurijasa u Španiji, gde je na bronzanom emblemu prikazuje Sabazija sa gestom blagoslova, a među ostalim atributima, pored biste Hermesa i Atisa, ima tordirani kerikejon, zmiju koja se penje uz drvo i čoveka sa dvoseklom sekriom, labrisom. Druga muška predstava je definitivno poprsje Zevsa ili Jupitera i to verovatno Jupiter Caelestis.

Preostale dve embleme su u stvari u obliku lista ili pera sa emblemom Selene.

Problematika nalaza iz Tekije

Prvi je problem što ne znamo kojoj legiji ili kohorti je pripadao vojnik čija je ostava. Znamo da je za tekijsko utvrđenje posadu davala VII legija Claudia Fidelis, dok je u kasnije doba Trajana tu bila XIII Gemina. Klaudijeva legija prekomandovana je iz Dalmacije namesto IV Scythice, koja je povučena negde oko 56-57. godine nove ere, dok je V Macedonica do 62. godine još uvek u Meziji Superior. Tek 44. godine Mezija je odvojena od Makedonije zbog stalnih upada varvara severno od Dunava. Podela na gornju i donju Meziju izvršena je 83/84. godine nove ere. Znamo da je od 68. godine VII legija sigurno na Dunavu, a zbog borbi protiv Dačana i Sarmata tu boravi i III Gallica, a kraće vreme i VIII Augusta. Posle pogibije Fonteja Agripe prilikom upada Dačana i Jaziga, početkom 70. godine, nakon kraćeg boravka na Rajni, legija je po drugi put i izgleda definitivno vraćena u Meziju. Čini se da je i ova legija imala svoje najsvetlije trenutke negde oko 84/85 godine prilikom velike invazije Dačana na Meziju, kada je poginuo čak i legat Oppius Sabinus. Sledeće godine Domicijan lično kreće u pohod na Dačane i isteruje ih iz Mezije. Ali kada je Prefekt Cornelius Fuscus prešao preko Dunava poražen je u Dakiji i poginuo. 89. godine Domicijanov vojskovođa Julijan prešao je u Dakiju i porazio Dačana, tako da je Domicijan imao svoj trijumf, ali je već 92. godine ponovo morao da ratuje u ovim krajevima, ovaj put protiv Sarmata, zbog uništene jedne legije. Iako su ovo znači nesigurna vremena, čudi odakle toliko bogatstvo jednom rimskom vojniku na granici. Naravno ne može se utvrditi koliko je dobijeno trgovinom, a koliko pljačkom, tako da ne znamo njegovu stvarnu imovinsku moć, ali imamo podatak da je ekonomski život u ovom području bio poprilično razvijen čim ima ovakvih predmeta. Delovi paradne uniforme mogu samo da nam dočaraju ili vlasnikov čin u rimskoj vojsci ili njegovo lično bogatstvo, kada je to kao legionar mogao da priušti.

12

Takođe je moguće da su i pojasevi bili votivni dar recimo veterana nekom svetilištu, jer je malo verovatno da će rimski vojnik skinuti svoj pojas pre odsluženja vojnog roka. Problem sa nakitom je činjenica da je mala količina nakita mogla proći po veličini na muške ruke, a ono što je još sigurnije da je još manji broj onog nakita koji se mogao nositi po keltskom stilu iznad lakta, što automatski odbacuje mogućnost galskog porekla nakita iz vremena kada je tu prisutna III Gallica zbog borbi protiv Dačana. Zlatne minđuše ukazuju da je pre verovatnija maršruta iz Dalmacije, odnosno VII Caludia. Pitanje je da li bi galski vojnik nosio sa sobom predstave kulta koji potiču sa istoka, a prisutne su na emblemama. Naravno to bi se moglo desiti ukoliko je to opljačkani materijal, ali je mala verovatnoća da bi to uradio ukoliko je njegov lični materijal.

Naoružanje i oprema rimskog vojnika

Najznačajniji izvor materijala za proučavanje opreme i naoružanja rimskog vojnika je grobni materijal. Tako recimo od 79 grobova na istočnoj nekropoli Sirmiuma, čak 12 je sadržavalo oružje ili vojničku opremu. Analiza grobnog inventara ukazala je da sahranjivanje ovde počinje u doba Avgusta i traje do kraja Domicijanove vladavine. Najreprezentativniji fond ranog rimskog oružja i vojničke opreme nađen je, a i dalje se nalazi, u koritu Save između Bosuta i Sremske Rače, na 168. kilometru od ušća Save u Dunav. Na tom mestu je šljunčara koja sa šljunkom i peskom s vremena na vreme izbacuje i primerke rimskog oružja i vojne opreme. Od 1973. godine bageri su izbacili 25 bronzanih i gvozdenih vojničkih kotlića, 3 legionarska šlema, tri bronzane zdele, dva bronzana krčaga, komplet medicinskih instrumenata i više primeraka oružja i oruđa. Još od kraja XIX veka ovde su alasi izvlačili mrežama oružje i opremu, među kojima i jedan šlem sa punktiranim natpisom. Jedan od najznačajnijih nalaza je svakako fragmentovana olovna vojnička diploma, datovana u doba Klaudija ili Nerona, ali svakako pre 2. juna 60. godine nove ere. Moguće je da se ovde nalazio neki nepoznati rimski vojnički logor ili hipotetička luka Graio, koja se negde tu nalazila.

Šlemovi

Iz područja kod Sr. Rače potiče šlem izvađen početkom XX veka koji na gornjoj strani vratobrana punktirano ispisan ima natpis (centuria) Trebiana, a ispod toga L. Vetti. Drugi šlem iz tog područja ima slični oblik, a na gornjoj strani vratobrana ispisano je (centuria) Flavi C (ai) Pimi. Treći šlem sa ovog lokaliteta ima na vratobranu natpis (centuria) C (ai) Lupi Co(ho)r(s) Pri(ma) Cai Clami, odnosno nosio ga je Gaj Klamo iz centurije Gaja Lupa, koja je pripadala prvoj kohorti nepoznate legije. Četvrti šlem iz Sremske Rače ima kosi vratobran bez natpisa i ukazuje na nešto kasnije vreme, kada u Sremu borave legija I i II Adiutrix, koje u Sirmiumu pominju natpisi na jednom žrtveniku i jednom nadgrobnom spomeniku. Što se tiče prva tri šlema, vrlo je verovatno da su se na ovom području oko sredine I veka nove ere našle udružene trupe iz različitih legija i pomoćnih jedinica, premda je nejasno šta su one tražile u tom mirnom periodu Posavlja.

Značajan je i bronzani šlem iz Beograda sa ravnim vratobranom i punktiranim natpisom (centuria) Tauri, T(itus) Alfius. Šlem je u potpunosti analogan sa onima iz

13

Rače, a interesantan je po tome što se na njemu pominje ista centurija kao i na šlemu iz Podsusjeda kod Zagreba, što ukazuje na mobilnost vojnih jedinica između provincija.

Sa diplome izvađene na istom mestu, poznate su nam tri centurije i dve kohorte, od kojih je jedna bila II hispanska kohorta konjanika.

Oklopi

Kod Sr. Rače izvađen je krajem prošlog veka karičast oklop (lorica hamata), načinjen od ispletene žice debljine 1 do 2 mm. Oklop je imao centralni deo od gvožđa, a periferne delove od bronze. Primerci ovakvog oklopa poznati su iz zapadne Evrope, a fragmentarno su otkriveni i u Sirmiumu, kao i Starim Jankovcima. Na lok. 36 u Sr. Mitrovici nađeni su fragmenti pločastog ili ljuskastog oklopa od više stotina bronzanih i gvozdenih pločica, kakve su i one iz Rače. Ploče ili ljuske su tako poređane da se međusobno pokrivaju sa gornje i bočnih strana. Na primercima iz Sirmiuma pločice su međusobno spojene žicom koja je provučena kroz rupice.

Mačevi

U grobovima u obliku bunara u Sr. Mitrovici nađena su dva mača, od kojih je jedan duži u potpunosti sličan maču iz Kupe kod Siska. Smatra se da su ovi duži mačevi mogli da pripadaju konjanicima, što je bar za vreme Vespazijana potvrđeno izvorom. Mač iz Sirmijuma skoro je upola kraći od navedenih primeraka i više bi odgovarao pešadiji. Sličan je maču iz rimskog groba u Požarevcu i maču iz Niša koji se okvirnu datuju u I ili II vek nove ere. Ranom datovanju ovog mača ide u prilog i nalaz drugog mača na istoj nekropoli koji svojim karakteristikama, pre svega kosim prelazom drške u sečivo i naglašenim uzdužnim rebrom na sečivu, spada u proizvode sa latenskim tradicijama i ukazuje na pripadnike pomoćnih odreda iz keltske populacije. U Nikincima u JZ delu Srema, nađena su dva rimska mača sa dugim drškama, slični mačevima iz doline Save. Kod Sr. Rače izvađeno je više primeraka mačeva koji se ne razlikuju od ranije opisanih, a karakteriše ih spajanje drške sa sečivom pod pravim uglom. Navedeni mačevi najverovatnije su pripadali konjici, a datuju se u prvi vek nove ere. Jedan mač iz Rače tipičan je primerak gladijusa sa mnogim analogijama kod nas, dužine je 57 cm i odgovara sličnom primerku sa lokaliteta Dunav kod Dubravice. Ovakvi gladijusi zapažaju se na predstavama Trajanovog stuba, a upotrebljavaju se u toku I i II veka nove ere.

Koplja i pilumi

Na repertoar oblika i tipova ovog oružja uticali su pripadnici domorodačkih plemena, koji su sa svojim oružjem stupali u pomoćne odrede. Evidentirana koplja, različitih dimenzija, oblika lista i dužine drške, ukazuju da pravila o unifikaciji oružja u rimskim trupama u I veku nove ere nisu postojala ni u redovnim jedinicama, ni u pomoćnim trupama. Najčešće se ipak javlja listolik i vretenast oblik, što je slučaj i u drugim provincijama. Ostali oblici su najčešće varijante osnovnih tipova, koji se prate od

14

pojave Rimljana na tlu Balkana pa do kraja IV veka. Od 3 koplja izvađena iz Save kod Sr. Rače, najzanimljiviji je primerak sa tauširanim ornamentima i bronzanim ukrasnim trakama, što može da ukaže na pripadnika pomoćnih trupa ili domoroca u rimskoj jedinici, kakav je recimo bio Dasent iz Kornakuma u Sremu, koga pominje diploma nađena na ovom mestu. Ovakva koplja potiču iz starije faze mlađeg gvozednog doba. Od kopalja iz Sirmiuma ističe se jedan primerak sa polukružnim zarezima od korena do vrha lista. Indentična ornamentika je na koplju sa Karaburme, nađenom na keltskoj nekropoli. Na SI nekropoli Sirmiuma otkriveni su ispod grobova iz IV veka grobovi sa spaljenim pokojnicima iz I veka. Među njima se nalazi i grob u kome se nalazi groblje sa pravilnim vretenastim listom i naglašenim uzdužnim rebrom.

U Nikincima, verovatno sa istog mesta odakle potiču i mačevi, nađen je tipičan pilum, kod kojeg je dve trećine dužine kružnog a donja trećina kvadratnog preseka i na stisnutom delu nalaze se dve rupice za zakivke. Pilum izduženog oblika sa piramidalnim vrhom i sa pravougaonom pločicom sa dva otvora za zakivke poznat je sa Ade Ciganlije, a ima ga i širom gornje Mezije. Zanimljiv je i fragmentovani gvozdeni pilum iz Save kod Sr. Rače, koji na vrhu ima dva bočna pera, a u dugom kupastom tuljku sačuvan je deo drvene drške.

Strele

U Sirmijumu je u grobovima u obliku bunara otkriveno svega tri strela. Različitog su oblika, vretenastog, listolikog i trouglastog. Samo dva primerka rađena su po određenim specijalizovanim modelima, dok je treći primerak tipičan kovački rad iz priručne vojne radionice. U Basijani u Sremu, pronađen je jedan primerak plumatae, gvozdene strelice snabdevene olovnim valjcima, koje nisu bacane rukom. Ovi projektili svedoče o prisustvu ratnih mašina koje su ih izbacivale na principu koji je bio isti kao kod luka sa tetivom. Određeni vojnici nosili su, prema Vegeciju, po pet takvih strelica smeštenih na zadnjoj strani štita.

Bodeži

Na lokalitetu Beli Breg u Sr. Mitrovici, u blizini mesta gde su otkriveni bunar grobovi, nađen je u orušenoj obali karakterističan gvozdeni bodež. Rađen je na brzinu, od vojnog kovača, ima samo sporedne sličnosti sa poznatim primercima, koja se ogleda u lepezastom prelazu drške u list.

Sekire

Sekira sa nekropole u Sirmiumu odgovara po obliku vojničkom trnokopu sa dvoseklim sečivom i otvorom za dršku smeštenim u sredini tela. Analogni primerci poznati su sa lokaliteta Selo Stol i Bostanište u regionu Niša, a ima i jedan sačuvani primerak iz Zaječara.

15

Klasifikacija Žižaka

Tip I – Leške I, Brener XXII - Pravljeni kalupom, imaju kružno, ravno telo. Uski obod ima jedno ili više utisnuća koje okružuju kružni udubljeni disk. Ove lampe ima jednu vrstu kratkog nosa sa trouglastim završetkom. On je okviren sa svake strane parom dubokih voluta koje počinju od oboda lampe. Na bazi nosa postoji obično otvor za vazduh, mada je to opcionalno. Dno je okruglo sa jednim udubljenjem. Glina je dobro pročišćena i tamnija po boji. Disk na sebi ima neki reljef, od predstava bisti i glava božansava do gladijatora koji se bori ili životinja tipa ovna ili ribe koja skače u vazduh. Iz stanja nalaza na terenu može se zaključiti da se ove lampe upotrebljavaju u prvom i drugom veku nove ere.

Tip II – Leške IV, Brener XXIII – Takđe pravljene kalupom. Telo je pljosnato, kružnog oblika kao i kod prethodnog tipa. Obod je uzak i udubljen oko uvučenog centralnog diska, koji sadrži figuralne ili shematičke reljefe. Dugačak nos ima kružni završetak. Uokviren je parom duplih voluta koje počinju od oboda. Otvor za vazduh na bazi nosa je opcionalan. Dno je jednostavnog kružnog oblika sa jednim udubljenjem. Premaz je obično tamno smeđ ili crno smeđ. Ovaj tip je ređi nego tip I. Datovanjem se upotreba ovog tipa smešta u drugu polovinu I veka nove ere.

Tip III – Leške III – pravljena kalupom. Lampa ima kružno telo sa uskim obodom. Obod na sebi nekad ima ukrase. Centralno udubljeni disk ima na sebi takođe ukrasne reljefe. Male višestruke nosnice, od dve pa naviše, odvajaju se od oboda. Nosevi su različitih oblika. Na suprotnom kraju uvek postoji velika dekorativna drška u obliku lista, meseca ili trouglaste floralne dekoracije. Baza je jednostavnog, kružnog oblika, definisana izbočinom. Postoji samo jedan datovani primerak kod nas i to u period od prve polovine drugog veka.

Tip IV - Ovaj tip je, generalno gledano, istog oblika kao i prethodni. No ovde je obod širi a disk je mali i nedekorisan. Takođe postoji nekoliko otvora. Obilno se naglašava prelaz koji ukrašava zaravnjeni vrh lampe. Postoji velika ukrašena drška, a smatra se da je na dizajn ove vrste uticaj mogao imati izgled metalnih lampi.

Tip VI – Leške V – kalup. Telo je kružno ili ovalno i nastavlja se u dugački nos. Široki, pljosnati obod je ukrašen malim izvučenim tačkama, koje se nastavljaju na vrhu nosa. Centar nosa ima jednostavan kanal koji formiraju dve volute, koje seku obod i pružaju se od diska ka delu gde se nalazi otvor za plamen. Nos se završava kružno. Kružni disk je mali, konkavan i veoma jednostavan. Ove lampe datuju se od druge polovine prvog veka nove ere do početka drugog veka nove ere.

Tip VII – Leške VIII, Brener XXV – kalup. Imaju nisko kružno telo. Uski obod je ili nedekorisan ili dekorisan koncentričnim udubljenjima. Disk je ili jednostavan ili ima reljefnu dekoraciju figura ili motiva. Kratka kružna njuška se ponekad useca u obod. Baza njuške je ili u pravoj liniji ili se završava u obliku srca. Drška je pravljena kalupom, ponekad probušena a ponekad ukrašena jednim ili dva udubljenja. Dno je određeno ili sa

16

jednim ili sa dva udubljenja. Premaz je smeđ, a lampe se datuju u negde u drugu polovinu prvog veka.

Tip X – Brener XXVII – telo ovog tipa je kružnog oblika, a ima srednje široki obod koji okružuje kružni utisnuti disk. Nos se malo odvaja, dok je otvor za fitilj neposredno uz obod istog. Strane nosa su definisane dvema kosim linijama koje se urezuju kroz obod. Drška je takođe pravljena kalupom. Na jednoj vrsti se nalazi patern u obliku vinove loze na obodu. Glina je žućkastosmeđa i pokrivena tanko crvenom ili tamnosmeđom presvlakom. Ovaj tip, po Breneru, potiče iz Korinta u II veku AD, ali su ovi primerci od lokalne korintske gline, ali nemaju glazuru. Lampe ovog tipa mora da potiču na našim teritorijama iz vremena III i IV veka AD.

Tip XI – Brener XXVIII – kalup. Veoma malo ih ima kod nas. Ravno telo je ili kružno ili ovalno, sa uskim obodom, a ponekad ima grube paterne ili još ređe figuralne oblike. Otvor za fitilj je u obodu, ponekad samo malo izvučen izvan. Ima solidno pravljenu dršku u obliku kvrge. Glina je obično tamno crvena i ima ponekad imitaciju tera sigilate u obliku crvene presvlake. Na našem tlu one se datuju u III i IV vek nove ere.

Tip XII – Brener XXXI – kalup, ovaj tip ima izduženo telo koje se spaja u nos koji štrči. Obod koji se naginje ka spolja je ukrašen sa motivom riblje kosti ili sa paralelnim potezima koji su obično urezani, a ponekad uokruženi udubljenjem. Duboki i široki kanal ide od diska do rupe za fitilj. Trouglasta drška, sedi na obodu. Disk je ukrašen sa motivima ili životinjama u reljefu. Na tlu naše zemlje postoje ovi tipovi i sa hrišćanskim motivima, dok recimo u Sirmijumu imaju dva primerka na kojima je predstava psa koji trči. Glina je ili tamno crvena ili roze koja je ili bez presvlake ili ima žućkasto smeđu presvlaku. Čini se da su tipovi iz naše zemlje iz vremena kasnog četvrtog veka nove ere.

Tip XV – Leške IX, Brener XXXVI – kalup.Ovaj tip naziva se još i fabrička lampa. Ima okruglo telo i obod koji se naginje ka spolja sa dve izvučene imitacije drške, ali ima i oblika sa drškom. Disk je smešten u centru, jednostavnog, kružnog oblika i okružen je obodom u potpunosti, koji je neprekinut nosom. Nos je dugačak i ima kratko udubljenje od centra koje se završava pre otvora za fitilj. Oko otvora za fitilj nos je spljošten sa oblim završecima prethodnog dela. Na nekim lampama otkriven je natpis FORTIS, a on se pojavljuje i širom teritorije rimskog carstva. Postoje i neki drugi natpisi poput APRIO, ATIMETI, FRONTO, EVCARP.... Glina je ili tamno siva ili tamno crvena i nema presvlake. Čini se da su u upotrebi kod nas od početka I veka do kraja II veka nove ere.

Tip XVI – Brener XXVI – pravljena kalupom, takođe poznata kao fabrička lampa. Ima kružno telo sa ka spolja nagnutim obodom koji ima dve izvučene imitacije drške. Centralni, okrugli disk je okružen obodom koji je prekinut naspram nosa. Obod se nastavlja niz nos i formira jednu vrstu dubokog kanala koji se prekida kod otvora za fitilj. Taj deo je potpuno isti kao kod prethodnog tipa. Glina je tamno crvena i nepresvučena. Lampe sa naših prostora imaju natpise FORTIS, STROBILI, ATIMETI i datuju se u drugu polovinu prvog veka nove ere.

17

Tip XVII – Leške X, Brener XXVI – kalup. Ovo je najčešći oblik fabričke lampe. Ima okruglo telo sa obodom koji se naginje na spolja. Na obodu ima dve ili tri imitacije drške, ali bez prave drške. Disk je centralno postavljen, kružnog oblika i utisnut. Jednostavan je, dok na par primeraka ima reljefa na njemu, koji idu od biste božanstva do komičnih maski. Imaju natpise FORTIS, STROBILI, FEST.... Obod od diska ide do nosa gde formira široki kanal i okružuje otvor za fitilj. Postolje je naglašeno i definisano sa jednim do tri udubljenja. Neke lampe su od sive gline, druge od žućkasto smeđe sa presvlakama koje variraju od narandžaste do smeđe boje. Na našim teritorijama su u upotrebi od kasnog I veka nove ere do sredine IV veka nove ere.

Tip XVIII – kalup. Imaju ovalno telo sa širokim obodom. Na svakoj strani oboda postoje mala izbočena polja. Mali konkavni disk sadrži jedan otvor za punjenje. Niski obod oko diska stvara neku vrstu kanala od diska ka nosu i potom se širi da bi obuhvatio trouglasti nos. Masivna okrugla drška kreće od oboda. Glina varira od sive prekrivene tamno smeđom glazurom, do žućkasto smeđe presvučene tamno crvenom bojom.

Tip XIX - kružna prstenasta lampa sa više otvora za fitilje. Verovatno su ove bile namenjene upotrebi u svetilištima i vrlo su retke na našim prostorima..

Tip XXII – pravljene na vitlu. Ovaj tip ima visoko okruglo telo, sa širokim , poprilično pljosnatim obodom. Obod se diže naglo i formira kružnu ivicu oko široke centralno postavljene rupe za punjenje. Ponekad postoji žljeb oko unutrašnjosti rupe za punjenje. Nos je u obliku sladoledarske kašike gledano iz profila. U retkim slučajevima postoji više noseva. Ručka sedi na obodu i produžava se od visokog ruba pored rupe za punjenje preko oboda i iza tela žiška. Glina se razlikuje, mada ih u velikom broju ima u žuto smeđoj varijanti, mada ima i sivih. Ceo ovaj tip se inače karakteriše lošim pečenjem, tako da glina i prevlaka ima pravu lepezu boja. Ova vrsta lampi je najzastupljenija kod nas u Sirmiumu, dok je ima i na drugim mestima, ali mnogo ređe. Ovo se možda može dovesti u vezu sa činjenicom da je možda u Sirmijumu ili negde u blizini postojala radnja za pravljenje ovakvih žižaka. Generalno se datuju u period od IV do VI veka nove ere.

Rimske fibule

Reč fibula je latinskog porekla i nastala je od glagola figere, što znači zakopčati, spojiti dva dela. Najstariji poznati primerci fibula potiču iz bronzanog doba i veoma su jednostavnog oblika. Osnova rimske fibule je latenska, bolje reći osnova rimske provincijske fibule. Osnovna namena fibule je da drži na željenom mestu dva dela tkanine lica koje je upotrebilo fibulu. Tek kasnije stekla je svojstva nakita, jer se upotrebljavala na vidljivim delovima odeće. Svaka fibula sastoji se od dva osnovna dela, igle i tela fibule. Oblik igle je nepromenjen od najranijeg perioda. Telo fibule bilo je podložno promenama. Na telu se razlikuju tri osnovna dela; glava, luk i stopa fibule. Onaj deo na kome je igla stalno pričvršćena naziva se glava fibule, a deo gde se fibula naslanja na telo naziva se stopa. Deo tela između glave i stope naziva se luk fibule. Stopa je u razvoju nastala pre glave jer se prvobitna fibula sastojala samo od elipsoidno savijenog komada žice, koji u tom obliku, nema potrebe za izvođenjem glave fibule. Po

18

konstrukciji fibula može biti jednočlana ili dvočlana, tj. izrađena od jednog ili dva komada žice. Ovi predmeti izrađivani su od bronze, gvožđa, olova, srebra, zlata, kosti. Najzastupljenije su bronzane fibule, međutim mora se uslovno reći bronza, jer su analize pokazale da su pored bakra i kositra, u fibulama postojali i drugi elementi. Čini se da je najveći broj rimskih fibula pravljen livenjem i kovanjem, ali do sada tehnika proizvodnje nije dovoljno proučena.

Tipovi fibula

Tip I Poznolatenske – Na pojedinim fibulama ovog tipa javlja se zadebljanje na luku. Potporna greda koja se javlja na rimskim fibulama preuzeta je od poznolatenske fibule kao i dugmetasto zadebljanje na luku i tetiva omotana oko luka. Uvek su jednočlane, a luk im je ravan ili polukružno izvijen. Držač igle najčešće je u obliku rama, a može biti i neprolomljen. Karakteristične su za prvu i drugu polovinu I veka BC.

Tip II Aucissa fibule – Ime su dobile prema keltskom majstoru koji ih je proizvodio. Na većini fibula ovog tipa, na proširenom delu glave, nalazi se ime proizvođača. Javljaju se i rimska imena poput Carinus, Iulius.... Na žalost ni na jednom primerku iz Singidunuma nema imena, kao ni na ostalima nađenim u Gornjoj Meziji. One imaju šarnir mehanizam, polukružno izvijen luk i stopu, koja je, najčešće, ukrašena zadebljanjem u vidu dugmeta. Držač igle je trougaonog oblika. Stariji primerci imaju širok, u vidu trake, izveden luk na kome je polukružno zadebljanje u vidu rebra. Mlađi primerci imaju polukružan presek luka u vidu latiničnog slova D. Ima ih u svim delovima rimskog carstva, a u upotrebi su tokom I veka AD, a naročito su karakteristične u doba od Avgusta do Klaudija.

Tip III Fibule sa šarnirom slične Aucissa – Smatra se da su ove fibule prethodile Aucissama ili činile prvi stepenik njihovog razvoja. Kod nas su nalažene u Sisku, Naroni, Živojnu... Kako na teritoriji Gornje Mezije još nisu pronađeni poznolatenski primerci, verovatnoća je da su ovde nastale kao posledica uprošćavanja Aucissa fibula, u vreme kada prestaje proizvodnja ovih, u II veku AD. Osnovna odlika im je šarnir mehanizam. Luk se postepeno sužava prema stopi i pravougaonog je preseka, a relativno je širok. Ukrašen je kružnim ubodima i to na glavi fibule i na prelazu u stopu. Ponekad ima i plitko urezanih linija. Na kraju stope, umesto zadebljanja u obliku dugmeta zastupljeno je proširenje u vidu trna ili manje pločice. Ove fibule izgledaju kao da su rađene od lima.

Tip IV Fibule sa dve igle i šarnir mehanizmom – U upotrebi su kada i Aucissa fibule, ali nije sigurno da li su istog porekla. Otkriće labijatske nekropole u Gostilju kod Podgorice govori nam da su bile u upotrebi pre Aucissa fibula. Očito je da su one nastale u nekom trenutku ilirske istorije i da su nakon dolaska Rimljana nastavili da ih koriste romanizovani domoroci. Potiču iz 2/2 I veka BC.

Tip V Lučne fibule sa šarnirom slične prethodnim fibulama – Čini se da je ovo lokalni tip fibule. Ima karakteristike fibule sa šarnirom slične Aucissa fibulama i fibula sa dve igle i šarnir mehanizmom. Luk je polukružan i postepeno se sužava ka stopi. Držač igle je specifičan, jer nije postavljen uspravno nego je u istom nivou sa stopom fibule.

19

Držač je posuvraćen u jednu stranu, tako da svojim oblikom podseća na stopu fibule sa dve igle. Pošto ima osobine dve grupe može se vezati za period II i III veka AD.

Tip VI Fibule sa šarnirom, lučno izduženim i profilisanim lukom – Nastale su u Galiji simbiozom funkcionalnih i stilskih osobina Aucissa fibula i galskih fibula sa spiralnom oprugom na glavi, Nertomarus tipa. Karakteristika im je šarnir mehanizam na glavi fibule. Od Aucissa se razlikuju po tome što na početku luka, neposredno pored glave fibule, nemaju proširenje u vidu pločice. Luk im je izdužen ili blago povijen, skoro uvek profilisan, bilo po dužini ili širini fibule.

Tip VII Almgren 20 fibule – Nastao je iz kasnolatenskih oblika sa potpornom pločicom na glavi fibule. Na glavi fibule nalazi se dakle potporna pločica ispod koje je opruga sa spiralnim navojima i spoljašnja tetiva. Dugmetasto zadebljanje na luku fibule samo je delimično naznačeno kod ovog tipa. Ove fibule su malih dimenzija. Karakteristične su za prvi vek AD.

Tip VIII Noričko panonske fibule sa dva dugmetasta zadebljanja na luku – nastale su iz poznolatenskih fibula, a u rimsko doba bile su naročito rasprostranjene u Panoniji i jugoistočnom Noriku. Osnovna karateristika im je izdužen luk i dva dugmetasta zadebljanja na luku. Glava fibule je u obliku presečene retorte. Na glavi je opruga, najčešće sa osam spiralnih navoja. Karakteristične su za I i II vek nove ere

Tip IX Profilisane fibule sa potpornom gredom – Na glavi ovih fibula sa potpornom gredom nalazi se uzana i dugačka pravougaona pločica u vidu grede. Osnovna funkcija ove grede je da, zajedno sa tetivom, učvrsti oprugu fibule. Opruga, iz koje će se razviti igla, može biti izlivena zajedno sa telom fibule ili naknadno izvedena i pričvršćena za telo fibule. Opruga najčešće ima osam spiralnih navoja, po četiri sa svake strane držača tetive. Luk je više ili manje izvijen i uvek je ukrašen manjim zadebljanjem, jednom ili više puta profilisanim. Na kraju stope je, takođe, zadebljanje, u obliku dugmeta. Karakteristične su za I i II vek AD.

Tip X Profilisane fibule bez potporne grede – Proizašla je iz mlađih oblika prethodne grupe. Razlika je što nemaju na glavi potpornu gredu na koju se oslanja opruga. Na gornjoj strani luka i to uvek na delu bližem glavi imaju jedan greben koji podseća na sleme. Pošto se proteže sredinom luka, isti ima presek trougaonog oblika. Na sredini luka nalazi se zadebljanje u obliku većeg grebena, koje, kod pojedinih varijanti, može biti više puta profilisano. Luk je sa donje strane ravan. Na kraju stope je zadebljanje, koje kod pojedinih varijanti može biti različito oblikovano. Držač igle je puno rađen i uglavnom je visok. Karakteristične su za II vek i prvu polovinu III veka AD.

Tip XI Profilisane fibule sa dva dugmetasta zadebljanja na vrhu – Imaju jedno zadebljanje na početku luka, a drugo na prelazu u stopu. Ova zadebljanja su ukrašena graviranjem. Fibule su jednočlane, mada ima i dvočlanih. Na glavi je opruga sa osam spiralnih navoja, a spoljašnju tetivu pridržava držač. Luk je polukružnog, bolje reći kružnog preseka jer je sa donje strane samo malo zaravnjen. Stopa fibule je široka ili

20

uska, a držač je uvek puno rađen. Smatra se da ove fibule spadaju u 2/2 I veka i u II vek AD.

Tip XII Panonske fibule sa lukom u obliku trube – Glava fibule, odnosno početak luka je proširen u obliku trube. Spiralna opruga je dugačka, spoljašnju tetivu opruge pridržava uzani držač tetive, a najčešće su dvočlane konstrukcije. Retko na glavi postoji potporna greda, jer njenu ulogu preuzima izrazito prošireni početak luka na koji se oslanja inače dugačka spiralna opruga. Na sredini luka je zadebljanje u vidu grebena ili dugmeta. Kod pojedinih varijanti zadebljanje na luku i sam luk ukrašeni su srebrnom žicom. Poreklo vode iz severnih delova Nemačke. U upotrebi su u II veku nove ere, a moguće i na početku III veka AD.

Tip XIII Fibule sa lukom u obliku Lengera – luk im je u obliku lengera. Proširen je u vidu dva kraka koji su povijeni prema stopi tako da luk dobija izgled sidra. Na glavi je potporna greda, ispod koje je spiralna opruga sa spoljašnjom tetivom, koju pridržava široki držač tetive. Uglavnom su dvočlane konstrukcije i pravljene od bronze i srebra. U upotrebi su od kraja prvog veka do trećeg veka nove ere.

Tip XIV Lučne fibule sa šarnirom i zadebljanjem na luku u vidu grebena – ovaj oblik karakterističan je za donjo-dunavske provincije, Dakiju i Gornju i Donju Meziju. U ostalim provincijama, sem sporadičnih nalaza u Panoniji, ih nema. Telo im je izvedeno u obliku slova S, šarnir mehanizam, na luku ukras u vidu grebena i igla povijena nadole. Glava je skoro uvek šira od luka i izvedena je u vidu četverougla koji je sa strane polukružno zasečen. Luk je sa donje strane zaravnjen. Držač igle je visok i uglavnom kratak. Smeštaju se negde u kraj II veka nove ere.

Tip XV Jednočlane žičane fibule – rađene su iz jednog komada bronzane žice, različitog preseka, zbog čega se i nazivaju ovim imenom. U starijoj literaturi poznate su i kao legionarske fibule, jer se pretpostavljalo da su ih ovi koristili. Međutim posle pronalaska istih i u ženskih grobovima, ovaj naziv se sve manje primenjuje. Na glavi fibule je opruga sa skoro uvek četiri spiralna navoja i unutrašnjom tetivom. Kasniji primerci imaju polukružan luk, ali skoro uvek asimetričan. Držač igle je uvek puno rađen, a ponekad i ukrašen. Nisu pronađene u velikom broju kod nas, ali ih ima. Uopšteno se mogu datovati od 2/2 I veka do kraja II i početka III veka nove ere.

Tip XVI Dvočlane žičane fibule sa potpornom gredom – izrađivane od bronzane žice, odnosno šipke, luk im je nesimetričan, dvočlane su izrade i na glavi imaju potpornu gredu. Ukras na luku je ponekad u tremolo tehnici, a luk je trougaonog preseka. Datuju se u period 2/2 II odnosno ½ III veka nove ere.

Tip XVII Dvočlane fibule sa spoljašnjom tetivom i visokim držačem igle – prototip ove vrste možda može da se pronađe u poznolatenskim fibulama Temes-Remete tipa. Sve fibule ovog oblika masivne su i velike, izrađivane od belog metala, sa trougaonim presekom luka, na glavi opruga sa dosta spiralnih navoja, a na stopi visok držač igle.

21

Tip XVIII Gvozdene fibule sa oprugom i visokim držačem igle – na glavi imaju oprugu sa samo dva spiralna navoja i unutrašnju tetivu. Luk je pravougaonog preseka i iskovan relativno tanko, postepeno se sužava ka ravno zasečenoj stopi. Loša izrada i izbor gvožđa kao sirovine ukazuju na lokalnu izradu, pored činjenice da su nađena samo dva primerka prilikom iskopavanja na lokalitetu Plantaža kod Obrenovca. Najverovatnije potiču iz III veka nove ere.

Tip XIX Kolenaste fibule sa oprugom u čauri – ovaj oblik nosi naziv po specifičnoj izvedbi luka. Naime, luk od stope ka glavi čini nagli zavoj, koji oblikom podseća na savijeno koleno. Ove fibule najzastupljeniji su tip fibula u periodu srednjeg carstva na tlu provincija. Pronađeno je veoma malo kalupa za livenje ovog oblika. Uopšteno se uzima da se ona upotrebljavala u toku II i III veka, a pojedine varijante i tokom IV. Luk može biti različito izveden, od blago izvijenog do izrazito ili skoro savijenog pod pravim uglom. Na glavi je opruga koja može biti u valjkastoj čauri ili slobodna, a postoje i šarnir primerci. Stopa se najčešće završavala polukružnim proširenjem na kome je ukras u vidu trna ili dugmeta.

Tip XX Kolenaste fibule sa oprugom i polukružnom potpornom gredom – spiralna opruga, manja ili veća polukružna potporna ploča na glavi, luk od blago do izrazito savijenog oblika i različitog preseka, kao i uzani, ali visoki držač igle, glavne su karakteristike ovog oblika kolenastih fibula. Takođe imaju spoljašnju tetivu, koja je nastala iz opruge sa različitim brojem navoja, ali najčešće 8. Pretpostavlja se da potiču iz II i III veka nove ere.

Tip XXI Kolenaste fibule sa oprugom i uglastom potpornom gredom – imaju na glavi, iznad opruge, potpornu ploču različitih oblika. Potporna ploča može biti izvedena u vidu pravougaonika, trougla, skoro punog ili elipsoidnog zadebljanja luka. Ploča može, ali ne mora da bude ukrašena urezanim linijama. Na glavi je opruga sa različitim brojem navoja i sa spoljašnjom tetivom, dok luk može biti više ili manje izvijen. Stopa se najčešće završava polukružnim proširenjem, koje je katkad ukrašeno zadebljanjima različitog oblika. Pretpostavlja se da su rasprostranjene tokom III veka nove ere.

Tip XXII Kolenaste fibule sa šarnir mehanizmom – najzastupljeniji oblik kolenastih fibula. Neposredno iznad valjkastog dela glave nalazi se često manje ili veće polukružno zadebljanje. Luk je prelomljen u obliku kolena, različitog je preseka i retko je kada ukrašen, sem facetiranja.. Na kraju stope je manje zadebljanje, što nije pravilo. Tipične su za II i III vek, a pogotovo za ovaj potonji.

Tip XXIII Neemajlirane pločaste fibule geometrijskih oblika – ovde je izdvojena jedna fibula koja podseća oblikom na romb i ima viseći šarnir, na sredini luka je manje udubljenje oivičeno plastičnim krugovima. Na delu iznad visećeg šarnira i držača igle luk je proširen i delimično rastavljen. Pretpostavlja se da je ovaj tip fibule u upotrebi negde oko polovine I veka nove ere.

Tip XXIV Emajlirane fibule – ove fibule su koncentrisane uglavnom na tri područja; galske provincije, srednji tok Rajne i provincija Panonija. Ove fibule vode

22

poreklo od fibula sa izduženim i profilisanim lukom. Omiljene su tokom II veka, a pojedini tipovi su u upotrebi i ranije, ali i kasnije. Ima ih sa šarnirom, pločastih, geometrijskih oblika....

Tip XXV Pločaste fibule rađene tehnikom prolamanja – luk fibule, koji je najčešće kružnog preseka, probušen je jednom ili više puta, ali tako da deo koji je ostao nedirnut obrazuje neki ornament kao i probušeni deo. Ove fibule uglavnom se nalaze duž rajnskog i dunavskog limesa. Veći broj primeraka nađen je u Panoniji, Dakiji i Donjoj Meziji. Datuju se u period od sredine II veka nove ere.

Tip XXVI Fibule u obliku slova - najčešće su u obliku slova M, N, P, S, mada na nekima ima i natpisa, dok su pojedine ukrašene emajlom. Najčešći oblik je slovo S. Kod nas ima samo jedan primerak iz Gornje Mezije, dok ih ima u Panoniji i u Germaniji. Pojavljuju se u II veku nove ere.

Tip XXVII Fibule u obliku svastike – relativno brojne u Gornjoj Meziji, ali skoro svi poznati primerci potiču iz oblasti limesa. Rade se u više varijanti; mogu biti ukrašene krakovima ili bez ukrasa. Svastika može biti izvedena u jednom kružnom obruču. Igla se pričvršćivala za telo fibule ili preko opruge sa spiralnim navojima ili preko visećeg šarnira. Izrađivane su od skoro svih metala, ali najčešće od bronze. Ove fibule brojne su i na germanskom limesu, a sporadično se javljaju i u provincijama u Aziji. Veruje se da su ovakve fibule upotrebljavali vojnici, već od kraja II veka i u III veku. Kod nas ih ima i u IV veku.

Tip XXVIII Zoomorfne fibule – mogu biti izrađene u obliku ploče ili plastično izvedene, sa emajlom ili bez. U upotrebi su tokom cele rimske vladavine, u svim provincijama, kao i u periodu kasne antike. Primerci sa tla Gornje Mezije, kao i iz susednih provincija, mogu se datovati u srednje i kasno carstvo. Koriste se razne životinje poput zeca, psa, delfina, konja, orla...

Tip XXIX Fibule specifičnih oblika – dve fibule iz zibrke muzeja u Bgd-u. Obe podsećaju na atribute božanstava, pre svega Merkura i Fortune, koji su jako omiljeni u našim krajevima tokom II i III veka nove ere. Podsećaju na rog izobilja, odnosno rogove izobilja, odnosno na gornji deo kaduceja, atribut Merkura.

Tip XXX Omega fibule – oblikom podsećaju na ovo grčko slovo. Nastale su u poznolatenskom periodu. Rasprostranjene su u zapadnim provincijama, kao i u Španiji. Smatra se da im je postojbina Švajcarska i južna Nemačka. Kod nas su najzastupljenije u okolini Singidunuma. Karakteristične su za prva tri veka nove ere. Izrađene su od bronzane žice, koja je uglavnom romboidnog preseka, mada ima primeraka i bez profilisanog luka. Niti jedan primerak sa naše teritorije nije ukrašen.

Tip XXXI Fibule u obliku prstena – izrađene su u obliku prstena čiji se krajevi dodiruju. Krajevi im nisu povijeni koja kod prethodnog tipa, već su savijeni u obliku rolne, tj. bronzana ili gvozdena žica je na krajevima stanjena u vidu tanje ploče, koja je, zatim, više puta kružno savijena. Savijeni deo je uvek u ravni sa ostalim delom fibule.

23

Luk je različitog preseka. Služile su za zakopčavanja odeće na desnom ramenu. Karakteristične su za IV vek, ali ih ima već i u III veku nove ere.

Tip XXXII Fibule sa posuvraćenom stopom – razvile su se iz fibula srednjolatenske šeme u I veku nove ere na teritoriji bivšeg SSSR-a, oko severne obale Crnog Mora. Imaju nešto izvijen luk, jednočlane i dvočlane postoje. Ima ih u Gornjoj Meziji u znatnom broju, kako onih što su nastale toko III, IV i V veka, tako i onih iz VI veka, koje se nazivaju vizantijskim.

Tip XXXIII T fibule sa oprugom – nastavak im se vezuje za srednji tok Dunava, odakle su se raširile po ostatku rimskog carstva. Pravljene su od bronze, imaju luk pravougaonog preseka i oblik koji varira od oblika samostrela do krsta. Javljaju se od kraja II veka do IV veka nove ere.

Tip XXXIV Lučne fibule sa jednom lukovicom - na početku luka, odnosno na glavi imaju zadebljanje koje je liveno zajedno sa lukom. Ovo zadebljanje može biti različito profilisano, a najčešće je bikonično ili kružno. Luk fibule je polukružno izvijen i najčešće je većim delom po dužini facetiran, izuzev dela kod glave i na prelazu luka u stopu gde se, većinom, nalazi ukras izveden urezanim linijama. U odnosu na luk stopa je uvek kraća i uglavnom iste širine. Igla fibule izvedena je iz opruge koja je za telo fibule pričvršćena preko osovine opruge koja je prolazila kroz kružni otvor na glavi fibule. Ova vrsta fibula poreklo verovatno vuče negde sa prostora Germanije van rimskog carstva, ali ih ima i na prostoru rimskih provincija. Karakteristične su za IV vek, ali ih ima i u V veku nove ere.

Tip XXXV T fibule sa šarnir mehanizmom – ima ih u svim rimskim provincijama, ali uglavnom duž limesa. Najbrojnije su na dunavskom limesu, ali ih ima i na Eufratu, što ukazuje da su ovakve fibule isključivo koristili legionari. Karakteristične su za III vek nove ere, a neke varijante su u upotrebi već krajem II i tokom IV veka nove ere. Karakteristika im je šarnir mehanizam kojim se igla vezuje za telo fibule i za poprečnu gredu. Podsećaju izgledom na slovo T, te otuda i ime. Šarnir može biti dvojako izveden; na prvi način koji je mnogo češći, on se izvodi tako što se u poprečnoj gredi pravi žljeb u koji se uglavljuje igla koju pridržava jedna žica provučena kroz poprečnu gredu, ali samo jednim delom. Drugi način je ređi; igla nije uglavljivana u žleb na poprečnoj gredi, već na sredini donje strane poprečne grede postoje dva izlivena nosača naporedo postavljena i izbušena kroz sredinu. Između njih je umetana igla i pričvršćena parčetom žice. Na početku luka ova vrsta fibula ima poluloptasto ukrasno zadebljanje, koje je na donjoj strani ravno zasečeno i profilisano više puta. Ove fibule su karakteristične za IV vek nove ere.

Tip XXXVI Fibule sa šarnir mehanizmom i lukom u obliku viljuške – luk je urađen tehnikom prolamanja tako da su dobijeni jedan, dva ili više otvora koji su oivičeni podužnim kracima luka različitog preseka. Na poprečnoj gredi, na glavi fibule, može biti ukrasno zadebljanje u vidu dugmeta ili pločice različito oblikovane, kao i zadebljanje u vidu trna. Igla može biti vezana za telo pomoću spiralnih navoja ili šarnirom. Ove fibule karakteristične su za provincije oko Rajne i gornjeg toka Dunava, dok su varijante sa

24

šarnirom u upotrebi u Panoniji i JI od nje. U upotrebi su od kraja II do kraja III veka nove ere.

Tip XXXVII Krstaste fibule – svakako najzastupljeniji tip rimskih fibula, ne samo u nas, već i na teritoriji celog carstva. Ipak najbrojnije su u Evropi, naročito duž dunavskog limesa. U upotrebi su od III veka a pojedini primerci opstaju do V veka. Imaju polukružni luk na kome je poprečna greda, na čijim krajevima su zadebljanja koja, u većini slučajeva oblikom podsećaju na razvijenu glavicu luka. Isto takvo zadebljanje nalazi se i na početku luka, na glavi fibule. Lukovice na poprečnoj gredi lile su se zajedno sa istom, dok je središnja lukovica naknadno umetana. Lukovice mogu biti okrugle, jajolike i ukrašene facetiranjem ili bez ukrasa. Luk je najčešće trapezastog oblika, mada može biti i trouglast. Ove fibule nemaju držač igle već je stopa probušena po dužini. U ovaj otvor umetala se igla koja je na glavi fibule, preko žice sa lukovicom, fiksirana za telo fibule.

Rimska Keramika

Terra Sigillata

Za razliku od drugih vrsta rimskog posuđa sudovi od terra sigillate su relativno malobrojni. Nađen je veliki broj fragmenata, glatke sigilate, tipovi Drag. 31 i 32. Starije italske sigilate nema, dok se nalazi tkzv. padanska sigilata, koja je izvožena od vremena Tiberija do Trajana. Uglavnom je nalaženo stono posuđe, a od pečata sa imenima radionica ili lončara javljaju se GTSNCIF i LMV. Do sada pronađeni primerci uglavnom potiču iz srednje galskih radionica koje preuzimaju vođstvo u izvozu kajem I veka nove ere. Majstori iz Rajcaberna su zabeleženi po imenima Ivlivs, Melavsvs, Victorinvs, Martinvs... Pored ove sigilate najmnogobrojniji primerci pripadaju radionici iz Westendorffa sa kraja II i početka III veka.

Posuđe ukrašeno pečatom

Kako i u drugim provincijama, tako i u Meziji, najčešće se ukrašava stono posuđe ovakvim tipom ukrasa. Pre svega tanjiri i zdele. U Singidunumu još ima i ukrašavanja na loncima, odnosno sudovima sa dve drške. Od karakterističnih motiva su rozete i listovi. Rozete se javljaju sa velikim poluloptastim zdelama sa prstenasto ojačanim obodom, ali i na loncima. Predstava lista, u kombinaciji sa koncentričnim krugovima, izrazita je na obodima zdela koje podržavaju oblike tera sigilate. No često ima kombinacija oba motiva i to na vratovima posuda, a sve posude do sada otkrivene su od crveno pečene zemlje. Veliki broj otkrivenih posuda ukazuje na postojanje lokalne radionice u Singidunumu, koja je verovatno proizvodila ovaj tip posuđa

Krčazi

Najbrojniji su svakako primerci sa jednom drškom, a najveći broj je nađen na području koje je zahvataju nekropole. Čini se da je velika većina ovih posuda bila u

25

obliku grobnog priloga. Oni su krajnje jednobrazni sa malim varijantama u profilaciji oboda i trbuha.. Visina im je prosečno od 13-18 cm. Rađeni su uvek od crveno, oker ili žuto pečene zemlje. U gornjem delu obojeni su crvenom, crvenomrkom ili narandžastom bojom. Drška je trakasta, žljebljena po dužini jednom ili dva puta. Trbuh je loptast, bikoničan ili kruškolik. Ovaj tip se nalazi i u okolnim provincijama koje su bile izložene helenskom uticaju.

Drugi tip krčaga, uglavnom iz civilnog naselja, karakteriše širok konusan vrat i velike dimenzije u odnosu na prethodni tip. Rađeni od crveno pečene zemlje, a ponekad i od sive, sa glačanom spoljašnjošću. Krčazi sa trolisnim otvorom, naročito oni sa širokim konusnim vratom, na osnovu analogija sa drugim provincijama mogu se datovati u III i IV vek nove ere, dok manji primerci tog tipa sigurno pripadaju II i III veku.

Sudovi sa dve drške

Među sudovima ovog tipa mogu se izdvojiti krčazi sa uskim vratom i sudovi sa širokim cilindričnim vratom. Ovi drugi su najverovatnije imali funkciju lonca za čuvanje tečnosti. Na to pre svega ukazuje faktura i različite boje premaza, najčešće crvena i uglavno nanošena nejednakim intenzitetom. Svi sudovi su rađeni od crveno pečene zemlje i skoro svi su obojeni crvenom bojom. Pored bojenja ukrašavani su i tehnikom ogrubljivanja, en barbotine. Ovi sudovi se nalaze i u naseljima i na nekropolama, od kojih neki potiču iz vrlo ranih perioda, od I veka nove ere. Istu funkciju čuvanja tečnosti imali su sudovi sa tri drške, koji po lokaciji nalaza, nedvosmisleno pokazuju i duhovnu pored svetovne uloge.

Zdele

Mnogobrojne očuvane zdele podržavaju oblike skupocene i ne baš svakome dostupne tere sigilate. Keramika u periodu II i III veka ima jedinstven karakter u svim delovima carstva. Na to su između ostalog uticali i jedinstveni oblici tera sigilate. Najraniji tipovi su male zdele ukrašene u tehnici barbotina i očigledno su italski import sa kraja I veka. U prvoj polovini II veka još uvek ima autohtonih elemenata, jer ovaj deo još nije dovoljno romanizovan. Zdele su često peskovite fakture, sa koso ili horizontalno profilisanim obodom. Postoje i zdele S profilacije od sivo pečene zemlje, neke pod uticajem autohtonog načina izrade, ali neke i po rimskim standardima. Neke zdele su izrazito velikih dimenzija, ima ih poluloptastih, sa drškama ili bez.... Veoma česte su upravo poluloptaste zdele s prstenasto ojačanim obodom, uglavnom većih dimenzija od crveno pečene zemlje, bojene crvenom bojom.

Lonci

Lonci su, uprkos svojoj svakodnevnoj zastupljenosti u životu čoveka tog vremena, nalaženi u relativno malom broju u odnosu na druge vrste keramike. Primerci koji su nalaženi otkrivani su u canabama, civilnom naselju, a nema ih u grobovima. Rađeni su od sivo i mrko pečene zemlje uglavnom, a retko kad su ukrašeni. Jedini ornament su im horizontalno urezane linije. Mogla bi se izdvojiti dva tipa. Prvom bi pripadali lonci kod kojih vrat nije jasno naznačen, dok bi u drugi tip ubrajali one koji imaju diferenciran vrat,

26

kod kojih je obod većinom koso, a ponekad horizontalno profilisan. Prvi tip lonaca je svakako stariji i odgovara kraju I veka i početku II. Drugi tip lonca je nešto kasnije epohe, od kraja II veka i početka III.

Amfore

Amfore su uglavnom nalažene u fragmentima. Većinom se nalaze fragmenti gornjeg dela posude ili samo dno sa delom recipijenta. Rađene su od crveno, svetlocrveno, žućkastomrko i žućkastobelo pečene zemlje. Nalaze se i u okvirima naselja i canaba, ali i u grobnicama. Najveći broj amfora pripada II veku nove ere. Na pojedinim amforama ima pečata radionica u kojima su pravljene. Na jednoj iz Singidunuma vidljiv je potpis TFLATALANI, a na nekima ima i grčkih slova ili po nekoliko reda teksta.

Crustulli

Keramički medaljoni koji simoblizuju kultne, praznične kolače koji su u antičko doba bili namenjeni kultu posvećenom božanstvu, caru, pogrebnom kultu pokojnika i porodičnim događajima u privatnom životu građana. U rimsko doba medaljone su izrađivali majstori keramičari od negativ kalupa. Scene i motivi su preuzimani sa novca, gema, lampi, nakita i apliciranih medaljona na keramičkim i staklenim sudovima. Izrađeni su od kružnog kalupa i reljefno su ukrašeni na jednoj ili obe strane, prečnika su od 8-10 cm a najvećeg do 27 cm. U reljefu su predstave božanstava iz grčko-rimskog panteona i orijentalnih kultova, ređe mitološke scene i ponekad verski obredi. Ima primeraka sa natpisom - imenom cara, božanstva, keramičara, čestitke, posvete ili lirski tekstovi. U muzeju Srema čuvaju se dva primerka medaljona koji su slučajni nalazi sa gradske teritorije Sirmijuma i jedan iz šire okoline grada, iz seoske vile kod Šašinaca. Na dva krustuluma iz Mitrovice prikazan je Herakle u borbi sa Nemejskim lavom, što je čest motiv sa reljefnih zdela terrae sigilatae. Drugi primerci su negativ kalupi sa predstavom boginje Izide i Fortune na jednom i erotske scene na drugom. Medaljon sa predstavom božanstva Sol Invictus-a na kvadrigi iz Šašinaca javlja se u doba Tetrarhije i nalazi se često na predmetima primenjene umetnosti. Kult cara je dobijao božanski karakter, stoga su u IV veku česte trijumfalne scene Viktorije na kvadrigi, označavajući pobedu nad varvarima u značenju istovremeno i kulta mira.

Rimski gradovi

Rimski grad je u osnovi četvorougaonog oblika, sa dve glavne ulice koje se seku pod pravim uglom; cardo u smeru SJ i decumanus u pravcu IZ. Raskrsnica smeštena blizu središta grada je bila mesto ged se razvijao forum, javni trg u koji su uključena svetilišta i hramovi, sudnice, kao i široki slobodni prostori okruženi kolonadama. Stambene zgrade nizale su se u pravilnim četverougaonim blokovima (zvanima insulae), između sporednih ulica. Inače rimski idealni grad nije bio velik po površini. Rimski geodet Higin, navodi da površina idealnog grada ne treba da pređe 800 metara u dužinu, a 500 metara u širinu, jer bi veće dimenzije otežavale odbranu. Samim time mnogi rimski gradovi drže se tih razmera, a stanovništvo retko relazi 50 000 ljudi.

27

Naissus

Podignut u rimsko doba, Naissus je odražavao sve osobenosti jedne univerzalne civilizacije, koja se, zahvaljujući svojim osvajanjima, protegla preko cele Evrope, severne Afrike i Male Azije. Od pisanih izvora pominje se u nekoliko itinerara koji pokazuju glavne puteve i gradove, sa navođenjem stanica, gde se moglo prenoćiti, snabdeti hranom i ostalim potrebama ili naći utočište. Nais se pominje u Itinerarium Antonini, Itinerarium Burdgalense, Tabula Peutingeriana. Veruje se da sve ove mape i itinerari potiču iz III i IV veka nove ere, što je usled mnogih kopiranja i prepisivanja nemoguće tačno utvrditi. Grad se pominje i u Codex Theodosianus i Codex Iustinianus, sa oznakama datuma kod zakona koji su doneti u Naisu. Veruje se da ime Naissus potiče od keltskog imena za Nišavu, za koju Holder tvrdi da je podršku našao u kasnoantičkom gramatičkom spisu Consentii ars, gde se kao ilustracija činjenice da se imena nekih gradova pojavljuju u različitim oblicima, navodi slučaj grada Naisa, koji ima ženski i srednji rod ut hoc Navissum et hoc Navissus. Grad se nalazio na raskrsnici važnih puteva koji su povezivali južne (Scupi, Ulpiana) sa severnim, podunavskim gradovima (Singidunum, Viminacium, Ratiaria). Nais je verovatno naseljen na početku I veka nove ere rimskom posadom, dok prvi sigurni podatak koji nam to ukazuje potiče sa kraja I veka nove ere i govori da je veteran L. Valerije iz I kritske kohorte živeo u Nišu što govori da je grad već bio urbanizovan, jer je običaj bio da isluženi vojnici po kraju službe, se u penziju vrate u provinciju gde su služili. Ako znamo da ovaj spomenik potiče negde iz 70. godine nove ere, eto podatka da je on možda služio ovde, negde oko 50. godine nove ere. 269. godine nove ere pod zidinama Naisa desila se odsutna bitka koja je na duže vreme otklonila opasnost varvarskih plemena preko limesa. Naime, prethodne godine, organizovane jedinice Skita, Herula, Gota i Peuka, krenule su prema Atosu. Prve bitke odigrale su se u gronjem toku Aksiosa, današnjeg Vardara, gde su varvarima dalmatinski konjanici naneli teške gubitke, ali ih nisu zaustavili, tako da su oni napredovali ka Nišu gde ih je sačekao car Klaudije II i poznavajući teren (jer je verovatno bio iz ovog kraja) uništio vojsku od 50 000 varvara.

Naselje je verovatno niklo pored nekog domorodačkog vikusa, kao što se može videti na lokalitetu Brzi Brod, gde se nalazi Mediana, palatalni kompleks pored kojeg se nalaze ostaci naselja iz ranog bronzanog i gvozdenog doba. Sam vojnički logor mora da se nalazio negde u okvirima današnje tvrđave koja potiče iz turskog vremena, jer je sigurno da je morao biti od dugotrajnijeg materijala, već od prve decenije I veka nove ere, kada je ovde stacionirana I kohorta Aurelia Dardanorum, jer logor II kohorte u kastelu Timacum Minus kod sela Ravne je od kamena, dimenzija 100 x 120 metara, pravougaone osnove sa ugaonim kulama, a s obzirom da je kohorta imala negde oko 1000 ljudi i bila konjička, mora da je takva bila i I kohorta koja se nalazila u Nišu u isto vreme. Samo civilno naselje verovatno se rasprostiralo na prostoru unutar sačuvane tvrđave, sa možda izuzetkom termi koji su nađene van turskih (a možda i rimskih) zidina na severu naselja. Čini se da su te terme i jedina građevina na toj strani bedema, jer se grad, veruje se, širio prema jugu, ka reci Nišavi. Čini se da je grad snabdevan vodom sa lokaliteta «Devojačko ždrelo», oko 2 km od sela Kamenica. Po opisu St. Riznića, akvadukt je bio u građevini čija je debljina zida iznosila 1.65 metara. Čunci su bili dužine

28

od 1.25 metara, 0,54 metara širine i 0.35 metara debljine zidova. Pravljeni su od dobro pečene zemlje, okrugli i na jednom kraju su širi.

Na terenu kasnoantičke nekropole u Jagodin-mali na istočnom izlazu iz grada do sada su konstatovane četiri veće kultne građevine – crkve, od kojih je konzervirana i pristupačna jedino bazilika sa martirijumom kod Mosta mladosti. Ostaci ove građevine sačuvani su samo u temeljima. Građevina predstavlja uobičajeni tip trobrodne ranohrišćanske crkve, većih dimenzija, sa jednom apsidom i narteksom. Prilikom otkrivanja crkve otkriveno je i nekoliko kasnoantičkih grobova u njenoj unutrašnjosti, a verovatno su i ovim grobovima pripadala tri hrišćanska natpisa u mermeru koji su u Niškom muzeju. Na zapadnu stranu crkve naslonjena je prostrana kripta – martirijum, sa osnovom pravougaonog oblika, iz kojeg se stepeništem izlazilo u narteks bazilike. Na severnoj i južnoj strani martirijuma nalaze se po dve niše u čijim se udubljenjima nalazila tela sahranjenih u kripti. Ova građevina datovana je u V vek nove ere.

Municipium DD

Rimski grad u dolini reke Ibar, u blizini sela Sočanice, severno od Kosovske Mitrovice. Status municipiuma dobio u II veku kada su na Kopaoniku i Rogozni korišćeni rudnici olova, cinka i zlata. Krajem IV veka nove ere, grad je opusteo. Istražen je forum pravougaonog oblika, dimenzija 25x38 m, za zapadnoj i istočnoj strani zatvoren porticima. Na podijumu u osi foruma podignut je hram u jonskom stilu, dimenzija 15,77x14,25 metara, posvećen Hadrijanovom ljubimcu Antinoju. Prvobitno urbano jezgro potiče sa početka II veka nove ere. Krajem III i početkom IV veka, radi izgradnje foruma, porušene su sve starije zgrade sem hrama. Tada su na istočnoj i zapadnoj strani foruma sagrađene žitnice. Južno od foruma nalazila se forumska bazilika koja je imala atrijum sa eksedrom. U severozapadnom delu grada sazidane su terme. Otkriveni su i ostaci ulica i građevina duž njih. Zidovi nekih zgrada bili su ukrašeni freskama i pločicama od raznobojnog mermera.

Municipium S

Rimski grad u unutrašnjosti provincije Dalmacije, podignut na terasi iznad leve obale Vezišnice, danas Komini kod Pljevalja. Status municipija dobio je sredinom II veka. Istraživane su dve nekropole, na jednoj je oktriveno 385 grobova spaljenih pokojnika iz I/II veka nove ere, a na drugoj 287 grobova iz perioda od II do sredine IV veka. Nađene su i neke netaknute grobnice, po uzoru na akvilejske porodične grobnice. Na periferiji ove nekropole otkriveni su grobovi inhumiranih pokojnika, od kojih su neki sahranjeni sa konjima; pretpostavlja se da su to grobovi nekog varvarskog plemena, možda Sarmata, koji su u 2/2 IV veka kao rimski najamnici naseljeni u ovaj deo provincije Dalmacije. Ovde je i u jednom olovnom sarkofagu otkriven i jedinstven nalaz, staklena čaša s natpisom – dijatreta, verovatno proizvod kelnskih radionica.

29

Singidunum

Keltsko naselje, kasnije rimski logor i grad na ušću Save u Dunav. Lokacija keltskog naselja nije poznata, pretpostavlja se da se nalazio u blizini keltskih nekropola na Karaburmi i Rospi ćupriji, odnosno na Višnjičkoj padini. Prvi i najstariji rimski ostatak Singidunuma je ostatak logora VII Augustae legije, koja je u gradu boravila od 46. do 69. godine nove ere. Od 86. godine nove ere, ovde boravi IV Flaviae legija koja ostaje sve do 441. godine. Grad je status municipija dobio verovatno 169. godine, a kolonija je postao 239. godine nove ere. Vojni logor nalazio se na prostoru današnjeg gornjeg grada Kalemegdanske tvrđave, kao i na Velikom i Malom Kalemegdanu. Bio je jedan od najvećih logora na dunavskom limesu, dimenzija 570x300 metara. Severozapadni bedem otkriven je u celosti. Nađene su i kule, od kojih je jedna ugaona. U zapadnom podgrađu istraženi su ostaci kanaba i građevina sa hipokaustom, mitrej sa dromosom i Mitrinim votivnim ikonama, ostaci hrama posvećenog Nemezi i manje terme. Na severoistočnoj strani grad se prostirao do Simine ulice, na JI do Trga Republike, a na JZ do Brankove ulice. Gradski forum se nalazio u ulici Kralja Petra, gde je i dokumentovano svetilište Nemezi i Jupiterov hram. Grad je imao vodovod, kanalizaciju i kupatila. Terme su otkrivene u SZ delu Studentskog parka i pored zgrade Filozofskog fakulteta. Kod Bogoslovije su takođe potvrđene terme, a ostaci jedne vile sa podnim mozaicima i hipokaustom otkriveni su na Kosančićevom vencu, ispod ruševina stare Narodne biblioteke. Oko grada protezale su se nekropole, a najveća je bila JI, duž puta za Viminacijum, od Trga Republike, preko Kosovske, do Tašmajdana i dalje uz Bulevar Revolucije. Grobovi su bili od opeka i tašmajdanskog krečnjaka, kao i nadgrobni spomenici. SI nekropola protezala se od Simine ulice prema Dunavu, a JZ ispod Brankove ulice.

Sirmium

Nalazio se na ušću Bosuta u Savu, na mestu današnje Sremske Mitrovice. Osnovan je krajem I veka pre nove ere, na mestu starijeg domorodačkog naselja. Tokom I veka nove ere bio je značajna vojna baza, za vreme Flavijevaca postao kolonija, a do kraja III veka glavni grad provincije Druge Panonije. Imao je radionicu oružja, kovnicu novca od 330 do 378. godine, a bio je i stanica dunavske flote i episkopsko sedište. U vreme Maksimina Tračanina i Licinija bio je i rimska prestonica. Četiri rimska cara rođena su u gradu ili njegovoj okolini: Trajan Decije, Aurelijan, Prob, Maksimijan Herkulije. 582. godine grad su konačno uništili Avari i raselili stanovništvo. Sistematska istraživanja su počela 1958. godine, a otkrivena arhitektura iz I i II veka očuvana je samo u tragovima na nekoliko lokaliteta, ispod građevina poznije epohe. Zidovi su bili od pletera i lepa ili drveta i naboja, katkad ukrašeni kvalitetnim freskama s predstavama ljudskih i životinjskih figura. Većina otkrivenih građevina potiču iz III i IV veka, a delimično je otkrivena i reprezentativna palata u centru današnjeg grada, čiji je unutrašnji prostor, kao i fasada, bio ukrašen raznobojnim mermerom i porfirom. Otkriveni su i zidni mozaici, kao i freske. Ispred palate su bili forum i hipodrom, dužine 450 metara, sa kriptoportikom na spoljnoj strani. U blizini hipodroma podignuta je sredinom IV veka vila sa dvorištem i peristilom, a nešto starije terme su uključene u vilu. Uz severnu

30

granicu foruma sagrađene su Licinijeve carske terme, a južnije od njih, početkom IV veka javna žitnica.

U Sirmijumu je rođen, 9. septembra 214. godine Lucije Domicije Aurelijan. On se rodio u porodici niskog roda. Otac mu je bio zemljoradnik, a majka skromna sveštenica rimskog boga Sunca – Sola. Karijeru je izabrao u vojsci da bi mogao da napreduje u društvu. Zahvaljujući naočitosti, inteligenciji, hrabrosti i strogosti napredovao je do čina generala. Bio je poznat po tome što je delio sa svojim vojnicima logorski život i borio se uvek u prvim redovima. Zbog svog niskog porekla imao je ambiciju da se orodi sa nekom uglednom rimskom porodicom, te se oženio Ulpijom Severinom, čija je familija vodila poreklo od Marka Ulpija Trajana, rimskog imperatora, sa početka drugog veka nove ere. Nekoliko puta je pobedio Germane na Majni, pa je dobio od imperatora Galijena tu titulu 256. godine. Kao general konjice istakao se u istrebljenju Gota 269 i 270. godine koji su bili prodrli u balkanske provincije. Tom prilikom ubijeno je preko 300 000 varvara. Kada se u aprilu 270. godine Klaudije II razboleo od kuge i umro, vojska je proglasila Aurelijana za cara, iako su legije u Akvileji izvikale Kvintila, Klaudijevog brata za imperatora. No Aurelijanov ugled toliko su ga uplašili da on nije ni pokušao da preduzme išta protiv njega, te su ga vojnici likvidirali i prihvatili Aurelijana za imperatora. Izvršio je reformu kovanja i uveo novi novac, 274. godine nove ere. Ubijen je na nagovor oslobođenika Mnesteja, koji je bio upleten u proneveru novca, pa kada je posumnjao da imperator zna, sačinio je spisak uglednih ljudi i vojnika, za koje je tvrdio da su na carevom spisku za likvidaciju. Pošto su mu ovi poverovali, sklopili su zaveru i ubili Aurelijana 275. godine, u 61. godini života.

Sirmium je poznat i kao mesto pogubljenja prvog zabeleženog episkopa i sveca Irineja. Naime, u Dioklecijanovo vreme, on je osuđen na kaznu odsecanja glave i bacanja tela u reku. Izveden je na most koji je vodio u pravcu prema ušću reke Bosne (Basuntius, Bacuntius), koji je u nekim grčki izvorima označen kao Artemidin most i pogubljen. Ovo je značajno zbog toga što se u dokumentima saznaje za ime jednog od dva mosta, a to je pons Basentis. Drugi je pomenut usput kao detalj da ga je Licinije oštetio, bežeći pred Konstantinom 316. godine. Taj most se nadovezivao na put prema Beogradu, verovatno uz desnu obalu Save.

Pretpostavlja se da su u Sirmijumu bile stacionirane I Audiutrix, II Audiutrix ili VIII Augusta legija, mada se ne može za sada dokazati s obzirom da vojnog logora nema ni na širem području grada. Malo je verovatno da je II Audiutrix legija boravila u Akuminkumu (Slankamenu), ali neki odredi ove legije su od kraja I veka na dalje ipak u rimskom Sremu, a u nadležnosti im je verovatno zaleđe limesa. Jedna od jedinica svakako je bila stacionirana u Basijanama, jer nam to govori spomenik iz Konjica, koji Piniju, vojniku ove legije, umrlom u Basijanama, podižu roditelji.

U vreme Dioklecijana u spisu Notitia Dignitatum pominju se zapovednici dveju legija, V Iovia, čije je sedište u Burgenama (Novim Banovcima) i delom u Bononii (Banoštor) i VI Herkulija, sa sedištem u Onagrinumu (Begeč). Obe ove legije formirao je Dioklecijan i one su bile dodeljene Drugoj Panoniji, koja je posle podele Donje Panonije 296. godine nove ere ostala bez legionarske posade.

31

Margum

Rimski grad Margum nalazio se na desnoj obali Morave, u blizini njenog ušća u Dunav, kod današnjeg Orašja, u njivama sela Dubravice. Po itinerarima bio je udaljen 14 milja od Aureus Monsa i 10 od Viminacijuma. U I veku AD je za Rimljane morao predstavljati važnu strategijsku tačku, jer je branio prirodni prolaz ka unutrašnjosti Mezije. Početkom II veka u ovom utvrđenju nalazila se IV Flavia, što se može zaključiti po nekim natpisima sa lokaliteta. Do sada nije otkriven vojni logor, na desnoj obali Dunava. Poligonalni kastrum na levoj obali potiče iz ranovizantijskog vremena. Pored ovog kastruma u izvorima se spominje i naselje contra Margum, koje je svoj značaj izgubilo u vreme osvajanja Dakije od strane Trajana, da bi bilo obnovljeno pod Konstantinom posle njegovog rata sa Sarmatima. Naselje je nosilo naziv Flaviana ili castra Augustoflaviensia, što se može vezivati za vreme obnavljanja ovog utvrđenja u vreme Konstantina. Najranije naselje u Margumu su bile kanabe, u kojima su se naseljavali veterani i trgovci, a ono je potvrđeno po natpisu iz Orašja na kome se spominje curator civium Margi, što je česta titula u kanabama. Verovatno je Marko Aurelije proglasio naselje za municipijum, ratujući na Dunavu. Kada su veliki gubici zahtevali popunu legija, on je sigurno dodelio nekim lokalnim naseljima gradski status da bi mogao da regrutuje vojnika iz njih. Prilikom iskopavanja utvrđena su tri horizonta građenja. Osim nekoliko zidova danas se može videti kulturni sloj debljine nekoliko metara, ispresecan tankim linijama gareži i šuta. Ovaj grad spominje se u izvorima kao mesto ubistva Karina, 284. godine AD, koje je omogućilo dolazak Dioklecijana na vlasti i mesto sukoba Sabinijana (vojnog namesnika Ilirije) i Munda (gotskog saveznika) 505. godine. Ovde su takođe održani pregovori delegacija Huna i istočnog dvora 434. godine.

Viminacium

Grad je nastao u blizini ušća reke Mlave u Dunav kod današnjeg Kostolca. Zahvaljujći svom položaju postao je jedan od najvažnijih centara u ovom području Mezije. Zahvaljujući prolasku tri puta preko Viminaciuma prema nekoliko glavnih centara istoka, ali i zapada grad se relativno brzo razvio. Tokom rata sa Dačanima grad je bio značajna vojna baza, a verovatno je već od početka nove ere postojalo utvrđenje sa nekom vrstom stalne posade. Može se pretpostaviti da je naseljavanje počelo u 2/2 I veka nove ere i to veterana legija koje su činile posadu kastruma. Ekonomskom prosperitetu sigurno je doprinelo i rudno bogatstvo kod današnje Kučajne i plodna dolina Mlave. Osnovno stanovništvo predstavljali su ogranci Skordiska, Iliri i Tračani. Legijski logor se nalazio povučen prema unutrašnjosti, dalje od obale i u ravnici Mlave dimenzija 430*350 m. Iskopavanja je vršio Valtrović, ali mu nije prepoznao funkciju, već je mislio da je to zapadni kraj naselja. Na levoj obali Mlave vidljivi su ostaci jedne ugaone kule za koju se misli da pripada vizantijskom utvrđenju. Kastrum na desnoj obali bio je posednut VII Claudiom, na mestu verovatnog prvobitnog naselja od zemlje, koji su možda podigle IV Scythica ili V Macedonica, kada su bile prisutne tu, sredinom I veka. Otkriveno je i nekoliko natpisa IV Flavie, ali po veličini kastruma reklo bi se da nije bilo mesta ua dve legije u njemu i da su ovi natpisi verovatno nastali u toku prolaska ove legije kroz

32

Viminacium ili privremenog boravka delova iste. Na osnovu nalaza novca smatra se da je legijski logor bio u upotrebi do sredine V veka, do provale Huna. Po Justinijanovoj obnovi kastrum se nalazi na levoj obali Mlave i njemu bi pripadali kvadratni temelji sa ugaonim kulama, koje beleže Kanic, Dragašević i ostali.

Uz vojni logor konstatovano je, uz zapadni bedem prostrano naselje. Valtrović u svojim istraživanjima spominje da je civilno naselje imalo razmere oko 600*1200 metara. M. Vasić procenjuje veličinu naselja na 72 hektara. Kanabe I i II veka nisu potvrđene, a potvrđuju se na osnovu teksta jednog napisa koji kazuje da su u vreme Severa one obnovljene. Viminacium je dobio municipalni status pod Hadrijanom, jer se na natpisima potvrđuje pod imenom municipium Aelium Viminacium, a status je verovatno dobijen na početku vladavine ovog cara 117. godine, kada je on boravio u ovim krajevima. Grad je uživao naklonost Septimija Severa, koji ga je posetio dva puta, 196. godine pri odlasku u Rim i 202. godine pri povratku sa istoka. Prilikom svoje prve posete Sever je u gradu proglasio svog starijeg sina Basijana, zvanog Karakala, za cezara i proglasio ga Antoninom, dok su verovatno prilikom druge posete obnovljene kanabe. Status kolonije grad je dobio pod Gordijanom, verovatno krajem 239. godine, kada je dobio i pravo kovanja bakarnog novca. 293. godine Dioklecijan je posetio Viminacium, pri prolasku od Nikomedeje ka Rimu, od avgusta do septembra, da bi ga posle godinu dana od septembra do oktobra 294. godine ponovo posetio. Konstantin ga je nekoliko puta sigurno posetio, a ostala je zabeležena ona od 334. godine u toku ratova sa Gotima. 359. godine u gradu je Julijan, a 382. Gracijan. 441. godine grad su zauzeli Huni, razorili ga i opljačkali a stanovnike odveli u roblje. Grad je ponovo pod «rimskom» vlašću u vreme Justinijana, kada je verovatno samo sveden na pograničnu tvrđavu, da bi krajem VI veka bio ponovo u rukama varvara, jer su ga zauzeli 584. godine Avari. Oko 600. godine je ponovo u rukama Vizantije, ali ne zadugo jer su ga verovatno dotukli Sloveni u nadiranju.

Ratiaria

Verovatno jedino gradsko naselje koje se nije razvijalo u zaleđu vojnog logora. Naselje je postalo kolonija ne prolazeći prethodno kroz stepen municipija. Međutim i u ovom naselju, dobar deo stanovništva bio je vojnog porekla. Naselje je ležalo na teritoriji Meza, kod današnjeg Arčara u Bugarskoj. Ime naselja dovodi se u vezu sa latinskom reči ratiaria - splav, što možda sugeriše čime se bavio deo stanovništva, ili ulogom naselja kao rimskog rečnog pristaništa. Od vremena Flavijevaca u naselju je moglo biti sedište nekog pomoćnog odreda. Na natpisima iz ove oblasti potvrđena su tri vojnika. Natpis pripadnika ale Claudie novae je značajan zbog lica koje je poreklom iz Ratiarie, a obaveštava nas da je on živeo 70 godina, od čega je 33 proveo u vojnoj službi. Kao zavičaj navedena je colonia Ulpia Traiana Ratiaria. Ako je tačno da je vojnik nosio gentilno ime Flavius, vreme njegove aktivne službe svakako bi bilo do najkasnije 96. godine, kada je otpušten i stekao rimsko građansko pravo. Ako je stupio u vojsku sa 18 godina, onda je 96. godine imao 51, što bi njegovu smrt smeštalo u 111. godinu, u prve godine postojanja kolonije Ratiarie. Ova je taj status sigurno stekla pod Trajanom, verovatno posle II Dačkog rata. Iako legija nije bila stacionirana u ovom naselju, postoji nekoliko veterana koji su potvrđeni među članovima gradskog veća dekuriona, poput C. Valeriusa Firmusa, koji je bio veteran VII Claudie. Kod vojnika ove legije se kao zavičaj

33

vrlo često pominje upravo baš ovo naselje. Tek krajem III veka grad je dobio vojnu posadu po prvi put. Posle napuštanja Dakije u njoj je bila stacionirana XIII Gemina, koja se ranije nalazila severno od Dunava. U IV veku je i šira gradska teritorija bila posednuta vojnim odredima.

Carske posete nisu bile tako česte kao vojnim logorima na zapadnom delu limesa, ali se zna da su ovde izvesno vreme boravili Dioklecijan i Maksimijan 294. godine. 441. godine Huni zauzimaju grad i odvode stanovništvo u ropstvo. No čini se da grad nije bio onoliko razoren kao Viminacium, jer se već pominje vek i po kasnije kao meta napada Avara 585. godine zajedno sa Akvama, Bononijom i drugim gradovima na donje Dunavu.

Aureus Mons

Izvorni podaci o ovom naselju potiču iz III i IV veka, kada se pominje kao mesto u čijoj se okolini gaji vinova loza u vreme cara Proba, a po itinerarima se pominje kao civitas na 24 do 26 milja od Singidunuma. Naselje se danas lokalizuje kod sela Seone, istočno od Beograda. Na ovom mestu Kanic je video temelje rimskog kastela 150*130 koraka veličine. Ispitivanja 1963. godine potvrdila su ovakve pretpostavke. Odsustvo Aureus Monsa iz Ptolemejevog dela, rimsko ime grada i arheološki materijal iz pozno rimskog vremena kazuju da je naselje značaj steklo relativno kasno. U itineraru Hierosolitaneumu koji se datuje u 333. godinu ovo naselje je obeleženo kao civitas.

Aquae

U rimskim izvorima II do IV veka posvedočen kao stanica na putu između Egete i Dortikona. U najvažnijim popisima gornjomezijskih naselja, Ptolomeja u II veku i u Noticiji u IV veku, Akve nedostaju. Na tabuli Peutingeriani Akve su udaljene od Egete 18 milja, a po itineraru Antonini 16 milja. Na osnovu ovih podataka trebalo bi ovo naselje smestiti kod današnjeg Prahova. Na JZ strani vidljiv je površinski zid znatne visine, koji potiče verovatno iz poznorimskog perioda. Na severnoj strani, prema Dunavu, jedan potok je otkrio temelje antičkog bedema, građenog od velikih kamenih blokova. Rastojanje između severnog i južnog zida u sredini iznosi oko 485 metara, a na istočnoj strani ono se smanjuje na 135 metara. Naselje leži na uzvišenju, oivičeno jarkom na južnoj strani, koji je prokopan u antičko doba. U vreme pre osvajanja Dakije, Akve su sigurno imale posadu što potvrđuje i jedan natpis iz Prahova, datovan na kraj I i početak II veka. Natpis govori o vojniku kohorte koji je bio iz Španije, iz zajednice Aminika, u okolini Segovije. Cohors I Cantabrorum, sa kojom je dospeo u ove krajeve, prvi put je potvrđena u Meziji na vojničkoj diplomi iz 78. godine nove ere. Po osvajanju Dakije, Akve su mogle biti bez posade, sve do 270. godine kada se Rimljani povlače i ova lokacija dobija ponovo na značaju.

Ravna (Timacum Minus)

Rimsko utvrđenje na ovoj lokaciji po veličini i važnosti se može staviti u isti red sa većim vojnim logorima na Dunavu. Na relativno velikom broju otkrivenih natpisa, oko 80 njih, ime naselja se ne spominje. Put Naisus – Ratiaria je mogao da ide ovom trasom,

34

od Niša na SI do Niševac, gde je otkriven miljokaz, a zatim u istom pravcu duž Timoka. U tom slučaju Timacum Maius bi bio kod današnjeg sela Rogošta, a Timacum Minus kod Ravne. Kastel, otkriven u Ravni i velikim delom vidljiv na površini, pripada poznorimskom ili ranovizantijskom periodu, mada se po sačuvanim natpisima tu mogao nalaziti i vojni logor u I veku nove ere, čiju su posadu činile cohors I Montanorum i cohors I Thracum Syriaca. Na jednom natpisu iz II veka pominje se dedikacija Karkali i Juliji Domni, na kojoj su posvedočeni pripadnici cohors II Aurelia Dardanorum, regrutovani 185, a otpušteni 212. godine. Poslednji sigurno datovani spomenik ove jedinice potiče iz 242. godine, a posvećen je Gordijanu, od strane Lucija Katija Celera, carskog legata. Za posadu IV i V veka nemamo podataka. No, po dimenzijama kastela može se zaključiti da je naselje imalo neku važnost i posle III veka. Naselje pored vojnog logora u Ravni je imalo karakter kanaba, u kojima je veliki procenat stanovništva bio poreklom od isluženih vojnika i njihovih porodica.

Lederata

Prema Tabuli, Lederata je ležala deset milja SI od Viminacijuma, na putu koji je ovde prelazio na levu stranu Dunava. Većina autora smatra da se ovo naselje nalazio kod današnjeg Rama. U Noticiji se Lederata spominje kao utvrđenje Mezije Prime, ali to ne mora značiti da se ono tamo i geografski nalazilo. Posle napuštanja Dakije, Rimljani su ipak zadržali neke položaje severno od Dunava, kao predstraže. Tako se može tumačiti i da se tvrđava nalazila na levoj obali i možda se danas nalazi kod današnje Banatske Palanke. Na tom mestu otkriveni su ostaci rimskog vodovoda, rimske kule i opeke sa žigom LEG VII CL. Na nekih 1000 metara nizvodnije nalazio se kastel pravougaone osnove, veličine 140x200m. Ne zna se da li je i ovo utvrđenje bilo obuhvaćeno nazivom Lederata. Tragovi civilnog naselja su oskudni i na levoj i na desnoj obali. Ima srebrnog i bakarnog novca, gema i jedan reljef Atine sa šlemom. Postoji i nešto pisanih spomenika, koje su uglavno podigli vojnici jednica koje su prolazile ovuda ili bile stacionirane tu.

Taliata

Između Gornje i Donje Klisure u Đerdapu, na velikoj okuci Dunava, Rimljani su izgradili niz utvrđenja, koja su činila sponu između utvrđenja obe klisure i štitila prolaz u unutrašnjost. Na ispitanim lokalitetima, rimski sloj leži na praistorijskoj nekropoli sa urnama. Prema dosadašnjim istraživanjima temelji rimskih kastela nalazili su se na Velikom Gracu (130x120m), Malom Gracu (40x50m), na brdu Glavica (kula prečnika 8.60m, od koje polazi zid dug 150m). Sa desne strane Porečke reke otkrivene su dve kule, prečnika 11.2m i 7.5m. No čini se da nisu sva ova utvrđenja bila posednuta u isto vreme. Nijedan natpis nije do sada pokazao kakav status je imalo naselje Taliata. Na tabuli je ona označena znakom dve kućice, koji su obično označavana gradska naselja.

Transdierna

Posle Donjeg Milanovca nailazilo se, kod današnje Tekije, na naselje poznato kao Transdierna, koje se nalazilo nasuprot dačkoj Dierni, te otuda i ime. Ovo utvrđenje je verovatno imalo značaj u I i početkom II veka nove ere, u toku dačkih ratova. Jedini

35

podatak o vojnoj posadi naselja nalazimo u Noticiji, prema kojoj posadu ovog kastela čini jedan odred milites exploratores. U Dierni se u to vreme nalazio deo legije XIII Gemina. Sudeći po otkrivenom materijalu naselje na mezijskoj obali bilo je skromnog obima. Do većeg priliva stanovništva moralo je doći posle povlačenja rimske vojske iz Dakije, krajem III veka.

Pontes

Nalazi se kod današnjeg Kostola, nastao je u približno isto vreme kada i most preko Dunava, u vreme Trajanovih ratova. Ovaj most spajao je Dakiju sa Mezijom. Nasuprot ovom naselju na Dačkoj strani bila je Tedora (ili kasnije Drobeta i Transdrobeta). Most nije bio duga veka. Rimljani su ga uskoro porušili jer je korišćen od varvara za prelazak na rimsku teritoriju, ako je verovati Dionu, dok Prokopije tvrdi da je most odnela reka. I danas su vidljivi ostaci stubova mosta u znatnoj visini. Na desnoj obali otkriveno je istočno od Kostola utvrđenje dimenzija 50x30 m, sa okruglim ugaonim kulama, a u blizini drugo, veće, sa stranama od po 120 m.

Taurunum

Sedište pojedinih detašmana VII Claudie, panonske flote I kombinovanih odreda. Najstarije rimsko utvrđenje, nevelikih razmera nastalo je na mestu starijeg keltskog naselja na platou Gardoškog brega. Tako se zaključuje na osnovu podatka sa kraja prošlog veka gde se kaže da se prilikom odrona brega srušio deo rimskog temeljnog zida, u čijoj je fugi od maltera bila uzidana medalja Germanika iz 16. godine nove ere. Tokom II – III veka na ravnom delu dunavske obale koja zahvata približno današnje jezgro starog Zemuna, podignuto je veće utvrđenje sa kulama i kapijama. Njegovi ostaci, kao i razni ostaci građevina unutar utvrđenja, registrovani su na više mesta. Otkriveni su: deo istočnog bedema debljine 3 metra i temelj kružne kule ispod severoistočnog ugla zgrade zemunske opštine, kružna kula ispod Franjevačkog manastira, druga možda u gradskom parku. Rimska kula i deo bedema otkriveni su i prilikom izgradnje carinarnice, dok se jedna kula nalazi nizvodno od veslačkog kluba Galeb. Pretpostavlja se da se u gradu nalazio hram Liberu-Dionisu. Drugo svetilište je bilo na današnjem Masarikovom trgu, gde je nađen reljef sa predstavom Asklepija, Higije i Telefa. Nekropola je locirana na prostoru duž Gajeve ulice, zatim na platou Gardoša, dok se najkasnije groblje iz III – IV veka širilo u njegovom podnožju.

Burgenae

Sedište cohors I Thracum civium Romanorum, prema pečatima na opekama, natpisu iz Stare Pazove. U kasnoj antici tu su delovi V Iovia legije i Dalamtinski konjanici. Mesto je ležalo na Dunavskom putu, na 10 milja od Zemuna. Utvrđenje ima razmere 500x600 metara. Delovi opreme rimskih vojnika otkrivani su na lokalitetu. Mnogobrojni nalazi bronzanih statueta, aplikacija i sl. mogu se dovesti u vezu sa prostranim civilnim naseljem i nekropolama. Otkriven je samo deo bedema sa kulama potkovičaste osnove na uzvišenju «Gradina». Smatra se da je Dunav, koji je u vreme

36

visokih voda odnosio dobar deo obale, odneo i tvrđavu, a uz nju i veći deo civilnog naselja.

Rittium

Logor u kojem je stacionirana ala I Augusta Ityraeorum, prema redosledu sa Notitie Dignitatum, u kasnoj antici tu su i Dalmatinski konjanici. Na lokalitetu «Gradina» u centru današnjeg sela Surduk, konstatovani su rimski šut, sitno i krupno kamenje, zgura, staklo i sl. Mnogo arheološkog materijala potiče iz Surduka; ljuske pločastog oklopa, torzo Venere od mermera, više manjih statueta, maski i sličnih predmeta primenjene umetnosti. U Brđanskoj ulici, na samom kolovozu između dve kuće, pod tankim slojem zemlje nazirale su se pedesetih godina konture temelja jedne veće rimske građevine koja je pripadala kompleksu utvrđenja, ali je ovo nažalost uništeno prilikom izgradnje druma Belegiš – Surduk 1957. godine. Lokalitet «Čolićev čot» zapadno od gradine, na bregu koji je od njega odvojen usekom širine oko 40 m registrovan je rimski građevinski šut, kućni lep, staklo, fragmenti keramike, možda ostaci civilnog naselja.

Acumincum

Pred kraj I veka nove ere ovde je bila stacionirana cohors I Britannica C.R. equitata, a kasnije I Campanorum, današnji Slankamen. U kasnoj antici ovde boravi cuneus equitum Constantium i equites sagitarii. Rimsko utvrđenje podignuto je na dominantnom uzvišenju Gradina, na visokom lesnom platou na obali Dunava, nasuprot ušću Tise u Dunav. U pitanju je višeslojno nalazište, rimskom periodu pripadaju ostaci arhitekture i pokretni materijal u ostacima temelja srednjevekovnog utvrđenja. Prethodio mu je Skordistički opidum od kojeg su dokumentovani delovi bedema i ostaci nekih građevina od trošnog materijala. U II - III veku utvrđenje je obnovljeno solidno građenim zidovima (pritesani kamen u malteru), a u unutrašnjosti su podignute nove zgrade. Plan ovog utvrđenja nije u celosti poznat, ali se pretpostavlja da je sledio osnovu keltskog opiduma, prilagođujući se konfiguraciji terena. U podnožju gradine razvijalo se civilno naselje, čiji su tragovi evidentirani na području današnjeg sela.

Onagrinum

Sedište zapovednika legijskih odreda V Iovia, VI Herculia, mesto gde su se stacionirali auxilia Herculensia, današnji Begeč. Prve vesti o rimskim ostacima potiču sa kraja XIX veka. Tako je Frulih utvrdio 1886. godine da se utvrđenje nalazi južno od sela i da obuhvata prostor od 40-50 hektara. Na samoj obali je uočio rimski građevinski materijal, obrise različitih objekata. Prilikom prvog kopanja 1902. godine otkriven je deo zida u rečnog koritu, polukružni zid kule utvrđenja, jedan zid na samoj obali, paralelno sa rečnom strujom. Kasnije, 1957. godine otkriveno je 8 stubova od kamena i opeka, na samoj obali, kao i deo utvrđenja sa polukružnom kulom. Utvrđenje na levoj obali je većih razmera (nekih 340x220 metara) od drugih rimskih objekata na levoj obali. Stupci u rečnom koritu su, po svoj prilici, delovi lučkih postrojenja – pristaništa.

37

Putevi

Ako ostavimo po strani đerdapski put Viminacium – Ratiaria (čija je izgradnja započeta u prvim deecnijama I veka, pod Tiberijem, u okolnostima koje su bile uslovljene vojnim prilikama i potrebama obezbeđenja plovidbe Dunavom), najstariji podaci o izgradnji puteva u provinciji sačuvani su u miljokazima na deonici Scupi (Skoplje) – Ulpiana (Gračanica), dok na drugim sektorima ili nedostaju ili su kasnijeg datuma. Domaševski je smatrao da je put Viminacium – Naissus – Lissus jedan od najranijih puteva u Meziji, s obzirom na njegov pravac koji zaobilazi sve veće centre u provinciji. Od sredine III veka nove ere, miljokazi su češći na putevima balkanskog poluostrva uopšte, posebno na putu Naissus – Serdica i Viminacium – Naissus. Oni označavaju delimično novu izgradnju, ali i popravke i rekonstrukcije starih puteva. Pored ovih važnih magistralnih puteva (via publicae) postojali su i regionalni putevi (via vicinales) čije pravce ne beleže Itinerari. Njihove trase rekonstruišu se po preživelim ostacima i rasporedu usputnih stanica. Najvažnije takve stanice su Pirot (Turres), Hammeum (Prokuplje), Praesidium Pompei (Rutevac), Timacum (Knjaževac).... Iz ovih stanica možemo znači rekonstruisati put Turres – Timacum, koji je određen prirodnim uslovima, jer se za put koristi dolina reka Morave, Nišave, Timoka i Toplice), zatim klisure (Sićevačka, Grdelička)...

I pored zvaničnog rimskog upravljanja osvojenim provincijama, mnoge od njih su bile sve sem sigrune za putnike, tako da ne čudi postojanje praesidia na našoj teritoriji Tako imamo od Naisa na sever Praseidium Pompei, Praesidium Dasmini i vojnu posadu u njima kao teritorijalnu miliciju (cohors I Aurelia Dardanorum). Ova komponenta na usputnim stanicama je od veoma velikog značaja u oblasti Naisa u periodu od kraja II veka i u III, kada tu postoje posvedečene čete razbojnika, po zlu čuvenih. Na žalost nisu uvek bili efikasni u zaštiti o čemu svedoči nekoliko spomenika, od kojih, recimo, onaj iz Zlokućana kod Peći podiže majka sinu ubijenom od latrona na putu prema Viminacijumu, kod Praesidium Dasmini.

Koliko se pažnje poklanjalo putovanju najbolje svedoči jedan natpis iz okoline Sofije, koji svedoči da je Tit Julije Ust, po naredbi imperatora Nerona, 61. godine nove ere, morao da, na putu Viminacium – Constantinopolis, podigne taverne i pretorije, za smeštaj civila i vojnika na putu od jednog do drugog mesta.

STANICE NA PUTEVIMA

Severna deonica (ka Naisu)

Praesidium Dasmini – prva stanica južno od Horreum Margi (Ćuprije) na putu ka Nišu, na 17 milji. Osim miljokaza i nekoliko kasnoantičkih grobova, ništa bliže nije poznato o ovom naselju

Itinerarium Hierosolymatium između Horreum Margi i Praesidio Pompei smešta dve postaje; mutatio Sarmatorum, 12 milja od Horreuma (do danas neidentifikovano,

38

možda G. Vidovac) i mutatio Cametas, 11 milja dalje prema jugu, danas Ražanj. 1956. godine vršena su arheološka istraživanja i potvrđeno je naselje sa nekropolom.

Praesidium Pompei - 32 milje južno od Horreum Margia, 25 milja severno od Naisa, danas Rutevac. Poznato nekoliko nadgrobnih spomenika, pripadnika kohorte I Aurelia Dardanorum, iz čega se može zaključiti da je ovde postojalo neko naselje sa utvrđenjem. I danas su vidljivi ostaci termi.

Gramrianae – 12 milja južno od Praesidium Pompei i 13 milja severno od Naisa, neidentifikovana do danas, možda Lipovac ili Draževac. Od ove poslednje stanice put je vodio pored sela Vrtište gde je nađen miljokaz Filipa I Arabljanina i ulazio u grad sa severne strane.

Istočna deonica (ka Serdici)

Itinerarium Hierosolymaticum smešta na 12. milju mutatio Redicibus, verovatno današnji Prosek na ulazu u Sićevačku klisuru. Kanic je ovde zabeležio otkriće grobnice od opeka i neke sitne nalaze,

Mutatio Ulmo - 7 milja od prethodne stanice, možda današnja Ostrovica, malo poznato o ovoj stanici, nikada iskopavana.

Remesiana – naselje koje se po jednom dokumentu nalazi na 24 (Tabula Peutingeriana), a po drugom na 28 milja od Naisa (Itin. Hier.), današnja Bela Palanka. O počecima grada se malo zna, misli se da je ime dobio po keltskom plemenu Remi, dok ga neki dovode u vezu sa tračkim imenom Remesis, Romesis. Ne zna se tačan status grada, ali se misli da je bio municipij, ako je za verovati viminacijumskom laterkulu, koji sadrži poduži spisak veterana čiji je zavičaj označen slovom R (verovatno Remesiana jer je Ratiaria označena dosledno slovima Rat). Pravo na zavičaj davala su samo veća mesta, gradovi, pa se veruje da je Remesijana u vreme regrutovanja ovih vojnika 169. godine imala već takav status. Od IV veka grad je sedište episkopije, a leži na prometnoj cesti na levoj obali Nišave, na mestu gde se kasnije razvila turska Mustafa – Paša Palanka, moderna Bela Palanka. Otkrivena je tvrđava nepravilne pravougaone osnove, dimenzija 200x220 metara sa odstupanjima na pojedinim stranama. Iznad severnog dela rimskog utvrđenja Turci su podigli svoje od antičkog materijala. Ispod turskih okruglih kula, nalaze se osmougaone vizantijske, a ispod njih rimske četverougaone. Prilikom raznih građevinskih radova otkrivani su delovi okolnog rimskog naselja, od vile sa peristilom, do zgrade sa hipokaustom na mestu današnje pošte.

Mutatio Latina – nije još definitivno smeštena, mada Hiersolimitanski itinerar navodi da se ova stanica nalazila na 9 milja istočno od Remesijane. Kanic smešta ovu stanicu u današnje selo Telovac, ali je to malo verovatno pošto se put drži reke do tada, pa sada nema razloga da se odstupi od tog scenarija. Ime ove lokacije nije slučajno pošto je ona bila prva stanica na koju je nailazio putnik koji je stizao iz helenofane Trakije na područje gde se masovno koristio latinski.

39

Južna deonica (Naissus – Scupi, Naissus – Lissus)

Trasa puta Naissus - Scupi nije baš najpouzdanije određena. Tab. Peut. je jedini izvor stanica i mesta na ovoj trasi, ali nije najpreciznija. Prema ovom izvoru od Hameuma se odvaja put ka Scupi, ali nema oznaka usputnih stanica, koje bi, s obzirom na dužinu puta, morale da postoje. Očigledna je pogreška prepisivača koje je na putevima prema jugu napravio, podstakla je brojne autore da pokušaju da protumače položaj usputnih stanica pravilno (jer je recimo put Scupi – Stobi produžen nepotrebno za 60 milja, sa prekobrojnim stanicama, što je očita greška). Ovim se bavilo mnogo imena, a najstarije pokušaje beležimo 1861. godine kada je to pokušao Hahn. No tek je Miler pridoneo razjašnjenju, premeštajući Ad Herculem na put Scupi – Stobi, a prekobrojne stanice koje slede na deonicu Scupi – Naissus. Vulić je banju sa mape indentifikovao kao Vrnjačku Banju, a izbacio Milerove nepoznate stanice i sveo rastojanje između dve periferne stanice (Naissus – Vr. Banja) na tačnu razdaljinu od 66 milja, odnosno oko 100 km.

Put Naissus – Lisumje malo bolje određen. Tabula daje spisak sledećih stanica.

Ad Herculem – 14 milja južno od Naisa, današnja Žitorađa. Početkom XX veka ovde je konstatovano utvrđenje na levoj obali Toplice, sa građevinama u unutrašnjosti od lomljenog kamena i opeka, rimskim novcem i sl.

Hammeum – 6 milja na zapad od prethodne stanice, današnje Prokuplje. Ostaci utvrđenja nađeni ispod ostataka srednjevekovne tvrđave na brdu Hissar, dok se naselje nalazilo u podnožju, dokumentovano opekama sa pečatom za sada nepoznate legije, posuđem od keramike i bronze. Otkriveno je i nekoliko grobnica sa prilozima. Odavde potiče i jedan žrtvenik iz 234. godine, posvećen Jupiteru od strane Marka Aurelija Marcijana, konsularnog beneficijarija legije I Severiana Alexiandriana.

Ad Fines – 20 milja od stanice Hammeum na zapad, današnja Kuršumlija. Postoje dokazi postojanja naselja, a u obližnjoj Kuršumlijskoj banji otkrivene su terme i dva žrtvenika, jedan posvećen Dardaniji, drugi Nimfama. Uz put, na jug nađen je jedan miljokaz (?) – stub od krečnjaka valjkastog oblika, visine oko 1 metar.

Dvadeset milja dalje nalazila se stanica Vindenis, čiji su ostaci otkriveni kod sela Glavnik, 5 km jugozapadno od Podujeva. Neki smatraju da se ovde može tražiti rimski grad Vindenis, iako za to nema nikakvih materijalnih dokaza. Trasa dalje vodi levom obalom Laba, prolazi ispod utvrđenja na brdu Kaljaja, ispod kojeg je otkriven miljokaz i produžava prema stanici Vicianum.

Pre nego li dođe do ove stanice put prolazi pored antičkog naselja u blizini sela Drenovca, obilazi kosu Gazimestana, te skreće prema jugozapadu. Kod sela Ugljara, na platou iznad reke Prištevke, otkriveni su ostaci stanice Vicianum, o kojoj se dosta polemisalo. Ovde se trasa puta Naisus-Lissum ukršta sa onom koja je vodila iz Primorja u Makedoniju, pa je stoga razumljivo što je odstojanje od XIII milja koja je naznačeno na

40

putokazu iz sela Donje Ljupče, računa od ove značajne raskrsnice, koliko je ona i stvarno bila udaljena od mesta nalaza. Nastavak puta prema današnjem Lješu može se tražiti na liniji kojom je išla trasa srednjevekovnog puta Kosovo-Skadar. Ovaj, pa i kasniji putevi, morali su da koriste prevoj Dulje, preko kojeg je isključivo mogao da vodi i rimski put. Nezgodno je što ovo stavlja stanicu Theranda na najnepogodniji deo prevoja, ako je verovati T.P. i distanci zabeleženoj tamo. Verovatno je ova stanica bila negde u okolini Suve Reke.

Dalji pravac puta izbija kod sela Pirana, na levu obalu Drima. Odavde nastavlja prema sledećoj stanici Gabuleo, 30 rimskih milja od Therande, prešavši pre toga pored rimskog kompleksa kod sela Dobrudža, gde se nalazila postaja konzulskih beneficijarija. Ova tačka je na današnjoj granici SRJ (Kosova) i Albanije, pa se znači ostale stanice sa T.P. mogu locirati samo na teritoriji iste. Jedna od njih Creveni, dosta sigurno je određena, kod mesta Spaž u srednjem toku Drima.

Severoistočna deonica (Naissus – Ratiaria)

Ova deonica povezivala je oblasti Donjeg Dunava i pripadajuće Dakije sa Naisom, odnosno jugom i Jadranom. Pored jakog ekonomskog značaja put je očito morao imati i vojnički pošto je povezivao vazda nemirni limes sa Jadranom i unutrašnjošću, odakle je trebala stići pomoć u slučaju nevolje. Ukupno rastojanje od Naisa do Ratiarije iznosilo je 91 milju (oko 130 km) i uz put postoji nekoliko stanica. Ovo odgovara današnjem rastojanju između Niša i Arčara, a uz put se moralo preći preko Svrljiških planina i Stare planine. Iako je pravac puta poprilično određen problem zadaju razdaljine, a naročito one između Timacum Minus i Maius. Stariji istraživači smeštali su Timacum minus kod sela Varoš, a Timacum Maius kod današjneg Knjaževca. Kanic je verovao da se Timacum Maius nalazio kod sela Niševac, gde je on, u prolazu 1864. godine, video ostatke antičkih građevina. Timacum minus on smešta kod sela Trgovište, gde su takođe bili tragovi antičkog naselja.

Put je od Naisa polazio na istok, desnom obalom Nišave, a pre ulaska u Sićevačku klisuru put je skretao na sever ka Svrljigu. Ovde je nalažen antički materijal, između ostalog i jedna votivna ara posvećena Heri. Odavde prema severoistoku, put je išao dolinom Svrljiškog Timoka, što se može potvrditi brojnim antičkim nalazištima uz put. Tako je u Plužini nađen miljokaz Trebonijana Gala. Put je dolinu svrljiškog Timoka napuštao pre ulaska u kanjon reke kod mesta Palilula i verovatno je da je južno od Knjaževca prelazio preko Tresibabe. Tu se ujedno spajao i sa putevima sa zapada i sa juga, a verovatno raskrsnica nalazila se nekoliko kilometara JI od Knjaževca, na terenu između Trgovišta, Baranice i Crvenja gde su na više mesta zabeležena antička naselja, a tu su nađeni i mnogi spomenici sa natpisima. Severno od Knjaževca nađeno je nekoliko naselja od kojih je svakako najznačajniji kastel kod sela Ravna, u čijim su bedemima otkriveni mnogi latinski natpisi, a u neposrednoj blizini mermerne i bronzane skulpture, oruđe, oružje, nakit... Verovatno ovde treba smestiti stanicu Timacum minus, jer je razdaljina između antičkog naselja kod Trgovišta i Ravne deset milja, a to je Timacum Maius.

41

(Bosna)-Novi Pazar-Scupi

Ova komunikacija sekla je dolazeći sa SZ, podužno, kosovksu ravnicu i vodila prema koloniji Scupi u Makedoniji. Ovaj put u stvari predstavlja nastavak jedne od najznačajnijih uzdužnih magistrala na poluostrvu, poznijeg srednjevekovnog bosanskog puta. koji povezuje obale Jadranskog mora i teritoriju srednje Bosne sa južnim Balkanom. Najverovatnije je da je od Novog Pazara trasa vodila preko planine Rogozne u dolinu rečice Banjske, gde se kod istoimenog sela nalaze ostaci rimskih termi, a odatle dalje na rub Kosova i manje antičko naselje kod Kosovske Mitrovice. Na ovom mestu put prelazi Ibar i nastavlja na jug, držeći se uvek uzvišenije, istočne ivice Kosova Polja, čime izbegava brojne močvare u središnjoj osi ravnice, nastale pored toka vodoplavne reke Sitnice. Trasu puta do stanice Vicianum gde se ovaj ukršta sa putem Nais – Lissum, obeležavaju ostaci naselja iz rimskog perioda kod Dobre Luke, Vučirtna i Donjeg Stanovca. Od sela Ugljara, gde se nalaze ostaci rimske stanice Vicianum put produžava prema Ulpijani i pogrešno indentifikovanoj stanici statio Herculana, u arealu sela Donja Gušterica.

Pre nego što stigne pred kanjon Lepenca, put prolazi kroz manje građevinske komplekse kod sela Dobrotina, Nekudima i varošice Kačanik, u čijoj okolini ima veoma mnogo ostataka iz rimskog perioda. Kod kanjona se raspoznaju dve trase i to jedna koja ide levo od kanjona, preko sela Laništa i Đurđeva Dola, te silazila kod naselja Đeneral Janković i druga na suprotnoj strani reke. Postojanje brojnih rimskih građevina na uzvišenju Ravnište, preko puta Đ. Jankovića čini veoma verovatnu hipotezu A. Dž. Evansa da se tragovi rimske trase treba da traže u ostacima puta koji ide strminom planinske strane iznad desne obale Lepenca. Pošto su ispod linije rimskog naselja na Ravništu pronađena tri miljokaza, put je negde oko ove tačke prelazio Lepenicu i nastavljao prema Skupima.

Grčko / Rimski Panteon

Jupiter

Kao vrhovno i glavno božanstvo Rimljana, Jupiter je svakako najpoštovanije božanstvo, kako u samom Rimu, tako i u osvojenim provincijama. Svakako i kod nas je božanstvo sa najvećim brojem posveta, od koji su najveći broj klasične votivne are. Natpisi na njima se obično sastoje od nekoliko redova, gde se na prvom mestu nalazi posveta božanstvu, zatim sledi nomenklatura dedikanta, a potom završna formulacija. Na spomenicima se najčešće Jupiterovo ime pominje u punoj verziji I.O.M. (Iupiter/Iovi Optimo Maximo), ali ima ga i u skraćenim oblicima,

Skoro uvek ovo božanstvo ide sa epitetom Optimus Maximus, a pored ove javljaju se i titule poput Aeternus, Augustus, Capitolinus, Cohortalis, Monitor, Paternus, Fulminator.... Interesantan je natpis is S. Mitrovice na kome se Jupiter pominje kao Monitor, jer se onom ko je digao dedikaciju javio u snu i naložio da to učini. Najviše

42

spomenika Jupiteru iz naše zemlje su iz kulta Jupitera Kapitolskog, dok lokalna božanstva indentifikovana sa Jupiterom nose epitete Parthinus, Paternus, Taranucus, Aepilophius.... Neke od titula su svakako posledica vojničke prirode Jupitera u našim krajevima, dok su neke poput Fulgerator nešto ređa pojava i može ponekad da se indentifikuje sa Sumanom, bogom noćne munje, ali i tada ima vojnu funkciju, kao i «nebeska gromovna strela», Fulminator. Zanimljiv je epitet Depulsor, koji verovatno tu stoji kao identifikacija nekog lokalnog božanstva, ali tu ima jedan problem. Naime, Jupiter Depuslor spada u red vojničkih božanstava i ima funkciju sprečavanja uzmicanja trupa pred neprijateljem, pa se dovodi u vezu sa Jupiterom Statorom. Čini se da se u ovim krajevima Jupiter najviše javlja kao zaštitnik i pokrovitelj vojske, što se može dovesti u vezu sa nestabilnom granicom, čestim ratovima i pobunama, pa i borbama za vlast među samim rimskim legijama u III veku nove ere.

Iz Ulpijane potiče jedna ara koju podižu Sveštenici ovog kulta Demetrius Ambibi i Victor Demetri Dolihenu, sirijskom božanstvu sa interpretatio Romana u vidu Jupitera. Moguće je da u samoj Ulpijani postojalo i svetilište Dolihenu, pošto postoji i jedna ara koju posvećuje Sirijac Tiberije Sur Genio Doliceni paterno deo. Na tom istom spomeniku nalazi se i posveta Suncu, zapravo Mitri, pa je ovo i jedini natpis koji spominje to persijsko božanstvo, čiji je kult raširen po čitavom antičkom svetu.

Pored Jupitera u kultnoj zajednici nalazi se Junona, Minerva, Mars, Majka Zemlja, Liber, Nimfe i Silvan... Jupiter se nekada javlja sa pratnjom u vidu genija, kojih ima više vrsta i kategorija, ali iz naših krajeva većina su geniji mesta. Geniji su staro rimsko božanstvo, ali njihovo obožavanje dobija veću ulogu od perioda carstva. Pod genijem mesta se podrazumevala ona snaga koja obezbeđuje svako dobro dotičnog mesta. Da je tako bilo može se videti iz činjenice da su posvete postavljene iz razloga koji su usko vezani za dotično mesto.

Kao vrhovno božanstvo, Jupiter je u sebi sinkretizovao veći broj raznih funkcija preuzet od raznih drugih božanstava, a osobito mu se često dodaju funkcije boga rata. Čini se da Jupiter nije bio identifikovan sa nekim lokalnim božanstvom, ali veruje se da su bar Iliri, ako ne i drugi stanovnici Balkana u to vreme, kao pripadnici iste grupe naroda kao i Rimljani imali nekog sličnog boga.

Trački Jupiter

Teos Ipsistos, kome je posvećen jedan votivni natpis iz Pirota, verovatno je tračko božanstvo neba, što se može zaključiti po imenu dedikanata koji nose tračka imena. Na jednoj ari iz Niša pomenut je Iuppiter Optimus Maximus Aepilofius sa dedikantima koji imaju domaća imena, pa se pretpostavlja da su Tračani. Izgleda da je božanstvo tračko jer se u Trakiji ona redovno indentifikuju sa grčkim i imaju grčke epitete. Iz epiteta Aepilofius vidi se da je obožavan na bregovima, a obično nebeska božanstva tamo imaju hramove.

43

Jupiter Partinski

Na natpisu pronađenom u Užicu pominje se ovo božanstvo kao Iuppiter Optimus Maximus Partinus. Postojala su objašnjenja da ovo ime potiče od naziva za ilirsko pleme koje je živelo u okolini Drača. Verovatnije je da je ime poticala od imena grada Parthus, a koji Polibije pominje kao grad u Iliriji. Prema tome može se zaključiti da je ovo božanstvo zaštitnik tog grada.

Beneficijarna stanica u Sirmijumu s Jupiterovim svetilištem

U proleće 1988. godine na prostoru van JZ bedema Sirmijuma, pri istraživanju lokacije za izgradnju novog hirurškog bloka lokalne bolnice otkriven je uz ostatke benficijarnog stacionara korpus od 85 žrtvenika, nađenih u velikom broju na originalnim postoljima.

Beneficijariji, sa zvaničnim nazivom beneficiarius consularis, pripadali su rodu koji bi danas najbolje mogli objasniti kao vojna policija. Bili su upućivani u pojedine rimske gradove iz vojnih garnizona, odnosno iz legija rimske vojske, sa zadatkom da kontrolišu sigurnost puteva i trgovine i naplaćuju određene takse. Od same stanice su otkriveni veći fragmenti sa centralnim dvorištem u kojem je i bilo postavljeno interno svetilište. Od kompleksa su mogle da se izdvoje dve celine, razdvojene uskim prolazom i prostranim dvorištem. Sam objekat je imao tri faze izgradnje, različite po upotrebljenom materijalu i veličini građevine. Prostor na kome je podignuta stanica, prvo je korišćen za ritualne potrebe i tu je otkriven veći broj kultnih bunara, kružne osnove, koji su bili negirani novom izgradnjom. U dvorištu građevine na relativno malom prostoru, su bili na svim pravougaonim stranama raspoređeni žrtvenici, ponegde u trostrukom nizu. Sve ove žrtvenike postavili su konzularni beneficijariji, koji su došli u Sirmijum na novu službu iz graničnih legija na Dunavu. Najbrojniji su bili iz legije II Audiutrix, koja je imala manje jedinice na teritoriji čitave Donje Panonije, a logor joj je bio u Akvinumu, današnjoj Budimpešti. Drugi su bili iz IV Flavie, koja je logorovala u Singidunumu. Iz gornjopanonske legije X Gemina, posevedočen je samo jedan konzularni beneficjarij na žrtvenicima, kao i jedan iz samog Sirmiuma. Zahvaljujući pominjanju imena zvaničnih državnih konzula sedamnaest žrtvenika moglo je precizno da se datuje, pa je utvrđeno da je najstariji među njima iz 157. godine za vreme konzula Barbijusa i Regulusa, a najmlađi je iz 231. godine, za vreme konzula Pompejanusa i Peligijanusa. Pošto veći broj nije datovan, postoji mogućnost da ima i starijih, ali i mlađih primeraka od navedenih. Veliki broj je sigurno postavljen u vreme Alkesandra Severa (222-235) koji je dva puta posetio Sirmium u toku svoje posete Dunavskim legijama, uz pomoć kojih je došao na vlast. Na nekim žrtvenicima ima izbrisanih imena, što ukazuje na namerno brisanje imena usled padanja u nemilost careva koji su se u to vreme smenjivali kao na traci. Na svim spomenicima je klasična dedikacija Iovi Optimo Maximo. Uz Jupitera na nekim spomenicima pojavljuju se još imena Junone, Minerve i Fortune, kao i božanstava Libera i Silvana. Određeni broj žrtvenika nosi posvetu različitim Genijima, poput Genija mesta, Sirmijuma, domovine, imperatora itd.

44

Mars

Nalazi ovog božanstva na našem tlu gotovo uvek su vezana za Jupitera. Kao i kult ovog božanstva, kult Marsa je veoma zastupljen u ovim krajevima, najverovatnije zbog konstantnih ratova i pobuna u ovom delu carstva od I veka do V veka nove ere. Dedikanti ovom božanstvu su uglavnom pripadnici legija ili funkcioneri koji su na funkcije stupili iz vojne službe. Pošto se radi o višim vojnim licima, s obzirom na datovanje tih spomenika, jasno je da su to stranci, što se pored toga zaključuje i po njihovim imenima. Kult ovog božanstva zastupljen je u svim rimskim provincijama na tlu Balkana, što se može svakako dovesti u vezu sa brojnošću vojnih posada, blizinom granice sa varvarskim plemenima i nesigurnim vremenima. Ali kao što je poštovan kao bog rata, tako je mogao i da se poštuje i kao zaštitnik ratara ili pravednih odnosa među ljudima. Čini se da su Kelti imali božanstvo koje je kasnije poistovećeno sa Marsom, a da li su Iliri imali teže je reći.

Merkur

Ovo veoma poštovano rimsko božanstvo imalo je svoj kult i u provincijama na tlu Balkana. Na predstavama je prikazan u hlamidi koja je visoko na desnoj strani prsa zakopčana i pada preko leđa i leve ruke. Na glavi nosi petasos, a u levoj ruci drži kerikeon na kome se raspoznaju karike. Na vrhu je zmijska glava, a dole repovi. Na nogama nosi krilate sandale i u desnoj ruci drži palicu. Zanimljive su predstave jer ga karakterišu kao grčkog Hermesa Psihopompa, pratioca duša. Treba li to povezati sa postojanjem grčke zajednice u rimskim naseljima na tlu Balkana ili sa nečim drugim diskutabilno je? Sasvim je sigurno da su Grci postojali u naseljima kao trgovci ili zanatlije, a kasnije verovatno i kao vojnici prilikom potreba. Naravno Merkur je poštovan i kao zaštitnik puteva i putnika, tako da apsolutno odgovara recimo nekom dedikantu koji bi u prolazu kroz neko mesto želeo da ostavi molbu bogu da ga čuva na putovanju, te odatle epiteti Melevolus, Potens, Repertir, Negotiator, Nundiator...

Tračka Hera

U Svrljigu je otkrivena jedna votivna ploča sa pominjanjem Here Sonketenske, što je izvedeno od imena Sonketa, znači veruje se da je ova boginja poštovana u tom gradu. Na nekoliko latinskih spomenika pominje se boginja Erakura (Aeracura), što se smatra kao latinska transkripcija Herinog imena (‘) koja se često pominje na tračkim natpisima. Erakura je na jednoj slici u grobnici u Rimu predstavljena kao htonsko božanstvo pored Plutona.

Zevs i Hera

Kult Zevsa i Here je ograničen samo na južnu Srbiju. Tu su nađene dedikacije Olimpijskom Zevsu, Zevsu zaštitniku agore i Zevsa gospodara. Hera ima samo dve vrste dedikacija, kao Hera i Hera kraljica. Epitet gospodar nije autohton, već potiče sa Orijenta ili iz Trakije. Osim toga, pošto je ovakav epitet na nadgrobnom spomeniku, Zevs bi bio htonsko božanstvo, a to u Grčkoj nije. Stoga se čini da je neko negrčko božanstvo

45

indentifikovano sa njim. Titula zaštitnik agore je sa natpisa urezanog u steni kod Pletvara. Iznad natpisa je reljef koji predstavlja čoveka, ogrnutog plaštom i sa kopljem ili skiptrom u levoj ruci, kako vrši libaciju na ari desno od njega. To je verovatno Zevs, jer su u Trakiji reljefi sa njegovom takvom predstavom vrlo česti, dok ih u Grčkoj nema. Dedikacije Heri i uvek se javljaju samo sa Zevsom u paru.

Artemida

Spomenici ovog kulta ograničeni su na Južnu Srbiju gde je bila neobično poštovana. Na ovim natpisima ona se naziva kraljica, Lohija i Ferska. Kao boginja porođaja poštivana je pod imenom Lohija. U Stobima je nađen grčki natpis u kome se spominju dve sveštenice ovog kulta, tako da bi ovom mesto bilo treće u kome je poštovan ovaj kult (pored Halosa i Pergama). U tesalskom gradu Feru bila je poštovana Brimo, boginja smrti i donjeg sveta koja je zbog toga, od grčkh pisaca indentifikovana sa Artemidom, Hekatom, Demetrom i Persefonom. Pod imenom Artemida Ferska javlja se i u Atini, Sekionu. Na novcu Fera, Artemida jaše na konju i nosi buktinju. Ona je ovde htonsko božansko sa raznim funkcijama kao što su bile Artemida, Demetra, Hekata, sa kojima je ona indentifikovana. Tome u prilog ide i činjenica da je na konju jer su htonska božanstva često na konjima ili se voze na kolima.

Apolon

Iz vremena pre Rimljana u našoj zemlji ne postoje spomenici posvećeni ovom božanstvu, iako je bilo grčkih kolonija. U južnoj Srbiji nađen je jedan natpis na kome se Apolon spominje kao spasitelj i još dva latinska natpisa. Na tim spomenicima Apolon se spominje kao Deus, a čine mu se zaveti za zdravlje cara Gordijana ili po božjoj zapovesti. Apolonova proročišta u Delfina i Klaru bila su poznata i cenjena na teritoriji naše zemlje.

Eskulap

Rimski bog zdravlja sreće se na tlu Srbije sa epitetom Augustus, ali nikad nije naznačen uzrok dedikacije. Često se pominje na natpisima i predstavama na reljefima sa Higiejom, a interesantna je dedikacija Tiberija Sura Eskulapu, Herkulu, Geniju Dolihena, Geniju Kohorte i možda Solu.

Herakle

Kod antičkih spomenika kod nas Herakle uživa veliki ugled. Nađen je veći broj osvećenih votivnih natpisa. Prema nekim epitetima, čini se da je Herakle indentifikovan sa nekim lokalnim božanstvom. On na tim natpisima ima često titule Kunagida, gospodar i najveći. U prilog činjenice da je to neko lokalno božanstvo može govoriti i to da je kult lokalizovan na Makedoniju i što u grčkom kultu Herakle nema epiteta koji podsećaju na njegova dela. Herakle gospodar pominje se na natpisu na bazi statue, votivnog dara

46

Valerija Hermogena, vojnika 7. legije iz Kostolca. Na jednoj nadgrobnoj ploči iz Resave Herakle se javlja kao najveći bog (. A sličan natpis postoji i u Ohridu.

Herkul

Rimski kult je neobično rasprostranjen na tlu YU. Na spomenicima se naziva Augustus, Conservator, Sanctus, Deus, Naissatis, Victor. Zavet mu čine i muškarci i žene, ali se retko navodi razlog dedikacije. Zaštitnik je atleta i palestre, lekovitih izvora i lečenja, puteva i putnika. Otuda titula Conservator, što preuzima ulogu zaštitnika. Hramovi ovog božanstva podizani su pored puteva. Ostalo je zabeleženo pored velikih puteva, nekoliko naselja ad Herculem, koja verovatno duguju to ime svetilištu koje je postojalo.

Dijana

Kult ove boginje je izgleda bio poprilično rasprostranjen na tlu naše zemlje. Od titula ona ima Augusta, Candaviensis, Conservatrix, Nemorensis... Na reljefima je uvek predstavljena kao Artemida u kratkom hitonu, sa strelom u ruci. Pored nje je košuta ili pas. Zanimljivo je da je ona poštovana kao rimska boginja, odnosno nije bilo indentifikacije sa lokalnim božanstvom, već samo sa Artemidom. Rimska je ona sa epitetom Nemorensis (hram posvećen Dijani na jezeru Nemi u Ariciji), dok je grčka ona sa titulom Celceitis (sa Hekatine statue u Dalmaciji). Epitet Candaviensis potiče od imena planine Candavie koja se nalazila na granici Ilirije i Makedonije, a spomenik je iz Dokleje. Kroz planinu je prolazila via Egnatia i tu Tabula Peutingeriana beleži stanicu ad Dianam. Dedikanti su, izuzev dva slučaja, Rimljani ili stranci, dok su domaći možda Maksimilijan i Tertinije, jer imaju samo jedno ime, a nisu označeni kao robovi.

Dijana je prikazana u svom karakterističnom stavu i pojavi, kao boginja lova. Boginja je prikazana sa lukom u blago savinutoj levoj ruci, dok desnom poseže za strelama iz tulca na leđima. Ona je redovno okrenuta sučelice ali sa telom u laganom zaokretu nalevo, ili ponekad na desno. Noge su joj u raskoraku, leva malo izbačena i skupljena u kolenu. Ima unazad začešljanu kosu, dosta kratku, a obučena je u hiton kratkih rukava, a ponekad ima i prebačen ogrtač. Na nekim predstavama ima čizme dok na drugim hoda bosonoga. Obično je prati pas, ali ima i košuta. Pas je obično predstavljen u ležećem ili trčećem položaju ispred boginje, što apsolutno odgovara njegovoj ulozi u lovu.

Minerva

Na predstavama ove boginje izdvajaju se svakako koplje, štit, i glava sa kacigom sa perjanicom. Boginja je obučena u naborani hiton i himation, na grudima ima gorgoneion sa krilima. Posveta je praćena rečima sacrum, kao i kod većine rimskih božanstava. Većina dedikanata u našim krajevima su ili Grci ili Orijentalci, što ne čudi s obzirom da su većina obrtnika, zanatlija, bili upravo poreklom odatle. Minerva je član kapitolijske trijade i bila je uz Jupitera ili neko drugo vrhunsko božanstvo, mnogo poštovana, kao i u samostalnom kultu. Ona spada u stara italska božanstva, a najpoznatiji

47

centar obožavanja je svakako Faleri, odakle je kult prenet u Rim. Poštovana je kao zaštitnica umeća i veštine, pa je izjednačena sa grčkom Atenom. Zbog toga su je poštovali obrtnici (artificium dies).

Minerva se javlja takođe u kultnoj trijadi, kao i Jupiter. Na jednoj ploči iz Šipova u BIH, ima jedna predstava na kojoj je prva s leve strane Minerva, obučena u dugi hiton sa egidom i kacigom s naglašeno velikom perjanicom. Ispod leve ruke drži koplje, šaku je oslonila na štit, dok spuštenom desnicom baca zrnevlje u plamen visokog tronožnog žrtvenika. Do nje stoji Jupiter, go, od ramena mu se niz leđa spušta ogrtač. U spuštenoj desnoj ruci drži munju, a levom žezlo sa orlom. Do njega je genij, bradat i go, na nogama oputa. Iz desne ruke lije tečnost na ukrašeni žrtvenik na kojem su prikazani prineseni plodovi.

Venera

Nalazi ove boginje su nešto ređi na tlu naše zemlje ali ih ima. Boginja je najčešće prikazana naga, sa skupljenim plaštom na leđima koji je ovila oko ruke, a kosa na glavi joj je visoko uzdignuta, levom rukom oslanja se o mali stubić koji se završava ljudskom glavom. Dedikante ovog kulta moramo prvenstveno tražiti među ženama, koje su naročito poštovale ovaj kult. Epigrafske posvete ovoj boginji su dosta brojne a u svakom slučaju najbrojnije su u Dalmaciji. Od epiteta koji su joj dodeljeni pominju se Augusta, Victrix, Patrica, Bacca...

Interesantna je pojava spomenika iz Dalmacije na kojima je rimska Venera izjednačena sa nekim ženskim epihorskim božanstvom, što znači da su Iliri imali božanstvo istih ili sličnih odlika, nad kojim je kasnije izvršena interpretatio Romana. Kao boginja prolećne vegetacije, ljubavi, braka, i drugih manifestacija bila je poštovana od svih slojeva stanovništva, a naročito kod žena.

Liber

Kult ovog božanstva je veoma raširen na tlu Balkana, a dedikacije su sačuvane u raznim oblicima, od votivnih ara, preko ploča, epigrafskih spomenika, pa čak i bronzanih figura. Ime božanstva praćeno je epitetom, i to su Pater, sacrum, Deo… Spomenike podižu vojna lica, stranci i lokalci. Na reljefima je predstava nagog boga sa desnom rukom niz telo, na glavi ima bršljanov venac sa spuštenim krajevima, koji se grana na sve strane oko glave. Kult ovog boga bio je rasprostranjen i u drugim provincijama a naročito u podunavskim. U Dakiji je bio naročito razvijen, pa su neki autori mislili da je ovo božanstvo zamenilo neko lokalno, a da su ga kasnije dački legionari proširili u druge delove carstva.... Kako je bio božanstvo vina i veselja, poklonici njegova kulta su svakako bili rašireni po carstvu i raznovrsni, kako po poreklu, tako i po socijalnom statusu i zanimanju. Naročito je ovaj kult bio prihvaćen kod vojske.

Terra Mater

Veoma razvijen kult. Spomenici su uglavnom epigrafske are, a ima je i u kultnoj zajednici sa Liberom. Skoro kod svih ara ima, na gornjem delu, nastavak sa plastičnim ukrasom, a ispod nešto duži tekst. Uz ime božanstva stoji i epitet Sacrum, a are se podižu

48

za zdravlje, bilo carevo, bilo carske kuće. Na pronađenim arama, uglavom su u pitanju carevi iz II veka ili sa kraja I veka nove ere. Tako imamo posvete Karakali, Septimiju Severu, Aleksandru Severu... Ovaj kult je otprilike i ograničen na ovaj period, što se može vezati za reorganizaciju eksploatacije rudnika, kada je dopremljena nova radna snaga koja je sa sobom svakako morala doneti ovaj kult. Kao božanstvo zemlje ona je bila vezana za celokupnu plodnost koju daje zemlja, kako sveg rastinja, tako i rudnog bogatstva koje krije njezina utroba. S tim u vezi je i kult mrtvih jer ih ona prima takođe u svoju utrobu. Njoj su se prinosile žrtve u raznim prilikama, bilo to onda kada je u pitanju eksploatacija njene utrobe ili prilikom potresa.

Mitra

Spomenici Mitraizma obuhvataju uglavnom šire periferne oblasti bivše Jugoslavije, to jest, one krajeve u kojima je najranije bio sproveden proces romanizacije i gde je ona stekla najčvršće korene. U centralnom delu bivše Jugoslavije romanizacija je izvršena relativno pozno, pa su Mitrini spomenici na tim mestima veoma retki (na pr. oblast između Dunava i Tise koja nije bila uključena u rimske provincije i tamo do sada nije nađen ni jedan spomenik ovog kulta). Epigrafski i likovni spomenici grupisani su uglavnom na širim područjima pojedinih mitreja ili u neposrednoj blizini većih vojnih i civilnih naselja.

Iz Gornje Mezije su poznata samo dva mitreja za sad i to oba kod Kumanova. Epigrafski i ikonografski spomenici u podunavskom delu ove provincije vezuju se isključivo za veće vojne logore. U srednjem delu G. Mezije Mitrini spomenici se nalaze samo u slivu Morave i Nišave, duž poznatog puta za Serdiku. Odsustvo mitreja i spomenika ovog kulta u rečenoj provinciji opravdano je njenim istorijskim razvojem. Romanizacija je ovde sprovedena kasnije nego u Dalmaciji i Panoniji, a izvršena je u momentu kada su severoistočne granice Carstva već postale ugrožene učestalim napadima varvara. Stalna nesigurnost granica nije dozvoljavala podizanje nekog većeg svetilišta. Poštovanje mitraizma se verovatno odvijalo samo u okvirima manjih privremenih kapela. Dobre saobraćajnice koje su povezivale Meziju sa Gornjom Panonijom, omogućavale su vernicima kontakte sa ptujskim mitrejima koji su predstavljali centralna svetilišta jedne šire oblasti, nezavisno od administrativnih granica provincija.

Opšti osvrt na lokalitete sa kojih potiču spomenici mitraizma pokazuju da se oni nalaze na teritoriji carinskih stanica, vojnih logora ili romanizovanih civilnih naselja. Sva nalazišta su bila povezana glavnim provincijskim saobraćajnicama. Retki su spomenici koji su nalaženi van trase poznatih rimskih puteva. Na kraju treba reći da su svi spomenici ovog kulta locirani duž jadranske obale, uz obale većih reka ili u slivu njihovih pritoka.

Cumont-ova definicija uobičajene ikonografske sheme je sledeća: mladićka figura Mitre naleže levim kolenom na leđa bika koji je oboren na zemlju, a desnim stopalom se oslanja o njegova zadnja kopita. On levom rukom podiže glavu bika naviše, hvatajući ga pri tom u ređim slučajevima za rog a češće za gubicu, dok desnom rukom zabada nož u

49

plećku savladane životinje. Rep umirućeg bika uspravlja se u grču i često se završava žitnim klasjem.

Mitra bez izuzetka ima frigijsku kapu na glavi. Obučen je u nabranu tuniku sa rukavima i uske dugačke pantalone. Tunika je u struku opasana, a ređe je dodat i pojas na kome visi kanija noža. Preko Mitrinih leđa je prebačena hlamida koja je skoro redovno na levom ramenu zakačena okruglom agrafom. Na nogama su uvek prikazane duboke cipele. Scenu tauroktonije redovno prati škorpion, koji se nalazi na genitalijama bika. Zmija obično gmiže celom dužinom tela umirućeg bika i po pravilu podiže glavu prema njegovoj rani. Samo je u ređim slučajevima prikazana na tlu celom dužinom svoga tela, ili je obavijena oko zadnje noge bika. Pas je uvek prikazan u skoku prema rani, a samo izuzetno ima ogrlicu oko vrata. Na zalepršanom Mitrinom ogrtaču ili na levoj strani pećinskog luka postavljen je gavran okrenut ka bogu koji mu nekad upućuje svoj pogled. Cumont zaključuje da su pas i škorpion primarne životinje pratioci ove scene, jer imaju aktivnu ulogu u sceni tauroktonije.

Dadofori su postavljeni sa obe strane tauroktonije i na većem broju spomenika su u vezi sa njom. U tim slučajevima su manji od Mitre, ali u potpunosti podražavaju njegov izgled, što se ogleda u odeći i obliku frizure. Zapaženo je da se izvesne promene na Mitrinom odelu verno reprodukuju na odeći dadofora. Razlika između Mitre i dadofora je u tome što oni uvek izražavaju mirovanje a Mitra pokret. Dadofori nemaju opasač i nož već drže uspravljenu ili oborenu buktinju, najčešće dijagonalno postavljenu u odnosu na osovinu tela. Oslonac tela im je postavljen čas na jednu čas na drugu nogu, a samo izuzetno na obe, pri čemu je njihov izraz uvek okarakterisan potpunom indiferentnošću. Postavljeni su en face ili u tri četvrtine profila ka Mitri, dok su sasvim retko prikazani u potpunom okretu ka sceni tauroktonije. Izuzetno, dadofori mogu biti predstavljeni na posebnm pločama i tada su iste visine kao i centralno božanstvo, ali u tim slučajevima njihove ploče flankiraju prikaz tauroktonije.

Normalni položaj solarnih bogova je izvan lika pećine u kojoj se vrši čin tauroktonije. U slučajevima kada konture pećine nisu naglašene, oni su postavljeni desno i levo od Mitrine glave. Kao što je već i Plinije istakao, Solu uvek odgovara desna, a Luni leva strana u odnosu na centralni elemenat, te je taj raspored dosledno prihvaćen i na Mitrinoj ikonografiji. Solarna božanstva su najčešće prikazana u vidu en face postavljenih bista. Ređe su predstavljeni u tri četvrtine prifila i u tom slučaju Sol je uvek okrenut ka Mitri, dok se Lunina bista slobodno postavlja u oba pravca. U slučajevima kad su ove biste detaljno obrađene, Sol je uvek prikazan kao mlad čovek sa dužom talasastom kosom i radijalnim vencem ili dijademom koju prati nimb. Uobičajen je prikaz 7 radijala u čemu Cumont vidi religioznu signifikaciju ovog svetog broja. Sol je uvek prikazan u hlamidi prikopčanoj agrafom na jednom ramenu. Retko se prikazuje sa atributima a kada ih ima onda su to najčešće bič i glob. Luna je uvek mlada žena sa gustom talasastom kosom skupljenom u punđu. Najčešće je obučena u visoko opasanu tuniku zakopčanu na ramenima. Njen obavezni atribut je polumesec postavljen u kosi, na ramenima ili iza glave. Retki su spomenici na kojima je cela njena bista obuhvaćena srpom polumeseca. Kanonizovani obrazac prihvata sve varijante simboličnih predstava ovih bogova, tj.

50

sedmokraku zvezdu i polumesec ili predstavu njihovih kočija (kvadrige i bige), nekad čak i bez pratećih bogova.

Na reljefima kod kojih je očuvan desni deo ploče redovno nalazimo predstavu psa u levom profilu. Sa izuzetkom spomenika iz Brze Palanke, Dardagana i Plemenščina on je uvek prikazan u trenutku kada skače ka rani bika, pri čemu njegovo telo, zavisno od veštine kamenoresca, zauzima različite položaje. Izvršena analiza spomenika pokazuje da je predstava psa prisutna na svim ikonama kod kojih je očuvan odgovarajući deo kompozicije, što znači da je njegovo prisustvo u sceni tauroktonije smatrano neophodnim iako nije bilo uvek do kraja shvaćeno.

Zmija je takođe redovni pratilac tauroktnije na svim ikonama naše zemlje. Prema položaju tela i glave njena uloga može biti aktivna, u slučaju kada se upravlja ka rani bika, ili pasivna, kada gmiže po tlu, kada je funkcionalno iskorišćena da razdvoji glavnu scenu od donjeg friza. Zmija je na svim spomenicima koji omogućuju praćenje njenog prisustva redovni učesnik tauroktonije. Značajno je reći i da je mnogo veći broj onih spomenika na kojima je zmija prikazana u akciji.

Škorpion je predstavljen na većini bolje očuvanih ikona, ali prema izvesnom broju spomenika možemo zaključiti da je njegova predstava i izostavljana. Kada je prikazan redovno se nalazi na genitalijama bika što je saglasno uobičajenom obrascu.

Što se tiče gavrana, veliki broj spomenika je fragmentovan upravo na onim mestima gde bi trebalo očekivati figuru gavrana, a poznato je da on nije obavezni pratilac tauroktonije, te je stoga teško postaviti bilo kakve odnose među spomenicima koji registruju ili zanemaruju ovu vrstu predstave. U slučajevima kada je prikazan on se uvek nalazi u levom gornjem levom uglu ploče, a njegov odnos sa glavnom scenom može biti aktivan (gavran ispod luka pećine, levo od Mitrine glave ili na radijalima solarnog simbola ili na rubu zalepršane Mitrine hlamide) ili pasivan (kada je postavljen izvan pećinskog luka).

Andinus

Spomenici ovog božanstva otkriveni su kod Kačanika i Vučitrna. U ovoj oblasti često se sreću imena Andinus i Andia, koja su teoforna po karakteru postanka. Značajno je da se muška forma imena Andinus, u vidu patronimika pojavljuje baš u predelu Kačanika odakle je i poznat jedini sigurno pročitani spomenik posvećen istoimenom božanstvu, čiji je dedikant Tib. Claudius Certus, nesumljivo Rimljanin. Pošto je samo ime rasprostranjeno van ove teritorije naseljene Dardancima, za pretpostaviti je da nije u pitanju lokalno božanstvo.

Dioniz

Dioniz je bog grčkog porekla, bog vegetacije i plodnosti, koji se postepeno kroz kontakte sa narodima Sredozemlja, stapao sa sličnim božanstvima iz religija okolnog sveta. Taj proces počeo je sa Zagrejem, kritskim božanstvom plodnosti, da bi se nastavilo

51

sa analognim božanstvima naroda sa kojima su Grci dolazili u kontakt. U prvom redu to su tračko frigijski Sabazije i lidijski Basarej. Kad Herodot kaže da Tračani poštuju Dioniza, zajedno sa Artemidom, onda je očito da trački par Sabazije – Bendis on naziva tim imenom. To je sasvim razumljivo jer Bendis je tračka boginja meseca, kao u Grčkoj Artemida, a Sabazije (čije ime verovatno ima vezu sa tračkim alkoholnim pićem sabaiom, pravljenim od ječma) kao bog plodnosti, odgovara Dionizu, pod čijom odgovornošću je postanak i ponovo rađanje prirode, pa i samo oživljavanje, što se može dovesti u vezu sa plodnošću.

Dioniz je rođen od oca Zevsa i majke smrtnice Semeli, kćeri tebanskog kralja Kadma i kraljice Harmonije. Semela je od svog ljubavnika (pod nagovorom ljubomorne Here i nošena znatiželjom) tražila od Zevsa da joj se prikaže u svem svojem božanskom sjaju. Polaskan, Zevs nije razmišljao o posledicama svog čina, te joj udovolji, a od vatrene siline njegova bića nesrećna Semela bi spržena. No Zevs je ipak uspeo da iz njene utrobe izvuče živo dete – Dioniza. Nakon nekog vremena, predade ga Hermesu, da bi ga ovaj odgojio daleko od besne Here i njenog domašaja. Hermes ga je poverio na čuvanje nimfama planine Nise, a ove ga sakriše u jednu pećinu, ispred koje posadiše vinovu lozu da sakrije ulaz.. Već i sam mit o rođenju nagoveštava osnovne crte Dionisa. Kad se ima u vidu beotski oblik reči semele (atički themelia) koja označava zemlju kao temelj na kome se obavlja oplodnja u prirodi, nije teško zamisliti Zevsa i Semelu kao personifikaciju zemlje i neba, čijim spajanjem, putem Sunca i kiše nastaje život.

Legenda o Dionisovom bežanju od Titana, koji su ga jurili da ga ubiju, i njegovom pretvaranju u bika i stradanju u tom obliku, pokazuju veze sa predgrčkim egejsko kritskim izvorom. Brojni sveti rogovi pronađeni na Kritu nedvosmisleno govore da se bik poštovao kao simboli plodnosti. Za razliku od bika na Kritu u Trakiji i Makedoniji je slavljena zmija u okviru Sabazijevog kulta za koji smo već rekli da se identifikuje sa Dionisom. Zmija se nosila u košari u Sabazijevim povorkama i njoj, kao htonskoj životinji pripisivala se bitna uloga u rađanju boga plodnosti. U tome je smisao obreda u kojemu menade gestikuliraju držeći u rukama zmije, slično kritskim sveštenicama predstavljenim na statuama pronađenim u minojskim palatama. Još jedna od životinja koja se slavila bio je jarac, koga su po Euripidu bakhantkinje komadale živog, mazale se njegovom krvlju i jele sirovo meso, sve u smislu da na njih preteče božanska moć Dionisa čija je jarac životinja bila i tako ponovo oživi bog i vrati plodnost prirodi.

Sa dajim razvojem religijske misli Dioniz se sve više slavi kao bog umrlih, pa je taj aspekt njegova bića postao temeljem na kojem je građen sistem njegove religije. Zbog toga nije čudno kada se na antičkim sarkofazima tako često nalaze prizori dionizijskog sadržaja, bilo da se radi o venčanju Dionisa i Arijadne na ostrvu Naksu, ili o Dionisovom trijumfu, prizoru vesele povorke u kojoj se Dionis, okićen lišćem vinove loze i u pratnji satira i menada vozi na kolima. Sve ove predstave su u stvari simboli pobede života na smrću, jer Dionis i vesela družina svojim prolaskom, pesmom i opijenošću bude život i pobeđuju zimu, kada je sve mrtvo po verovanju Grka i Rimljana. U slučajevima kada nema sarkofaga, ali ima nadgrobnog spomenika, čest je prizor vinove loze ili grožđa na

52

spomeniku, pto upućuje na vernika koji se nada da će Dionisovim posredstvom kao seme iz zemlje ponovo iznići i steći besmrtnost i sreću u zagrobnom životu.

Deus Laetus (Veseli Bog)

Pod imenom Libera kult Dionisa prodro je u zapadne provincije rimskog carstva. Uz Afriku i Podunavlje, gde je taj kult naročito zastupljen, Dioniz – Liber, je na posebno širok prijem naišao u provinciji Dalmacija. Najrečitiji dokazi o kultu Libera, odnosno Dionisa u Dalmaciji su brojni natpisi, pronađeni ne samo uzduž čitave dalmatinske obale, najviše u Jaderu, Saloni i Naroni, nego i u unutrašnjosti, pa čak i na SI provincije, u Požegi kod Čačka. Na mnogima od tih natpisa se govori o hramu boga Libera, bilo da se radi o izgradnji novog ili popravci već postojećeg. Jedan od takvih natpisa je iz Sinja, gde ga je u Liberov hram dao uzidati L. Gavius Optatus, poštovalac kulta. Zanimljiv je jedan ulomak reljefa iz Salone, pronađen 1885. godine. To je jedna pravougaona ploča kojoj na vrhu piše DEO LAET, dok je ostatak natpisa oštećen i nedostaje. Ispod natpisa nalazi se sledeća predstava: likovi koji čine kompoziciju raspoređeni su u dva reda (mada ima indicija i da je bilo tri ili više) na očuvanom delu. U prilog tezi da je postojalo tri ili više redova figura ide i lik, čija se glava, veoma oštećena, sačuvala ispod svirača s frulom dvojnicom. U gornjem redu sa leve strane, prikazana je odevena osoba koja sedi na stolici bez naslona i svira u frulu dvojnicu. Do nje, krilati dečak u pokretu nadesno, ali sa licem en face nosi neki predmet, po svoj prilici rog izobilja. Desno od dečaka prikaz nije najjasniji, ali prema svemu čini se da se radi o osobi koja nosi nešto na leđima, reklo bi se mešinu sa vinom. Poseban problem predstavlja okolnost da je u visini bedara te osobe prikazano nešto što liči na rep zmije ili na podvijeni rep neke životinje. U donjem redu ispod stolice na kojoj sedi svirač sačuvala se glava neke osobe. Dalje ispod krilatog dečaka, za kojeg je jasno da predstavlja Erosa, vidi se obučeni muškarac koji preko ramena nosi životinju (jagnje ili jare), a desno od njega odevena ženska figura s rukama skupljenim na trbuhu. Obe figure u donjem redu sačuvane su samo do pojasa, odnosno, kad je reč o muškarcu koji nosi jagnje, nešto niže.

Sačuvani početni deo imena božanstva kojem je posvećen ovaj reljef ne može se dovesti u vezu sa poznatim teofornim imenima iz grčke ili rimske mitologije, a niti sa epihorskim toponimima ili etnicima iz kojih se često izvode imena domaćih božanstava. Budući da niti grčka niti rimska mitologija niti epihoristika, onomastika ili toponomastika ne pružaju mogućnost da se uđe u trag božanstvu čije ime počinje sa LAET..., preostaje jedino da se nađe neki opšti pojam koji tako počinje da se odredi božanstvo kojem bi se taj pojam mogao dodeliti. Pretopostavlja se da je ta reč latinski pridev laetus, -a, -um, sa značenjem veseo, dobre volje ili u slučaju biljaka, obilan, bujan. Jedan sličan natpis iz Gornje Mezije, iz Naissusa pomaže pri određivanju božanstva kojem ovaj pridev pripada. Radi se o jednom votivnom natpisu posvećenom božanskim parovima Jupiteru i Junoni, te Liberu i Hilari (Hilara = Libera). Samo ime Hilara možda potiče od prideva hilaris, –e, ili od grčkog hilaros, što u oba slučaja znači veseo. Pošto hilaris ima u latinskom isto značenje kao i laetus iz toga proizilazi Hilar (Libera) = Laeta, odnosno njen muški par Liber = Laetus. Iz ovoga sledi da je to božanstvo koje se u Grčkoj poštovalo kao Dionis, a na Apeninima kao Pater Liber.

53

Kibela / Magna Mater

U rimskim provincijama koje su obuhvaćene teritorijom Jugoslavije najstariji dokumentovani orijentalni kult je kult Magna Mater, odnosno kult Kibele. Pada u oči, da u odnosu na spomenike ostalih orijentalnih religija, spomenici Magna Mater su relativno retki i koncentrišu se u zapadnom delu bivše SFRJ. U Donjoj Panoniji, Makedoniji i Gornjoj Meziji nije bio prihvaćen ovaj kult, jer je nađeno vrlo malo spomenika ovog božanstva. O svetilištima znamo vrlo malo i to uglavnom iz natpisa koji pominju njihovo podizanje ili obnovu. U vreme Galijena zabeleženo je da je jedan matroon uništen prilikom izgradnje Mitreja u Ptuju, a jedno svetilište je zabeleženo na putu Zadar - Knin, kod mesta Šuplja Crkva. Na osnovi natpisa su konstatovana još neka svetilišta, ali arheološki nalazi nisu ništa potvrdili.

Relativno je mali broj dedikanata žena, nasuprot brojnih dedikanata muškaraca, muškaraca i žena ili bračnih parova. Dedikanti su obično rimski građani, što nije slučaj sa vernicima ostalih orijentalnih kultova.

Likovne predstave ovog kulta odlikuju se izvesnim specifičnostima koje su postale karakteristične samo za uže teritorije. U Makedoniji, sva tri spomenika su likovne predstave boginje, dok epigrafski i arhitektonski materijal nije registrovan. U Gornjoj Meziji i Panoniji poznata je za sada samo po jedna statua Kibele na prestolu. Nasuprot tome u Dalmaciji registrovano je jedanaest statua ove boginje, od čega sedam samo na području Split Solin. Predstave su rađene prema ustaljenom šablonu, a isti obrazac je prisutan u svim provincijama. Ova jednobraznost ukazuje na jedan centar iz koga se ovaj kult prenosio u zapadnobalkanske provincije.

Od svih statua kod nas, sačuvani su samo donji delovi statua, što možda govori u primer uništavanja od strane hrišćana. Relativno rani datumi pojave ovog kulta kod nas se vezuju za početak II veka, što je verovatno rezultat prvih komunikacija koje su preko Akvileje povezivale zapadnobalkanske provincije sa Rimom. Od sredine III veka, u cilju učvršćivanja vlasti dolazi do deifikovanja živih imperatora. Zbog toga se politika oslanja sve više na stare orijentalne tradicije, što je dovelo do favorizacije solarne teologije. Kao logičan rezultat takve situacije dolazi do naglog propadanja pojedinih kultova. U toj grupi se nalazi i kult Magna Mater. Poznato je da se spomenici Kibele nalaze tamo gde ima i Mitrinih zaveta, ali ne možemo reći da je ovaj kult nasledio Kibelin, posle opadanja popularnosti ovog boga, jer ovaj kult postoji i masovno je prihvaćen na mestima gde Kibelin nikad nije bio prisutan.

Serapis / Izida

Slična situacija sa kultom Kibele je i sa kultom egipatskih bogova. Malobrojni zaveti koncentrisani su, uglavnom u zapadnom delu Balkana. U Gornjoj Meziji jedino u Timacum Minusu, registrovani su spomenici ovog božanskog para. Tu su pronađene tri glave koje su delovi mermernih statua Serapisa i Izide. Na celoj teritoriji Mezije nije pronađen ni jedan epigrafski zavet koji bi potvrđivao postojanje kulta. U Makedoniji je

54

poznata samo jedna bronzana statueta Izide – Fortune, koja se pored dekorativnog karaktera i svojom sinkretističkom ikonografskom formom izdvaja iz grupe zaveta upućenih boginji.

Dedikanti ovog kulta su robovi, Grci, Egipćani, Iliri, ali zbog malog broja spomenika ovi podaci ne mogu da pruže opštu sliku o etničkom elementu onih koji su bili nosioci kulta Serapisa i Izide. Značajno je da ovde ima dosta dedikanata koji nisu rimski građani. Likovna predstava sastoji se od statua koje imaju egipatsku odeću, jednostavnu dugu haljinu. Dopunjuje je klaft koji preko obraza i ramena pada na grudi. Pored malog Horusa koga boginja drži na krilu, solarni disk između kravljih rogova nedvosmisleno ukazuje na izvornu ikonografiju, sa boginjom u vidu krave sa solarnim diskom.

Pošto se Rim često petljao u poslove istočnih imperija, ali i osvajao neke od njih, moguće je da je ovaj kult uvezen iz političkih potreba. Tako je ovaj kult prenet od pomoraca prvo u Kampaniju, a potom i u Rim, sredinom I veka stare ere. Senat je 59. godine BC doneo odluku o zabrani ovih religija i rušenju hramova. Odluka Senata je obnavljana nekoliko puta, ali je pod pritiskom velikog broja vernika 43. godine st. ere odobreno podizanje hrama Izidi. Kada su se Oktavijan i Antonije sukobili, svi poštovaoci božanstava sa Nila su proglašeni za neprijatelje države, a 28. godine je zabranjeno podizanje privatnih kapela i naređeno rušenje postojećih. Ali ipak, usled širenja Rima na istok i zarad utvrđivanja moći, kult je ponovo odobren i tolerisan. Predstave su prilagođene grčko-rimskom ikonografskom obrascu, pa se boginja pretvorila u tip Isis-Tiha, odnosno Isis-Fortuna, dok su Serapisove predstave najčešće podržavale lik Jupitera ili Zevsa.

Trački Heros / Trački konjanik

Predrimski primerci

Najveći broj spomenika tračkog herosa pripada rimskom periodu, ali na osnovu sporadičnih nalaza predstava konjanika, koji može da bude trački heros, kao i na osnovu jednog pisanog podatka kod Kalimaha, moramo zaključiti da je njegov kult postojao i ranije. Pri kraju V veka pre nove ere, na čitavom nizu moneta tračkih vladara javlja se na reversu predstava jednog konjanika; postavlja se pitanje da li se radi o tračkom konjaniku, odnosno određenom božanstvu, ili pak o jednom ikonografskom tipu, jer se i na novcu ilirskih i makedonskih vladara nalazi ista predstava. Kod tračkog novca nije isključena mogućnost da se radi o jednom dinastičkom božanstvu, koje je Herodot kod Tračana opisivao kao Hermesa. No ovo nije ni malo sigurno, a glavna i najveća razlika između ova dva božanstva ogleda se u tome što je trački konjanik božanstvo širokih masa, jedno božanstvo u koje su se stopila brojna lokalna božanstva i demoni, dok je Hermes, po Herodotu, dinastičko božanstvo, bog vladara i vladajuće klase.

Postoji, nesumljivo izvesna nesuglasica, čisto etnografske prirode, između uobičajene predstave tračkog herosa na spomenicima rimskog perioda i opisa herosa kod Kalimaha. Glavno razmimoilaženje je u tome što heros iz Etijonove kuće nije na konju, ali je i dodato objašnjenje toga.

55

Jedna od sigurnih predstava tračkog herosa iz predrimskog perioda je predstava bradatog jahača, sa rogom izobilja u ruci, na novcu Odesosa, s kraja III veka pre nove ere. Novi nalazi (dva reljefa) iz Varne pružaju i nove podatke o starosti kao i o razvitku ovog tipa tračkog konjanika. Ovo božanstvo može se identifikovati sa bogom na novcu Odesosa sa Velikim bogom, koji od doba carstva nosi ime Derzelates. Zbog roga izobilja možemo ga dovesti u vezu sa Plutonom, ali iz grčke kulture nam nije poznato to božanstvo na konju, no funkcionalna sličnost postoji. Kod Skita, neposrednih tračkih komšija, rog izobilja igrao je veliku ulogu u religiji, naročito pri promovisanju vladara. Ikonografska sličnost između konjanika na nekim tračkim spomenicima i onih na skitskim spomenicima postoji, recimo samo na primeru dugih, skitskih pantalona, što svakako podrazumeva skitski uticaj na Trakiju. Bršljan i vinova loza, atributi Velikog boga, su istovremeno i atributi Dionisa, a Tračani su koristili bršljan kao sredstvo za padanje u ekstazu.

Najveći broj spomenika iz predrimskog perioda je iz oblasti koje su bile u neposrednoj vezi sa grčkom kulturom. Trakija je već u VI i V veku BC imala kontakt sa Grcima, ali je više vezana u doba helenizma, kada se i pojavljuju prve predstave tračkog konjanika. No pošto je helenizacija zahvatila samo veće centre i uticala na aristokratiju, nije ni čudo što spomenika ima samo u onim delovima koji su bili u direktnom dodiru sa grčkom kulturom.

Rimski primerci

Broj spomenika prelazi 1500 primeraka, ali su u I veku nove ere još malobrojni, da bi se broj uvećao tokom II i III veka nove ere. Razloga je više; od izjednačenja lokalne pomoćne vojske sa legijama, lokalnog regrutovanja, a posle u II i III veku može se dovesti u vezu sa težnjom za stabilizacijom i mirom, koja zahvata sve društvene slojeve, zbog neprestanih ratova, opasnosti od varvara, teških životnih uslova... Zbog ove situacije mase su tražile Spasioca koji bi im bar na onom svetu obezbedio blaženstvo. Lokalna božanstva, uglavnom htonske prirode, postaju Spasioci. Spomenika II i III veka nove ere ima širom Trakije, u delu Makedonije, u Gornjoj i Donjoj Meziji, donjoj Dakiji duž Dunava... Spomenike nalazimo i u mestima gde je bilo stacioniranih rimskih jedinica, pa tako imamo i u samom Rimu, na Celiusu i Eskvilinu, gde su bili Tračani u sastavu equites singulares.

U samoj Trakiji spomenici nisu ravnomerno raspoređeni. U donjem toku Strimona (Strume) i donjem toku Nestosa, nalazimo brojne reljefe Artemide, koja se stopila sa srodnom tračkom boginjom Bendis, koju su obožavali stanovnici ove oblasti.

Analiza spomenika nam ukazuje da postoji nekoliko zanimljivih tipova tračkog herosa. Jedna vrsta su oni spomenici koji imaju herosa sa više glava. Ovaj tip skoncentrisan je na Plovdiv i okolinu i nesumljivo ima podsećanje na neko lokalno polikefalno božanstvo. Konjanik ima najčešće tri glave, a čak i predstave grčkih božanstava imaju po nekoliko glava, poput Hermesa ili Dionisa ili Asklepija, što sigurno

56

pokazuje omiljenost polikefalije u ovim krajevima. Može se zaključiti da je heros potisnuo i u sebe asimilirao neko lokalno božanstvo, polikefalno, koje nije bilo dovoljno određeno. Za rešenje ovog problema najvažniji je svakako troglavi heros iz Čohlakova, na kome se ispod konjanika vidi troglavi pas, Kerber. Po ovome možemo zaključiti da je to lokalno božanstvo imalo vezu sa podzemljem, a verovatno po uzoru na Hada, čemu bi u prilog govorili i spomenici Hada nalaženi na ovom prostoru. Jedan detalj mogao bi da dopuni našu tvrdnju o indentitetu konjanika, a to je činjenica da je heros predstavljen kao bradati, stariji čovek na većem broju polikefalnih reljefa.

Redak je i skoro usamljen tip herosa koji progoni ili napada ljudsku figuru ispred sebe, spomenici nisu vezani za oblast. Ljudska figura je uvek muškarac, koji leži opružen ili sa rukama savijenim na leđa. Grčki model pobedonosnog jahača, kakav je prikazan na Deksileosovoj steli može se pratiti i docnije. Dok je kod ove vrste osnovna ideja borba između dobra i zla, odnosno trijumf dobra nad zlom, kod herosa je drugačija situacija. Ako potražimo toliko svirepo božanstvo u Grčkoj, onda bi to svakako bi Dionis, kome su recimo Grci žrtvovali Persijance pre bitke kod Salamine. Dionis nije samo mudar lovac i gospodar lovac, on je istovremeno i ljudožder. Nesumnjivo postoji veza između Dionisa i herosa, a trački heros je svakako jedna od hipostaza Dionisa, što nam dokazuju reljefi sa hrama na Tasosu. Sva ova božanstva ponikla su od jednog, možda preindoevropskog, a zajednička i osnovna funkcija im je lov, koji se u ovom smislu mora shvatiti simbolički kao lov na duše.

Jednu novu crtu pružaju spomenici na kojima je heros predstavljen sa svetlosnim simbolima oko glave, kao što su diskos, rozeta ili zraci. Obično je on indentifikovan sa Apolonom, ali to je vidljivo i iz ikonografije samog herosa, koji dosta često na spomenicima nosi u ruci Apolonov atribut, liru ili kitaru. Najviše ovakvih spomenika ima u zaleđu Odesosa. Time je apsolutno dokazano da se u tim predstavama mora tražiti uticaj grčke religije i Apolonovog kulta. Ovaj kult svakako postoji u Trakiji od IV veka pre nove ere, ne uzimavši u obzir Apolonov kult u grčkim kolonijama na tračkim obalama. Apolon u Trakiji nosi epitet , kao i trački heros, koji je smatran za -a i koga na spomenicima pominju kao Svi ovi epiteti ukazuju na tračkog herosa kao plemenskog boga, verovatno solarnog karaktera, što ga približuje Apolonu.

O samom kultu tračkog herosa znamo vrlo malo, jer nam materijalni podaci ne pružaju dovoljno sigurne podatke. Na osnovu nekoliko spomenika sa žrtvenim scenama može se zaključiti da su njemu prinošene na žrtvu životinje i to na prvom mestu bik, zatim svinja i ovca. Pošto su ovi spomenici funerarni, time se u priličnoj meri smanjuje mogućnost tumačenja kulta tračkog herosa, jer se radi o opštoj žrtvi pokojniku. Reljefi na kojima heros progoni ili napada ljudsku figuru govori u prilog da je možda bilo i ljudskih žrtvi. Svakako je heros bio u vezi sa vodom, pošto su kultna mesta nalažena pored izvora ili bunara. Prevrnuta posuda sa vodom na reljefima sa herosom ukazuje na vodu, izvor i u širem smislu na ulaz u donji svet koji je često zamišljan u obliku jame ili bunara. Kao htonsko božanstvo heros je imao i funkcije božanstva plodnosti. Spomenici tračkog herosa na kojima je on predstavljen sa podignutom desnom rukom, u gestu benedictio latina, mogu ga povezati sa trako – frižanskim bogom Sabaziosom. Ima tu još i nekih drugih elemenata poput zmije, raznih posuda i naravno samog stava ruke.

57

U vezi sa solarnim aspektom nemamo mnogo potvrda o postojanju kulta, samo podatke iz nekih grčkih tragedija o postojanju kulta sunca kod Tračana. Predstave herosa sa lirom, koje ga indentifikuju sa Apolonom, ne moramo smatrati samo u vezi sa njegovim solarnim karakterom. Moramo se setiti uloge muzike u životu antičkih ljudi. Značajno je da su i svi veliki mitološki pevači i muzičari u Grka bili Tračani, poput Orfeja ili Tamirisa. Znači verovatnije je pretpostaviti da predstave sa lirom imaju veze sa ulogom muzike u religiji, nego sa povezivanjem sa Apolonom, jer je malo verovatno da se na predstavi lova u kome učestvuje heros pojavljuje lira koja ničemu ne služi u lovu. Ona je tu verovatno da naglasi njegovu indentifikaciju božanstva.

Podunavski Konjanik

D. Tudor je podelio vrste predstava kulta podunavskog konjanika u tri grupe: u Grupu A spadaju one predstave gde se javlja jedan konjanik i boginja, Grupa B su sve one predstave sa boginjom kojoj se sa strana nalazi par konjanika, dok u Grupu C spadaju sve one predstave sa bistama trijade božanstava i svetkovinom bogovima. Malo je verovatno da je ovaj kult bio u upotrebi kod vojske, i pored predstave Viktorije na pojedinim primercima. Konjanici su retko prikazivani u vojničkoj odeći, pre u orijentalnoj, i bili su u pratnji Boginje Majke što teško da može da se uzme kao božanstvo koje slavi vojne pobede. Tudor je tvrdio da se vojnička upotreba kulta ogleda u pojavi Viktorije na predstavama, što simbolizuje pobedu nad neprijateljem, ali da je to tako, za očekivati bi bilo da se Viktorija javlja češće na predstavama, a ne samo na 13 primeraka. Ovaj kult se očito odnosi na civilnu populaciju, uključujući i žene. Verovatno je Viktorija predstavljala deo ikonografije preuzet iz Mitraizma i simbolizuje prevagu dobra nad zlom.

Konjanik na svim ikonama iz grupe A nosi Frigijsku odeću. Lica su im predstavljena ili en face ili iz profila. Antropomorfni ili zoomorfni simboli nalaze se na svim spomenicima, sem na jednom iz Dakije. Činjenica da konjanik i pratioci pozdravljaju boginju označava nju kao glavno božanstvo predstave. Na nekim predstavama ove grupe konjanik je veći od ostalih figura, što bi se moglo povezati sa starijim uzorom Tračkog konjanika, gde je on glavno božanstvo. Na predstavama iz grupe B ovo se gubi, ali se ovde vrši diversifikacija predstava konjanika. Na većini predstava konjanik nosi frigijsku odeću i kapu. Preko odeće nose hlamidu koja vijori na vetru. Na nekim predstavama ne nose kape. Retko nose rimsku vojničku opremu, sa šlemom, oklopom i kopljem.

Što se tiče pratioca situacija je slična. Nemesis, koja nosi frigijsku odeću, nalazi se iza konjanika na ranim primercima grupe A. Ponekad pratioci pozdravljaju boginju podignutim rukama ili ritonom. Oni pratioci koji se nalaze iza konja su retko naoružani bodežima ili mačevima. Na spomenicima grupe B parovi pratioca su sledeći: Viktorija i vojnik, dve ženske figure.

Ispod konjskih kopita nalaze se predstave nagih ljudi, dok ima i nekih obučenih u orijentalnu odeću. Oni leže lica okrenutih ka zemlji ili na leđima ili okrenuti postrance. Njihova poza je pasivna. Oni nikad nisu naoružani. Na predstavama iz grupe B ponekad

58

je prikazana jedna ljudska figura, uglavnom ispod levog konjanika. Na ovim ikonama javlja se ispod trbuha desnog konja lav.

U kontrastu sa konjanikom boginja čuva isti aspekt i religioznu funkciju sve vreme trajanja kulta. Na predstavama grupe A boginja stoji na desnoj strani ploče, a konjanik na levoj. On joj prilazi sa pozom benedicto latinae, što pokazuje da je njen položaj veći od konjanikovog. U grupi B boginja ima centralnu poziciju u okviru glavne kultne scene, a konjanik je pozdravlja sa pokretom divljenja. Na predstavama grupe A, boginja je obučena u haljinu dužine do članaka i ima strukirani plašt, ponekad i veo koji pokriva glavu. Na spomenicima B grupe ona nosi istu odeću, sem vela, dok na tri predstave nosi malu kružnu krunu na glavi a na dve predstave i jednoj gemi nosi modes namesto krune. Ikonografske predstave nisu ipak bile skroz standardizovane i ima 4 vrste predstava: 1. ispred boginje se nalazi tronožac sa ribom ili hranom, samo na spomenicima B grupe, 2. boginja pravi torbu od pravougaonog komada tkanine ili skuta njene haljine i drži je ispred svog stomaka, 3. boginja pruža ruke prema konjskim uzdama ili ih drži, 4. boginja sedi na tronu.

Životinje koje se pojavljuju u kultu i misterijama su ovan, bik, riba, zmija, petao i retko orao, gavran, pas i lav. Ovan je svakako bio glavna životinja kulta. On se javlja na predstavama i A i B grupe. Na spomenicima A grupe ovan je ispred oltara, dok je na grupi B u procesu criboliuma i occultacia (prinošenja žrtve). Lokacija ribe na predstavama varira. Najčešće se nalazi kao hrana na tronošcu ispred boginje na glavnoj sceni, ili na stolu na sceni gozbe, ili ispod nogu konjanika ili ispod nogu boginje. Riba sa vinom predstavlja pričesni obed na velikom broju svečanosti, a u rimskoj mitologiji riba simbolizuje zagrobni život. Lav kao životinja nije bio poznat u regionu gde je ikonografija nastala, te je verovatno da je preuzet iz ikonografije nekog drugog božanstva. Tudor tvrdi da je vezana za mitraizam, jer je lav IV stepen posvećenosti u Mitraizmu, ali i često predstavljen na spomenicima mitraizma. Svi učesnici misterija kulta ili nose orijentalnu odeću ili su nagi. Biste Sola i Lune u gornjoj zoni ploče predstavlja zajedničku činjenicu u oba kulta, Mitraizmu i Podunavskom konjaniku. Standardna predstava je sa Solom na levoj strani i Lunoj na desnoj, mada ima prikaza gde je ovo obrnuto, očito usled nepoznavanja simobličnog značenja bisti.

Etnička slika Balkana u grčko i rimsko vreme

Tribali

Tribali su živeli u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, između donjeg toka Južne Morave i Iskera, daleko od civilizatorskih uticaja heleniziranih obala Egejskog i Crnog Mora. Pa ipak svedočanstva o njima iz druge polovine V veka pre nove ere pokazuju da su već tada bili prilično poznati Grcima. Verovatno je da u to vreme u Atini več postoje robovi Tribalskog porekla, bilo da su dospeli preko tračkih kolonija ili putem odriske kraljevine, koja je održavala prijateljske i savezničke veze sa Atinom. Prva istorijska vest o njima, sačuvana je kod Tukidida i odnosi se na period peloponeskog rata. U njoj se Tribali pojavljuju kao susedi odriske kraljevine. Pod čuvenim kraljem Sitalkom ova kraljevina je ujedinila sva tračka plemena i postala saveznik Atine protiv Sparte.

59

429. godine Tribali se pominju kao nezavisno pleme u vreme Sitalkovog pohoda na Makedoniju, ali svega nekoliko godina kasnije on kreće na njih, ali biva poražen i umire ubrzo potom u vreme bitke kod Deliona 424. godine pre nove ere.

U vreme Filipa II Makedonskog kontakti Tribala i Makedonaca su vrlo česti. U početku svoje vladavine Filip je morao nekoliko puta da ratuje sa njima zbog pljačkaških pohoda koje su ovi preduzimali, da bi ih kasnije naterao da priznaju makedonsku vlast. Naime, u vreme dolaska na vlast Filipa, Diodor beleži da su Iliri držali Makedoniju pod okupacijom. Filip je uspeo da zbaci Ilire, čak i kada su oni oformili koaliciju sa Peoncima i Tračanima. Pošto još nije bila pokorena Peonija i Dardanija, nije bilo direktnih kontakata sa Tribalima. Ali posle ovog, Tribali postaju redovna napast, sve dok Filip ne nameće i njima makedonsku vlast, o čemu govori Demosten kada kaže da je «Filip idući tamo-amo pokoravao Ilire, Tribale i neke Grke i na taj način stekao veliku moć». No čak i posle toga imao je problema sa njima. Justin beleži da su, prilikom povratka iz zemlje Skita, negde oko 339. godine pre nove ere, posle uspešnog osvajačkog pohoda protiv skitskog kralja Ateje, Filipa presretnuli Tribali, tražeći deo blaga koji je on nosio sa sobom. Pošto Filip nije bio popustljiv, dogodi se sukob u kome je Filip ranjen kopljem u bedro, od čega je ostao hrom, a Tribali pobegoše sa blagom.

Na glas o Filipovoj smrti Tribali se, kao i ostali susedi uskomešaše. Mladi Aleksandar, shvativši da njegovi planovi na istoku ne mogu da se ostvare sve dok ne umiri okolna plemena, preduzeo je 335. godine pre nove ere pohod na Tribale. Bio je to njegov prvi pohod i pri tom vrlo uspešan. Kasnije prilikom svojih govora pred vojskom, Aleksandar bi često pominjao da je pokorio Tračane, Ilire, Tribale i Meze. U njegovom pohodu na istok učestvovalo je oko 5000 najamnika i 7000 Odriza, Ilira i Tribala, po Diodorovim rečima. Pitanje je koliki je bio Tribalski kontigent, ali ako pretpostavimo pođednako učešće sva tri plemena i malo preterivanje Diodora, onda bi to moglo biti oko 2000 ljudi.

Prilikom keltske najezde 280. godine pre nove ere Tribali su se sukobili sa njima, a ratove sa Skordiscima pominje i Apijan. No pre toga sukobi sa Autarijatima prilikom njihove seobe, već su znatno oslabili Tribalsku moć, tako da su Skordisci samo dodatno uništili već oslabljeno pleme pred izumiranjem. Samim time Tribali već nisu predstavljali nikakvu opasnost u vreme prodora Rima na teritorije centralnog Balkana, tako da sem jednog podatka u Eutropija o ratovanju kozula Minucija Rufa protiv Tribala i Skordiska u Makedoniji drugih izvora nemamo. U Dionovom prikazu ratovanja Krasa protiv Meza 29 i 28. godine pre nove ere nema pomena Tribala, tako da se može zaključiti da su oni već pokoreni u to vreme.

Granice tribalske teritorije menjale su se tokom vekova, ali je njihova teritorija uglvanom bila između Iskera, Dunava i reka Angro i Brongo (koje su verovatno Južna i Zapadna Morava ili Ibar i Zapadna Morava. U vreme pred rimska osvajanja moguće je da su Tribali već uveliko bili istočno od reke Isker, proterani posle ratova sa Skordiscima. Plinije pominje Tribale kao narod provincije Mezije. Ptolomej takođe pominje Tribale u zapadnom delu Donje Mezije, kod reke Isker.

60

Autarijati

Najstarijim podacima o Autarijatima, smatraju se oni podaci koji govore o susedstvu i rivalitetu Autarijata i Ardijejaca. Na njima se zasniva mišljenje da je postojbina Autarijata dopirala do Neretve na zapadu. Naime kod Strabona se pominje da su ova dva plemena ratovala zbog soli koja se dobijala negde na njihovoj granici, iz vode koja je u proleće tekla ispod neke stene, koju su oni zahvatali i čuvali i iz nje dobijali so koju su koristili u prehrani stoke. Sukobi su izbijali kada bi se kršio dogovor o korišćenju te «solane». Na osnovu ovih podataka neki autori (Pač, Cipel, Kipert) su postojbinu Autarijata smestili u gornji tok Neretve, jer se pominje da je njihova domovina daleko od mora, pa ne uvoze so, nego je sami proizvode. Međutim problem sa gornjim tokom Neretve je da je ona relativno blizu mora, tako da je pre u pitanju deo iznad Skadarskog Jezera u pravcu unutrašnjosti, najverovatnije oko reke Tare, Lima i Zap. Morave. U prilog ovom lokalizovanju domovine Autarijata u zaleđe Skadarskog jezera govore i dva mesta iz Strabonove Geografije. Govoreći o Balkanu, Strabon deli severni negrčki deo u dva dela odvojena lancima ilirskih peonskih i tračkih planina, koji se kao neka prava linija skoro paralelna sa Dunavom protežu od Jadrana do Crnog Mora. Prema Crnom moru najviša u tom nizu je gora Haemus (Balkan), prema Jadranu se diže Ardia, dok se između njih nalazi Peonija, koja je i sama veoma visoka. S jedne strane, njenu granicu prema Trakiji čine Rodopi, koji su najviša planina posle Hema, s druge strane, prema severu, ilirske zemlje, zemlja Autarijata i Dardanija. Na drugom mestu, u opisu ilirskih zemalja duž jadranske obale, Strabon kaže: »Posle obale Ardijejaca i Plerejaca je Rizonski zaliv i grad Rizon, i reka Drilon, uz koju se može ploviti na istok sve do Dardanije... kao i Autarijati i Dasareti.

Prvi istorijski pomen Autarijata sačuvan je kod Arijana, u početnom delu «Anabaze», u kome je izložena istorija ratova Aleksandra Velikog sa Tribalima i Ilirima 335. godine pre nove ere. Na povratku iz pohoda kroz zemlju Agrijana i Peonaca glasnici su mu javili da su se ilirska plemena pobunila i da ga Autarijati čekaju na prolazu gde planiraju da ga napadnu. Aleksandrov saveznik i prijatelj kralj Agrijana Langar sa svojom pratnjom odluči da predupredi napad i provali u zemlju Autarijata, te je opljačka i opustoši. Tako su Autarijati odustali od napada i ostali na svojim granicama.

Posle ovog datuma imamo jedan pomen kod Strabona koji kaže da su Autarijati bili jedno vreme najveći i najmoćniji ilirski narod koji je pokorio Tribale i druge Tračane i Ilire. To je svakako moralo biti posle Aleksandrovog dunavskog pohoda, jer su Tribali u vreme njegovog sukoba sa njim još uvek bili moćno pleme, koje je i on morao da pokori, a pritom, u vreme njegovog pohoda nije bilo pomena Autarijata sve do trenutka njegovog povratka iz rata. Moguće je da je kasnije samo zapadna teritorija Tribala bila osvojena od strane Autarijata, jer Skordisci, koji naseljavaju to područje posle poraza kod Delfa 279. godine pre nove ere tu već zatiču Autarijate. U međuvremenu nešto ih je nateralo na tu seobu sa svojih originalnih teritorija.

Neki autori zabeležili su pojavu žaba sa neba na tlu Autarijata koje su toliko prekrile zemlju da su se nalazile u loncima sa hranom, po kućama, a toliko ih je bilo da se nije moglo hodati bez da se ne nagazi koja. Agatarhid sa Knida, Heraklid sa Lemba i

61

Diodor pišu o ovom događaju. Makedonski kralj Kasandar pritekao je u pomoć Peoncima, negde oko 310. godine pre nove ere kada je preko 20 000 Autarijata provalilo u Peoniju bežeći verovatno od ove pojave. Orozije u svom delu Istorija kaže da ih je Kasandar zatekao na povratku u Apoloniju i udario na njih. Čuvši njihovu priču on ih uze za saveznike i naseli na krajnjim granicama Makedonije, oko planine Orbel.

Uništeni ovim ili sukobima sa Skordiscima i drugim okolnim narodima, Autarijati su predstavljali lak plen za Rimljane koji su ih u isto vreme kad i Skordiske pokorili posle kratke, ali žestoke borbe verovatno u prvom veku pre nove ere.

Dardanci

Već i kod Homera pominju se Dardani, samo što ovi žive u Maloj Aziji. Ostaci ovog plemena prisutni su u nazivu Dardanelskog moreuza i oblasti Dardanije u M. Aziji. Veze koje su postojale između balkanskog kopna i SZ Male Azije navode da je, u ovom ili onom pravcu dolazilo do seoba. Krajem XIII i u XII veku pre nove ere, stvarno dolazi do pomeranja na istok naroda iz unutrašnjosti Balkana. Egipatski spomenici tog doba pominju narode sa mora koji su uništili brojne gradove i države. Homerova Troja pada pod ovim naletima, kao i Kritsko Mikenska civilizacija. Moguće je da je to vreme kada Dardanci sa Balkana prelaze u Malu Aziju i naseljavaju se tamo, zajedno sa Mezima i Frigijcima.

U istoriji Dardancima je pripala uloga večitog neprijatelja Makedonije, što se provlači kroz sve podatke koji su nam o njima sačuvani. Prva istorijska vest o njima odnosi se na vreme Filipa II koji je silom ili lukavstvom primorao sva okolna plemena da priznaju makedonsku vlast, pa i Dardance. U njegovim prvim ratovima sa Ilirima, Peoncima i Tračanima 359. i 356. godine o kojima govori Diodor, nema pomena Dardanaca. Moguće je da Filipovu pobedu nad njima treba staviti u period između 348 i 346. godine pre nove ere.

Period posle smrti Aleksandra Makedonskog Dardanija je, verovatno, kao i sva okolna plemena iskoristila da zbaci makedonsku vlast. U svakom slučaju u vreme Lizimahovog sedanja na presto i pohoda na Peoniju 248. godine Dardanija je slobodna. 279. godine kada su Kelti krenuli na Grčku zabeleženo je da je makedonskim prestolom vladao polubrat egipatskog kralja Ptolomeja Filadelfa, Ptolomej Keraunos (Munja) koji je odbio dardansku vojnu pomoć u jačini 20 000 vojnika za borbu protiv Kelta i bio poražen.

Kada su poraženi Kelti stali da se povlače prema severu, posle bitke kod Delfa, Justin beleži da niti jedan od njih koji je ušao u zemlju Dardanaca nije izašao živ iz nje, što je svakako preterivanje, jer je poznato da su delovi vojske pod vođstvom Bathanata uspeli da stignu do Dunava i tamo se nasele, formirajući kasnije državu Skordiska. U vreme polovine III veka pre nove ere, Dardanski apetiti okreću se severu, gde od Tribala, preotimaju doline Morave i Nišave. Tek verovatno za vladavine Demetrija II (239-229. godine p.n.e.) njihovi pohodi se ponovo usmeravaju na jug, ka Peoniji, koja još nije ukorporirana u sastav Makedonije. Na čelu Dardanaca tada nalazio se Longar, prvi vladar

62

kome znamo ime. Dalje napredovanje prema Makedoniji svakako je usporio ulazak u rat Ilirskog kralja Agrona na strani Demetrija II, koji je svojim lađama pustošio zapadnogrčko primorje i vezivao etolske i ahajske snage koje su se borile protiv Demetrija. Pobeda Agrona i osvajanje Foinike 230. godine odjeknuli su širom antičkog sveta. Međutim prelazak nekih graničnih ilirskih plemena na stranu Dardanaca, uslovilo je povlačenje ove vojske sada pod vođstvom Teute, udovice Agronove nazad u Iliriju. Kada je Demetrije II umro u proleće 229. godine, ojačali su napadi Dardanaca na Makedoniju, ali ih je Antigon Dozon (namesnik maloletnog kralja Filipa V) pobedio i isterao iz zemlje. 221. godine Dozon umire, a Filip V dolazi na presto i vlada skoro pola veka (221 - 179).

U početku njegove vladavine, najžešći napadi Dardanaca na Makedoniju počinju. U savezničkom ratu (220-217) protiv Etolaca i Sparte Filip pokušava da održi Helenski savez, koji je Dozon osnovao. Ali čak i tada Dardanska opasnost visi nad njime kao mač. 217. godine Filip osvaja Bilazoru, najveći grad Peonije, verovatno negde u blizini Velesa. Ovim poduhvatom Filip je odsekao severni prilaz Dardancima u Makedoniju. Utvrdivši grad Filip pokupi vojsku i krenu na jug, uveren da nema opasnosti. 211. godine Filip se po saznanju o sklapanju savezništva između Etolaca i Rima odlučuje na brzu akciju. Iznenada napade Ilire oko Orikosa i Apolonije, zatim na reci Aoosu i opustošivši im zemlju krene u Pelagoniju i odatle osvoji ili grad Sintiju ili neki pogranični grad Dardanije (nesigurna interpretacija Sintia ili finitimam) a zatim u Trakiji osvoji grad Jamforinu.

209. godine dok se nalazio na Peloponezu, u grčkom gradu Dime, deleći plen i zarobljenike koje je dobio u sukobima sa snagama antimakedonskog saveza organizovanog nastojanjima Rima, Filip je dobio vesti da je neki Aerop podmitio komandanta makedonske posade u Lihnidu i osvojio ovaj grad. 208. godine on je ponovo krenuo na Dardance. U proleće ili leto 206. godine opet ratuje sa njima. O ovom ratu saznajemo iz jednog spomenika nađenog u selu Oliveni kod Bitolja, koji kaže da je godine 16-ste meseca panema ( što odgovara vremenu maja-juna 206. godine) spomenik podignut od strane Katlestona, koji su pod kraljem Filipom V ratovali protiv Dardanaca.

Kada su se u jesen 200. godine rimske snage pod komandom Publija Sulpicija Galbe iskrcale u Iliriju, Dardanci su požurili da im ponude svoje usluge. Drugi rimsko – makedonski rat započeo je operacijama u Pelagoniji i Linkestidi. Filip je sada u defanzivi. Da bi sprečio Dardance u prodoru, posla deo vojske pod komandom svog sina Perseja da zaposedne klanac ka Pelagoniji. Međutim posle prvih sukoba sa Sulpicijevim legionarima, on naredi toj vojsci da se povuče i ojača njegove redove, nesiguran u svoju moć da izađe na kraj sa Rimljanima. To iskoristiše Dardanci koji provališe u Makedoniju. Ovo natera Filipa da neoprezno jurne na Rimljane kod Otoloba, što je rezultiralo njegovim porazom. On napusti Gornju Makedoniju koju Rimljani i Dardanci počeše da pljačkaju. Filip na Dardance posla Atenagoru koji ih sa iskusnom pešadijom i većinom konjice napade s leđa i porazi mada se veći deo Dardanske vojske povukao bez nekih gubitaka, pa se može reći da je sukob bio nerešen.

63

Posle bitke kod Kinoskefala (197. godine p.n.e.) Filip je morao da se odrekne svojih poseda u Grčkoj i da prihvati teške uslove mirovnog ugovora. Ponovo Dardanci provališe u severnu Makedoniju i krenuše sa pljačkom, ali Filip sakupi vojsku od nekih 6000 pešaka i 500 konjanika i pobedi u blizini Stoba u Peoniji.

181. godine Filip je naumio da Bastarne upotrebi u istrebljenju Dardanaca i pohodu na Rim. Uspe da nagovori vođe ovog plemena da sa ušća Dunava krenu na jug, nagovorivši Tračane da ih propuste, a Skordiske da se pridruže. Međutim Filip umre 179. godine, pa Tračani ceneći da više ne moraju da poštuju dogovor zaprečiše prolaz Bastarnima, koji onda počeše da pljačkaju Trakiju i ratuju sa Tračanima, koji posle nekoliko poraza pobegoše na planinu Dunax (Rilo). Posle poraza na obroncima brda, čemu je kumovala i strašna oluja koja se sručila na njih Bastarni se podeliše u nekoliko tabora. Oko 30 00 njih pod vođstvom Klondika krete na jug ka Dardaniji, dok se ostali vratiše. Sledećih godina Bastarni ratuju protiv Dardanaca, ali su konačno poraženi 176/5. godine pre nove ere.

171. godine izbi rat između Rimljana i Makedonaca. Persej, Filipov sin, morao je da vodi bitku na tri fronta; prema Rimljanima koji su prodirali iz pravca Tesalije, protiv pergamskog kralja Eumena, na moru i protiv Dardanaca na severnoj makedonskoj granici. Verovatno 170/69. Persej je izvojevao pobedu protiv njih, koja je rezultovala bogatim plenom i zarobljenicima, ali je već 168. godine bio poražen i Makedonija potpada pod rimski protektorat. Od tog trenutka južna granica Dardanije nalazi se pod prismotrom Rimljana i Dardanci postaju suvišni. Bilo je samo pitanje vremena kada će Rim pregaziti i njihovu nezavisnost. U tom periodu Dardanci nekoliko puta ratuju sa Skordiscima, sve dok ih Minucije Ruf, 110/109. godine konačno ne pokorava. Prvi rimsko dardanski sukobi zabeleženi su kod Julija Opsekvensa 97. godine p.n.e. kada on navodi da su pokoreni Keltiberi, Medi i Dardanci. No Dardanci nisu bili u potpunosti pokoreni. Oni su samo primorani da obustave svoje upade u Makedoniju, mada ne zadugo. Tek što su rimske legije otišle iz provincije, došlo je do novih upada. Ovaj put su Skordisci bili vodeća snaga, potpomognuti Dardancima i Medima. Oni su upali u Grčku, opljačkali mnoga svetilišta, uključujući i delfsko, ali ih je Kornelije Scipion isterao sve do zemlje Skordiska. Medi i Dardanci su uspeli da ga podmite opljačkanim blagom, pa je njih poštedeo.

Gaj Skribon Kurion, konzul 76. godine i namesnik Makedonije od 75-73. godine, kreće u obračun sa Dardancima, nakon rata sa Medima koje je vodio njegov prethodnik Apije Klaudije Pulher. Koliko je to ozbiljan pohod bio, govori i činjenica da je Kurion sa sobom poveo 5 legija, a kad se jedna pobunila rasformirao je i pridodao ljude ostalim. Sve u svemu oko 30 000 vojnika. Kada je osvojio Dardaniju i krenuo u Trakiju surovo se obračunao sa neprijateljem. Mnogi zarobljenici su osakaćeni i mučeni, a naročito omiljeno je bilo odsecanje ruke. Kurion je svoj trijumf proslavio 72. godine pre nove ere u Rimu.

Teritorija koju je zauzimalo ovo pleme možemo prilično jasno odrediti, sem severnih granica. Zapadne granice išle su linijom zapadno od Peći, Kosovske Mitrovice i Novog Pazara ka Ivanjici. Južne su išle Šar planinom do Gostivara i Bilazore, gde se

64

prema istoku nalazile istočno od Kumanova, Vranja i zapadno od Pirota. Na severu je moguće da se granica nalazila u okolini Niša do Zapadne Morave.

Skoridsci

279. godine pre nove ere, horde galskih ratnika predvođene Brenom sručile su se kao lavina iz Podunavlja preko Balkana do srednje Grčke. Dugo je posle ostalo upamćeno varvarstvo i užasi koje su počinili na tom putu. Kada su kod Delfa poraženi, više nezapamćenom olujom koju su shvatili kao bes bogova, nego snagom grčkog oružja stali su se povlačiti u rasulu putem kojim su došli. Mali broj njih uspeo je da se spase uništenja upravo od ruku onih koje su do skora sami uništavali.

Prvi pomen Skordiska, dobijamo u vestima o Dunavskom pohodu Aleksandra Velikog 335. godine pre nove ere. Tada je zabeleženo da su Kelti sa obala Jadrana poslali poslanstvo Aleksandru da sklope s njim prijateljstvo. Dvadesetak godina kasnije, 310. godine Kasandar ratuje protiv njih na planini Hemu (Balkanu).

Posle poraza kod Delfa, Atenej beleži da su Skordisci ostaci onih Gala koji su sa Brenom izvršili napad na tamošnje proročište. Njih je poveo i naselio u oblasti oko Dunava neki Bathanat. Justin kaže da su Kelti koje je Bren ostavio da čuvaju zemlju, digli petnaest hiljada pešaka i oko tri hiljade konjanika i krenuli na Makedoniju, pošto su razbili getske i tribalske vojske, međutim tamo dožive poraz i vrate su kućama.

Krajem III veka pre nove ere, Skordisci su bili uključeni u ratne planove Filipa V, sa namerom da očiste Dardaniju od Dardanaca, nasele se tamo i sa Bastarnima krenu u pohod na Italiju. Iako je smrt sprečila Filipa u ostvarenju ove zamisli, Bastarni i Skordisci jesu napali Dardaniju, ali su posle nekoliko godina rata odbačeni i isterani.

Lapidarni zapis Julija Opsekvensa o pobedi Lucija Lentula i Gaja Marcija 156. godine pre nove ere nad Dalmatima i Skordiscima je prvi trag dodira Skordiska i Rimljana. Iako o ratu sa Dalmatima postoje detaljni izvori, ovo je jedini pomen da je tada ratovano i protiv Skordiska. Uzima se u obzir da je moguće da su Skordisci pritekli u pomoć Dalmatima, kao saveznici, mada se kao mogućnost uzima i napad Skordiska na provinciju Iliriju, što je moglo izazvati odgovor Rimljana. Treća pretpostavka, prema kojoj su Skordisci došli u sukob s Rimljanima tokom prvog panonskog rata deluje najprirodnije, pošto su Skordisci bili neposredni susedi Panonaca.

148. godine pre nove ere Makedonija je pretvorena u rimsku provinciju sa prokonzulom na čelu i stalnom vojnom posadom. Već sedam godina kasnije Skordisci su naneli prvi poraz Rimljanima. Ovo se svakako mora dovesti u vezu sa tim da je nestankom makedonske dinastije nestalo i keltsko savezništvo. Za ovaj sukob saznajemo iz Oksirinškog papirusa sa sadržajima desetak Livijevih knjiga. U sadržaju za 53 i 54. knjigu saznajemo da su pored pobede u Luzitaniji pretrpljena dva poraza, od Numantinaca i Skordiska.

65

Sledeći sukob Skordiska i Rimljana odigrao se 135. godine, prema kratkoj belešci u sadržaju 56. Livijeve knjige gde kaže da je pretor Marko Koskonije ratovao sa Skordiscima u Trakiji. Ne zna se gde se tačno odigrao ovaj sukoba, ali je lako moguće da je to bilo negde u dolini Morave, što se moglo računati kao Trakija. Sledećih petnaestak godina Skordisci miruju, sve do 119. godine kada ponovo rimska vojska na čelu sa konzulom ratuje iz Makedonije. Samim time što je konzul na čelu vojske Rim pokazuje koliku važnost daje ovom plemenu.

Negde oko 113. godine, Kimbri, germansko pleme ugrožava Skordiske sa SI. U to doba Skordisci su bili u ofanzivi u odnosu na Rimljane, ali je njihovo nadiranje ka jugu zaustavljeno 108. godine. Postoji jedna čudna okolnost oko prodora Kimbra, naime, oni nisu prilikom prodora dolinom Dunava do Panonije nastavili prema jugu ka Grčkoj, već su preko zemlje Tauriska krenuli na zapad i umesto da posle rimskog poraza kod Noreje, prodru u Italiju, oni su krenuli dalje na zapad. Od ovog vremena počinju maltene godišnji napadi Skordiska na Makedoniju. Tako Gaj Porcije Katon ratuje s njima 114/113, u svojstvu konzula i to po prilično loše, ako je za verovati Liviju i Eutropiju. Dion Kasije je sličnog stava. Sledeće sezone 113/112. godine pre nove ere Gaj Cecilije Metel Karparije imao je više sreće protiv Skordiska i proslavio je svoj trijumf. Sledeće dve godine u Makedoniji kao konzul boravi Marko Livije Druz, koji takođe pobeđuje i ima trijumf. Marko Municije Ruf dolazi u Makedoniju 110. godine i ostaje dve godine, da bi po povratku u Rim proslavio svoj trijumf 106. godine.

Dve decenije posle ovih sukoba Skordisci su više manje mirovali, da bi u vreme građanskog rata i rata Rima sa Mitridatom došlo do novog upada u Makedoniju i Grčku, ovaj put u savezništvu sa Mezima i Dardancima. Stigli su sve do Delfa i popalili i samo svetilište, nakon pljačke. Lucije Kornelije Scipion Azijagen poveo je svoje jedinice na njih i ako ne uništio, onda svakako za dugo vremena slomio njihovu moć. Ovaj rat opisuje samo Apijan, dok ostali daju šture podatke ili uopšte ne pominju sukobe. No očito je da, i pored toga što su oterani sve do Dunava, Skordisci i dalje nisu bili pokoreni, jer dvadesetak godina kasnije, 60-tih godina prvog veka pre nove ere, kada u Dakiji vlada moćni i energični Boirebiste, dako – getska plemena se ujedinjuju u veliku kraljevinu, prelaze preko Tise i zagospodaruju keltskim plemenima Boja i Tauriska. Na istoku su pridobili ratoborne Bastarne i sve zapadnopontijske gradove od Apolonije do Olbije. Strabon govori da su kelti Skordisci postali njegovi saveznici, kako on to beleži, «kao i što su to već bili nekoliko puta do tada». Međutim pre nego što je uradio išta konkretno protiv Rimljana Boirebiste umire.

Oktavijanov ilirski rat od 35 do 33. godine pre nove ere, približio je granice Rima još više Skordiscima i sa severozapada. Osvajanjem Siscije, Oktavijan je planirao da se okrene Dakiji, ali je razboj opšte situracije i odnosi sa Markom Antonije prekinulo te planove. Iako se Skordisci ne pominju direktno u ovom ratu, moguće je da su, bar posredno, učestvovali. Naime Oktavijan je Sisciju napao i sa kopna i sa vode. Pošto su lađe odnekud morale da doplove, pretpostavlja se da su možda Skordisci, pozajmili ili iznajmili svoje Oktavijanu, želeći da se time reše jednom za svagda svojih komšija Panona sa kojima su nekoliko puta ratovali i čijih su nekoliko plemena držali pokorena.

66

16. godine pre nove ere Skordisci i Denteleti su opustošili Makedoniju. Kratka Dionova beleška ne govori mnogo o ovome događaju. Čini se da su se te godine svi varvarski narodi na severnoj granici Italije i Makedonije uskomešali i pobunili protiv Rima, jer su Panoni i Norici prodrli do Istre. Sledećih nekoliko godina Rim vrši pohode u cilju smirivanja i pokoravanja pobunjenih, pa je verovatno da je do 9. godine pre nove ere, teritorija Skordiska konačno pokorena i uključena u rimsku provinciju Ilirik koja je tom prilikom osnovana.

Za utvrđivanje teritorije izvor će biti Strabon. Govoreći o Autarijatima Strabon kaže da su njih najpre uništili Skordisci pa Rimljani, koji su pokorili i same Skordiske, pa nastavlja: «Skordisci su živeli kraj Istra, podeljeni u dva dela; jedni su se zvali Veliki Skordisci, a drugi Mali. Prvi su živeli između dve reke koje se ulivaju u Istar, Noara koja teče kraj Segetike i Marga, neki je zovu i Bargos, dok su mali Skordisci živeli s one strane ove reke, graničeći se sa Tribalima i Mezima. Skordisci su držali i neka ostrva. A toliko su se osilili da su prodrli i do ilirskih, peonskih i tračkih gora. Držali su i većinu ostrva na Istru, a imali su i gradove Heortu i Kapedunon. Posle zemlje Skordiska pruža se duž Istra zemlja Tribala i Meza.

I materijalni ostaci, pokazuju da je na desnoj obali Dunava, od oblasti ušća Drave pa do ušća Save i dalje na istok, sve do velike okuke Dunava kod Đerdapa, postojao jedan homogen keltski element, a to mogu biti samo Skordisci. Na istoku Skordisci su zahvatali deo istočne Srbije uz Dunav, gde su se, kako kaže Strabon, dodirivali sa Tribalima i Mezima. Teško je odgovoriti na pitanje koliko je bio širok pojas uz Dunav koji su Skordisci zauzimali, odnosno dokle su dopirali na jug, u unutrašnjost Srbije. U doba svoje najveće moći nametnuli su vlast mnogim plemenima sve do Makedonije, ali je pitanje koji je deo te prostrane oblasti bio naseljen većim grupama ovog keltskog plemena, tako da bi se mogao smatrati njegovom teritorijom užems smislu.

Mezi

Ime Meza je jedino od plemena iz unutrašnjosti Balkana koje Homer spominje u Ilijadi. Ostali podaci o njima su malobrojni i oni stupaju na istorijsku scenu tek kada se nad njima nadvila rimska opasnost. Prva istorijska vest o Mezima odnosi se na poraz koji su im Rimljani naneli 70-tih godina I veka pre nove ere. Frigijci, Mizi, Bitini, Tini i Bebrikes važili su kao doseljenici iz Trakije. Prema verziji koju je zabeležio Strabon, ne navodeći ime izvora Frigijci i Mizi su pripadali starijem sloju imigranata. Njihova seoba prethodila je trojanskom ratu, a vreme posle ovog rata bilo je doba njihovog najvećeg procvata. Arijan u svojoj Istoriji Bitinije takođe govori o ovim plemenima i njihovom doseljavanju iz Trakije. Herodot pominje neki veliki pohod Miza i Teukra koji su pre trojanskog rata prešli preko Bosfora u Evropu i pokorili sve Tračane, spustili se na Jonsko more, a na jugu do reke Peneja. Pod njihovim pritiskom su neka tračka plemena sa obala Strimona prešla u Malu Aziju i tamo su nazvana Bitinima.

Teško je ustanoviti kada su Mezi prvi put došli u dodir sa Rimljanima. Prvi fragmentarni pomeni u antičkih pisaca o njima odnose se na 70-te godine prvog veka pre

67

nove ere, ali su takve prirode da ne možemo sa sigurnošću da kažemo da je reč doista o plemenu Meza i da njihovo ime nije upotrebljeno u onom širem smislu koje je dobilo posle formiranja provincije Mezije. Prirodno je pretpostaviti da se u Rimu znalo za ovaj narod desetak-dvadeset godina pre nego što su prve rimske legije kročile na njegovo tlo.

Prema tradiciji koja je do nas došla samo putem Brevijarija jednog Rufija Festa i pozne i slabašne Jordanisove Rimske istorije, «prokonzul Kurion potčinio je Dardance i Meze i bio prvi rimski vojskovođa koji je prodro do Dunava». Upravo je suprotan slučaj izveštaja o ratovima sledećeg namesnika Makedonije Marka Terencija Varona Lukula, mlađeg brata Licinija Lukula, koji je ratovao sa Mitridatom. Salustije, Apijan, Orozije, Amijan i još neki izvori govore o ovom pohodu mada se razlikuju o narodima protiv kojih se ratovalo.

Jedini događaj iz istorije Meza o kome se zna nešto više je pohod Marka Krasa 29 i 28. godine pre nove ere, koji se završio pokoravanjem Meza, kako zapadnih, tako i istočnih. Izazvan prodorom Bastarna, ovaj pohod je dobio široke razmere borbe za oslobođenje rimskih poseda u Makedoniji i Trakiji. Uspešno vođen i srećno završen, on je od svih ratova koji su u to vreme vođeni na granicama raznih provincija imao najjači odjek u Rimu. Marko Kras ne samo da je opravdao poverenje koje mu je ukazano postavljanjem na čelo vojske i provincije, već mu je ratna sreća bila naklonjenija nego što je to Oktavijan mogao i da zamisli. Naime, pošto je bastarnskog kralja Deldona Kras ubio lično u borbi pripala mu je počast prinošenja spolia opima Jupiteru Feretriju, počast koju su posle Romula doživela samo dva čoveka. Međutim, plašeći se za svoj prestiž, Oktavijan mu je uskratio ovo pravo, kao što mu je osporio i titulu imperatora. U savlađivanju Bastarna, Krasu je pomogao getski kralj Roles, jedan od nekolicine vladara koji se u ovo vreme pominju u dako-getskim zemljama. Kada je završio sa Bastarnima on je udario na Meze i neke silom, a neke lukavstvom i zastrašivanjem pokorio. Pošto je zima bila na pragu, on odluči da se kroz «prijateljsku» Trakiju vrati u Makedoniju, ali ga Tračani neprestano napadaše, a i hladna zima odnese podosta života. Kada se rimska vojska udaljila Bastarni opet napadnu Dentelete, ne bi li im se osvetili što su pozvali Rimljane u pomoć, ali Kras opet krenu u rat i pošto ih je savladao, napadne Tračane kao kaznu za prošlogodišnje napade u toku povratka rimske vojske u Makedoniju. Krajnji rezultat ovog ratovanja bio je da je posle 28. godine pre nove ere pokorena cela današnja severna Bugarska i Dobrudža.

Posle ove godine ne čujemo ništa više o ratovima sa Mezima, čak ni u kritičnim godinama dalmatsko-panonskog rata 6-9. godine nove ere, kada se cela Ilirija digla na noge, nije bilo nikakvih pobuna u Meziji. Prvi njen pomen odnosi se na 15. godinu nove ere, prvu godinu vladavine Tiberija. Ne zna se tačno kada je stvorena provincija, ali se predlaže nekoliko godina kao mogućnosti. Predložene su 27. godina (Riterling), 15. godina (Cipel i Pač), 13-11 (Momzen, Desau), 1. godina pre nove ere – 6. godina nove ere (Premerštajn, Flus, Sajm, Štajn), 9-12. godina nove ere (Filov, Rau).

U doba rimskog carstva ime Meza vezano je za SI deo provincije Gornje Mezije. Prema Prolomeju koji nam daje stanje na početku II veka nove ere, u provinciji Gornjoj Meziji žive Trikornenzi prema Dalmaciji, Mezi prema Kijabru (Cibrici), Pikenzi, između

68

njih (oko Peka/Pincuma), a Dardanci u Makedoniji. Dion Kasije nudi takođe jednu odrednicu Mezijske teritorije. Dion kaže:»To se desilo pre mnogo vremena, a ja to izlažem onako kako sam našao da je zapisano, u svakom pogledu, pa i u pogledu imena. Jer nekada su Mezi i Geti zauzimali prostor između Hema i Istra, ali su vremenom neki od njih promenili imena, a zatim se desilo i da su pod imenom Mezije, obuhvaćene i sve one zemlje severno od Dalmacije, Makedonije i Trakije koje Sava, ulivajući se u Dunav, odvaja od Panonije.» Ovo lokalizovanje potvrđuje i Plinije, čiji su podaci oglavnom vezani za Avgustovo vreme.

69

ILUSTRACIJE

TIP I

70

TIP II TIP III

TIP IV TIP VI

71

TIP VII TIP X

TIP XI TIP XII

72

TIP XV

TIP XVI

73

TIP XVII

TIP XVIII TIP XIX

TIP XXII

74

PLASTIČNA LAMPA

Tip I Tip II Tip III

75

Tip IV Tip VI Tip VIII

Tip IX Tip IX Tip IX

Tip X Tip X Tip X

76

Tip XI Tip XI Tip XI

Tip XII Tip XIII Tip XIV

Tip XV Tip XX Tip XX

77

Tip XX Tip XXI Tip XXI

Tip XXI Tip XXII Tip XXII

Tip XXII Tip XXIII Tip XXIV

Tip XXIV Tip XXV Tip XXV

78

Tip XXV Tip XXVIII Tip XXVIII

Tip XXX Tip XXX Tip XXXII

Tip XXXII Tip XXXII Tip XXXIII

79

Tip XXXIII Tip XXXIII Tip XXXIV

Tip XXXIV Tip XXXV Tip XXXV

Tip XXXV Tip XXXVI Tip XXXVII

80

Tip XXXVII

81