Embed Size (px)
Citation preview
1
SOCIJALNA PSIHOLOGIJA ETNIČKOG IDENTITETA
Vladimir Turjačanin
Banja Luka, 2014
2
Uvod ................................................................................................................................................ 6 Organizacija sadržaja u knjizi ............................................................................................................. 8 Zahvalnice ................................................................................................................................................ 11
1. Identitet i samopoimanje ................................................................................................. 12 Mijenjanje pojma o sebi kroz istoriju ........................................................................................... 14 Self u socijalnoj psihologiji: u potrazi za vezom između pojedinca i društva ............. 16
2. Razumijevanje socijalnog identiteta ............................................................................. 18 Osnovni pojmovi socio-‐identitetske perspektive ................................................................... 20 Lični i socijalni identitet ................................................................................................................................. 20 Dijade, skupine i grupe ................................................................................................................................... 21 Kategorizacija i prototipi ............................................................................................................................... 22 Psihološka istaknutost kategorizacije ..................................................................................................... 23 Depersonalizacija ............................................................................................................................................. 24
Teorija samokategorizacije ............................................................................................................... 25 Teorija socijalnog identiteta ............................................................................................................. 27 Studije minimalnih grupa .............................................................................................................................. 27 Socijalni identitet .............................................................................................................................................. 28
Šta motiviše ljude za socijalne identifikacije? ........................................................................... 30 Samopoštovanje ................................................................................................................................................ 30 Samounapređenje i pozitivna različitost ................................................................................................ 30 Smanjenje nejasnoće i nesigurnosti ......................................................................................................... 31 Optimalna različitost ....................................................................................................................................... 32
Socijalni identitet i međugrupne relacije .................................................................................... 32 Višestruke kategorizacije i socijalni identitet ........................................................................... 34
3. Etnicitet ................................................................................................................................... 38 Definisanje etniciteta ........................................................................................................................... 39 Primordijalizam i situacionizam ................................................................................................................ 40 Etnicitet u psihologiji ...................................................................................................................................... 42
Etnicitet, ideologija i psihologija .................................................................................................... 45 Etnicitet u Bosni i Hercegovini ........................................................................................................ 49
4. Konstruisanje etničkog i nacionalnog identiteta ..................................................... 52 Socio-‐psihološko definisanje etničkog identiteta ................................................................... 52 Komponente etničkog identiteta .................................................................................................... 54 Razvoj etničkog identiteta i stavova ............................................................................................. 56 Psihodinamski pogledi na razvoj identiteta .......................................................................................... 56 Socijalno učenje ................................................................................................................................................. 58 Socio-‐identitetski pristup .............................................................................................................................. 59
Socijalne norme ..................................................................................................................................... 62 Konformiranje normama ............................................................................................................................... 64 Od čega zavisi konformiranje? .................................................................................................................... 65 Odstupanje od normi ...................................................................................................................................... 67 Socijalne norme u etničkim grupama ...................................................................................................... 68
Politizacija društvenog i etničkog identiteta ............................................................................. 69 Koraci u politizaciji grupnog identiteta .................................................................................................. 70 Posljedice politizovanog društvenog identiteta .................................................................................. 71 Politizovani etnički identiteti u BiH .......................................................................................................... 73
Esencijalizacija etničkog i nacionalnog identiteta .................................................................. 74 5. Specifični oblici etničkog identiteta .............................................................................. 77 Etnocentrizam ........................................................................................................................................ 77 Nacionalizam i patriotizam ............................................................................................................... 79 Nacionalna vezanost ............................................................................................................................ 83 Religijski identitet i etnicitet ............................................................................................................ 85 Etnički i nacionalni ekstremisti: krajnja desnica i fašizam ................................................. 88
6. Međugrupna i međuetnička pristrasnost ................................................................... 98 Stereotipi .................................................................................................................................................. 99 Sadržaj stereotipa ............................................................................................................................................. 99
3
Psihološki mehanizmi stereotipa ........................................................................................................... 101 Društvena uslovljenost stereotipa ......................................................................................................... 102 Istraživanje etničkih stereotipa ............................................................................................................... 103
Predrasude ............................................................................................................................................ 106 Predrasudna ličnost ...................................................................................................................................... 106 Konflikt interesa ............................................................................................................................................. 109 Orijentacija na društvenu dominaciju i predrasude ....................................................................... 110 Kategorizacijski procesi u formiranju predrasuda ......................................................................... 111 Predrasude i socio-‐identitetski procesi ............................................................................................... 112 Učenje predrasuda ........................................................................................................................................ 113 Etnička distanca kao mjera predrasuda .............................................................................................. 114 Etnički stavovi i predrasude kod djece ................................................................................................ 116
Diskriminacija ...................................................................................................................................... 120 Etnička i nacionalna diskriminacija u BiH .......................................................................................... 122
Etnički konflikti ................................................................................................................................... 124 Teorijske paradigme etničkog konflikta .............................................................................................. 124 Društveni konteksti u kojima dolazi do etničkog konflikta ......................................................... 126 Označitelji etniciteta u konfliktnim društvima ................................................................................. 127 Društvena uvjerenja u kontekstima konflikta ................................................................................... 128
7. Međuetnička tolerancija ................................................................................................ 132 Modeli poboljšanja međugrupnih odnosa ............................................................................... 132 Hipoteza kontakta ......................................................................................................................................... 132 Dekategorizacija -‐ model personalizacije međugrupnih odnosa .............................................. 136 Rekategorizacija -‐ model zajedničke grupe ........................................................................................ 137 Model međusobnog razlikovanja ............................................................................................................ 137 Kombinovanje modela u smanjenju predrasuda ............................................................................. 138 Rana porodična socijalizacija i redukcija predrasuda ................................................................... 139
Društveni kontekst, sociodemografske odlike i međuetnički stavovi ......................... 141 Obrazovni sistem i međuetnički odnosi ................................................................................... 143 Obrazovni kontekst i međugrupni stavovi ......................................................................................... 143 Obrazovanje o različitostima .................................................................................................................... 145
8. Empirijska istraživanja etničkih stavova na području SFRJ .............................. 148 Istraživanja u susjednim društvima ........................................................................................... 148 Socio-‐psihološka istraživanja etničkih odnosa u Bosni i Hercegovini ........................ 151
9. Mogućnosti razvoja tolerantnijih etničkih odnosa u BiH ................................... 157 Kontekstualni problemi međuetničkih odnosa u BiH ........................................................ 158 Sociopsihološka viđenja smanjenja predrasuda u BiH ...................................................... 160 Međuetnički kontakti ................................................................................................................................... 161 Socio-‐identitetska perspektiva poboljšanja međuetničkih odnosa ......................................... 163
10. Završna razmatranja .................................................................................................... 168 Etnički identitet i socijalna psihologija ..................................................................................... 168 Etnički identitet i međuljudski odnosi ...................................................................................... 170
Literatura ................................................................................................................................. 172
4
5
O autoru Vladimir Turjačanin radi kao vanredni profesor Socijalne psihologije na Odsjeku za psihologiju Univerziteta u Banjaluci. Njegova profesionalna interesovanja uključuju različite teme iz oblasti socijalne psihologije, ali prvenstveno etnički identitet, etničke stavove i predrasude. Neke od publikacija koje je objavljivao uključuju knjige "Etnički stavovi među mladima bošnjačke i srpske nacionalnosti", "Psihosocijalni prostor i etnički odnosi mladih u Bosni i Hercegovini", te "Youth Ethnic and National Identity in Bosnia and Herzegovina". On je završio osnovne i postdiplomske studije psihologije na Univerzitetu u Beogradu, a doktorirao je iz oblasti socijalne psihologije na Univerzitetu u Banjaluci. Dobitnik je Fulbright stipendije za gostujuće naučnike u SAD 2012. godine, te je većinu tog vremena proveo upravo istražujući i pišući tekstove za ovu knjigu. U slobodno vrijeme bavi se muzikom i fudbalom.
6
Mojim roditeljima, Nadi i Milanu, za ljubav i podršku.
Uvod
Knjigu o etničkom identitetu ne bih mogao početi bez priče o kontekstu u kome živim. Na naslovnoj strani mog putnog identifikacionog dokumenta (neki ga zovu pasoš, neki putovnica) piše: "Pasoš/Пасош/Putovnica". Na naslovnoj strani mog nacionalnog identifikacionog dokumenta piše: "Lična karta/Osobna iskaznica/Лична карта". Čovjek se zapita iz kojeg razloga ovi nazivi dokumenta pišu tri puta? Pretpostavljam da je razlog obaveza da se termini ispišu na jezicima većinskih naroda koji žive u državi, bez obzira što svi razumiju bilo koji od ovih natpisa. Na neki način ovo označava početak priče o etničkom identitetu, koji se rijetko kada jasno opisuje, a češće se podrazumijeva i prihvata zdravo za gotovo. Iako na spomenutim identifikacionim dokumentima nigdje ne piše "etnička pripadnost", legitimnost etničkih identiteta je ipak vidljivo potvrđena kroz zakonske iskaznice. Dalja saznanja o tome se provlače kroz našu svakodnevicu, počevši od preferencija za boje pa do naziva političkih partija. Relevantnost etničkog identiteta za svakodnevni život u ovakvoj sredini je zapanjujuća. Biti građanin BiH danas u velikoj mjeri znači biti Srbin, Hrvat ili Bošnjak.
Kako opisati društveni kontekst Bosne i Hercegovine? Događaj koji je na najupečatljiviji način definisao državu BiH je zasigurno rat koji je vođen 1992-‐1995 godine između tri etničke, odnosno nacionalne, zajednice. Tačnije, priča o BiH (tako i o čitavoj regiji) započinje nešto ranije od raspada SFR Jugoslavije na njene konstitutivne dijelove − savezne republike. U tom periodu, tačnije 1992. godine, Bosna i Hercegovina postaje, po prvi put u modernoj istoriji, samostalna država. Tad, nešto nakon početka sukoba u Hrvatskoj, izbija i rat u BiH, koji traje do 1995. i završava se takozvanim "dejtonskim mirovnim sporazumom". Ovaj mirovni sporazum je donio i osnove bosanskohercegovačkog ustava, koji definiše BiH kao državu prvenstveno njenih konstitutivnih (većinskih) naroda i svih ostalih. Oko Dejtonskog sporazuma se i danas lome koplja. On je s jedne strane zaustavio rat i donio zaštitu "vitalnih nacionalnih interesa" naroda (doduše, samo konstitutivnih), ali je, vidjećemo kasnije, donio i osnovu za trajne etno-‐političke podjele u društvu koje traju i danas.
Rat je ostavio duboke i dugotrajne posljedice na bosanskohercegovačko društvo. Prije rata, BiH je imala nešto oko 4,4 miliona stanovnika. Najveći procenat stanovništva su činili pripadnici tri dominantna konstitutivna naroda: Bošnjaci (koristio se termin Muslimani) oko 44%, Srbi oko 31%, Hrvati oko 17%. Pored najbrojnijih naroda, bio je određen broj Jugoslovena (oko 6%) i ostalih (oko 2%). Prvi popis stanovništva od 1991. godine u BiH je održan krajem 2013. godine, i njegovi preliminarni rezultati pokazuju danas u BiH živi oko 3.8 miliona stanovnika, od toga 62.5% u Federaciji BiH, 35% u Republici Srpskoj i 2.5% u Distriktu Brčko. Teritorijalno i politički gledano, BiH se sastoji od tri jedinice: dva
7
entiteta (Federacija BiH i Republika Srpska), te Distrikt Brčko. Federacija BiH se sastoji od 10 regiona (kantona), Republika Srpska je podijeljena samo po opštinama, dok Distrikt Brčko čini grad Brčko. Organizacija vlasti se odvija na nivou kantona, entiteta i državnom nivou, te svi ovi nivoi imaju zasebne administrativne strukture, što sistem uprave čini veoma kompleksnim, skupim i sporim.
Specifičnost BiH je institucija visokog predstavnika međunarodne zajednice, čija ovlaštenja ga čine vrhovnim zakonodavnim i izvršnim autoritetom u državi, te na neki način čini BiH svojevrsnim protektoratom (Bieber, 2008). Administrativne podjele na neki način ocrtavaju i etničke podjele, pa tako veliku većinu stanovništva RS čine Srbi (oko 81%), a FBiH Bošnjaci (73%) i Hrvati (17%)1. Po ekonomskom razvoju (UNDP Human Development Index), BiH se 2011. godine nalazi na 70. mjestu u svijetu i među 10 najnerazvijenijih zemalja je u Evropi. Procjenjuje se da u BiH ima oko 500 000 nezaposlenih i prosječna plata iznosi oko 780KM (398 €). Obrazovni sistem je, takođe, baziran na nacionalnim principima. Ministarstva obrazovanja postoje u svakom kantonu i u entitetima. Nastavni planovi i programi u osnovnim i srednjim školama organizovani su oko zajedničkog jezgra nastavnih predmeta, te nacionalnih grupa predmeta (jezik, istorija, geografija, priroda i društvo), koji su formulisani kao predmeti konstitutivnih naroda. Zbog ovakve prirode obrazovanja, javljaju se specifični fenomeni, poput "podijeljenih škola", u kojima su djeca različitih nacionalnosti fizički izolovana jedna od drugih da bi mogla da pohađaju nacionalno specifičnu nastavu. Ovakva organizacija čitavog političkog i društvenog sistema oko principa "konstitutivnih naroda" stvara poseban okvir, ne samo za političke strukture, već i za međuljudske odnose, koji neminovno bivaju označeni etničkim granicama. Međuetnički odnosi (uglavnom sukobi) nisu specifičnost samo ovog našeg prostora − mogli smo vidjeti da je s kraja dvadesetog vijeka količina sukoba bazirana na etnicitetu bila zapanjujuća: od sukoba Hutua i Tutsija u Ruandi, Čečena i Rusa u Ruskoj federaciji, Kurda i Turaka u Turskoj, Kurda i Iračana u Iraku, Arapa i Jevreja na Bliskom istoku, Tibetanaca i Kineza u Kini, pa do evropskih primjera u Sjevernoj Irskoj, baskijskog separatizma u Španiji ili "mirne zategnutosti" odnosa između Flamanca i Valonaca u Belgiji. A zbog čega je danas važno proučavati etnički identitet, a pogotovo u BiH? Ovakvo pitanje je, u stvari, retoričko, jer jasno je da je svjetska zajednica organizovana kroz političke i teritorijalne entitete koje nazivamo nacije-‐države, a koje su opet zasnovane na fenomenu etniciteta. Dalje, Bosna i Hercegovina predstavlja specifičnu državu gdje se raspodjela unutrašnje političke moći odvija isključivo na bazi etničke pripadnosti. Ono što se u ovakvom kontekstu jasno vidi je da se nigdje etnički identitet ne mobiliše tako lako kao što je to slučaj u politici. Zahvaljujući činjenici da je etnicitet je upisan u ustav i zakone, sada imamo predstavnike "konstitutivnih naroda" kao predsjednike i potpredsjednike državnih i entitetskih političkih organa. Kad se etnički identitet politizuje, onda se javljaju i brojni problemi. Ako osoba u ovakvom sistemu ako nije pripadnik "konstitutivnih", tj. ako pripada "ostalima", onda njena politička prava nisu ista, već su ograničena. Sudski slučaj Derve Sejdića (etnički Rom) i Jakoba Fincija (etnički Jevrej) protiv države BiH ispred Evropskog suda za ljudska prava je 1 Podaci prema (McGonagle, Noll, & Price, 2003).
8
rješen 2009. godine presudom da BiH mora ukloniti diskriminatorske odredbe prema osobama koje nisu pripadnici konstitutivnih naroda (ECHR, 2009). Ova presuda još uvijek nije primijenjena, a da li će biti, to se još uvijek ne zna. Ustvari, teško je u ovom trenutku zamisliti koja državna komisija procjenjuje etnicitet neke osobe koja želi da se kandiduje za političku funkciju i na koji način to čine? Šta je sa onima koji se izjašnjavaju putem višestrukih identiteta? Pitanja se gomilaju. Na ovaj način dolazimo do glavnih problema kojima se bavimo u ovoj knjizi. Koje su teorijske osnove istraživanja etničkog identiteta u socijalnoj psihologiji, kao i ostalim društvenim naukama? Kako se socio-‐psihološki konstruiše etnički identitet u određenom kontekstu i kako ga ljudi doživljavaju? Koji su načini na koji se doživljava etnički identitet u neformalnoj interakciji ljudi, a kako u formalizovanim institucionalnim kontekstima? Koji su to fenomeni bliski i slični etničkom identitetu i kako se oni očitavaju u svakodnevnom ponašanju ljudi? Kako se isprepletenost političkog i etničkog ponašanja u nekim sredinama oslikava u ponašanju, razmišljanju i afektivnom doživljavanju? Da li je moguće društvene odnose u modernim društvima definisati na način koji će biti blagotvorniji za sve građane? Diskusijom o ovim pitanjima trudimo se da, s jedne strane, damo doprinos društvenim naukama opisom socijalnih fenomena koji nisu dovoljno istraženi i definisani, a s druge strane pokušavamo da bolje shvatimo društvo u kome živimo.
Organizacija sadržaja u knjizi
Sa stanovišta organizovanja tema, knjiga je osmišljena da slijedi strukturu od najopštijih pitanja ka sve specifičnijim. Tako se u prvom poglavlju govori o fenomenima identiteta i samopoimanja u društvu, ali i pojavi ovih koncepata u socijalnoj psihologiji, te psihologiji uopšte. Ovdje ćemo se baviti konceptualnim i saznajnim problemima ovih fenomena, poput pitanja šta je to identitet, da li je poimanje sebe bilo uvijek shvatano isto, te kako se identitet pojavio kao tema u socijalnoj psihologiji. U drugom poglavlju ćemo se baviti socijalnim identitetom uopšte, te teorijama socio-‐identifikacijske perspektive. Socijalni identitet je na neki način ponovo povezao ličnost i društvo na smislen način u socijalnoj psihologiji. Kad kažem smislen, mislim na to da nisu u pitanju redukcionistička ili biologistička objašnjenja, ali ni suviše uopštena i "oslobođena" od osobe. Teorije samokategorizacije i socijalnog identiteta danas predstavljaju najistaknutije teorijske orijentacije objašnjavanja psihologije unutargrupne i međugrupne dinamike, te je zato ovoj perspektivi posvećena i tolika pažnja. Drugi razlog je što u dostupnoj literaturi na našim jezicima ove teorije nisu zastupljene u velikoj mjeri, iako bi trebalo. Bavićemo se nastankom, osnovnim konceptima ovih teorija, te temama koje razmatraju.
Treće poglavlje posvećeno je etnicitetu. Ovdje ćemo se baviti definisanjem etniciteta, razlikama u odnosu na naciju i druge srodne pojmove, te glavnim teorijskim orijentacijama u proučavanju etniciteta. Takođe, razmatraćemo vezu između etniciteta i ideologije u društvu, te psihološkim bavljenjem etnicitetom.
9
Naravno, pitanje etniciteta u bosanskohercegovačkom kontekstu je nezaobilazno, te ćemo i njega dotaći kroz analizu porijekla i konstruisanja etniciteta u našoj sredini.
U četvrtom poglavlju glavna tema je konstruisanje etničkog i nacionalnog identiteta u društvenom kontekstu. U okviru ovog poglavlja bavićemo se određenjem etničkog identiteta u psihologiji, njegovom strukturom i razvojem. Takođe, razmatraćemo socijalne norme kao svojevrsne putokaze za ponašanje ljudi u društvu. Bavićemo se i specifičnim pitanjima politizacije i esencijalizacije društvenih identiteta, a posebno etničkog identiteta.
Peto poglavlje zasnovano je na razmatranju specifičnih oblika i ispoljavanja etničkog identiteta. Ovdje ćemo se baviti socio-‐psihološkim fenomenima koji su u literaturi i u svakodnevnom jeziku bivali definisani manje-‐više slično etničkom identitetu, ali ne mogu biti potpuno poistovijećeni. Riječ je o pojavama koje dijele zajednički prostor, ili su uslovljene etničkim identitetom, a kojima se može pripisati značenje od pozitivnog i prihvatljivog do potpuno negativnog. Tako, pričaćemo o etnocentrizmu, nacionalizmu, patriotizmu, nacionalnoj vezanosti, religijskom identitetu, te grupama etničkih i nacionalnih ekstremista. Šesto poglavlje se bavi međugrupnom i međuetničkom pristrasnošću. Fenomeni stereotipa, predrasuda, diskriminacije i konflikta su oduvijek bili u fokusu socijalne psihologije i ostalih društvenih nauka. Razmatraćemo sadržaje, razvoj, psihološke mehanizme, kontekste u kojem se javljaju, te istraživanja stereotipa i predrasuda. Takođe, vidjećemo kako, kada i gdje se ispoljavaju diskriminacija i etnički konflikti, te u kakvoj su vezi sa etničkim identitetom i socijalnim kontekstom. U sedmom poglavlju bavićemo se međuetničkom tolerancijom, odnosno pokušajima stvaranja harmoničnog okruženja za život ljudi i funkcionisanje društava. Razmatraćemo različite pristupe smanjenja međugrupnih i međuetničkih konflikta, poput hipoteze kontakta i različitih pristupa koji vuku porijeklo iz teorije socijalnog identiteta. Pozabavićemo se i situacionim odrednicama koje pogoduju tolerantnijim odnosima između etničkih grupa, kao i ulozi obrazovnog sistema na etničke stavove i ponašanje osoba.
U osmom poglavlju prikazujemo rezultate različitih istraživanja etničkih stavova i etničkog ponašanja na području bivše Jugoslavije. Bosna i Hercegovina dijeli neke istorijske i kontekstualne osobine susjednih društava, ponajviše sa Srbijom i Hrvatskom, te se zato fokusiramo, pored našeg konteksta na ove susjedne države i međuetničke relacije u njihovim sredinama. Ovo nam je bitno jer su ove zemlje povezane, pored zajedničke istorije, i zajedničkim etničkim grupama koje tu žive, dolaze u međusobnu interakciju, te socijalno i politički utiču jedni na druge.
Deveto poglavlje posvećeno je specifičnostima bosanskohercegovačke društvene realnosti, te mogućnostima razvoja tolerantnijih međuetničkih stavova u ovoj sredini. Ovdje ćemo pričati o kontekstualnim problemima vezanim za međuetničke odnose u BiH, poput istorijskih, ekonomskih i prvenstveno političkih. Razmatraćemo teorijske postavke na bazi međuetničkog kontakta i socio-‐identifikacijske perspektive, te empirijske nalaze o popravljanju etničkih relacija u domaćim i inostranim sredinama.
10
U desetom poglavlju bavićemo se završnim razmatranjima o pređenim temama. Ovdje ćemo pričati o statusu koncepta etničkog identiteta u socijalnoj psihologiji, ali i o njegovoj ulozi u međuljudskim odnosima. Vidjećemo da postoje osnove da popravi naučni i etički status sociopsiholoških istraživanja etniciteta. Takođe, prodiskutovaćemo probleme definisanja društva u etničkim kategorijama, ali i potrebama kreiranja društva, zasnovanog ne toliko na hijerarhiji i kategorizaciji distanciranih grupa, već na bazi humanijih međuljudskih odnosa.
Sadržinski gledano, ovaj rukopis je zamišljena tako da obuhvati dostupna saznanja o etničkom identitetu iz različitih teorijskih perspektiva i različitih konteksta. Iako Bosna i Hercegovina jedan od fokusa, knjiga nije posvećena samo razmatranjem bosanskohercegovačkog konteksta. Bosna i Hercegovina je ovdje uzeta kao primjer istaknutog značaja etničkog identiteta za društveni život ljudi, ali i kao sredina u kojoj živim i čija svakodnevica mi je najvidljivija. Etnički identitet razmatran u ovoj knjizi nema ni pozitivno ni negativno značenje, već se razmatra kao jedan od socio-‐psiholoških fenomena čije ispoljavanje može biti i pozitivno i negativno, sve u zavisnosti od lokalnog konteksta. Kada budem u tekstu govorio o etničkim identitetima, neće me zanimati isključivo pitanje kakav je "Bošnjački", "Hrvatski" ili "Srpski" identitet jeste sada, već i kako on takvim postaje, te kako utiče na društvene događaje. Zaustaviti se na pitanju kakav etnički identitet jeste danas može biti koristan nalaz, prikazujući istorijski presjek jednog dinamičnog fenomena. S druge strane, ako se ne naglasi da to ne znači da on može biti drugačiji, odnosno da je bio i biće drugačiji, znači da smo upali u zamku esencijalizacije pojma koji ne može biti esencijalan. Ovoj konceptualnoj zamci je teško pobjeći zbog činjenice da nas s jedne strane svakodnevni društveni i politički diskursi uvjeravaju u vječnost i nepromjenjivost identiteta koje danas upražnjavamo, a s druge strane kao psiholozi često naginjemo esencijalizaciji konstrukata čak i kad su u pitanju društveni događaji. U tradiciji društveno i akciono orijentisanih socijalnih psihologa (Reicher & Hopkins, 2001), pokušaću prikazati kako se etnicitet i etnički identitet koriste u mobilizaciji etničkih grupa u političke svrhe, kako to povratno utiče na društveni identitet i kakve efekte ima na međuljudske i međugrupne odnose. Teorijska orijentacija koja me vodi pri tom je dominantno sociopsihološka, i to sa stanovišta teorije socijalnog identiteta (Tajfel & Turner, 1986; Tajfel, 1982b) i samokategorizacijske teorije (Turner, Hogg, Oakes, Reicher, & Wetherell, 1987; Turner, 1982). Takođe, budući da se psiholozi dosta rijetko bave strukturalnim i ideološkim pitanjima društvenog identiteta i društvenih odnosa, podaci i teorije iz ostalih društvenih i humanističkih oblasti će takođe naći svoje mjesto u ovom rukopisu. Baš zbog činjenice da su etnički i nacionalni identiteti toliko isprepleteni sa političkim akcijama etničkih i nacionalnih grupa, ne može se izbjeći posmatranje političkih i društvenih akcija ovih grupa na višem nivou. U tradiciji psihologije "objektivnost" stoji na visokoj poziciji prioriteta i ja ću se truditi da ovaj tekst bude objektivan koliko je to moguće. U praksi ovo znači da će se objašnjenja društvenih koncepata bazirati uglavnom na etabliranim teorijama, a ne na mom privatnom mišljenju ili dominantnim političkim stavovima u društvu. Naglasak u knjizi je sigurno na lokalnom bosanskohercegovačkom kontestu, ali to ne znači da smatram da je naše društvo toliko jedinstveno, već više zbog činjenice da živim u ovom društvu i da mi je bilo dostupno najviše istraživanja rađenih ovdje.
11
Kome je namijenjena ovakva knjiga? Ovaj rukopis je pisan s prvenstvenom namjerom da studenti i istraživači iz oblasti psihologije, sociologije, politologije ili drugih društvenih nauka imaju pristup detaljnom pregledu teorijskih orijentacija i empirijskih nalaza iz oblasti psihologije socijalnih i etničkih identifikacija. Naravno, trudio sam se da tekst prilagodim i onima koji nisu studenti i istraživači, koliko je to moguće. Sve u svemu, bilo bi poželjno da čitaoci imaju neka bazična znanja iz oblasti društvenih nauka, ali smatram da je sasvim dovoljno i ako samo imaju želju da spoznaju čovjekovo ponašanje iz perspektive društvenih identifikacija.
Zahvalnice
Ova knjiga je, kao i svaki akademski tekst, prepun saznanja teoretičara i istraživača širom svijeta. Njima bih želio da se zahvalim za inspiraciju koju sam nalazio čitajući sve te zanimljive članke i knjige, a ima ih previše da bi ih pojedinačno navodio. Jedna od osoba koja mi je puno pomogla, ne samo oko inspiracije za ovu knjigu, već i za bavljenje društvenim identifikacijama uopšte, je profesor Michael Hogg, koji me je privukao da provedem devet mjeseci u Kaliforniji pišući, umjesto da se sunčam. Njegova energija, znanje i engleski humor su zaista djelovali zarazno, ne samo za mene, već i za generacije studenata kojima je predavao. Takođe, prilikom pisanja svakog teksta jedan od težih dijelova za autora predstavlja čitanje sopstvenih konstrukcija. Ovdje su mi pomogli prvenstveno moj mentor profesor Branko Milosavljević, te moj kolega Srđan Dušanić, koji su čitali prve verzije teksta i nesebično mi pomagali oko oblikovanja. Ako sam nekoga i zaboravio pomenuti, neka mi ne zamjeri, jer sam uzbuđen zbog konačnog završetka ovog zabavnog, ali i dugotrajnog procesa.
12
1. Identitet i samopoimanje
Kad razmišljamo o tome ko smo mi ustvari, imamo puno mogućnosti kako da se opišemo. Možemo upotrijebiti ime i prezime, pol, lične osobine, fizički izgled, porodične relacije, nacionalnost, profesiju itd. Postoji mnoštvo načina i kriterijuma koji nam omogućavaju da opišemo kako doživljavamo sami sebe, a koji mogu biti karakteristični samo za nas ili za neke društvene grupe kojima pripadamo. U trenutku u kojem pišem ovaj tekst nalazim se na studijskom boravku na Univerzitetu Claremont u Kaliforniji, SAD. Budući da prvi put boravim u ovoj sredini, dosta stvari u mojoj percepciji svijeta oko mene mora da doživi redefinisanje. Moje poimanje sebe i sopstvenog identiteta se ovdje mijenja i odjednom vidim sebe potpuno drugačije nego u Banjaluci. Npr. većina ljudi sa kojima sam stupao u kontakt u Americi, nije me opažala kao "Balkanca", "Bosanca" ili "Srbina", što bih očekivao na osnovu sopstvenih iskustava, već kao "istočnog evropljanina", i to na osnovu mog akcenta. S druge strane, iako nikad ranije nisam o sebi mislio kao o istočno-‐evropljaninu, uhvatio sam sebe kako prepoznajem ljude po karakterističnom slavenskom tvrdom izgovoru engleskih riječi, te želji da komuniciram s njima. Odjednom, postao sam jedan od njih i zaista skoro uvijek u takvim situacijama nalazimo nešto što je zajedničko za pripadnike svog regiona, istorije ili kulture. Slično ovome, moj rasni identitet "bijelca" nikad nije bio aktivan u toj mjeri kao ovdje, i to ne u smislu da rasni identiteti u Americi danas predstavljaju problem, već u činjenici da u nekim situacijama morate da se definišete na način kako društveni sistem to zahtijeva od vas. Tako sam u formularima za socijalno osiguranje zaveden pod rubrikom o rasi kao "bijelac koji nije hispano-‐američkog porijekla." I zaista, često sam u gradskom prevozu jedina "bjeloputa" osoba koja ne govori španski jezik. Na neki način, tokom života konstantno tražimo sličnosti i razlike između sebe i drugih, tražimo simbole pripadnosti društvenim grupama i načine na koje možemo da se uklopimo u te grupe.
U ovim mojim autobiografskim primjerima sadržane su i brojne osobine identiteta kojima ćemo se zanimati u ovoj knjizi. Svaka priča o identitet počinje pitanjem "Ko sam ja?" Čini se da kao da je identitet u stvari pitanje ličnosti i ličnosnih karakteristika. Ipak, to je samo dio problematike identiteta. Neka od pitanja koja se takođe tiču identiteta, a mogu i ne moraju biti eksluzivno vezana sa ličnošću su i "Odakle dolazim?", "Kuda idem?", "Kojoj grupi pripadam", "Kakav je moj odnos sa drugim ljudima i svijetom oko mene?" Ukratko, iako je istorijski gledano identitet u psihologiji bio razmatran kroz psihodinamske koncepcije ličnosti, identitet nikad nije potpuno individualistički, već je uvijek vezan za društvenu realnost i ljude oko nas. Priča o identitetu je uvijek vezana za lični doživljaj sebe na dimenziji individualno -‐ društveno kroz evaluaciju sličnosti i razlika u odnosu na druge ljude. Individualni identitet u većini slučajeva evaluiramo kroz činjenicu koliko smo različiti u odnosu na druge ljude, te koliko smo isti tokom vremena i u različitim situacijama. S druge strane, društvenu stranu identiteta tražimo u informacijama koliko smo slični po nekim osobinama sa drugim ljudima koji čine određenu grupu, odnosno koliko smo različiti od pripadnika nekih drugih grupa.
13
Dalje, još jedna karakteristika identiteta bi bila i činjenica da mi možemo aktivno učestvovati u stvaranju svog identiteta. Tako, mladi biraju muziku koju slušaju, odjeću koju nose ili klub za koji navijaju, da bi to postalo dio njihovog identiteta. Najjednostavniji primjer je kad izaberete bedž koji ćete danas zakačiti na jaknu: to jednom može biti rege majstor Lee Scratch Perry, a drugi put bedž protestnog pokreta Park je naš. Dinamika identiteta je sadržana i u činjenici da kad se zapitate ko ste, odgovor će zavisiti u velikoj mjeri od konteksta u kome se nalazite i vaše interpretacije situacije. Mi zaista imamo više uloga u našim životima, ali te "uloge" ne ostaju samo na performativnom nivou kako se obično definišu, tj. skup ponašanja koje obavljamo kad zauzimamo određenu društvenu poziciju. Mnoštvo ovih uloga uključuje i stvarni uticaj na to kako doživljavamo sebe i svijet oko sebe. Kad se nalazim na poslu ja nisam samo osoba koja obavlja funkciju univerzitetskog profesora, ja se zaista tako osjećam i ponašam u tom trenutku. Kad pijem kafu sa svojim roditeljima, moj identitet profesora je relativno nebitan, ja sam u tom trenutku sin: moj identitet je tada skoro isključivo vezan za moju porodicu.
Identitet, pored činjenice da predstavlja naše viđenje sebe, ima veze i sa načinom na koji nas vide drugi ljudi i na koji način bivamo prepoznati od strane društva. Ovaj odnos između našeg viđenja sebe i percepcije od strane društva oko nas, može biti podudaran, ali se često može i razlikovati. Npr. osoba koja je zaposlena kao menadžerka u marketing firmi u slobodno vrijeme za hobi praktikuje ples, želi da definiše sebe prvenstveno kao ekspresivnu umjetničku dušu -‐ plesačicu. Međutim, konflikt nastaje ako je većina njene sredine vidi prvenstveno kao zaposlenu ženu na poziciji u menadžmentu. Neki znakovi identiteta su vidljiviji ili društveno prihvaćeniji od drugih: biti menadžerka je socijalno poželjnije nego biti plesačica i samim tim pretpostavka je da će prva klasifikacija uvijek biti viša na hijerarhiji prepoznavanja i identifikovanja. Ipak, ličnosna hijerarhja vrijednosti nije uvijek podudarna sa društvenom. Ljudi će u većini slučajeva preferirati identitet koji sami izgrade ili izaberu u odnosu na one na koje su uklopljeni od strane društva ili one koje su zbog okolnosti bili prisiljeni izgraditi. Na taj način osoba vidi sebe kao djelatnika, a ne kao pasivnu jedinku.
Pojmovi poput samopoimanja2 i identiteta se u psihologiji koriste uglavnom kao sinonimi, da opišu nešto što bi se moglo definisati kao odgovor na pitanje "ko sam ja?" (Oyserman, 2004). Iako se čini da su principu isti, moglo bi se konstatovati da je jedina razlika u tome što se termin identitet, pored primjene u individualnoj psihologiji, ponekad koristi u širem kontekstu, kao označitelj strukture osobina društvenih entiteta. Tako, imamo grupne identitete poput rodnog, rasnog, etničkog, nacionalnog itd. U području psihologije i društvenih nauka ovi termini naširoko istraživani i opisivani, od kliničke psihologije, preko humanističke psihologije do eksperimentalnih istraživanja dominantnih u modernoj socijalnoj psihologiji. Hogg i Vaughn (2010) definišu identitet i
2 Engleski termin self-concept se može prevesti na naš jezik kao samopoimanje ili pojam o sebi, ali u psihološkoj literaturi kod nas se često koristi originalna engleska konstrukcija, vjerovatno zbog kontekstualne povezanosti sa literaturom sa engleskog govornog područja. U kontekstu ove knjige koristiću termin samopoimanje, zbog jezičke povezanosti sa drugim ličnosnim pojmovima koji se najčešće prevode na naš jezik (poput samopoštovanja, samoprocjene ili samoposmatranja), ali smatram da nije pogrešno koristiti i originalne pojmove na engleskom.
14
samopoimanje kao kognitivne konstrukte koji utiču na socijalnu interakciju i percepciju, a i sami su pod uticajem društva. Ovome treba dodati da su ovi konstrukti dinamični i uključuju i viđene sopstvene ličnosti smještene u kontekstima sopstvene istorije i društvenih okolnosti. Već prilično rano u kontekstu socijalne psihologije je William James (James, 1890) pokušao da u sklop shvatanja Selfa3 uključi i društvenu stranu. On je razlikovao "Ja" od "Mene" (eng. "I" i "Me"), gdje "Ja" predstavlja pojam o sebi kako ga osoba iskustveno doživljava i obrađuje, dok "Mene" predstavlja skup informacija o sebi stečenih na osnovu društvenog iskustva. Tako, po Jamesu imamo onoliko društvenih Selfova koliko ima društvenih entiteta (pojedinaca, grupa, institucija) koje će prepoznati jedno od tih Selfova, te za posljedicu imamo činjenicu da se naš Self mijenja u različitim kontekstima, odnosno u zavisnosti od naše publike. Ponekad se vidimo u potpunosti kao reprezentativne članove određenih grupa, pa su i naša ponašanja, razmišljanja i stavovi u stvari grupni (Abrams & Hogg, 2004). Iako je teško konceptualno razlučiti granice samopimanja i identiteta, odnosno individualnog i grupnog identiteta, u ovom tekstu će naglasak biti na prezentovanju društvene strane identiteta.
Mijenjanje pojma o sebi kroz istoriju
Da li su ljudi oduvijek i u svim društvenim kontektima sebe poimali na isti način? Da li su identitet i individualnost shvatani na sličan način od strane pojedinca i društva u kome živi? Ako prihvatimo da pojam o sebi predstavlja koncept koji u izvjesnoj mjeri ima veze sa socijalnom stvarnošću, onda je logično da razumijevanje identiteta i samopoimanja nije uvijek bilo isto. Iako je jasno da su se pitanjima ličnosti bavili laici i filozofi od antičkih vremena, shvatanje identiteta je bilo drugačije nekada u odnosu na moderno doba.
Roy Baumeister (Baumeister, 1987), u svom preglednom članku o razumijevanju ličnosti, samopoimanja i identiteta, razmatra istorijski razvoj ovih pojmova u zapadnim društvima kroz analizu četiri problema: kako se identitet aktivno kreira od strane pojedinca, kakva je priroda odnosa između pojedinca i društva, kako pojedinac shvata svoj potencijal i ostvaruje ga, te kako i koliko dobro osoba poznaje sebe. Autor na izvjestan način posmatra razvoj zapadnoevropskog razvoja individualističkog života, te analizu započinje od kasnog srednjeg vijeka. Pojam o sebi u periodu 11.-‐15. vijeka je karakterisalo neproblematično viđenje sebe i života kao uklopljenog u jedinstvo sa jasno definisanim društvenim sistemom. Samoodređenje (tj. definisanje sebe) zasniva se na vanjskim kriterijumima morala, časti, reputacije, statusa i naslijeđa. Ispunjenje se realizuje kao hrišćansko spasenje u raju, a potencijalno i javnim priznanjem zasluga. Priroda veza između osobe i društva je nepromjenjiva i stabilna, tj. zasniva se prvenstveno na društvenom poretku, pri čemu je Ja najčešće Javno Ja.
3 Engleski termin Self je takođe prilično teško prevodiv, i bukvalno bi se mogao prevesti kao Sebe ili Sebi, u domaćoj literaturi je bio korišten kao Ja, Samstvo ili Sopstvo. Zbog nepostojanja konsenzusa, u ovom tekstu koristiću originalni engleski termin, ponajviše zbog konceptualne povezanosti sa izvornom literaturom na englesko jeziku.
15
Stvari se mijenjaju u periodu ranog modernizma, u kontekstu intenzivnijeg industrijskog razvoja (16.-‐18.v.). U ovom periodu se začinje razvoj individualnosti, shvatanja sebe i svog unutrašnjeg Ja. Usljed mobilnosti stanovništva zbog industrijalizacije i povećanjanja gradske populacije, u samoodređenju počinju da slabe porodične veze, a pojavljuju se koncepti ličnosnog razvoja i promjene. Kao i u periodu kasnog srednjeg vijeka, ispunjenje se može dostići kroz hrišćansko spasenja, ali pojavljuje se i koncept ličnog ispunjenja putem kreativnosti. Odnos pojedinca i društva počinje da biva nestabilan, prvenstveno kao posljedica društvene mobilnosti, a pojavljuje se i koncept separacije ličnog od javnog života, odnosno javlja se izvjesna privatnost. Za period romantizma (kasni 18.v. -‐ rani 19.v.) pojam o sebi se formuliše kroz potrebu da se spozna svoja sudbina i da se ispuni kao oblik dužnosti. Samoodređenje se kreće pravcu shvatanja da pojedinac postoji i van socijalnih uloga, odnosno začinje se shvatanje ličnosti kao identiteta. Ispunjenje u ovom periodu pokazuje odlike sekularnosti, a dolazi kroz kreativnost ili strasnu ("romantičnu") ljubav. Odnos pojedinca sa društvom je buran i karakteriše ga borba za individualnu slobodu: osoba je nerazdvojiva od društva, ali može da mijenja uloge. Za viktorijanski period (srednji i kasni 19. v.) karakteristično je potiskivanje i hipokrizija u formiranju pojma o sebi, a samospoznaja je moguća samo nevoljnim putem (npr. putem hipnoze). Samoodređenje je u velikoj mjeri definisano kroz izraženi individualizam, a pojavljuje se i koncept adolescentske krize u samoodređenju. Ispunjenje se dostiže individualno (nevezano za društvo), a najčešće se kao vrijednost visoko postavlja privatni porodični život. Individua i društvo mirno paralelno koegzistiraju, ali postoje i težnje da se društvo promijeni (npr. utopizam).
Za period ranog 20. vijeka karakteristično je smanjenje davanja značaja pojmu o sebi, odnosno frojdijanskom shvatanju o nemogućnosti potpune samospoznaje. Samoodređenje se odvija kroz socioekonomski status, socijalne vještine, a javlja se i koncept egzistencijalne krize i autentičnosti osobe. Društvo koči ispunjenje, kroz otuđenje čovjeka od društva i kroz mehanizaciju posla, a emocionalno ispunjenje dešava u porodici. Odnos individue i društva je neprijateljski, kritičan i otuđen. U periodu nakon 2. svjetskog rata pojavljuje se uvjerenje o jedinstvenosti osobe, a visoko se vrednuje samoistraživanje. Samoodređenje se odvija putem koncepta personalnosti i socioekonomskog statusa. Ispunjenje se doživljava kroz potragu za slavom, a popularizuju se i koncepti potrage za sredstvima i putevima samoaktualizacije. Individua se prilagođava novim socijalnim realnostima koje se formiraju nakon završetka rata i kasnije.
Po Baumeisteru, četiri ključna društvena pokreta su dovela do shvatanja identiteta i samopoimanja kakve ih imamo danas: sekularizacija, tj. shvatanje da sebe možemo ostvariti ne samo kroz nebesko spasenje, već i ličnim nastojanjima u ovom životu; industrijalizacija, koja je omogućila da se osoba u potrazi za poslom kreće i na taj način nije bila nepovratno zaključana u društvenoj strukturi poput proširene porodice; prosvjetiteljstvo, tokom koga su ljudi shvatili da svoje živote i društva mogu organizovati na druge načine, a ne samo u
16
opresivnim i rigidnim društvima; psihoanaliza, koja je donijela shvatanje da je ljudska psiha kompleksna i duboko zaronjena u nesvjesno. Ono što je posebno zanimljivo u slučaju ove istorijske analize nalazi se u činjenici da se osoba i psiha postavljaju u društveno-‐istorijski kontekst. Drugim riječima, samoodređenje i samospoznaja osobe, njeni identiteti i načini spoznaje od strane drugih povezuju se sa društvenim kretanjima. Na ovaj način se ličnost i njeni fenomeni posmatraju kao sociopsihološki konstrukti, a ne kao nepromjenjive biološke činjenice, identične tokom istorije i kroz različite kulturalne kontekste, karakteristično za klasične teorije ličnosti. Na ovaj način zalazimo u problem objašnjavanja ličnosti, identiteta i sociopsiholoških fenomena na neredukcionističke načine, što će biti u razmatrano u sljedećim poglavljima.
Self u socijalnoj psihologiji: u potrazi za vezom između pojedinca i društva
Kroz relativno kratku istoriju razvoja socijalne psihologije, mogli smo pratiti kako se istraživačke i teorijske paradigme sukobljavaju i mire. Načini i mehanizmi tumačenja sociopsiholoških pojava dugo su se odvijali na dva paralelna nivoa koji su egzistirali nezavisno jedan od drugog: individualni i kolektivni. Kao što se može pretpostaviti, psiholozi su naginjali individualnim, a sociolozi i filozofi kolektivnim objašnjenjima, ali ono što je nedostajalo bilo je vezivno tkivo koje povezuje ove ravni objašnjenja.
Konceptualnim različitostima kolektivnih i individualnih fenomena se bavio francuski sociolog Emil Durkheim kroz analizu odnosa između pojedinca i društva (Durkheim, 1898, prema Abrams & Hogg, 2004). On je smatrao da su kolektivni fenomeni prvenstveno povezani sa socijalnim silama i da na taj način prevazilaze individualne tendencije. Ovu ideju nalazimo i u radovima najranijih psihologa, poput Wundta (1916) koji se pored exsperimentalne bavio i "kolektivnom" psihologijom. On opisuje svoju Volkerpsihologie4 kao oblast koja se bavi oblicima kolektivne svijesti (jezik, religija, mitovi i običaji) koje se ne mogu svesti na zbir, niti objasniti u terminima individualne psihologije. Slične ideje o prirodi društvenih pojava možemo naći i u radovima Le Bona (1896) i Freuda (1922), koji opisuju gomilu i grupnu svijesti kao primitivne i nekontrolabilne oblika društvenog života.
S druge strane, pojava bihejviorizma je donijela paradigmu po kojoj se psihologija bavi samo uočljivim pojavama tj. ponašanjima, sa stanovišta racionalnog i naučnog istraživanja (Watson, 1919; Allport, 1924). Floyd Allport, inače brat drugog poznatog socijalnog psihologa -‐ Gordona Allporta, je posebno naglašavao ovu distinkciju između psihološkog i sociološkog objašnjenja tvrdeći da "ne postoji psihologija grupa koja nije u osnovi i potpunosti psihologija pojedinaca" (Allport, 1924, p. 4). Na taj način je došlo do izolovanja nivoa objašnjenja grupnih pojava i socijalna psihologija je, barem u okvirima zapadne akademske misli, bila jedno vrijeme odvojena od svojih kolektivnih korijena.
4 Psihologija naroda, ili Kulturalna psihologija, kako bi bilo podesnije danas prevesti.
17
Tako, po Farru (1996) dolazimo do situacije da paralelno postoje dvije socijalne psihologije. Jedna koja bi se više oslanja na sociološke teorije i rijetko za jedinicu objašnjenja uzima psihološke procese. Druga, bihejvioristička i redukcionistička, koja društvene pojave uzima kao proste stimuluse u istraživanjima ponašanja. Ovo su naravno samo mogući ekstremi, ali kako smatraju neki autori (Abrams & Hogg, 2004), u sljedećih šest decenije, negdje do 80-‐tih godina dvadesetog vijeka u zapadnoj psihološkoj misli dominirala je bihejvioristička ideja. Neke od ideja koje su provijavale tokom tog perioda oslikavale su shvatanje da nas grupa nas grupa čini nehumanima, npr. Zimbardova istraživanja o deindividuaciji (Zimbardo, 1970). S druge strane čak su se i istraživanja grupnih procesa svodila na interpretacije putem individualnih metateorijskih okvira i svodeći ih na interpersonalne procese gdje "Mi" biva opisano kroz prosti zbir "Ja" (Hogg, 1992).
U jednom periodu je socijalnom psihologijom dominirao simbolički interakcionizam i shvatanje Selfa u formi interpersonalne interakcije. Poveznica između vanjskog svijeta i ličnosti se tražila kroz koncepte samosvijesti (eng. self-‐awareness) i perspektive koju imaju druge osobe o nama (Cooley, 1902; Mead, 1908). Termin koji su simbolički interakcionisti koristili bio je "ogledalno ja" (eng. looking-‐glass self) da opišu ideju da Self biva oblikovan slikom koju drugi imaju o nama. Na ovaj način interakcionisti dovode u vezu naše viđenje sebe sa socijalnom stvarnošću i povratnom informacijom o sebi koju dobijamo od drugih ljudi. Pored samosvijesti, jedan od ključnih termina koje je socijalna psihologija naslijedila od simboličkih interakcionista bio je i samoprocjena (eng. self-‐evaluation) u funkciji samospoznaje i održavanja slike o sebi (Festinger, 1954). Neke evaluacije interakcionističkog okvira objašnjavanja našle su slabe veze između samopoimanja ljudi i načina na koji ih drugi ljudi ustvari vide. Ispostavilo se da su veze jače između samopoimanja i naših uvjerenja o tome kako nas drugi vide (Shrauger & Schoeneman, 1979). I danas je u socijalnoj psihologiji teško naći poveznicu između grupnih procesa i Selfa. Čini se da je, bar u akademskim krugovima u SAD, još uvijek dominantna paradigma o Selfu kao individualnom entitetu čija motivacija je takođe individualna. Tako u uticajnim preglednim knjigama o Selfu i socijalnoj psihologiji (Baumeister, 1999), nalazimo prikaze brojnih teorija koje se zasnivaju na posmatranju Selfa kroz poređenje sa nekim vanjskim entitetom ili standardom. Po teoriji samorazlikovanja (eng. self-‐discrepancy) ljudi prave poređenje trenutnog stanja Selfa sa nekom alternativnom pozicijom, kao npr. idealnim Selfom ili Selfom koji je projektovan od strane značajnih nam osoba (Higgins, 1987). Autor smatra da smo motivisani da smanjimo razlike između aktuelnog Selfa i tih tzv. vodiča za oblikovanje Selfa (eng. self-‐guides). Brojna istraživanja koncepta samopoštovanja (eng. self-‐esteem) pokazuju da je samopoštovanje dobar prediktor jasnoće naše slike o sebi (Campbell, 1990), ili da je dobar zaštitnik od anksionznosti (Pyszczynski, Greenberg, Solomon, Arndt, & Schimel, 2004). U svakom od ovih istraživanja naglasak je na nekom specifičnom aspektu Selfa koji se istražuje, ali im je zajedničko da dinamika i motivacija Selfa ostaju skoro isključivo individualne.
18
2. Razumijevanje socijalnog identiteta
Prije pojave Tajfelovih i Turnerovih studija na temu socijalnog identiteta, teorijska objašnjenja međugrupnih odnosa i konflikta bazirala su se na dvije teorijske paradigme: predrasudnoj ličnosti i teoriji stvarnog grupnog konflikta. Teorije o predrasudnoj ličnosti pretpostavljaju da međugrupni konflikti proizilaze iz individualnih varijacija na nivou ličnosti: neke osobe su sklonije predrasudama i konfliktu od drugih, a rezultat su individualne psihodinamike (Adorno, Frenkel-‐Brunswik, Levinson, & Sanford, 1950). S druge strane, teorija stvarnog grupnog konflikta pretpostavlja da su međugrupni odnosi i konflikti rezultat nekompatibilnih grupnih ciljeva, te borbe za resurse i moć koje obično može dostići samo jedna grupa (Sherif, 1966). Za razliku od ovih pristupa, teorija socijalnog identiteta i teorija samokategorizacije5 pružile su zajednički okvir za objašnjenje socijalnih identifikacija i međugrupnih odnosa, koji danas predstavlja najvažniju paradigmu istraživanja u psihologiji međugrupnih odnosa.
Socijalno-‐identitetski pristup predstavlja metateorijski okvir koji obuhvata različite socio-‐psihološke teorije koje na neki način dovode u vezu ličnost i grupu na neredukcionistički način. Teme kojima se bave istraživači ove teorijske orijentacije obuhvataju ulogu Selfa, odnosno samopoimanja, u različitim grupnim procesima, te međugrupnoj dinamici. Ono po čemu se ovaj pristup izdvaja, jeste da je u krugovima zapadne socio-‐psihološke misli ponovo uveo analizu koja se ne zasniva isključivo na individualnoj ili interpersonalnoj dinamici, te prihvatanje istraživanja ne samo interpersonalnih relacija i procesa u malim grupama, već i u velikim kolektivima poput roda, rase ili etniciteta. U ovim teorijama grupa se definiše kognitivno: grupa postoji ako je tri ili više članova doživljava kao grupu, a teme poput predrasuda, stereotipa, etnocentrizma, međugrupnog konflikta, grupne polarizacije, organizacione dinamike i vođstva bivaju često u fokusu.
Teorija socijalnog identiteta se počela razvijati 70-‐tih godina dvadesetog vijeka kroz radove britanskog psihologa Henrija Tajfela6 na temu socijalne percepcije, socijalne kategorizacije, te međugrupnih odnosa u funkciji pozitivne različitosti od drugih (Tajfel, 1969; 1970; 1974; Tajfel & Turner, 1979). Hogg (2006) u svom prikazu istorijata ovog teorijskog pristupa navodi bar četiri Tajfelova usmjerenja koja su oblikovala teoriju socijalnog identiteta. Prvo, istraživanja o tome kako kategorizacija uzrokuje kod ljudi opažajno naglašavanje sličnosti stimulusa unutar iste kategorije i razlika između stimulusa različitih kategorija (Tajfel, 1959). Drugo, istraživanje kognitivnih procesa, a posebno kategorizacije, u javljanju predrasuda (Tajfel, 1969). Treće, istraživanje o efektima podjele ljudi u grupe na osnovu minimalnih kriterijuma i na koji način
5 Teorija socijalnog identiteta (eng. social identity theory, skraćeno: SIT) i teorija samokategorizacije (eng. self-categorization theory, skraćeno: SCT) će se u ovom tekstu razmatrati pod zajedničkim teorijskim okvirom, koji ćemo nazivati "socio-identitetska perspektiva", a ponekad ću referisati na ovaj okvir koristeći samo naziv "teorija socijalnog identiteta". 6 Tajfel je rođen u Poljskoj, studirao u Francuskoj, gdje je dobio i francusko državljanstvo, a akademsku karijeru je ostvario u Velikoj Britaniji. Njegovo prezime se izgovara kao: Tažfel.
19
to utiče na javljanje diskriminatornog ponašanja (Tajfel, 1970). Četvrto, kritika istraživanja socijalnog poređenja, argumentujući da se međugrupna poređenja baziraju na maksimizovanju razlika između sebe kao unutargrupnog člana i drugih osoba kao vangrupnih članova (Tajfel, 1974). Tajfel je bio, kao i mnogi iz njegove generacije, motivisan da na osnovu preživljenih iskustava iz drugog svjetskog rata istražuje predrasude i etnocentrizam, ali je smatrao da su društvene sile te koje na ključan način oblikuju akcije pojedinaca. Njegova ideja nije bila da interpretira međugrupne odnose kao rezultat ličnosnih osobina, individualnih razlika ili interpersonalnih odnosa, niti da se koristi strukturalnim društvenim objašnjenjima, već da nađe načine i mehanizme socio-‐psihološke interpretacije međugrupnih fenomena. Tako se Tajfel od kraja 60-‐tih godina do svoje smrti 1982. godine bavi proučavanjem socijalne kategorizacije, etnocentrizma, socijalnog poređenja, te međugrupnih procesa koristeći koncept socijalnog identiteta. On je socijalni identitet definisao kao "pojedinčevo znanje da pripada određenoj društvenoj grupi, zajedno sa emocionalnim i vrijednosnim značajem koje za njega nosi ova grupna pripadnost" (Tajfel, 1972, p. 292). Grupe predstavljaju skupine pojedinaca koji dijele isti socijalni identitet, a koje ulaze u procese međusobnog poređenja i takmičenja, ali ne zbog objektivnih resursa koliko zbog grupnog stutusa i prestiža. Grupni prestiž donosi i članovima grupe povećani osjećaj samopoštovanja, putem zajedničkog socijalnog identiteta. Na osnovu ove analize međugrupnih odnosa formulisana je i teorija socijalnog identiteta (Tajfel & Turner, 1979), kasnije poznata kao socioidentitetska teorija međugrupnog ponašanja (Hogg, 2006). S početka 1980-‐tih fokus teorije se mijenja u pravcu kognitivnih procesa kategorizacije i njihove uloge u fenomenima socijalnog identiteta. Brojni radovi Johna Turnera i njegovih saradnika bili su formulisani u teorijski okvir nazvan teorija samokategorizacije (eng. self-‐categorization theory) ili socio-‐identitetske teorije grupe (Turner, Hogg, Oakes, Reicher, & Wetherell, 1987; Turner, 1982). Teorija samokategorizacije naglašava kognitivne aspekte procesa socijalne identifikacije, tako što pokazuje kako kategorizacija sebe i drugih omogućava neke identifikacijske, grupne i međugrupne fenomene. S kraja 1980-‐tih istraživači socijalnog identiteta su izašli iz okvira britanskih univerziteta i dalji razvoj ovog teorijskog pravca se nastavio na mnogim američkim i evropskim univerzitetima. Tako, sada postoji veliki broj publikacija koje se bave nekim od aspekata ove teorije širom svijeta. Metateorijski kišobran ispod koga se se okupljaju svi subteorijski pravci socijalnog identiteta, predstavlja naslijeđe evropske socijalne psihologije, kako to naglašavaju Abrams i Hogg (Abrams & Hogg, 2004; Hogg, 2006). Za evropsku socijalnu psihologiju je, za razliku od dominantno bihejviorističke američke orijentacije, bilo karakteristično naglašavanje šireg socijalnog konteksta. Ovaj prvenstveno interakcionistički metateorijski pristup je nastao u pokušaju da se artikulišu teorije šireg pojmovnog okvira, a da se ne ide u redukciju u objašnjenjima. Sa ovim naglaskom na socijalnoj dimenziji, u fokusu su se našli grupni procesi i međugrupne relacije u većim društvenima grupama, te istraživanja međusobnih interakcija pojedinaca prvenstveno na bazi njihove grupne pripadnosti.
20
Osnovni pojmovi socio-‐identitetske perspektive
Da bismo u potpunosti razumjeli socio-‐identitetsku perspektivu kao metateorijski okvir koji obuhvata različite teorijske postavke i empirijske činjenice na kojima se bazira veliki dio ove knjige, bitno je i pozabaviti se nekim bazičnim pojmovima socio-‐identitetske perspektive. Zato, u ovom odjeljku proći ćemo kroz osnovne pojmove koji se koriste u teorijama socijalnih identifikacija, poput određenja identiteta, grupe, kategorizacije i psihološke istaknutosti.
Lični i socijalni identitet
U teoriji socijalnog identiteta društvena grupa se, kao što smo spomenuli, definiše tako što više od dvoje pojedinaca dijele isti socijalni identitet. To što više ljudi dijeli isti socijalni identitet znači da oni sebe definišu, opažaju i procjenjuju na isti način, i da se opažaju različitima od pripadnika drugih grupa. Grupno članstvo se uvijek definiše na razlici "mi" i "oni". Lični identitet, s druge strane, predstavlja shvatanje sebe kao jedinstvene osobe, različite po ličnim osobinama od drugih ljudi. Lični identitet se u teoriji socijalnog identiteta posmatra kao koncept po kojem shvatamo da je naše "Ja" različito od drugih ljudi, odnosno ako je u pitanju dijadna veza, razlikovanje na dimenziji "Ja" -‐ "ti". Osoba ima onoliko socijalnih identiteta koliko postoji grupa kojima pripada, odnosno ličnih identiteta koliko ima ličnih odnosa. Naš socijalni identitet, odnosno naše određenje sebe, naše opažanje i ponašanje se razlikuje kad se nalazimo na fudbalskoj utakmici, kad smo u učionici ili u bogomolji. Takođe, naš lični identitet će se razlikovati u našem odnosu sa dobrim prijateljem ili sa partnerom. Ovi identiteti, naravno, variraju u svojim značenjima i važnostima za osobu, a mogućnost njihove aktivacije (tj. dostupnost) će zavisiti od naše interpretacije društvenog konteksta. Smatra se da je u svakoj situaciji značajan samo jedan identitet koji određuje naše shvatanje sebe, definiše društvenu percepciju i ponašanje, a sa promjenom situacije mijenja se i značajnost, tj. oblik aktivnog identiteta.
Nisu svi istraživači socijalnog identiteta ostali na ovoj prostoj dihotomiji dva oblika identiteta, pa tako Merilynn Brewer (2001) razlikuje četiri vrste socijalnog identiteta. Prvi, ličnosno zasnovani socijalni identitet, govori o tome kako se osobine grupe manifestuju kod individualnog člana u njegovom samopoimanju. Drugi, relacijski socijalni identitet, definiše Self u odnosu na određene druge osobe iz naše grupe s kojima smo u interakciji. Treći, grupno zasnovani socijalni identitet, predstavlja socijalni identitet shvaćen na klasičan način, kao dio pojedinčevog identiteta baziran na grupnoj pripadnosti i njenom značenju za osobu. Četvrti, kolektivni identitet, se odnosi na procese kad članovi grupe ne samo da dijele zajedničko viđenje sebe, već se i aktivno angažuju u kreiranju identiteta i načina na koji žele da budu viđeni od strane drugih.
Takođe, nešto drugačija vizija identiteta od originalne dihotomne podjele na lični i socijalni identitet dolazi od Worchela i Coutanta (2008). Oni predlažu
21
model gdje postoje četiri faktora na osnovu kojih se formira ukupni pojedinčev identitet. Prvi, lični identitet, koji je zasnovan na specifičnim ličnosnim osobinama karakterističnim za konkretnog pojedinca. Drugi, grupno članstvo, koje uključuje viđenje svijeta kategorisanog u grupe, zajedno sa informacijama o grupama i njihovim članovima. Treći, unutagrupni identitet, zasnovan na poziciji i ulozi osobe unutar grupe kojoj pripada, te odnose sa drugim članovima grupe. Četvrti, grupni identitet, koji obuhvata osobine grupe poput grupnih granica, društvenih uvjerenja, vrijednosti, istorije i slično. Po autorima, trenutni identitet osobe može sadržati sve četiri komponente u izvjesnoj mjeri, a sve u zavisnosti od njihove psihološke istaknutosti u određenom kontekstu. Ako su u nekom društvenom kontekstu jako istaknuti grupno članstvo i grupni identitet, pojedinac će se i prema članovima svoje i vanjskih grupa ponašati u skladu sa ovim komponentama. Npr. naglašeno viđenje društvene realnosti u terminima etničke kategorizacije, te isticanje grupnog (etničkog) identiteta može dovesti do uniformnog (najčešće predrasudnog i diskriminatornog) ponašanja prema osobama van naše grupe.
Dijade, skupine i grupe
Kao što smo vidjeli u ranijem dijelu teksta, u teorijama socijalnog identiteta dijada se ne smatra grupom, jer su dijadni odnosi zasićeni interpersonalnim procesima. Dalje, smatra se da je za opažanje grupnih normi potrebno da vidimo bar dvije osobe koje pokazuju određeno ponašanje da bismo ga pripisali grupi (u dijadi vidimo samo jednu osobu). Uz to, postoje i drugi grupni fenomeni koji se ne mogu javiti u dijadnoj situaciji, poput društvenog normativnog pritiska, koalicija, većinskog pritiska i slično. Dvije osobe mogu, naravno, dijeliti socijalni identitet i biti smatrani grupom ukoliko su dio većeg kolektiva, odnosno njihova dijada nije jedinstvena. Na primjer, dvije osobe srpske etničke pripadnosti koje ljetuju u Hrvatskoj, mogu zbog svog akcenta sebe vidjeti prvenstveno kao "Srbe", i u tom slučaju oni čine grupu. Ako se oni doživljavaju kao par "Dušica i Saša" koji je došao na odmor, onda se ne mogu smatrati grupom u klasičnom socio-‐identifikacijskom smislu.
Takođe, skupine osoba koje su grupisane iz nekog razloga ne moraju činiti društvenu grupu onako kako se određuje u teoriji socijalnog identiteta. Na primjer, ako nekoliko ljudi stoji zajedno na autobuskoj stanici, to još ne znači da su grupa. Prepoznavanje sopstvenog grupnog članstva, tj. identifikacija sa grupom je onaj psihološki proces koji je ključno definiše. Identifikacija sa grupom se može desiti putem faktora poput prepoznavanja zajedničke sudbine, međuzavisnosti, međusobne komunikacije, opažanja zajedničkog cilja i slično. Tako, skupina ljudi na autobuskoj stanici postaje grupa u onom trenutku kad kroz međusobnu komunikaciju shvate da zbog kašnjenja autobusa neće stići na koncert na koji svi idu, te odluče da pozovu taksi koji će ih tamo odvesti i podijele troškove prevoza.
Grupe su rijetko kada uniformo nivelisani entiteti, čiji članovi pokazuju identična ponašanja. Čak i grupe jasno definisanog identiteta ne moraju uvijek biti homogene. U njima uvijek postoje podgrupe, različite uloge, prepletene kategorije i slično. Tako, u grupama koje postoje već izvjesno vrijeme, obično
22
postoje i bar dvije tipske uloge: pridošlice i starosjedioci. Na primjer, kad završite studij Psihologije i učlanite se u Društvo psihologa, pored toga što ste postali sastavnim dijelom grupe psihologa, vi pripadate bar još jednoj podgrupi: novi članovi ili početnici. Takođe, grupe se međusobno mogu razlikovati po veličini, sastavu, funkciji, trajanju, istoriji, homogenosti, strukturi itd. Tako, jedna od češćih dihotomija koje se spominju jeste razlika između grupa baziranih na sličnosti i grupa baziranih na interakciji, ili grupe bazirane na vezi pojedinca i grupe i grupe bazirane na međusobnim vezama pojedinaca (Hogg, 2006). Po ovoj distinkciji, navijačka grupa bi bila primjer prvog tipa, a porodica primjer drugog tipa. Iako ove grupe izgledaju dosta različito u pogledu strukture, ciljeva i funkcionisanja, sa stanovišta socio-‐identitetskog pristupa one se tretiraju na sličan način. Npr. ukoliko članovi porodice nemaju osjećaj pripadnosti porodici i ne identifikuju se s njom, onda je vjerovatno i da se neće ponašati kao dio porodične grupe, bez obzira na genetske veze.
Kategorizacija i prototipi
Kognitivnu osnovu formiranja socijalnog identiteta čini socijalna kategorizacija -‐ proces grupisanja sebe i drugih u društvene kategorije. Svrstavanjem ljudi u socijalne kategorije, mi se kognitivno usmjeravamo na grupne aspekte njihovog ili svog identiteta. U teorijama socijalnog identiteta smatra se da prototipi predstavljaju kognitivne reprezentacije grupa ili kategorija. Prototipi obuhvataju kompleksan raspon psiholoških procesa, poput opažanja, osjećanja, stavova i ponašanja, a omogućavaju da što lakše grupišemo ljude po sličnosti unutar grupe, te načine na koje ih razlikujemo od pripadnika drugih grupa. Oni opisuju i vrednuju društvene kategorije, te propisuju grupno ponašanje. Postojanje grupnog prototipa povećava grupnost7. Grupnost se procjenjuje na osnovu takozvanog metakontrastnog prinicipa, koji predstavlja odnos između opaženih međugrupnih razlika i unutargrupnih sličnosti. Metakontrastni princip, naravno, propisuje da međugrupne razlike trebaju biti što veće, a unutargrupne razlike što manje, slično postupku analize varijanse u statistici. Sadržaj prototipa koji ljudi konstruišu zavisi u velikoj mjeri od trenutnog konteksta, ali i potrebe da se maksimizuju razlike između naše i neke vanjske grupe.
Iako im naziv i opis djeluju slično, određenje prototipa nije jednako stereotipu. Jedna od razlika je u orijentaciji: dok se stereotip uglavnom odnosi na članove druge grupe (osim ako je u pitanju autostereotip), prototip se koristi mahom u funkciji samoodređenja i samokategorizacije. Dalje, prototip, za razliku od stereotipa, ne predstavlja sliku osobina prosječnog pripadnika (vanjske) grupe, već prije, predstavlja sliku idealnog hipotetičnog pripadnika (vlastite) grupe. Razlika potiče između ostalog iz činjenice da se prototip bazira i na međugrupnim distinkcijama, što znači da on nije statičan, već će u različitim međugrupnim kontekstima biti konstruisan na drugačiji način. Dakle, prototip
7 Grupnost (eng. entitativity) označava termin kojim se opisuje karakteristika po kojoj se razlikuju skupina ljudi i grupa, ali i grupa od grupe, npr. identifikacija, kohezivnost i različitost od drugih grupa.
23
nastaje kombinovanjem maksimizacije unutargrupne sličnosti i međugrupnog razlikovanja. Kad je važnost nekog socijalnog identiteta velika, grupni prototipi postaju veoma bitni u percepciji i ponašanju članova grupe. Opažanje članova grupe je usmjereno na informacije o prototipu: koje su odlike prototipa, koliko se drugi članovi uklapaju u njega, koliko se mi uklapamo. Tako u društvenim situacijama poput naše, gdje je etnička kategorizacija jedna od najistaknutijih, stalno smo u prilici da slušamo definicije prototipova: ko je "pravi" Srbin, Hrvat ili Bošnjak. Ako se opet vratimo na distinkciju stereotipa i prototipa, možemo reći da prosječni pripadnik naše grupe može biti "nesložan" i "nejak" (autostereotip), ali idealni pripadnik sigurno mora biti "složan" i "jak" (prototip). Istraživanja su pokazala da postoji tendencija da se članovi vlastite grupe opažaju privlačnijima od članova drugih grupa, a prototipniji članovi vlastite grupe privlačniji od manje prototipnih (Hogg, 1993).
Grupni prototipi su kontekstualno specifični, a pošto se zasnivaju na metakontrastnom principu, tako se i važnost unutargrupnih i međugrupnih faktora smjenjuje. Takođe, svaka promjena u unutagrupnom kontekstu promijeniće i međugrupni odnos, i obrnuto. Ako su odnosi između etničkih grupa dobri, onda se grupni proototip neće bazirati na osobinama snage i kompetitivnosti, već prije na nekim kvalitativnim razlikama. Na primjer, ako su odnosi između Hrvata i Srba dobri, onda će se prototip pripadnika svake grupe bazirati više na nekim unutargrupnim standardima, kao što su "veseljak", "otvoren" ili "gostoljubiv". Međutim, ako su međugrupni odnosi loši, onda će u sastavu prototipa prije biti karaktersitike koje jasno razlikuju, evaluiraju ili propisuju prototip: "katolik" (za razliku od "pravoslavca"), "dobar" (u odnosu na "zlog"), ili "hrabar" (u odnosu na "kukavicu").
Psihološka istaknutost kategorizacije
Da bi socijalna kategorizacija uticala na ponašanje, ona mora biti istaknuta (eng. salient) u našoj kogniciji i samopoimanju. Psihološka istaknutost označava proces koji dovodi do toga da osobu (sebe ili nekog drugog) doživljavamo kao pripadnika određene socijalne grupe, a ne neke druge. Prema Oakesovoj (Oakes, 1987) istaknutost se pojavljuje kao funkcija kognitivnih procesa odlučivanja baziranih na dostupnosti (eng. accessibility) i podesnosti (eng. fit). Dostupnost predstavlja spremnost i lakoću da se određeni stimulus prepozna kao član neke kategorije. Neke socijalne kategorije su lako dostupe našem kognitivnom aparatu, bilo zato što su važne ili širom zastupljene u našem društvu, bilo zato što su situaciono i opažajno bitne u određenoj situaciji. Npr. etnička kategorizacija može biti neistaknuta u situaciji kad se nalazimo sa pripadnicima samo svoje etničke grupe, ali može postati istaknuta ako smo jedina osoba drugačijeg etniciteta od svih ostalih (situaciona dostupnost). S druge strane, ako neka od kategorizacija učestalo biva aktivirana, odnosno ako se njena značajnost stalno naglašava, onda tu kategorizaciju nazivamo hronično dostupnom. Takve kategorizacije mogu biti rod, nacija, profesija, ili etnička koja je u našem društvu hronično prisutna zahvaljujući političkom sistemu u koji je ugrađena.
24
Ljudi pokušavaju da osmisle društvenu stvarnost oko sebe tako što provjeravaju u kojem stepenu naša kategorizacija odgovara stvarnim sličnostima i razlikama između osoba. Podesnost predstavlja mjeru u kojoj stvarni stimulus odgovara kriterijumima kategorije. Komparativna podesnost govori o mogućnosti kategorizacije da prikaže unutargrupne sličnosti i međugrupne razlike između ljudi (metakontrast), dok normativna podesnost govori o sposobnosti kategorizacije da objasni ponašanje ljudi. Ako podesnost nije dobra, onda među dostupnim kategorizacijama tražimo bolju. Npr. ako naša etnička kategorizacija nije dobra (npr. opažamo da se ljudi ne ponašaju kako bismo očekivali na osnovu naše etničke kategorizacije) onda tražimo sljedeću dostupnu kategorizaciju za datu situaciju, tj. možemo aktivirati političku ili regionalnu kategorizaciju.
Depersonalizacija Činjenicom da smo neku osobu kategorisali kao pripadnika grupe promijenili smo način na koji opažamo tu osobu, i to tako je vidimo manje kao jedinstvenu individuu, a više kao člana grupe. Ovo je posredovano našim perceptivnim usmjerenjem na poređenje osobe sa grupnim prototipom. Pošto je u procesu kategorizacije naglasak na poređenju i uklapanju osobe u prototip, više obraćamo pažnju na tipske osobine, odnosno depersonalizujemo osobu. U procesu socijalne identifikacije depersonalizujemo druge ljude tako što ih posmatramo u svjetlu grupnog prototipa, ali isto činimo i u pogledu sebe i vlastite grupne pripadnosti.
Depersonalizacija nije isto što i dehumanizacija, jer dehumanizacija označava proces koji dovodi do toga da osobu vidimo na isključivo negativan način. Dehumanizacija praktično znači da pojedinca vidimo lišenog svih ljudskih osobina, što se onda koristi kao opravdavanje diskrimatornog ponašanja prema toj osobi. Na primjer, često se u sreće priča vezana za demografske procese u društvima, gdje se "oni kote kao zečevi", a "kod nas se slabo rađaju djeca". "Oni" u ovoj priči predstavljaju obično osobe iz neke manjinske grupe: etničke, klasne, ili neke treće. Depersonalizacija znači da osobu posmatramo prvenstveno kroz osobine određene kategorije, bilo pozitivne bilo negativne, a za posljedicu može (a ne mora) imati i dehumanizaciju. Depersonalizacija funkcioniše i u pravcu pripadnika sopstvene grupe, kao i vanjske grupe, kad se obično naziva stereotipisanje. Takođe, depersonalizacija nije isto što i deindividuacija. Deindividuacija je termin koji je termin koji je skovan i najviše korišten od strane Zimbarda (1970), a pod uticajem Le Bonovog (1896) viđenja ponašanja ljudi u gomili. Po Le Bonu, osnovna karakteristike čovjekovog ponašanja u masi su gubitak odlika ličnog identiteta, osjećaj anonimnosti, sugestibilnost i agresivnost. Ljudi u gomili preuzimaju kolektivni identitet, tj. grupnu svijest, i odbacuju moralne norme i socijalne kočnice koje inače posjeduju, te se ponašaju daleko agresivnije nego inače. Deindividuacija je kasnije, u klasičnim sociopsihološkim istraživanjima, opisivana kao proces u kome osoba pod dejstvom uniformisanja ili nekog drugog grupnog označavanja gubi svoj identitet i počinje se ponašati asocijalno i agresivno. Na primjer, pripadnici Kju-‐kluks-‐klan rasističkog pokreta su koristili
25
bijele odore sa maskama kad su vršili linčovanja ili paljenja, jer su ih na neki način ove odore odvajale od njihovog svakodnevnog identiteta. Zajedničko za Le Bonovo i Zimbardovo shvatanje je da anonimnost u gomili neminovno vodi ka antisocijalnom ponašanju. S druge strane, depersonalizacija ne označava gubitak, već promjenu identiteta kao zaokret u pravcu grupnog identiteta. Iako se depersonalizacija ne vezuje nužno za agresivno i destruktivno ponašanje, ona se mogu javiti ukoliko se osoba identifikuje sa grupom koja normativno propisuje takva ponašanja. Ukoliko grupne norme propisuju pomagačke aktivnosti, kao na primjer u slučaju medicinskog osoblja, odstranjivanje znakova individualnog identiteta i oblačenje bijelih odora ne mora voditi ka agresivnom ponašanju, već upravo suprotno. Zimbardov i Le Bonov pogled na grupno ponašanje bi, u slučaju etničkog, kao i svakog drugog identiteta, bio dosta depresivan: krajnji ishod svakog grupnog identiteta bio bi antisocijalno ponašanje. Poenta koja se mora naglasiti jeste da, u svjetlu socio-‐identitetskih procesa, depersonalizacija opisuje zaokret u pravcu društveno-‐normativnog ponašanja, a ne u pravcu antisocijalnog ponašanja. Kako nastaju ove norme i zašto imaju određen oblik predstavlja pitanje kojim ćemo se tek pozabaviti.
Teorija samokategorizacije
Teorija samokategorizacije predstavlja onaj ogranak socio-‐identitetske perspektive u psihologiji u kome se razmatraju pretežno kognitivni aspekti samoodređenja i grupnih procesa. Kao što smo vidjeli u nekim od prethodnih odjeljaka, ovdje se razmatra kako ljudi opažaju sebe i druge kao pripadnike društvenih grupa, te kako ta opažanja organizuju u smisaone jedinice spoznaje sebe i svijeta oko sebe. U teoriji samokategorizacije, kao i u teoriji socijalnog identiteta, polazi se od bazične pretpostavke da ljudi svoje opažanje društvenog svijeta organizuju u socijalne kategorije (Schmid, Hewstone, & Al Ramiah, 2011; Turner et al., 1987). Pojedinci tako mogu biti članovi nekih od tih kategorija, a istovremeno ne biti članovi drugih. Tako se naše opažanje osoba u društvu odvija najčešće u kategorijama "mi" i "oni". Samokategorizacija se može odrediti kao kognitivno svrstavanje sebe u neku od ovih društvenih kategorija, poput roda, etniciteta, profesije, uzrasta ili bilo koje druge. Spominjali smo ovo ranije kod diskusije o razlikama između slučajne skupine ljudi i socijalne grupe, ali nije zgoreg ponoviti: ono što je ključno da bi se uopšte dalje razmatrali grupni procesi u svjetlu ove teorije, je da osoba mora da se subjektivno definiše članom društvene kategorije, jer u suprotnom psihološki mehanizmi koji se diskutuju bivaju nevažni. Još jedna pretpostavka bitna za ovu teoriju jeste što se razlikuje lični od socijalnog, odnosno kolektivnog, identiteta. Lični identitet predstavlja doživljaj sebe kao jedinstvene osobe, sa psihološkim osobinama karakterističnim samo konkretnu osobu. S druge strane, socijalni identitet bi predstavljao doživljaj sebe prvenstveno kao člana socijalne kategorije, odnosno grupe, sa osobinama zajedničkim za većinu članova grupe. Tačnije, kad govorimo o identitetu, prije bi se moglo govoriti o dvije komponente ukupnog identiteta, čija važnost i uticaj zavisi od konkretnog konteksta. Na osnovu ove razlike različito se pristupa objašnjavanju interpersonalnog ponašanja, poput prijateljskih ili ljubavnih veza,
26
i međugrupnog ponašanja, poput odnosa između članova različitih društvenih grupa. Tako, društveno relevantno ponašanje i doživljaj sebe može da varira u širokom spektru, bazirano na ličnim ili kolektivnim odrednicama (Turner, 1982). Upravo ovaj doživljaj sebe na različitim nivoima opštosti, u velikoj mjeri određuje kako ćemo opažati druge i kako ćemo se ponašati prema njima. Veoma je bitna razlika da li druge opažamo kao članove našeg ili neke drugog kolektiva, jer ćemo u skladu s tim pripisivati sebi i drugima osobine za koje smatramo da su karakteristične za članove vlastite ili nekih drugih grupa.
Jedan od faktora na osnovu koga dolazi do samokategorizacije jeste psihološka istaknutost kategorije, koja predstavlja stepen važnosti određene socijalne kategorije za osobu u datom kontekstu. Kao što je već razmatrano, psihološka aktivacija kategorije zavisiće od stepena kognitivne dostupnosti određene društvene kategorije za osobu, te od percepcije podesnosti kategorije u situaciji. Takođe, već smo spominjali da će dostupnost određene kategorije zavisiti od konkretnog konteksta i od čovjekove naviknutosti da koristi određene kategorije u širokom spektru situacija. Tako, na primjer ako se nalazimo u prostoriji sa više osoba različite boje kože, veća je vjerovatnoća da ćemo sebe i druge kategorisati u "rase", nego ako se nalazimo u prostoriji gdje su svi iste boje kože, kad ćemo vjerovatnije upotrijebiti neku drugu kategorizaciju. Ovo bi bio primjer situacione dostupnosti društvene kategorije, koja je ponajviše kontekstualno određena. S druge strane, kod nekih osoba nacionalna ili etnička kategorizacija može biti konstantno važna odrednica, pa će tako sebe smatrati i ponašati se kao pripadnik svoje nacije u većini društvenih situacija. Ovo bi predstavljalo hroničnu dostupnost kategorije, što je na neki način dimenzija individualnih razlika u kategorizaciji. Dalje, rekli smo da je za aktivaciju društvene kategorije značajno i opažanje podesnosti kategorije. Komparativna podesnost kategorije zasniva se na principu metakontrasta, odnosno percepciji sličnosti i razlika između pripadnika grupa. Tako, što više opažamo sličnosti između sebe i ostalih unutagrupnih članova, odnosno razlike u odnosu na vangrupne članove u određenom kontekstu, to je kategorizacija sebe u određenu grupu vjerovatnija. Na primjer, ako se vratimo na prethodni primjer rasne kategorizacije, što više opažamo sebe kao slične po brojnim osobinama većini osoba u prostoriji za koje smatramo da pripadaju istoj rasi, a različite od osoba druge rasne grupe, povećavaće se vjerovatnoća socijalne kategorizacije na rasnoj osnovi. Normativna podesnost nam govori u kojoj mjeri nam opažene sličnosti i razlike omogućavaju smislena tumačenja ponašanja drugih kao članova specifičnih kategorija. Da bi kategorizacija bila smislena, moramo opažati da se ja (kao član svoje grupe) ponašam u skladu sa normativnim uvjerenjima svoje grupe, dok se drugi ponašaju u skladu sa normama njihovih grupa. Ukoliko određena kategorizacija ne korespondira sa očekivanim normativnim ponašanjima članova grupa, onda se povećava vjerovatnoća da ćemo psihološki aktivirati neku drugu. Na primjer, ako imamo očekivanje da je normativno ponašanje članova naše etničke grupe recimo "hrabrost", a opažamo da se većina onih koje smo svrstali u našu grupu ponaša kukavički, onda je vjerovatno da ćemo napravljenu kategorizaciju reorganizovati na drugi način. To znači da ćemo vjerovatno odbaciti etničku kategorizaciju kao bitnu u datoj situaciji, a aktivirati neku drugu, npr. mi "hrabri" nasuprot njih "kukavica".
27
Kad se aktivira socijalna kategorizacija, onda nastupa proces depersonalizacije, za koji smo rekli da predstavlja opažanje sebe i drugih na stereotipan način, kao tipične predstavnike grupa kojima pripadamo. Na ovaj način osoba počinje da opaža i da se ponaša u skladu sa prototipnim opažanjem i ponašanjem svoje grupe, a manje u skladu sa jedinstvenim odlikama vlastitog identiteta. Depersonalizacija predstavlja "ulazak" grupe u individualnu psihu, odnosno objašnjava kako osoba počinje da razmišlja i djeluje na bazi grupnog identiteta, često potpuno zanemarujući osobine koje smatra sastavnim dijelom ličnog identiteta (Schmid et al., 2011).
Teorija samokategorizacije se uglavnom fokusira na kognitivne aspekte međugrupnog ponašanja, na organizaciju opažanja i interpretaciju značenja društvenog svijeta. Na ovaj način ona konceptualno govori o procesima koji prethode temama iz teorije socijalnog identiteta.
Teorija socijalnog identiteta
Teorija socijalnog identiteta govori o vezama između socio-‐identifikacijskih procesa, pojedinčevog doživljaja sebe, različitih društvenih grupa, njihovih članova, kao i ponašanja usmjerenog prema članovima grupe kojoj pripada i članovima drugih grupa. Iako smo već naglasili da spadaju pod isti okvir socio-‐identitetske perspektive, u teoriji samokategorizacije se uglavnom raspravljaju kognitivni aspekti socijalnog identiteta, dok se u teoriji socijalnog identiteta dosta govori o sadržaju socijalnog identiteta i procesima koji ga čine, te o motivaciji za međugrupna ponašanja i međugrupnim procesima.
Studije minimalnih grupa
Ideje koje su našle svoje ostvarenje u teoriji socijalnog identiteta potiču direktno iz Tajfelovih studija takozvanih "minimalnih grupa", čija je zamisao bila da se provjeri do koje mjere čisto postojanje socijalne kategorizacije i socijalne identifikacije može dovesti do takmičarskog i diskriminativnog ponašanja (Tajfel, Billig, Bundy, & Flament, 1971; Tajfel, 1970). Istraživanja minimalnih grupa podrazumijevaju eksperimentalne laboratorijske studije međugrupnog ponašanja u kojima su ljudi podijeljeni u dvije grupe na osnovu očigledne slučajnosti (bacanja novčića) ili nekog potpuno nebitnog kriterijuma (poput preferencija jednog ili drugog apstraktnog slikara). U ovim eksperimentima učesnici su trebali da raspodijele neka zamišljena sredstva, poput bodova ili fiktivnog novca, koja nemaju realnu vrijednost. Sredstva se rasporedjeljuju tako da je ispitanik obavezan da izvjesnu količinu sredstava dodijeli pripadnicima svoje grupe, te izvjesnu količinu pripadnicima druge grupe, dok sebi ne može da dodjeljuje sredstva. Za učesnike u eksperimentu svi ostali učesnici (bilo članovi sopstvene bilo druge grupe) su anonimni. Ono što se posmatra je na koji način učesnici doživljavaju sebe, svoju grupu i drugu grupu, te kakva karakteristična ponašanja pokazuju. Najopštiji zaključak ovih studija bio bi da, u poređenju sa osobama koje nisu eksplicitno kategorisane, oni koji su kategorisani u grupe kao
28
efekat eksperimentalne procedure pokazuju dosljedno pozitivnu diskriminaciju članova svoje grupe, pozitivnu evaluaciju svoje grupe (etnocentrizam), osjećaj pripadnosti svojoj grupi, te opažanje sličnosti i privlačnosti u pogledu anonimnih članova vlastite grupe. Na primjer, u situaciji kad mogu svojevoljno da raspoređuju fiktivni novac ili bodove, postoji konstatna težnja da se članovima svoje grupe dodjeljuju u većoj mjeri nego članovima druge grupe. Treba napomenuti da su ispitanici znali da ne mogu sebi lično da dodjeljuju nikakva sredstva, niti da imaju koristi od ukupnog dobitka svoje grupe. Ispitanicima je, takođe, ponuđena opcija odaberu između maksimizacije dobitka svoje grupe (pripadnicima sopstvene grupe dodjeljuju više bodova od pripadnika druge grupe, pri čemu je mala razlika) i maksimizacije razlike između grupa (vlastita grupa dobija manje bodova u apsolutnoj mjeri, ali je veća razlika u bodovima između grupa), ispitanici teže strategiji što većih razlika između grupa. Zašto se ovo zovu "minimalne grupe"? Pa, njihov društveni smisao je sveden na minimum: ove grupe nemaju istoriju niti budućnost, ne postoji unutargrupna niti međugrupna interakcija, ne postoji nikakva individualna dobit za članove grupe, niti se učesnici međusobno poznaju.
Ono što je ostalo kao jedno od velikih pitanja nakon studija minimalnih grupa jeste do koje mjere će ljudi tek biti u spremni da diskriminišu u stvarnom životu, gdje socijalna identifikacija ima neko značenje za njih? Iz istraživanja minimalnih grupa reklo bi se da je samo postojanje socijalne kategorizacije na vlastitu i drugu grupu dovoljno da proizvede takmičarsko i diskriminatorno ponašanje. Brojna istraživanja u eksperimentalnim i prirodnim uslovima zaista su pokazivala slične tendencije u međugrupnoj pristrasnosti (vidjeti Hewstone, Rubin, & Willis, 2002), ali ostalo je nejasno do koje mjere su ove pristrasnosti rezultat isključivo socijalne kategorizacije. U većini slučajeva u psihološkim studijama su korištene relativno blage mjere međugrupnih pristrasnosti, poput skala evaluacije ili raspodjele fiktivnih sredstava. U istraživanjima u kojima su korištene negativno orijentisane skale evalucije, ili čak raspodjela kazni za članove vlastite i druge grupe, nije nađena tendencija međugrupne pristrasnosti (Mummendey et al., 1992; Otten & Mummendey, 2000). Dalje, ispostavilo se da unutargrupno favorizovanje ne mora značiti i vangrupno odbacivanje, već da je unutargrupno favorizovanje češći rezultat međugrupnih odnosa od odbacivanja (Brewer, 1999; Otten & Moskowitz, 2000). Takođe, kao jedna od čestih posredničkih varijabli međugrupnih predrasuda i diskriminacije u situaciji socijalne kategorizacije, nalazi se percepcija prijetnje grupi, odnosno grupnom njenom identitetu (Stephan & Stephan, 2000). Uopšte gledano, uprkos velikom broju nalaza koji govore o vezi unutargrupnog favorizovanja i međugrupne diskriminacije, ipak postoje i pokazatelji da ova veza nije univerzalna, te moramo zaključiti da grupna identifikacija ne mora nužno da znači i međugrupnu diskriminaciju.
Socijalni identitet
29
Socijalni identitet8 se može definisati kao stepen u kome je grupno članstvo uključeno u samopoimanje, a varira od osobe do osobe i od situacije do situacije (Schmid et al., 2011). Ovo znači da pripadnost određenoj grupi ima značenje i važnost za osobu i da se osoba osjeća povezanom sa grupom. Tajfel je u svojim razmatranjima socijalni identitet odredio kao "onaj dio individuinog samopoimanja koji dobija iz svog doživljaja članstva u socijalnoj grupi (ili grupama) zajedno sa vrijednošću i emocionalnim značajem vezanim za to grupno članstvo" (Tajfel, 1981, p. 255). U teoriji socijalnog identiteta ukupni čovjekov identitet se razmatra kao sačinjen od ličnog i socijalnog identiteta. Ovo može da se shvati kao jedna dimenzija na čijem jednom ekstremu se nalazi isključivo lični, a na drugom isključivo socijalni identitet, pri čemu se stvarna osoba uvijek nalazi negdje između dva ekstrema na ovoj dimenziji. Dok, s jedne strane socijalni identitet obezbjeđuje uniformnost grupnog ponašanja, lična komponenta identiteta utiče na varijabilnost ponašanja članova grupe.
Iz Tajfelove definiciji zaključujemo da se socijalni identitet ne shvata kao jednostavna dimenzija ili kategorija, već da je u pitanju višedimenzionalan konstrukt. Vidimo da se tu spominje kognitivna komponenta (samokategorizacija, svijest o grupnoj pripadnosti), evaluativna komponenta (stepen u kojem osoba procjenjuje grupu pozitivnom ili negativnom), te afektivna komponenta (u kojoj mjeri se osoba osjeća emocionalno vezana za grupu). Autori koji su se kasnije bavili proučavanjem socijalnih identifikacija su nekad navodili i veći broj dimenzija. Jednu od najdetaljnijih analiza su dali Ashmore i saradnici (Ashmore, Deaux, & Mclaughlin-‐Volpe, 2004), koji predlažu čak sedam faktora procesa socijalne identifikacije: 1) samokategorizacija, 2) evaluacija, 3) važnost, 4) vezanost i međuzavisnost, 5) socijalna ugrađenost, 6) ponašajna uključenost, i 7) sadržaj i značenje. Samokategorizacija, pored toga što označava svrstavanje sebe u društvenu kategoriju, govori i o tome koliko sebe vidimo kao prototipnog člana grupe, kao i o stepenu sigurnosti sa kojim se osoba svrstava u određenu grupu. Evaluacijska komponenta govori o tome u kojem stepenu osoba procjenjuje grupu pozitivnom ili negativnom. Važnost govori o stepenu u kome osoba procjenjuje određeni socijalni identitet važnim za samopoimanje, a ovo je obično ono što se naziva i jačinom identifikacije. Vezanost i međuzavisnost govore o emocionalnoj vezanosti za grupu i doživljaju zajedništva sa grupom i njenim članovima. Socijalna ugrađenost je faktor koji govori o stepenu u kojem je određeni socijalni identitet ugrađen u život osobe i u kojoj mjeri je vezan za njene društvene relacije. Ponašajna uključenost nam govori o tome koliko je osobino ponašanje određeno konkretnim socijalnim identitetom. Sadržaj i značenje govore o tome u kojoj mjeri se tipične osobine grupe vide kao kompatibilne sa sopstvenim osobinama, ali i o tome kakva su uvjerenja o ulozi grupe i grupnog identiteta u društvu. Ukratko, ova multidimenzionalnost znači da određenje socijalnog identiteta uopšte nije tako jednostavno kao prosta samokategorizacija, što je vidljivo u već spominjanim istraživanjima o efektima socijalnih identifikacija na međugrupna ponašanja.
8 Socijalni identitet se često koristi u sličnom značenju kao i socijalna identifikacija, posebno kada autori žele da izbjegnu esencijalnost značenja identitet, jer pojam identifikacija obično označava proces, a ne stanje. U našem jeziku to ponekad rogobatno zvuči, jer se termin identifikacija koristi i za lične dokumente, ali u ovom tekstu oba termini će biti ravnopravno korištena.
30
Šta motiviše ljude za socijalne identifikacije?
Šta ljude navodi da se kategorišu u određene grupe i identifikuju s njima? U socijalno-‐identitetskim pristupima zastupljeno je nekoliko vrsta motiva za kategorizacijske i identifikacijske procese. Različiti autori predlažu različite motivacijske procese, koji se nekad i kombinuju. Tu spadaju motivi za samopoštovanjem (eng. self-‐esteem), potrebu za samounapređenjem (eng. self-‐enhancement) i pozitivnom različitošću (eng. positive distinctiveness), motiv za smanjenjem nesigurnosti i nejasnoće (eng. uncertainty reduction), te motiv za optimalnom različitošću (eng. optimal distinctiveness).
Samopoštovanje
Da li socijalna percepcija i međugrupno ponašanje mogu biti motivisani potrebom za podizanjem samopoštovanja? Pitanje da li nisko samopoštovanje može pokrenuti ljude na grupne identifikacije i određeno međugrupno ponašanje sa ciljem poboljšanja samopoštovanja bilo je formuisano kroz tzv. hipotezu samopoštovanja (Hogg & Abrams, 1988). Istraživanja ove pretpostavke su dala nedosljedne zaključke, pokazujući da postoji razlika između individualno i grupno baziranog samopoštovanja, te da postoje veliki uticaj drugih varijabli poput ekstremnosti samopoštovanja, jačine identifikacije sa grupom i osjećanja prijetnje koje doživljavaju članovi grupe. Ustvari, nasuprot osnovnoj pretpostavci, istraživanja su pokazala da se ljudi visokog samopoštovanja nekad više identifikuju sa grupom (Rubin & Hewstone, 1998). Kao primjer možemo zamisliti osobu koja zauzima poziciju visokog statusa u grupi, obično praćeno visokim samopoštovanjem. Za ovakvu osobu je vjerovatnije da će se pojačano identifikovati sa grupom i pokazivati izrazita grupna ponašanja, budući da joj grupa obezbjeđuje ovaj položaj. Ovo nam oslikava moguće probleme sa kojima se možemo suočiti u istraživanju hipoteze samopoštovanja.
Samounapređenje i pozitivna različitost
Jedna od stvari toliko karakterističnih za socijalno ponašanje je grupni egocentrizam, odnosno etnocentrizam. Ovaj fenomen je vidljiv u idejama kako je "naša" grupa bolja od "njihove" na svakoj bitnoj dimenziji poređenja. "Mi" smo obično moralniji, pošteniji, otvoreniji, gostoljubiviji, ljepši, jači -‐ riječju: "bolji". Mi želimo da, kao članovi vlastite grupe, budemo različiti od članova druge grupe, i to naravno pozitivno različiti. Pojedinci i grupe u cjelini su spremni da pokažu ovo na mnogo načina. Nekad se članovi grupa služe kreativnim strategijama, koje im omogućavaju da pronađu dimenziju koja će im omogućiti pozitivan ishod poređenja. Npr. u potrazi za pozitivnim grupnim identitetom biramo za poređenje grupu nižeg ekonomskog statusa, ili pak biramo određene kulturalne odlike za poređenje za koje vjerujemo da će nam obezbijediti prednost. Ponekad,
31
posebno kad se članovi grupe osjećaju ugroženima, grupe biraju strategije društvenog konflikta, koje imaju za cilj da ugroze resurse i status protivničke grupe (Haslam, 2001). Grupe nižeg društvenog statusa čiji članovi su deprivirani do mjere da vjeruju da su egzistencijalno ugroženi i da nemaju šta da izgube, često mogu da pokrenu pitanje opravdanosti postojeće hijerarhije statusa grupa, demonstracijama, pobunom ili nekim drugim putem. Pozitivna različitost je posebno važna kad su u pitanju međugrupna poređenja visokog kontekstualnog značaja, u kojima se definiše socijalni identitet, status i prestiž. Potreba za pozitivnom različitošću vlastitog socijalnog identiteta je vezana uz bazični ljudski motiv samounapređenja, a istraživanja pokazuju prilično dosljedne dokaze u prilog ovog motiva (Burkley & Blanton, 2005; Hogg & Abrams, 1988).
Smanjenje nejasnoće i nesigurnosti
Motiv smanjenja nejasnoće u procesu socijalne kategorizacije je vezan za našu percepciju društvenog svijeta i našeg mjesta u njemu (Hogg, 2007). Kategorizacija sama po sebi jeste efikasan način da se kompleksni svijet oko nas učini jednostavnijim, a socijalna kategorizacija preko definisanja grupnog prototipa prilično jasno definiše načine na koje treba da doživljavamo sebe, te kako da stupamo u interakciju sa pripadnicima sopstvene i drugih grupa. U najkraćem, po teoriji smanjenja nejasnoće, što manje je osoba sigurna u sopstvenu koncepciju identiteta, odnosno u to ko je ona, to je spremnija da se identifikuje sa nekom grupom. Ukoliko te grupe nude jednostavne, čiste, jasno propisane prototipe, odnosno obrasce ideja, uvjerenja i ponašanja koja su prihvaćena od strane svih članova, biće u stanju da privuku pojedince. To je jedan od razloga zašto u situacijama visoke društvene nejasnoće i nesigurnosti ljudi često žude za rigidnim društvenim strukturama sa jasnom hijerarhijom vođstva (Hogg, 2005). Ukratko, kad bi se pitali koje grupe dobro smanjuju nejasnoću i nesigurnost, najčešći zaključak je da su to grupe visoke grupnosti (eng. entitativity), tj. grupe jasnih granica, visoke homogenosti, jasne unutrašnje strukture i osjećanja zajedničke sudbine. Zanimljivost je da po viđenju teorije smanjenja nejasnoće potčinjene grupe (tj. grupe nižeg statusa) rijetko preispituju svoj status, jer ih to dovodi u situaciju nejasnoće doživljaja svog identiteta. Ovo je posebno izraženo, ako u ovim grupama postoji uvjerenje da je moguće i pogoršati svoj položaj. Ponekad postoji interakcija između samounapređenja i smanjenja nejasnoće, pa u situacijama visoke nejasnoće samopoimanja ljudi su podjednako motivisani da se priključe bilo visoko bili nisko statusnim grupama. S druge strane, kad su ljudi visoko sigurni u samopoimanju, više se identifikuju sa visoko nego nisko statusnim grupama (Reid & Hogg, 2005). Ideja o nesigurnosti i identifikaciji dosta duguje Frommovim idejama koje razmatra u svojoj knjizi "Strah od slobode" (Fromm, 1942), o tome kako dinamika društvenog sistema utiče na samopoimanje. Po njegovim idejama, javljanje fašizma i totalitarnih društava s početka dvadesetog vijeka posljedica su razvoja modernog liberalnog kapitalizma, te individualističkih identiteta koji su zamijenili tradicionalne kolektivne identitete. Dakle, rušenje starog sistema je donijelo slobodu: ljudi su mogli da biraju i razvijaju nove oblike identiteta. Međutim, sloboda, odnosno nejasnoća i nesigurnost koje dolaze sa slobodom,
32
kombinovana sa ekonomskom krizom, odvodi u okrilje totalitarnih političkih organizacija. Zašto? Zato što ovakve organizacije obično nude pojednostavljene poglede na čovjeka, društvenu realnost i rješenje društvenih problema. Sličan zaključak bi se mogao izvesti i danas, gdje su se u posmodernim društvima počeli razvijati novi oblici identiteta: seksualni, porodični, smanjeni uticaj religije i slično. S druge strane, kao i sa početka dvadesetog vijeka dolazi do javljanja paradoksa da se, kao reakcija na sve veću slobodu individualnog identiteta, javlja reakcija ljudi u vidu povećane identifikacije sa kolektivima (Dunn, 1998). Odjeci ovog fenomena se mogu naći u činjeni kako vjerski fundamentalizam, nacionalizam, ili etnocentrizam, bujaju u svijetu danas, a očekivali bismo smanjenje, zbog porasta standarda, obrazovanja i međusobnih komunikacija.
Optimalna različitost
Jedna od sila koje mogu djelovati u procesima socijalne identifikacije je nalaženje balansa između kontradiktornih potreba uključenosti u grupu (biti sličan drugima) i želje da se bude različit u odnosu na druge (biti jedinstven). Optimalna različitost predstavlja taj balans (Brewer, 2005). U jako malim grupama previše je zadovoljena želja za različitošću, dok je u velikim grupama previše zadovoljena potreba za sličnošću, pa je jedan od zaključaka ove teorije da će ljudi biti najzadovoljniji u grupama srednje veličine. Ljudi ponekad kontradikciju između želje za jedinstvenošću i sličnošću mogu rješiti tako što smatraju da oni poštuju grupne norme više od drugih, i na taj način bivaju i članom grupe i jedinstveni na izvjestan način. Kao primjer bi mogao poslužiti primjer osobe koja je pripadnik ekstremne desničarske grupe koja pokazuje radikalna nasilna ponašanja. Na ovaj način osoba članstvom u širem kolektivu nacionalne zajednice nalazi potkrepljenje motiva za pripadanjem, a motiv za posebnošću zadovoljava u svojoj radikalnosti, odnosno članstvom u manjoj grupi.
Socijalni identitet i međugrupne relacije
Procesi uključeni u formiranje socijalnog identiteta, iako često bazirani na unutagrupnim poređenjima između ljudi i prototipskih predstava, ne oslanjaju se samo na unutargrupnu dinamiku. Ako su socijalna poređenja u unutagrupnom kontekstu zasnovana na traženju sličnosti, međugrupna poređenja se baziraju na različitostima između naše i vanjske grupe, te naglašavanju tih razlika. Na primjer, poređenje neke osobe sa unutargrupnim prototipom obično uključuje i traženje razlika u odnosu na prototip druge grupe. Uočavanje razlika među grupama (odnosno grupnim prototipima) nije dovoljno, već su uključeni i procesi vrednovanja tih razlika, a sve u svrhu pronalaženja pozitivnih ishoda poređenja za pripadnike sopstvene grupe. Opažene razlike među prototipima, naravno, ne mogu ostati akademske, već moraju imati i vrednosno značenje za članove grupe. Međugrupno poređenje može rezultovati negativnim ishodom za
33
našu grupu, ali samo ukoliko dimenzija poređenja nije jako bitna. Tako, pripadnik bilo kojeg balkanskog naroda će bez problema priznati da su Englezi bolji od njih u ragbiju, ali u fudbalu -‐ nikad. Ukratko, jedan od temelja socijalnog identiteta je traženje po nas vrijednosno pozitivnog ishoda ovih poređenja, koja naglašavaju unutargrupne sličnosti i međugrupne razlike (Hogg, 2006; Tajfel & Turner, 1979). Jedna od snaga ovog pristupa je upravo činjenica da dobro objašnjava mehanizme etnocentrizma, odnosno zašto članovi dvije grupe koje se međusobno porede traže što više načina da budu različitiji i bolji jedni od drugih.
U interakciji socijalnog identiteta i međugrupnih odnosa posebnu ulogu zauzima sistem društvenih uvjerenja vezanih za odnose među grupama. Ovaj sistem uvjerenja pomaže u objašnjenjima razloga zašto i kako članovi percipiraju i održavaju određene pozicije grupa kojima pripadaju, pogotovo u hijerarhijskim sistemima. Strukturu društvenih uvjerenja čini nekoliko elemenata: 1. uvjerenja o statusu vlastite grupe o odnosu na vanjsku grupu; 2. uvjerenja o tome koliko je čvrst odnos između statusa grupa; 3. uvjerenja o tome koliko je legitiman odnos između statusa grupa; 4. uvjerenja o propusnosti grupnih granica; 5. uvjerenja o tome da li je dostižan drugačiji odnos. Kombinovanjem ovih uvjerenja dobijamo spektar različitih mogućih međugrupnih ponašanja (Ellemers, Wilke, & Van Knippenberg, 1993). Recimo ukoliko neka grupa ima uvjerenja da je njen status niži, da je odnos između statusa čvrst, legitiman i propusan, njeni članovi su motivisani da više identifikuju sa vanjskom grupom višeg statusa. Za primjer se može uzeti rašireno uvjerenje u SAD o ekonomskoj mobilnosti naviše -‐ uvjerenje da svako ima jednaku šansu da uspije u životu, odnosno da pređe u grupu višeg statusa. Kao rezultat ovog uvjerenja postoji mala identifikacija sa sopstvenom društvenom klasom i održava se postojeći status stvari kroz identifikacije sa bogatim i slavnim osobama, pogotovo iz medijskog svijeta. S druge strane, ako članovi vide na drugačiji način odnos između statusa grupa, npr. kao labilan, nelegitiman, nepropusan, postoji velika vjerovatnoća da će se uključiti u kolektivnu akciju promjene odnosa statusa. Ovaj sistem uvjerenja je dinamičan i sklon rekonstruisanju i promjenama. Tako ponekad grupe, na osnovu kombinacije ovih varijabli, odlučuju koju vanjsku grupu biraju za poređenje, a nekad se angažuju oko promjene uvjerenja koja će omogućiti stabilno grupno članstvo. Socijalno-‐identitetski pristup međugrupnim odnosima se, ukratko, zasniva na dvije premise (Brewer & Gaertner, 2004): 1. Ljudi organizuju svoje razumijevanje društvenog svijeta na bazi kategorisanja kontinualnih pojava u odvojene klase, a jedan od efekata kategorizacije jeste smanjivanje opažanja razlika unutar kategorija i naglašavanje razlika između kategorija. 2. Budući da su pojedinci su uvijek članovi neke društvene grupe, a nisu članovi nekih drugih, socijalna kategorizacija uvijek nosi podjelu na našu grupu i drugu grupu, odnosno na "nas" i "njih"9. Društvene kategorije nose vrijednosni značaj za osobu i zato je podjela na "nas" i "njih" uvijek zasićena emocijama.
9 U originalnom korištenju termin "ingroup" se može tumačiti kao i kao "pripadnici moje/naše grupe" i kao "moja/naša grupa", dok se "outgroup" takođe može prevesti kao "pripadnici tuđe/druge grupe" ili "tuđa/druga grupa". Ponekad je rogobatno stalno koristiti termin "pripadnici moje/vanjske grupe", pa se u tekstu češće koristi skraćena verzija "naša/vanjska grupa", iako nije u pitanju strukturalna sociološka analiza.
34
Kao posljedice socijalne kategorizacije imamo neke univerzalne fenomene koji se javljaju u međugrupnim situacijama. Kad je neka socijalna kategorizacija istaknuta, zbog asimilacije unutar kategorije i jasne granice među kategorijama mi percipiramo veću sličnost između nas i pripadnika naše grupe, nego između nas i pripadnika druge grupe (princip međugrupnog naglašavanja). Javljaju se pozitivna osjećanja, poput sviđanja i povjerenja, prema pripadnicima vlastite grupe, ali ne i prema pripadnicima druge grupe (princip unutagrupnog favoriziranja). Međugrupna poređenja su povezana sa opažanjem da ne može postojati saradnja između nas i njih (princip društvenog takmičenja). Iako takmičenja i konflikti ne moraju neminovno biti posljedica kategorizacijskih i identifikacijskih proces, ovo bi ujedno bio i pojednostavljeni prikaz kako može doći do nesaradnje i konflikta između društvenih grupa. Neki od praktičnih doprinosa socio-‐identitetske teorije međugrupnih odnosa odnosi se na pitanje kako razriješiti međugrupno neprijateljstvo i konflikt, te ih pretočiti u pozitivne veze između grupa i ljudi. Sa stanovišta teorije socijalnog identiteta najjednostavnije rješenje je rekategorizacija dvije grupe u jednu grupu nadređenog identiteta. Ovo bi obuhvatilo formiranje nove kategorizacije, novog prototipa i svih ostalih procesa koji čine novi socijalni identitet. Ipak, primjeri iz realnosti, kao i iz istraživanja pokazuju da ovo nije lako učiniti (Gaertner & Dovidio, 2000). Često se dešava da novoformirani socijalni identitet nosi više osobina u startu većinske grupe, ili grupe višeg statusa, te onda članovi manjinske grupe doživljavaju da novi identitet ugrožava njihov originalni identitet (Hornsey & Hogg, 2000). Istraživanja rađena u bosansko-‐hercegovačkom kontekstu (Majstorović & Turjačanin, 2013) pokazuju u kojoj mjeri je ovo teško izvodivo u stvarnosti, odnosno kako je nekad skoro nemoguće stvoriti novi jedinstveni nadređeni identitet, a da svi etnički identiteti budu podjednako zadovoljeni.
Višestruke kategorizacije i socijalni identitet
Nema osobe koja u socijalnoj kategorizaciji spada samo u jednu kategoriju. Svaki put kad se priča o identitetu, govori se o tome da osoba ima više načina na koje se identifikuje. Vidjeli smo da teorija socijalnog identiteta preferira perspektivu gdje postoji jedna društvena kategorizacija dominantna u konkretnom kontekstu, odnosno jedan grupni identitet koji je psihološki istaknut. Ovaj pristup je svakako lakši za istraživanje u laboratorijskim uslovima, ali kako smo već vidjeli u dijelovima teksta gdje smo spominjali odnose manjinskih i većinskih grupa, nekad objašnjenja koja koriste samo jedan identitet nisu dovoljna. Stvarne socijalne relacije između grupa, pojedinaca i grupnih prototipa često su komplikovane.
Kakav može biti efekat isključivih grupnih identifikacija vidimo u kontekstima nekih etničkih konflikta širom svijeta. Ponekad je jasno kako su kompleksni, a ponekad i slični, identiteti grupa za koje se nalaze u dugotrajnim sukobima. U Turskoj Kurdi i Turci dijele istu religiju (ali ne i jezik), Hutu i Tutsi u Ruandi su uglavnom katolici (uz to govore istim jezikom), U Libanu Arapi hrišćani i muslimani takođe govore istim jezikom, u Sjevernoj Irskoj Irci katolici i
35
protestanti govore istim jezikom, u Izraelu Jevreji i Arapi dijele istu teritoriju ali su različite religije i jezika, u Bosni i Hercegovini Bošnjaci, Hrvati i Srbi različitih vrsta i podvrsta religija ali istog jezika, itd. Pripadnici svake od ovih grupa imaju mogućnosti da se identifikuju na više načina, ali u ovim sredinama insistira se na etničkoj (tj. nacionalnoj) identifikaciji. Kako to naglašavaju istraživači kompleksnih socijalnih identiteta, nije grupni identitet sam po sebi zaslužan za konflikte, koliko istaknuto naglašavanje jednog identiteta (Brewer, 2010). Fokusiranje na samo jedan identitet smanjuje složenost identifikacijskih procesa na najjednostavniju razliku: mi i oni. Ova jednostavnost distinkcije na nas i njih se često javlja u laboratorijskim istraživanjima, gdje se ti procesi namjerno forsiraju u svrhu istraživanja. U svakodnevnom životu ovakva homogenizacija se pojavljuje u situacijama kad članovi grupe počnu opažati prijetnju po grupni identitet. Ipak, mnogo češće u stvarnosti osoba može imati višestruke, odnosno hibridne, identitete, i svaki od ovih identiteta čini da se ponašamo na određen način. U modernom društvu, ispresijecanom ulogama i grupama, društvene dimenzije našeg identiteta uključuju pol, seksualne orijentacije, starost, profesiju, religiju, etnicitet, političku orijentaciju, klub za koji navijamo itd. Svaka od ovih distinkcija može biti snažan izvor identifikacije i u svakoj od grupa vjerovatno imamo člana s kojim dijelimo jednu od dimenzija, ali ne i neke druge. Vidjećemo poslije da ova kompleksnost identiteta može imati različite posljedice po naš doživljaj svijeta, ali i po međugrupne odnose. Ono što je za nas interesantno jeste da istraživanja iz socijalne psihologije uglavnom pokazuju pozitivan efekat kompleksnosti socijalnog identiteta na smanjivanje međugrupnih predrasuda i konflikta (Brewer, 2000a; Crisp & Hewstone, 2007; Crisp, Walsh, & Hewstone, 2006). Zašto ukrštanje socijalnih identiteta donosi povećanje međugrupne tolerancije? Jedan od teorijskih odgovora može biti da djelimično preklapanje grupnih članstava smanjuje evaluativni značaj međugrupnih poređenja za identitet, smanjujući i potrebu za međugrupnom diskriminacijom (Brown & Turner, 1979). Na ovaj način se pruža više mogućnosti za uključenje drugih osoba u vlastitu socijalnu kategoriju, odnosno kategorizacije nisu u potpunosti isključive. Dalje višestruko grupno članstvo smanjuje važnost pojedinačnih socijalnih identiteta, opet smanjujući motivacijsku osnovu za preferiranje svoje grupe (Brewer, 1991). Ako ne postoji samo jedna kategorija kojoj možemo pripadati, tj. ako imamo veći izbor socijalnih identita, logično je da se ne moramo vezivati za jednu grupu i isključivo za nju. Na kraju, po principima perspektive kognitivne ravnoteže, ako opažamo osobu kao člana naše grupe na jednoj dimenziji, a kao člana druge grupe na drugoj dimenziji, vrednovaćemo ga pozitivno kao člana naše grupe -‐ a zbog kognitivne ravnoteže trebalo bi da se pozitivno vrednovanje proširi na sve članove druge dimenzije poređenja (Heider, 1958). Kako se u teoriji shvataju multiple kategorizacije i identifikacije? Višestruki identiteti mogu biti organizovani hijerarhijski (dvojni) ili istog nivoa (ukršteni) (Brewer & Gaertner, 2004). Kod razmatranja modela smanjenja predrasuda među grupama, vidjećemo da je nekad potrebno da se grupe identifikuju sa nadređenom kategorijom -‐ grupom koja okuplja više podgrupa. Takođe ćemo vidjeti da je to ponekad nemoguće bezbolno izvesti, pogotovo kod manjinskih grupa, zbog medijatorskih procesa koji se javljaju, poput straha da će
36
izgubiti svoja identitetska obilježja. U modelu međusobnog razlikovanja sugeriše se da je predrasude moguće smanjiti i bez potpunog brisanja grupnih granica. Situacija u kojoj oba modela paralelno postoje je kad imamo grupe koje se podjednako identifikuju sa svojom podgrupom i sa kategorijalno nadređenom grupom i to onda nazivamo dualnim identitetom. Da li je moguće da sebe doživljavate istovremeno kao pripadnika etničke grupe i državne zajednice? Naravno, moguće je, a uz to dvojni identiteti imaju drugačiji uticaj na međugrupne odnose. Istraživanja u multietničkim srednjim školama u SAD su pokazala da učenici koji se identifikuju i sa svojim (podgrupnim) etničkim identitetom i sa (nadređenim) američkim identitetom pokazuju pozitivnije međugrupne stavove od onih koji se identifikuju samo sa svojom etničkim grupom (Gaertner, Rust, Dovidio, Bachman, & Anastasio, 1994). Uz to, dvojni identitet ima prednost jer redukuje strah od asimilacije i koristi mogućnosti generalizacije pozitivnih stavova na sve članove druge grupe, što je predviđeno modelom razlikovanja. Takođe, pokazuje se da u nekim situacijama ova višestruka identifikacija sa podgrupom i nadređenom grupom za efekat ima generalno pozitivnije međugrupne stavove nego što ima identifikacija samo sa nadređenom grupom (Hornsey & Hogg, 2000). Ukršteni model identiteta predstavlja onu situaciju kad se istovremeno identifikujemo sa dvije grupe koje se ne preklapaju u potpunosti. Npr. žena koja u Londonu upoznaje muškarca i predstavi se kao Hrvatica iz BiH, zauzima bar tri društvena identiteta koja nisu ni isključiva niti se preklapaju u cjelini: rodni, etnički i državni. Kakva je veza između ukrštenih identiteta i međugrupnih stavova? Slično kao i u slučaju dvojnih identiteta, studije pokazuju da ukrštenost identiteta doprinosi povećavanju međugrupne tolerancije (Brewer, 2000a; Brown & Turner, 1979). Kao što je ranije diskutovano, jedan od razloga za ovo može biti da ova kompleksnost socijalne kategorizacije u datom kontekstu smanjuje istaknost međugrupnog razlikovanja. Dalje, postoji mogućnost da druga osoba pripada jednoj od grupa čiji identitet i sami dijelimo, što automatski smanjuje negativne posljedice međugrupne distinkcije. Ukrštene identitetske kategorije imaju još pozitivniji efekat ukoliko se kombinuju sa rekategorizacijom: ukoliko postoji i identifikacija sa obuhvatnijim identitetom utoliko se povećava međugrupna tolerancija (Gaertner, Dovidio, & Nier, 1999). Vodeći se idejom da nije toliko važno koliko sa socijalnih kategorija se osoba identifikuje, već kako interpretira ukrštanje kategorija u određenom kontekstu, Roccas i Brewer (Roccas & Brewer, 2002) nude teoriju kompleksnosti socijalnog identiteta koja interpretira četiri moguća subjektivna modela ukrštanja identifikacijskih kategorija. Prvi model se zove presjek višestrukih grupnih članstava. U ovom slučaju osoba najradije bira totalni presjek svih (u datom kontekstu) bitnih grupnih članstava, kao kategoriju sa kojom će se identifikovati. Npr. muškarac i Srbin može da bira presjek kategorija za svoj primarni identitet, isključujući iz njega žene, ne-‐Srbe. Drugi model je dominacija, gdje osoba bira jedan najvažniji oblik identifikacije, dok su svi drugi potencijalni identiteti podređeni. U ovom slučaju grupni identitet se dijeli sa svim članovima primarnog identiteta, dok su svi ostali identiteti koje imamo uključeni, ali kao pridodati. Npr. ako je za nekoga najvažnije da je Srbin, a pri tom je muškarac, to što je muškarac određuje unutargrupne varijacije i ne znači da u svoj identitet uključuje sve muškarce (ali uključuje žene Srpkinje). Treći model autori nazivaju
37
razdijeljenost, gdje se grupni identiteti gledaju više kao izolovani nego kao kombinovani. U ovom slučaju socijalni identitet će biti u velikoj mjeri određen kontekstom, tj. preferira se samo jedan identitet u jednom kontekstu, a drugi u drugom. Npr. kad ste u kafani sa prijateljima vi ste isključivo Srbin i ništa drugo, a kad dođete kući vi ste samo muškarac i ni jedan drugi identitet nije bitan. Četvrti model, spajanje, imamo kad se ukrštene kategorije posmatraju kao u svojoj maksimalnoj formi -‐ u svoju identitetsku grupu uključujemo sve koji dijele ijednu našu kategoriju. U ovom slučaju naš Srbin muškarac u svoju identitetsku grupu uključuje sve Srbe (uključujući i Srpkinje) i sve muškarce. Ovaj model uključuje više članova nego bilo koja od kategorija zasebno. Najniži nivo kompleksnosti identiteta predstavlja presjek, jer uvijek redukuje složenost identiteta na najjednostavniju i najisključiviju formu. Sljedeći je dominacija, koji takođe pojednostavljuje kompleksnost zbog prevlasti jednog od identiteta. Razdijeljenost predstavlja viši oblik složenosti, jer održava postojanje višestrukih identiteta, ali ih ne kombinuje. Najsloženiji model je spajanje jer odražava postojanje više identiteta koji integrišu veći broj različitih kategorija i ljudi. Studije rađene na bazi koncepta kompleksnosti socijalnog identiteta u velikoj mjeri pokazuju da ovaj konstrukt zaista korelira sa različitim mjerama međugrupne tolerancije (Brewer & Pierce, 2005; Miller, Brewer, & Arbuckle, 2009). Koji su mogući ishodi uklapanja različitih etničkih i kulturalnih grupa u veće entitet, recimo državu? Ovaj proces se obično zove akulturacijom. Berry (1997) je proučavao ovaj proces u kros-‐kulturalnom istraživanju sa stanovišta manjinskih (imigrantskih) i većinskih grupa u društvu. On je predložio dvodimenzionalni model, koji naziva akulturacijskom orijentacijom, gdje jedna dimenzija predstavlja želju za međugrupnim kontaktom, a druga želju za očuvanjem sopstvene kulture. Na osnovu jednostavne podjele dimenzija u dihotomne kategorije dobijamo četiri moguće orijentacije. Prva situacija je kada etnička grupa ima visoku želju za kontaktom i visoku želju za očuvanjem svoje kulture. Ovu orijentaciju on naziva integracijskom, odnosno ona označava ono što se naziva multikulturalnim društvom. Drugu situaciju imamo kad etnička grupa pokazuje malu želju za međugrupnim kontaktom i jaku želju za očuvanjem kulture. Ova orijentacija se naziva separacijskom. Treća situacija, kad grupa ima jaku želju za kontaktom, a slabu želju da očuva kulturni identitet, naziva se asimilacijskom orijentacijom. Četvrta situacija je kad su ljudi nezainteresovani za međugrupni kontakt kao i za očuvanje kulturnog identiteta, to se naziva marginalizacijom. Sa stanovišta društvenog funkcionisanja, ali i blagodati pojedinca, čini se da je najoptimalnija inegracijska orijentacija, i istraživanja zaista potkrepljuju pozitivan efekat ove orijentacije na međugrupne odnose (Pfafferott & Brown, 2006; Zagefka, Brown, & Gonzalez, 2009). Ako gledamo sa stanovišta pojedinaca, ovaj model je veoma sličan modelu razvoja etničkog identiteta koji je nešto ranije predložila Jean Phinney (Phinney, 1989) i oni se u velikoj mjeri podudaraju.
Ako su u nekom društvu orijentacije većinske i manjinske grupe isti, onda će i međugrupni odnosi biti uravnoteženi. Problemi nastaju kad se ukrste različite orijentacije grupa. Dosta istraživanja rađenih u zemljama zapadne Evrope sugeriše da se pogledi većinskih i manjinskih grupa obično razlikuju. U većini slučajeva pripadnici manjine su ti koji preferiraju integracijsku opciju (za
38
svoju grupu), dok pripadnici većinske grupe preferiraju asimilacijsku opciju kao prikladnu za manjinsku grupu (Arends-‐Toth & Vijver, 2003; Verkuyten, 2006). Ovakve različite perspektive, jasno je, nisu najsrećnije rješenje za razvoj međugrupne tolerancije u društvu. Kako će grupe to riješiti u konkretnom kontekstu je stvar političkog i opštedruštvenog dogovora. Što se socijalno-‐psiholoških nalaza tiče, tu je situacija jasna: integracijska orijentacija djeluje najzdravije po socijalne odnose. Mogućnost da osoba slobodno bira jedan ili više društvenih identiteta, bilo hijerarhijskih, bilo ukrštenih, očigledno povoljno utiče na društvenu atmosferu, a ključno je da se to dešava bez pritiska i instistiranja na jednom isključivom obliku identiteta.
3. Etnicitet
Riječi poput etnicitet, etnija, odnosno etničnost, vuku korijen iz grčkog jezika, gdje ethnos označava narod. Originalna upotreba te riječi potiče još iz antičkog perioda i njome su Heleni označavali paganske narode koji su ne-‐helenskog porijekla. Kako to dobro primjećuje Malešević (2004), i kasnija upotreba tog termina je zadržala nešto od tog prvobitnog derogatornog karaktera. Koristili su je Jevreji da označe ne-‐Jevreje, a u engleskom jeziku se pojavljuje oko 14. vijeka kao oznaka za pagane. U svijetu anglosaksonske akademske tradicije etnicitet, odnosno etnička grupa, je korišten uglavnom kao oznaka manjinskih grupa u društvima koja važe za nacije-‐države. Tako danas najčešće nalazite razne oblike studije "etniciteta i manjina" (Ethnic and Minority Studies) gdje se proučavaju narodi Afrike, Latinske Amerike ili Azije, a radovi se objavljuju u časopisima poput Cultural Diversity and Ethnic Minority Psychology (American Psychological Association) ili Journal of Multicultural, Gender and Minority Studies (Scientific Journals International). S druge strane, rijetko gdje ćete pročitati da postoji američki, engleski ili ruski etnicitet ili etnička grupa (Jenkins, 2008). Dalje, i na primjeru interpretacije konflikta na prostoru nekadašnje Jugoslovije vidjeli smo da se izvještavalo o "etničkom konfliktu" i "etničkom čišćenju" kao sinonimima za varvarsko i nazadno ponašanje udaljenih "drugih". Ukratko, u zapadnoj literaturi se često nalaze tri derogatorna korištenja riječi etnicitet -‐ kao označitelja manjinskih grupa prisutnih od ranije na teritoriji većinske nacije, kao oznaka imigrantskih populacija koje se pojavljuju u državi nakon završetka kolonijalnog perioda i kao oznaka grupa koje za koje se vezuje najčešće primitivno i iracionalno ponašanje. Ovo ne ukazuje samo na ideološko definisanje međugrupnih, odnosno međuetničkih relacija, već govori i o terminološkim nejasnoćama kad je u pitanju definisanje ovog pojma. Problemima definisanja i ideološkim upotrebama etniciteta i srodnih pojmova pozabavićemo se u narednim odjeljcima.
39
Definisanje etniciteta
Etnicitet, kako vidimo, predstavlja izuzetno kompleksan pojam, koji označava subjektivnu i objektivnu dimenziju ljudske pripadnosti određenoj grupi. Ustvari termini etnicitet i nacionalnost bi se mogli shvatiti u najširem značenju kao skup ideja, diskursa, psiholoških sadržaja i politizovanih socijalnih akcija u nekom društvu. Termin etnicitet se obično razmatra u kontekstu etničkih grupa, pa ćemo ga tako ovdje i tretirati, iako je jasno da grupa i procesi politizacije grupnih identifikacija nisu isto. Odlike na osnovu kojih se grupe percipiraju kao etničke jeste pretpostavljeno zajedničko porijeklo, zajednički običaji, jezik ili religija. Kao primjer definisanja koje se bazira na zajedničkom porijeklu možemo navesti definiciju njemačkog sociologa Max Webera (Weber, 1968: 389) koji etničku grupu definiše kao "...onu ljudsku grupu koja posjeduje vjerovanje u zajedničko porijeklo zbog fizičke sličnosti ili običaja ili oboje..." Ono što je zanimljivo je da je i sam Weber predložio da se zbog kompleksnosti i nejasnoća ugrađenih u termin etničke grupe, ovaj pojam izbaci iz upotrebe. U tradiciji psiholoških definicija društvenih grupa (Brown, 1999) etničku grupu bismo mogli odrediti kao ljudsku zajednicu koja sebe opaža kao grupu, a tako ih doživljavaju i drugi. Pri ovome treba reći da je naglasak na opažanju, a ne na objektivnim karakteristikama grupe. Često, zbog zajedničkog istorijskog naslijeđa, ljudi vide etničke grupe kao sačinjene od članova koji dijele neke zajedničke bitne, nepromjenjive odlike koje čine suštinu grupe, i ova tendencija u teoretiziranju se zove esencijalizam, ali čini i jednu od karakteristika određenog pravca objašnjavanja etničkih grupa -‐ primordijalizam. U vezi sa ovim, moram napomenuti da je norveški antropolog Fredrik Barth (1969) okrenuo stvari naglavačke u shvatanju etniciteta kad je izložio tezu da etničke grupe ne postoje kao nosioci objektivnih osobina, već da nastaju tek u međugrupnoj interakciji. Ljudske zajednice ne postoje u izolaciji jedne od drugih, već se njihovo određenje dešava u kontekstu. Bartha ćemo često spominjati i kasnije kao jednog od revolucionara u sociologiji i antropologiji, ali njegov značaj u proučavanju međugrupnih odnosa nalazićemo često kasnije u psihologiji, najčešće u uticajnim teorijama poput teorije socijalnog identiteta (Turner, Brown, & Tajfel, 1979; Tajfel, 1982).
Definicije etniciteta u društvenim naukam se baziraju na raznolikim kriterijumima. Prema Cartriteu, u političkim naukama dominira tendencija definisanja etniciteta većinom putem određenih karakteristika etničke grupe (Cartrite, 2003). Analizirajući brojne definicije etniciteta po frekvenciji pojavljivanja osobina autor nalazi da se u ovim definicijama najčešće spominju odlike "zajednička kultura", zatim "zajedničko porijeklo", "zajednički jezik", "zajednička istorija", "želja da se formira grupa", "zajednički simboli (poput zastave)", "međusobno prepoznavanje grupnog članstva", "prijetnja kulturalnom opstanku", "zajednička religija", "ekonomske veze", te "psihologija". Dalje, istražujući kako su autori naglašavali značaj ovih karakteristika, on nalazi da se najčešće kao najbitnija odlika ističe (mit o) "zajedničkom porijeklu", zatim "zajednička kultura", "želja da se formira grupa", "jezik" i "zajednički simboli".
40
Uopšteno gledajući, i većina politikoloških definicija, pored određenja etniciteta putem zajedničkih odlika, daje i neke od psiholoških elemenata, poput svijesti o grupnom članstvu, ili zajedničkoj sudbini.
Primordijalizam i situacionizam
U sociološkim i psihološkim objašnjenjima prirode etniciteta u mahom su prisutne dvije opozitne orijentacije: primordijalizam nasuprot situacionizmu10 (Malesevic, 2004; Jenkins, 2008; ). Da li je etnicitet jedan od najfundamentalnijih oblika čovjekovog identiteta, vežući ga za primarnu etničku zajednicu neovisno o istorijskom, društvenom ili lokalnom kontekstu, ili je u pitanju fenomen određen specifičnom situacijom, podložan promjeni, upotrebi kontroli? Da li svoj etnicitet nosimo u sebi uvijek i svuda, i da li čak i kad promijenimo sredinu on ostaje sa nama ili je povezanost osobe sa etničkom grupom samo arbitraran i društveno konstruisan fenomen? Ove razlike se očitavaju u pogledima na trajnost, intenzitet i prirodu etniciteta.
Primordijalistički pristup sugeriše da je etnički identitet ugrađen u temelje osobe i da se praktično ne može mijenjati, te je iz tog razloga nešto drugačiji od svih ostalih društvenih identiteta. Po primordijalistima, čovjeka za njegov etnički identitet vežu biološke odrednice (zajedničko genetsko porijeklo, fizički izgled), zajednički jezik, kultura, religija, moralne norme itd. i on to dobija rođenjem i prirodom socijalizacije u određenoj etničkoj zajednici. Ova vrsta povezanosti se ispoljava često u emocionalnom obliku, najsličnije odnosima u okviru šire porodice, a rijetko u interesnom smislu. Etnička pripadnost ovako shvaćena nije više samo jedan od identitetskih ili društvnih aspekata osobe, već postaje bazom svih socijalnih identiteta i odnosa. Dijete se rađa u određenoj jezičko-‐kulturnoj sredini i ono, kroz svoju socijalizaciju, neumitno upija karakteristične odlike i načine ponašanja, a pri tom se ova vrsta identiteta razvija bez obzira na to da li postoje druge etničke zajednice s kojima bi postojala interakcija.
U sociologiji nalazimo sociobiološke i funkcionalističke teorije u kojima se objašnjenje etničkih zajednica daje u nekoj od formi primordijalzma. Krajnji oblik ovog tipa shvatanja etniciteta nalazimo u neodarvinističkim teorijama koje etnicitet svodi na vrstu krvnog srodstva (Van den Berghe, 1981). Po ovom gledištu etnička zajednica predstavlja vrstu proširene porodice. Zbog evolucionih preferencija u izboru partnera: prednost se daje uvijek članovima sopstvene loze/porodice/grupe, i zato su unutargrupni nepotizam i međugrupna diskriminacija evolucioni, odnosno nepromjenjivi faktori. Tako kultura postaje tanki sloj organizovanog života ljudi koji leži na debelim talozima materije biološkog i evolucionog naslijeđa. Ili kako to sam autor formuliše: "Nije sporna važnost kulture, ali kultura je nad-‐struktura koja raste iz biološke osnove. Kultura raste iz biološke evolucije, ona ne može obrisati ono što je ispisano prije i započeti sve ispočetka." (Van den Berghe, 1981: 6). Drugu vrstu primordijalizma, po Maleševiću (2004) nalazimo u kulturalnim (ili funkcionalističkim) objašnjenjima etničkog identiteta, koji u etnicitetu nalazi zaostale i teško 10 Ova dimenzija se često analizira i kao esencijalizam nasuprot konstrukcionizmu.
41
promjenjive emocije i stavove koji predstavljaju prepreku funkcionisanju u modernom društvu. Razliku ova dva objašnjenja predstavlja shvatanje etniciteta kao samo jedne manifestacije opšte tendencije ljudskog ponašanja (sociobiologija) i kao suštinski različitog oblika društvenog identiteta u odnosu na moderna društva (funkcionalizam).
Suprotstavljenu teorijsku poziciju nalazimo u situacionizmu, koji etnički identitet objašnjavaj kao interaktivne, situacione i konstrukcionističke procese. Zajedničko polazište ovih teorijskih orijentacija jeste da etnicitet nije neka crta karaktera, odnosno inherentno svojstvo individue određenog društva, već da je u pitanju tip društvenih odnosa koji je promjenjiv i koji se javlja kao odraz socijalne stvarnosti. Nije bitno samo kako osoba posmatra sebe, već i kako je drugi posmatraju. Npr. danas u BiH možete reći da da ne osjećate etničku pripadnost, ali će većina ljudi imati tendenciju da na osnovu imena, dijalekta, ili političkog diskursa zaključe u koju etničku kategoriju vas mogu svrstati. Na osnovu načina na koji ste opaženi, drugi će formirati određen način ponašanja i vaša samopercepcija i identitet neće imati veliki uticaj na interakciju. Pionir ovog shvatanja je već spominjani Barth (1969), koji naglašava baš tu konstruisanu i relacionu prirodu etničkog identiteta. Po njemu jaku etničku identifikaciju ne nalazimo kod socijalno i teritorijalno izolovanih društava, već baš suprotno -‐ kod društava koja su u interakciji sa drugim društvima. Slično prethodnom, instrumentalisičko gledište smatra da etnicitet predstavlja izraz instrumentalnih težnji, pogotovo od društvenih snaga u borbi za političku i ekonomsku moć (npr. Cohen, 1969; Glazer & Moynihan, 1975). Iako su radovi navedenih autora bazirani uglavnom na analizi afričkih postkolonijalnih društava, paralele se mogu povući i sa bosanskohercegovačkom realnošću, gdje se najveća mobilizacija etniciteta javlja u vrijeme kampanja za parlamentarne izbore. Ove vrste teorija, za razliku od primordijalističkih, lako mogu objasniti promjene etničkog identiteta, tj. promjene u njegovom sadržaju i spoljavanju. Teškoću može da predstavlja pitanje kako to da neki etnički identiteti opstaju i u situacijama kad ih društvo/država ne favorizuju, pa se tu uključuje dodatno objašnjenje u smislu emocionalne funkcije − etnička grupa pruža i afektivnu podršku i osjećaj pripadnosti (Smith, 1991). Konstrukcionističko stanovište uvijek naglašava promjenjivu prirodu etničkog identiteta i njegovu društvenu konstruisanost. Jedan od najslikovitijih primjera je kada Benedict Anderson (1983) u svojoj najpoznatijoj knjizi Zamišljene zajednice daje analizu formiranja nacije − države kao imaginarne zajednice (eng. imagined community). Zamišljena je jer većina članova ne poznaje ostale, niti će ih ikad upoznati, ali ideja jedinstva, bazirana na zajedničkim jezičkim i kulturnim osnovama, postoji u njihovom imaginariju, što se lako može mobilisati u svrhe političkog projekta elita u usponu za potrebe formiranja država − nacija.
Sličnu podjelu viđenja, odnosno teorija, daje Horowitz (Horowitz, 1998) koji sažima brojne teorije o etničkim odnosima (odnosno etničkim konfliktima) na jednu bipolarnu dimenziju, čije ekstreme naziva "tvrdim" i "mekim" gledištima, što su praktično sinonimi za prethodno navedenu podjelu na primordijalističke i instrumentalne/konstrukcionističke pravce. U "tvrda" gledišta odnosno 'grupizam' spadaju ona objašnjenja koja nalaze izvore konflikta u činjenici da su etničke grupe čvrsto povezani entiteti sa jakim osjećajima zajedništva, lojalnosti, trajnosti, a članovima nude veliko afektivno potkrepljenje.
42
Članovi ovih skupina teže etnocentrizmu, neprijateljski su raspoloženi prema drugim grupama (obično isključivo na afektivnoj osnovi) i skloni su da se žrtvuju za dobrobit grupe. S druge strane, imamo pristalice "mekih" teorija, čija stanovišta su da su etničke skupine entiteti čije su granice savitljive, grupna lojalnost je više bazirana na materijalnim nagradama nego na emocijama, ponašanje je podložno strateškim manipulacijama, čija afektivna komponenta može biti u potpunosti svedena na interes, čiji konflikti su najviše bazirani na neuskladivim ciljevima. Prema njemu, etnički sukobi su rezultat suprotstavljanja različitih kultura, procesa modernizacije i ekonomske konkurencije, a stvaraju ih društvene elite koje u svojoj težnji za moći generišu sukob. Etničke grupe, odnosno etnički sukobi, jesu rezultat evolucionističke koncepcije selekcije, naslijeđa i borbe za preživljavanje. Opisana dimenzija primordijalizam nasuprot situacionizmu nikako ne znači da su njeni ekstremi jedino što nalazimo u literaturi, već više predstavljaju pogodne okvire za jednostavan opis teorijskih orijentacija. Čini se da su danas rijetki teoretičari iz društvenih nauka koji zastupaju primordijalističko gledište. Ono gdje najčešće nalazimo ovakvo gledište jesu lokalna uvjerenja o primordijalnim vezama ljudi, iz kojih se crpe i ubrzavaju procesi političke mobilizacije. Primordijalna gledišta su izgleda raširenija od situacionističkih kao implicitne teorije ljudi o prirodi etničkih grupa, što neka istraživanja i povrđuju (Gil-‐White, 2001). Mnogi autori posebno naglašavaju da je problematično i anahrono projektovati moderne pojmove na predmoderna vremena, te koristiti etnički identitet kao trajnu kategoriju, tj. opisivati ga kao nešto je postojalo davno prije nacionalnih pokreta i što je dovelo do njih, što bi bilo krajnje esencijalističko tumačenje (Riedel, 2007). Dalje, pogrešno je savremene debate oko identiteta projektovati u prošle vijekove, jer se do kraja 18. vijeka i dijelom još u 19. vijeku, stanovništvo u Evropi identifikovalo u prvom redu s lokalnom regijom i sa religijskom zajednicom (Altermatt, 1996a). U prevodu, za naše krajeve ovo bi značilo da je "znanstveno neutemeljeno katolike iz 15, 16, 17, 18. stoljeća u Slavoniji, Dalmaciji, Bosni itd. naknadno proglašavati Hrvatima kad hrvatska nacija u ono doba još nije bila oformljena, i katoličko stanovništvo npr. u 17. stoljeću u Bosni, Slavoniji ili Dalmaciji nije sebe nazivalo Hrvatima (Kordić, 2010: 196). Naravno, isto vrijedi i za sve ostale nacionalne zajednice.
Etnicitet u psihologiji Kako psiholozi definišu i koriste etnicitet kao pojam? Što se tiče definicije, u najvećem broju slučajeva se etnicitet uopšte i ne definiše (Zagefka, 2009). Kad je u pitanju korištenje, najčešće se koristi kao jedna od socijalnih kategorija koja se u kvantitativnim istraživanjima registruje izjašnjavanjem na pitanju o pripadnosti nekoj etničkoj grupi. Iz redova društvenih nauka (npr. antropologije) se često upućuju kritike psiholozima i njihovom dominantno kvantitativnom tretiranju etniciteta. Smatra se da istraživači u psihologiji esencijaliziraju etničke kategorije time što ih uzimaju zdravo za gotovo bez pretjerane želje da analiziraju proces njihove socijalne konstrukcije. Ako se nedostatku jasne dekonstrukcije pojma u kvantitativnoj paradigmi zaista može prigovoriti, tretiranju etničkih kategorija kao uticajnih u socijalnim procesima vjerovatno i
43
ne može. S jedne strane, etničke kategorije se ne smatraju stvarnima u pravom smislu, već stvarno uticajnim na čovjekovo ponašanje. Ako u istraživanjima ispitanici sami sebe svrstavaju u određenu etničku grupu, to zaista ima efekte i u svakodnevnom životu. Ovaj subjektivni doživljaj etniciteta, čin svrstavanja sebe u određenu kategoriju, je ustvari i najčešće ključna odlika etniciteta kojom se bave psiholozi u kvanitativnim istraživanjima (Phinney, 1996). Jedan od najradije korištenih (i u ovom radu) teorijskih okvira za tumačenje međuetničkih odnosa predstavlja teorija socijalnog identiteta (uključujući teoriju samokategorizacije), i ona tretira etničke kategorije kao samo jedan oblik socijalne kategorizacije. Sa stanovišta socio-‐identitetske perspektive, etnička kategorizacija ima efekte slične ostalim vrstama kategorizacije, npr. slušaocima nekog muzičkih pravaca ili navijačkoj grupi nekog fudbalskog kluba. Ova teorijska perspektiva se ispostavila kao zaista korisna u istraživanju etničkog identiteta, što se ispostavilo u brojnim istraživanjima (npr. Sidanius, Van Laar, Levin, & Sinclair, 2004; Verkuyten, 2005). S druge strane, ne treba nikad ispustiti iz vida da je etnicitet puno kompleksniji od nekih drugih oblika kategorizacije, kao i da je u potpunosti socijalno konstruisan, što ga čini podložnim ideološkim manipulacijama. Praktična upotreba etničkih kategorija u kvantitativnim istraživanjima se najčešće operacionalizuje tako što se ispitanicima ponudi lista etničkih grupa, pa oni odabiraju samo jednu. Rjeđe se dešava da im se nudi da izaberu više mogućnosti, odnosno više etničkih kategorija zajedno. Treća mogućnost je da se ostavi potpuno otvorena mogućnost da se izjasne o svojom etnicitetu svojim riječima. Prva opcija je najpopularnija iz prostog razloga što se sa drugim varijantama metodološki i statistički nacrti višestruko komplikuju ili se ispitanici raspršuju u brojne podgrupe. Problemi korištenja etničkih kategorija se komplikuje mnoštvom termina koji se koriste kao sinonimi za etnicitet. Kao sličan pojam koji se često nalazi u istom kontekstu ili se koristi u sličnom značenju je rasa. Ovaj termin je na našem podneblju relativno rijetko korišten, ali studije i pitanja rasa su čest predmet studija u zapadnim zemljama. Tako npr. nalazimo zanimljiv slučaj kako se definišu etnicitet i rasa u formularu za broj socijalnog osiguranja (social security number) koji popunjavju svi američki državljani i oni koji duže vrijeme borave u SAD. U formularu pod odjeljkom etnicitet stoji samo pitanje "Da li pripadate Hispano ili Latino populaciji?", a ponuđeni odgovori su "Da" i "Ne". Pored toga stoji odjeljak rasa, gdje su ponuđene mogućnosti: Havajac starosjedilac, starosjedilac Aljaske, Azijat, Američki indijanac, Crnac/Afro-‐amerikanac, Ostali pacifički ostrvljanin i Bijelac. Ovo je zanimljiv pogled na etnicitet i rase, a ustvari nam govori o isprepletenosti značenja ova dva pojma. Obično kad se govori o rasi, fokus je na genetskim i fizičkim osobinama, poput boje kože, kose, oblika očiju ili nosa. Slično kao i kod etniciteta i ovdje se postavlja pitanje oštrih dihotomija i granica grupa. Gdje su granice između rasnih kategorija, odnosno koja je to nijansa boje kože koja nekog čini crncem ili bijelcem? Slično kao i kod etniciteta, terminologija je potekla iz hijerarhijskih odnosa, odnosno rasni termini i granice su uspostavljani od strane kolonijalnih sila, poput Britanske kraljevine ili nacističke Njemačke. Ipak, antropolozi i sociolozi često smatraju da se rasa u naučnoj analizi može smatrati podvrstom etniciteta, a u zapadnoj literaturi se najčešće tako i razmatra (Jenkins, 2008).
44
Konceptualno sličan, a i u široj zapadnjačkoj literaturi slično definisan, pojam nacije se često tretira na isti način kao etnicitet (Zagefka, 2009). Ova dvosmislenost ne mora biti negativna, sve dok oba pojma shvatamo na sličan način, kao socijalno konstruisana i ne nužno bazirana na ideološkim tumačenjima11. Sa stanovišta sociopsiholoških analiza, može se uopšteno konstatovati kako efekti i nacionalnih i etničkih grupa i identifikacija funkcionišu na sličnim mehanizmima (Billig, 1995; Reicher & Hopkins, 2001). Iako su se termini poput etniciteta i etničkih grupa sporadično pojavljivali u našoj psihološkoj literaturi i naučnoj sferi, same etničke zajednice su se više razmatrale kao izvjestan relikt prošlosti, odnosno marksistički orijentisani sociolozi (Popović, 1977) su se interesovali dominantno za njihov istorijski razvoj kroz napredovanje proizvodnih snaga. U periodu SFRJ, češća terminologija je obuhvatala termine narodi i narodnosti za etničke grupe, i to narodi za većinske, a narodnosti za manjinske grupe. Termini nacija i nacionalnost su, takođe, služili za oznaku etničke pripadnosti, a tek rijetko za oznaku nekakvog državnog identiteta. Npr. Rot i Havelka (1973) govore o dvije vrste identifikacije: nacionalnoj i jugoslovenskoj vezanosti (danas bi se moglo reći i: etničkoj i državnoj). S druge strane, jedan od prvih autora koji koriste termin etničko kao sinonim za nacionalno jeste Đurić (1980) u svojoj monografiji "Psihološka struktura etničkih stavova kod mladih". Čak i termin nacionalizam, ozloglašen u vrijeme SFRJ jer je označavao pečat na ulaznici za zatvor, u stvari je značio širenje etnički zasnovane mržnje, odnosno podrivanje temelja federalne države. Etnocentrizam je termin koji se u zapadnoj literaturi javlja dosta rano (Sumner, 1906), u značenju pretjerane vezanosti za sopstvenu i omalažavanje drugih etničkih grupa, a u našoj literaturi se javlja dosta kasnije. U većini radova iz socijalne psihologije sa naših prostora nije povučena jasna granica između etničke grupe i nacije (npr. Kuzmanović, 1994; Čorkalo, 1998; Milošević-‐Đorđević, 2003; Turjačanin, 2005), ali neka saglasnost u društvenim naukama postoji oko toga da se granica između etnije/etničke grupe i nacije koristi u vezi sa razvojem političke države, odnosno nacionalne države (eng: nation-‐state) u periodu modernizacije. Dalje, treba naglasiti da u vezi kompletne problematike konceptualizacije, mjerenja i upotrebe tremina poput nacionalnog identiteta ne postoji opšta saglasnost ni u redovima zapadne akademske zajednice (Malešević, 2011).
Možda je i logično što su se koristili termini poput nacija i naroda u SFRJ, jer je država bila federacija republika u kojima su živjeli većinski i manjinski narodi sa već ustavno izgrađenim političkim pravima. To su, sa izuzetkom Bosne i Hercegovine, već bile male nacije-‐države. BiH danas takođe ne može da se uklopi u model države sa većinskom nacijom, ali etničke grupe imaju jasno definisana politička prava, što situaciju oko terminologije čini dodatno komplikovanom. Tako ću se ja, u duhu lokalnog konteksta, i dalje služiti terminima etnicitet/nacija/narod kao sinonimima, s tim da ću prednost uvijek davati terminu etnicet, zbog specifičnosti situacije u BiH. S druge strane, ako budem želio da ukažem na identifikaciju sa širim zajednicama poput države ili nad-‐državnih zajednica (npr. Evropa), to ću posebno naglasiti.
11 Kad kažem ideološkim tumačenjima, mislim na već spominjanu tendenciju tumačenja etničkih kategorija kao nazadnih ili manjinskih.
45
Etnicitet, ideologija i psihologija
Ideologija je jedan od pojmova koji imaju dugu istoriju u društvenim naukama. Ne trebam naglašavati da je ta istorija puna neslaganja i diskusije o tome šta ovaj termin ustvari predstavlja. Iako asocira na nauku, a originalno je i skovan kao termin za nauku o idejama, današnja upotreba pojma je nešto drugačija (McBride, 2008). Moderna upotreba ideologije se vezuje za radove Karla Marxa i Fridericha Engelsa koji ovaj koncept definišu kao velike sisteme mišljenja (npr. metafizika, moral, religija) koji u stvarnosti bivaju bazirani u procesima vezanim za ljudsku materijalnu stvarnost, ali se obično pogrešno shvataju kao nezavisni od ove stvarnosti -‐ kao zasebni i vječni sistemi (Marx & Engels, 1998, 2012). Na osnovu ovakvog shvatanja jasno je da je u marksističkoj literaturi shvatanje ideologije prvenstveno negativno i po njima je funkcija ideologije da opravdava i održava postojeći klasni sistem. Iako shvatanje ideologije ne mora biti negativno, već može biti i neutralno, ideologija se u marksističkoj literaturi prvenstveno shvata kao "lažna svijest", ili magloviti sistem uvjerenja koji se nalazi kod članova potčinjenih klasa, a koji ustvari zamagljuje stvarne odnose dominacije, eksploatacije i hijerarhijskih odnosa. Postoje i mnogi termini koji se upotrebljavaju u sličnom značenju i kontekstu u društvenim naukama danas, poput "diskursa", "simulakre", "meta-‐narativa" ili čak "identiteta" (Malešević, 2006). Npr. rasni stereotipi koji su se pojavili u doba robovlasničkog imperijalizma, bili su proizvedeni prvenstveno od strane robovlasničke elite, kao opravdanje za iskorištavanje i dehumanizovano tretiranje ljudi. Religija i univerzalne moralne norme uglavnom imaju univerzalističke poglede na jednakost ljudi -‐ ljudi su jednaki pred bogom i/ili zakonom. Međutim, dehumanizovanje čitavih naroda imalo je za funkciju eksploataciju njihovih resursa i njih samih, a kreirano je od strane kolonijalne elite. Naknadno su ova predrasudna uvjerenja raširila i među nižim klasama stanovništva kolonijalnih država. U socijalnoj psihologiji takođe je korišten termin lažne svijesti, da opiše fenomen kad osoba prihvata svoj niže pozicionirani status u društvenoj hijerarhiji, shvatajući to kao dio normalnog funkcionisanja društva (Jost & Banaji, 1994; Major, 1994). Naravno, ne treba posebno naglašavati da osobe koje prihvataju postojeći hijerarhijski sistem, vjerovatno neće pokušavati da izmijene taj sistem, pa makar bili i oni u najniže pozicioniranoj klasi.
Najpoznatija ideološka dimenzija u modernim političkim društvima je ljevica-‐desnica (slično ali ne i isto kao dimenzija liberalizam-‐konzervativizam12). Ova metafora za političke orijentacije je vezana za prostornu orijentaciju sjedišta u skupštini u vrijeme Francuske revolucije 1789. godine: pristalice monarhističkog režima su zauzimale desno krilo, a revolucionarna buržoazija lijevo krilo skupštine (Bobbio, 1996). Iako danas ljevica i desnica ne znače isto što i u vremenu kad su nastale, ostala je tradicija označavanja političke desnice kao orijentacije koja podržava tradicionalni status kvo (konzervativne odnose u društvu), dok ljevičarska orijentacija podržava progresivne socijalne promjene i
12 Društveni liberalizam treba razlikovati od ideja liberalnog kapitalizma, gdje "liberalno" označava preferenciju ka ekonomiji koja je slobodna od kontrole države. Liberalni kapitalizam ustvari pripada desničarskoj (konzervativnoj) društvenoj ideologiji.
46
ideale društvene jednakosti. Kad se govori o desnici danas, obično se misli na političke orijentacije koje podržavaju religijsku tradiciju, hijerarhijsku strukturu društvenih autoriteta i liberalni kapitalistički ekonomski sistem. U kontekstu pretežno etno-‐nacionalnih država, uz prethodne odlike desnice nalazimo i etnocentrične stavove, te pozivanje na stvarnu ili izmišljenu tradiciju predmodernih društava.
U psihologiji se termin ideologija često izbjegava, upravo zbog svoje širine i kontaminacije različitim značenjima. Ponekad se definiše kao koherentan sistem uvjerenja, vrijednosti i stavova, koji na konzistentan način omogućavaju osobi da ima dosljedan pogled na svijet i svoje mjesto u njemu (Hogg, 2005). Ideologije su sistemi rašireni u društvenim grupama. Ideologije mogu biti karakteristične za pojedine grupe, ali mogu se shvatiti i kao univerzalni procesi političke mobilizacije grupa. Iako u ovom shvatanju ne nalazimo negativno značenje ideologije koje je prisutno u sociološkim pristupima, većina psiholoških analiza (uključujući i prethodno navedenu) implicitno usvaja manipulativni i mobilizacijski aspekt društvene ideologije. Po ovom shvatanju, najjednostavnije određenje ideologije bi bilo da je to pojednostavljeno i ustaljeno shvatanje društvenog poretka koje pruža jednostavne i propisujuće odgovore na brojne društvene dileme.
Proučavanja ideologije u psihologiji odvijalo se sporadično, ali ipak postoje pokušaji. Jedan od karakterističnih radova za raniji period proučavanja bila je famozna Reichova analiza veze između seksualne represije u autoritarnoj porodici i pojave fašizma (Reich, 1970). Ovaj autor u svojoj knjizi "Masovna psihologija fašizma", koja je prvi put publikovana 1933. godine, razmatra kako u autoritarnoj porodici djeca uče da se boje kažnjavajućih roditelja i da potiskuju svoje seksualne porive. Ovi obrasci se održavaju i u odraslom dobu kroz strah od društvene pobune i od seksualnosti, te se javlja pretjerano poštovanje autoriteta. Odjeci ovog psihoanalitičkog pristupa proučavanju ideologiji fašizma i autoritarnosti se mogu kasnije pronaći u radovima o autoritarnoj ličnosti (Adorno et al., 1950). Adorno i saradnici su kroz istraživanje antisemitizma, etnocentrizma i antidemokratskih stavova smatrali da postoji tip ličnosti koji je izrazito podložan antidemokratskoj i autoritarnoj ideologiji, a koji takođe objašnjavaju psihoanalitičkim terminima i mehanizmima. Novija psihološka proučavanja ideologije i široko rasprostranjenih sistema uvjerenja možemo naći u više teorija. Ideja o desničarskoj autoritarnost predstavlja razradu ideje o autoritarnoj ličnosti (Altemeyer, 1988). Po idejama ove teorije, desničarska autoritarnost predstavlja ličnosni sklop nastao pod uticajem socijalizacije, a za koji su karakteristične tri komponente: a) pretjerano poštovanje socijalnih normi (konvencionalizam); b) agresivnost prema osobama koje odstupaju od društvenih standarda (autoritarna agresivnost); c) pretjerano poštovanje društvenih autoriteta (autoritarna submisivnost). Jedna od uobičajenih veza koje autori nalaze je korelacija desničarske autoritarnosti sa ideologijama različitih desničarskih grupa, kao i religijskog fundamentalizma (Altemeyer, 2003). Po teoriji socijalne dominacije uloga društvene ideologije je u održavanju hijerarhijske strukture društva. Ova hijerarhija se sociopsihološki održava kroz legitimizaciju mitova i ideologija definisanih kroz uvjerenja, stavove, vrijednosti,
47
stereotipe i predrasude koji potpomažu sistem grupne nejednakosti u društvu (Sidanius & Pratto, 1999). Ličnosna tendencija podrške ideologiji hijerarhijske nejednakosti mjeri se putem orijentacije na socijalnu dominaciju. Provjeravajući svoje hipoteze ovi autori su redovno nalazili izraženiju orijentacije na socijalnu dominaciju kod muških ispitanika u odnosu na ženske ispitanice. Ovo ih navodi da se u objašnjenju pozivaju na biološke mehanizme orijentacije na socijalnu dominaciju. Po njima, muškarci demonstriraju ovu orijentaciju zbog različitih reproduktivnih i polnih uloga, odnosno zbog evolucijske težnje ka društvenoj dominaciji. Kao i u slučaju desničarske autoritarnosti, često se nalaze pozitivne korelacije između orijentacije na socijalnu dominaciju i ideologija polne, rasne i drugih nejednakosti (Pratto, Sidanius, & Levin, 2006).
Vjerovanje u pravedan svijet je raširen sistem koji čine uvjerenja da će dobre stvari desiti dobrim ljudima, a loše lošima, sve prema zaslugama. Vjeruje se da marljivost i težak rad moraju rezultovati pozitivnim ishodima, dok se neuspjeh uvijek tumači nedovoljnim trudom, slabim karakterom i slično. Na neki način ova ideologija je vezana za protestantsku radnu etiku, karakterističnu za pojavu i razvoj kapitalizma kao društvenog poretka (Weber, 1930). Vjerovanje u pravedan svijet praktično predstavlja sistem uvjerenja, odnosno ideologiju koja pomaže konzervaciji društvenih odnosa kakvi jesu (Rubin & Peplau, 1975; Zuckerman, 1975). Ovaj sistem uvjerenja pruža utješan pogled na svijet i danas funkcioniše kao dobro opravdanje društvenog poretka zasnovanog na liberalnom kapitalizmu. Psihološka funkcija ovog sistema uvjerenja je da ljudima pruži nadu da svijet nije neorganizovani haos, već mjesto u kojem se zasluge nagrađuju, a loša djela kažnjavaju. Istraživanja pokazuju da vjerovanje u pravedan svijet pozitivno korelira sa orijentacijom na socijalnu dominaciju, desničarskom autoritarnošću, protestantskom etikom, te nekim aspektima religioznosti (Christopher, Zabel, Jones, & Marek, 2008; Hafer & Bègue, 2005; Lerner & Miller, 1978). Slično vjerovanju u pravedan svijet, teorija opravdavanja sistema pretpostavlja postojanje sistema društvenih uvjerenja koja pomažu shvatanju postojećeg društvenog i političkog sistema kao pravednog, legitimnog, ponekad i prirodnog i neizbježnog (Jost, Banaji, & Nosek, 2004; Jost & Hunyady, 2002). Potreba za opravdavanjem sistema rezultuje kreiranjem različitih društvenih ideologija koje pomažu održavanju postojećih grupnih odnosa u društvu. Jedno od takvih uvjerenja predstavlja rašireno i uvriježeno mišljenje da su ljudska društva neminovno organizovana u svijet nacija i etničkih grupa, te da je to prirodan i nepromjenjiv vid organizacije svijeta. Po autorima ove teorije, ideologije opravdavanja sistema služe smanjenju anksioznosti, krivice, nejasnoće i nesigurnosti kod članova društva, kako kod onih koji su povlašteni, tako i kod nepovlaštenih.
Teorija smanjenja nejasnoće i nesigurnosti predstavlja socio-‐identitetski pogled na to kako nastaju neke od društvenih ideologija. Ova teorija pretpostavlja da će subjektivni doživljaj društvene i identitetske nejasnoće, bio on zasnovan na realnosti ili ne, motivisati ljude na identifikaciju sa grupom u želji da razriješe nejasnoću i nesigurnost (Hogg, 2007). Što je grupa grupnija, tj. što pruža jednostavniju i rašireniju prototipnu definiciju grupnih granica, normi i ponašanja njenih članova, to će efikasnije funkcionisati smanjenje nejasnoće i nesigurnosti. Sa stanovišta autora teorije, grupni prototipovi predstavljaju dio
48
sistema sociopsiholoških predstava i mogu se smatrati ideološkim, jer omogućavaju unutargrupnu konzistentnost u objašnjenju i opravdavanju grupne i društvene organizacije (Hogg, 2005). Sa stanovišta ove teorije, nejasnoća i nesigurnost mogu da proizvedu i ideologije održavanja postojećeg sistema, kao i ideologije mijenjanja sistema društvenih odnosa. Sve dok su ideologije čvrste, koherentne i pružaju jaku grupnost (ili esencijalnost), rezultovaće visokim prihvatanjem grupnog identiteta od strane većine članova. Na primjer, zajedničko za sve etno-‐nacionalne ideologije je uvjerenje da je ljudski svijet neminovno organizovan u nacije ili etničke grupe, te da je to nepromjenjiv i vječan sistem. Neke meta-‐analitičke studije istraživanja političkih stavova, zaista pokazuju da događaji koji se interpretiraju kao prijeteći po sigurnost individue i društva, izazivaju ideološko pomjeranje ka konzervativizmu (Jost, Nosek, & Gosling, 2008). Eksperimentalne studije rađene u SAD (Cohen, Ogilvie, Solomon, Greenberg, & Pyszczynski, 2005) i Njemačkoj (Ullrich & Cohrs, 2007) pokazuju da isticanje značaja terorizma navodi ljude da podržavaju više konzervativne političke opcije i automatski daju manje podrške liberalnim orijentacijama. Slično je nađeno i španskoj studiji rađenoj prije i poslije terorističkih napada u Madridu 2004. godine. Ovako brze promjene u političkim stavovima govore da kontekstualne varijable imaju dosta uticaja na naše političko ponašanje. U skladu su sa već spominjanom teorijom smanjenja nesigurnosti i nejasnoće, pojavljuje se i teorija upravljanja užasom (Solomon, Greenberg, & Pyszczynski, 1991), po čijim idejama ljudi suočeni sa predstavom o svojoj smrtnosti najčešće reaguju tako što pojačavaju identifikaciju sa pogledima na svijet iz svoje kulture, pokazujući pri tom unutargrupne preferencije, netoleranciju prema članovima drugih grupa i povećanu međugrupnu pristrasnost uopšte. S druge strane, pomak ka liberalizmu se najčešće tumači kao posljedica višeg obrazovanja, informisanosti, vrste obrazovanja, pa i putovanja (Carney, Jost, Gosling, & Potter, 2008; Jost et al., 2008). Na osnovu ovoga je jasno zašto konzervativno orijentisane političke partije često u predizbornim kampanjama koriste i naglašavaju osjećaje prijetnje. Na ovaj način se povećava vjerovatnoća da glasačko tijelo usmjere na svoju ideološku stranu, a to opet povećava šansu dobijanja glasova za sopstvenu partiju. Takođe, vidimo i zašto internacionalne sankcije u vidu otežavanja putovanja za građane, koje se često uvode nekim društvima kao vid kazne za vladajući režim, ustvari najviše pogađaju stanovništvo i imaju suprotan efekat -‐ veću podršku za konzervativne i vladajuće strukture.
Ako za primjer uzmemo Bosnu i Hercegovinu, subjektivna nesigurnost je vezana za ekonomske i društvene nedaće, kao i budućnost sebe u takvom društvu. Etničke i nacionalističke ideologije koje su dominantne kod lokalnih etničkih grupa, zasluge za većinu ovih nedaća pripisuju drugim etničkim grupama. Ove ideologije uz to nude jednostavna rješenja: jasno razgraničenje i razdvajanje ili potpuno brisanje etničkih granica i većinska dominacija (Majstorović & Turjačanin, 2013). Dalje, grupnost bosanskohercegovačkih etničkih grupa je konstruisana prvenstveno na primordijalnom shvatanju etničke identifikacije, bazirana na naslijeđu i esencijalizaciji zajedničke kulture. Kao rezultat ove interakcije između društvene nestabilnosti, subjektivne nejasnoće,
49
te društvene i političke ideologije etniciteta, dobijamo visoku identifikaciju sa etničkim grupama. Iako bi se moglo pomisliti da psihološke teorije pružaju mračan pogled na svijet, gdje su ideologije nejednakosti i sukoba neminovnost čovjekovog života, te gdje psihološki procesi uvijek vode konzervativnim ideologijama, to ne mora biti tako. Većina ovih teorija je nastala u određenim istorijskim i društvenim kontekstima koji su zasićeni nejednakošću i hijerarhijskim grupnim odnosima. Nastale u takvim kontekstima, jasno je zašto su se o kviru njih sociopsihološki fenomeni nisu mogli teoretizirati odvojeno od ovakvih realiteta. S druge strane, socijalno-‐identitetske teorije, poput teorije smanjenja nesjasnoće i nesigurnosti, ne negiraju mogućnost razvijanja egalitarističkih sistema uvjerenja, ali naglašava da se u situacijama visoke društvene nesigurnosti češće javljaju konzervativnije ideologije. Ovo znači da će su društva sa sistemima uvjerenja baziranih na jednakosti i poštovanju moguća, ali da će zavisiti od mogućnosti slobodnog i sigurnog života u slobodnom i sigurnom društvu.
Etnicitet u Bosni i Hercegovini
U preambuli Ustava Bosne i Hercegovine piše: "Bošnjaci, Hrvati i Srbi, kao konstitutivni narodi (zajedno sa ostalima), i građani Bosne i Hercegovine ovim odlučuju..." (CCBH, 2012). U nastavku teksta se definiše politička organizacija državnih organa gdje parlamentarnu skupštinu čine Dom naroda i Predstavnički dom. Dom naroda čini "pet Hrvata", "pet Bošnjaka" i "pet Srba". Navode iz Ustava sam ovdje prikazao da bih ponovo naglasio kako se BiH i pravno definiše kao država zasnovana na etničkim grupama i njihovoj interakciji. Ono što situaciju čini nejasnom u političkom životu je pitanje ko su Bošnjaci, Hrvati i Srbi, i kako ih prepoznati, a to nažalost u Ustavu nigdje ne piše. Problematika etniciteta u BiH nije nova, ali je zbog istorijskih okolnosti ostala najmanje istraživana i podložnija manipulaciji nego u drugim jugoslovenskim republikama. Od svih balkanskih država, u Bosni i Hercegovini je došlo do najvećih preklapanja religijskog i etničkog identiteta i u takvoj situaciji dosta teško je napraviti pojmovnu i psihološku distinkciju između ovih koncepata koji su toliko bliski. U vezi s ovim javlja se još jedna u nizu terminoloških poteškoća, a tiče se termina vjeroispovijest: čini se da je svaki Bošnjak muslimanske, svaki Hrvat rimokatoličke, a svaki Srbin pravoslavne vjeroispovijesti (Majstorović & Turjačanin, 2013). Termin vjeroispovijest je neprecizan zato što uvijek sugeriše i religioznost, što ne mora biti slučaj, i stoga je možda bolje govoriti o podudarnosti vjeroispovijesti kao socioreligijskog naslijeđa sa etničkom identifikacijom. Ako su preci možda i bili religiozni, ne mora da znači da su njihova djeca i unuci takođe religiozni, ako se izjašnjavaju kao pripadnici određenih vjeroispovijesti.
Gorepomenuta podudarnost vjeroispovijesti i etničkih kategorija nije oduvijek postojala, tj. postojale su izvjesne identifikacijske norme koje su doprinosile religijsko-‐etničkim nepodudarnostima. Na popisu jugoslovenskog
50
stanovništva iz 1948. godine građani muslimanske vjeroispovijesti su mogli kao svoju nacionalnost da izaberu kategorije "musliman – Hrvat", "musliman – Srbin" ili "musliman − neopredijeljena nacionalnost". U popisu iz 1971. godine već se upotrebljava kategorija "Musliman" kao oznaka nacije, a gubi se oznaka za religiozno opredjeljenje. Do uvođenja etničkog određenja Muslimana nije došlo slučajno, već su rezultati pokazali da su se u prethodnim popisima bosanski muslimani mahom izjašnjavali kao nacionalno neopredijeljeni. Iako je građana muslimanske vjeroispovijesti bilo i na Kosovu, oni su se izjašnjavali prvenstveno etničkom pripadnošću – Albanci. Od 1993. godine u upotrebi je termin "Bošnjak" (koji je, istina, postojao i u prethodnim istorijskim kontekstima BiH) kao oznaka za žitelja BiH muslimanske vjeroispovijesti odnosno socioreligijskog naslijeđa. Potpuno je jasno koliko je lokalni kontekst ključan za shvatanje etničkog identiteta u BiH, gdje ove tri etničke grupe žive na relativno malom prostoru, te svi žele da maksimizuju razlike između grupa. Slična situacija sa podudarnošću etničke i religijske pripadnosti je i sa Hrvatima i Srbima – iako je kod njih je buđenje etničke svijesti takođe relativno skorijeg datuma, tj. masovnije se dešava u drugoj polovini devetnaestog vijeka (Velikonja, 2003), danas gotovo da nema nijednog Hrvata pravoslavne ili islamske, te Srbina islamske ili katoličke vjeroispovijesti, već su se i jedni i drugi homogenizovali oko dominantne religijske orijentacije. Jasno je da je upravo ovaj problem jedan od ključnih na prostoru BiH, i to ne samo sa stanovišta društvene prakse, nego i u oblasti analize psiholoških konstrukata. Ako imamo situaciju gdje se etničke grupe na malom prostoru međusobno malo razlikuju, onda religija postaje osnovni kriterijum razlika. Na ovaj način, po Altermattu (1996b), etniziranje društva i politike dovodi do politizacije religije i religijskog konflikta. Situacija sa jezikom je identična − od dominantnog srpskohrvatskog, odnosno hrvatskosrpskog jezika u SFRJ, dobili smo mnoge varijacije: bosanski, crnogorski, hrvatski, srpski. Danas se jezik (ili jezici) na ovim prostorima doživljavaju manje kao komunikaciono sredstvo, a više kao jedna od ključnih odlika etničkog identiteta ili kulturne dominacije. Mada je poznato da postoje jezici bez nacija (latinski, starogrčki, esperanto...), kao i nacije bez specifičnog zvaničnog nacionalnog jezika (SAD, Australija, Brazil, Argentina...), te nacije koje dijele isti jezik (Englezi, Amerikanci...), čini se da se i jezik ovaj put koristi u svrhu mobilizacije etničkog potencijala i naglašavanja razlika između etničkih i nacionalnih kolektiva.
Iako je jugoslovenstvo bilo oznaka državljanstva, interesantno je da je ono bilo samo jedna od mogućih kategorija nacionalnosti na popisima. Popisi između 1961. i 1991. tako navode da su u BiH, pored Srba, Hrvata i Muslimana, živjeli i Jugosloveni te da je njihov udio u bosanskohercegovačkom stanovništvu iznosio 6%−8% (200−300 hiljada) te da su u skladu s tim bili četvrta najveća nacionalna grupa u BiH. Zanimljivost je u tome da, po skorijim istraživanjima i statističkim procjenama, ta grupa više ne postoji, odnosno ne navodi se više u analizama statističkih zavoda u BiH. Ipak, u našim skorijim istraživanjima smo našli da se oko 8% ispitanika izjašnjavaju kao pripadnici BiH (bosanskohercegovačke) nacionalnosti (Majstorović & Turjačanin, 2013; Turjačanin & Majstorović, 2013). Ova činjenica nam sugeriše nekoliko stvari. Prvo, da se etniciteti, odnosno etnički identiteti prilagođavaju i konstruišu u političkom i društvenom prostoru, te kad se promijeni socijalni kontekst − mijenjaju se i određenja društvenih fenomena.
51
Drugo, ljudi su promjenjiva i prilagodljiva bića, ali i bića koja pružaju otpor i vole slobodu izbora, te traže mogućnosti izlaženja iz okvira predloženih društvenih kategorija. Tako, psihološke i socijalne pojave stalno uzimaju nove oblike i izmiču trajnim definicijama, ali takva je priroda ljudskih zajednica. Etnicitet, kao vrsta socijalne kategorizacije, nije vječna, ali u ovom trenutku u BiH sigurno predstavlja najbitniju socio-‐političku kategorizaciju. Dalje, etnicitet kao društveni izvor čovjekove identifikacije, postaje kontraproduktivan kad biva iskorišten protiv ljudi, odnosno kad se politizuje do te mjere da onemogućava slobodan rast i blagostanje osobe. Problem nastaje kad se etnicitet "oboži" i postavi kao vrhunski kriterijum svega postojećeg u društvu i čovjeku, te kad postane krajnje utočište u pojedinčevom bijegu od slobode i razvoja (Fromm, 1980). Izloženi obezličenom i zastrašujućem tranzicijskom kontekstu, sigurno je da će postojati težnja traženja smisla u grupama koje nam se čine bliskima. Etničke grupe u BiH su društveno konstruisane danas tako da predstavljaju političke protivnike jedni drugima, što onda zaoštrava i međuetničke odnose. Nije najjasnije kako izaći iz ovog začaranog kruga politizacije etniciteta, ali čini se da je to nemoguće bez smanjivanja istaknutosti etničkih kategorija i granica, te formiranja oblika višestrukih identiteta. Iako se etničke i religijske linije u BiH podudaraju, konflikt između bosanskohercegovačkih grupa se nikako ne može nazvati religijskim. Razlike između ovih grupa nisu zasnovane na različitim odnosima prema slobodi vjeroispovijesti ili dubinskim razlikama u vjerskom učenju. Slično kao i u slučaju Katolika i Protestanata u Sjevernoj Irskoj, razlike su više političke prirode i određene su različitim odnosima prema teritorijalnim pitanjima i pravima na političko samoopredjeljenje. Tačnije, izgleda da je upravo politička borba i konflikt 90-‐tih godina dvadesetog vijeka oblikovala etničke grupe u BiH kakve jesu danas, više od istorije, religije, jezika ili drugih faktora.
52
4. Konstruisanje etničkog i nacionalnog identiteta
Kad smo se već ovoliko bavili problematičnom istorijom definisanja identiteta i etniciteta, vrijeme je da se zapitamo što je to onda etnički identitet. Zanimljivo je da se u velikom broj psiholoških članaka koji se bave tematikom etničkog identiteta uopšte ne definiše adekvatno ovaj pojam. U jednom preglednom članku koji je nastao analizom 70 radova koji su se pojavili u relevantnoj zapadnoj literaturi od 1972. do 1990. godine, zaključuje se da ne postoji opšteprihvaćena definicija pojma etničkog identiteta (Phinney, 1990). U stvari, ona nalazi da se u dvije trećine radova uopšte ne navodi definicija ovog konstrukta, dok se u preostalim radovima navode prilično raznorodna određenja. Koliki su problemi definisanja etničkog i nacionalnog identiteta u socijalnim naukama ukazuju i novije analize drugih autora (Malešević, 2011). Na izvjestan način, može se konstatovati da sama tvrdnja da neko (ili nešto) posjeduje etnički ili nacionalni identitet označava esencijalizaciju sva tri pojma (etničko, nacionalno i identitet), što je u suprotnosti sa teorijskim pretpostavkama većine autora o konstrukcionističkoj prirodi ovih termina. Zato se preporučuje da se ovi termini određuju koristeći konstrukciju, procese i dinamičnost ovih termina u određenom kontekstu.
Socio-‐psihološko definisanje etničkog identiteta Etnički identitet se u socijalnoj psihologiji razmatra kao jedna od raširenih socijalnih identifikacija. Danas se društveni identiteti istražuju više nego ikad, što u psihologiji, što u ostalim društvenim naukama. Kad govorimo o socijalnim identitetima, treba reći da se oni uvijek definišu u relacionim značenjima, tj. uključuju grupe "nas" i "njih". Ovo znači da će se uvijek preplitati objašnjenja koja uključuju intrasubjektivne, međugrupne i unutargrupne procese. Kad se socijalni psiholozi bave međugrupnim odnosima, to znači da oni proučavaju kako ljudi percipiraju, šta osjećaju, i kako se ponašaju prema pripadnicima drugih grupa, a sve to u vezi sa bitnim kriterijumom na osnovu kojeg su klasifikovane grupe u određenoj zajednici. Ipak, kad se proučava psihologija međugrupnog, vrlo je važno naglasiti da to obuhvata i proučavanje međusobnih odnosa i dinamike unutar određene grupe.
U tradiciji socio-‐psiholoških proučavanja etničkog identiteta, on se najčešće definiše kao vrsta socijalnog identiteta, koji Tajfel opisuje kao: "onaj dio čovjekovog samopoimanja koji proizilazi iz njegovog znanja o pripadnosti nekoj društvenoj grupi, zajedno sa vrednovanjima i emocionalnim značajem vezanim za grupno članstvo" (Tajfel, 1981; p. 255). Subjektivna svijest o pripadnosti grupi je ustvari naš čin samokategorizacije u određenu socijalnu, odnosno etničku grupu. Kako mi subjektivno kategorišemo, kako posmatramo grupu i njene granice, biće u vezi sa našim znanjem o grupi: znanjem o kulturi, jeziku, istoriji, idejama o porijeklu i slično. Takođe, pogled na svijet oko nas mora biti u skladu sa vrijednosnim sistemom naše grupe, a to mogu biti dimenzije poput
53
indidvidualizma nasuprot kolektivizmu. Afektivna komponenta socijalnog identiteta označava tip osjećanja koji imamo prema grupi. Najčešće se definiše kroz mjeru u kojoj mjeri smo vezani za grupu. Tajfelovu definiciju grupnog identiteta bismo mogli prihvatiti kao važeću i za etnički identitet, uz neka dodatna pojašnjenja razlika u odnosu na druge socijalne identitete. Treba reći da je za etnički identitet karakteristična i ponašajna komponenta. Djelovanje, ne samo u smislu ekspresije osjećanja, već i u smislu aktivne konstrukcije etničkog identiteta je takođe jedna od njegovih odrednica (Fishman, 1980). Ekspresivne, odnosno ritualne aktivnosti mogu se vidjeti kroz pjevanje etno-‐nacionalnih pjesama, pričanja viceva, navijanja ili praktikovanja religioznih rituala (kod nas posebno karakteristično). Mi aktivno kreiramo ne samo svoj etnički identitet, već utičemo i na širu društvenu praksu. Tako način na koji odgajamo djecu u specifičnom "etničkom" duhu ili način na koji podržavamo političke kandidate predstavljaju dio tog procesa.
Sa psihološkog stanovišta jedna od najčešće korištenih odrednica etničkog identiteta je samokategorizacija, odnosno svrstavanje sebe kao pripadnika etničke grupe (Ashmore et al., 2004). U istraživanjima se ovo izvodi putem pitanja zatvorenog tipa (ponuđena lista etničkih grupa) ili otvorenog tipa (ispitanici sami formulišu odgovor), a može se formirati i lista koja kombinuje pripadnosti različitim grupama. Ponekad se može tražiti od ispitanika da upišu etničke identifikacije za oba roditelja, da bi se na taj način moglo analizirati koju od grupa bira ispitanik i zašto. Konkretna oznaka, odnosno naziv etničke kategorije je ovdje relativno manje važan, a važnije je značenje koje grupa ima za pojedinca.
Kao što smo već spomenuli, etnički identitet zaista ima neke odlike uopštenog društvenog identiteta, ali ima i svoje specifičnosti. Kad smo razmatrali shvatanje etniciteta, vidjeli smo da se shvatanje etničke grupe razlikuje kroz društva i kontekste. Arbitrarnost i konstruisanost koncepta etniciteta je ono što posebno naglašavaju neki autori (Reicher & Hopkins, 2001). I zaista, ako na trenutak zaboravimo na društvenu konstruisanost etničkog identiteta možemo napraviti nekoliko grešaka. Jedna od njih je da ispitanike svrstavamo u etničke kategorije bez da posmatramo njihovu interpretaciju identiteta, čime upadamo u zamku vjerovatno pogrešnog tumačenja ponašanja proisteklog iz ovog identiteta. Drugo, dolazimo u opasnost da i sami ponavljamo rasne i nacionalne ideologije, postulirajući da se etniciteti na neki način mogu objektivno očitati iz realnosti. Treće, ako ne pružamo ispitanicima priliku da se sami definišu u pogledu etničkog identiteta, dovodimo ih ponekad u situaciju koju doživljavaju neugodnom, bez mogućnosti da se opišu na način koji bi željeli (Zagefka, 2009). Imajući sve vrijeme na umu ideju o socijalnoj konstrukciji etničkog identiteta, idealno rješenje za njegovo istraživanje i konceptualizaciju bi predstavljala metodološka triangulacija -‐ kombinovanje kvantitativnih i kvalitativnih metoda, te strukturalna analiza društvenih procesa. Ovo je posebno bitno za bosansko-‐hercegovačko društvo, gdje se etnički identitet prepliće sa religijskim i političkim. Budući da je u našem kontekstu etnicitet Bošnjaka, Hrvata i Srba bukvalno "uzidan" u zakonski i politički sistem, ovo ga na neki način esencijalizuje i predstavlja u stvarnosti kao realno postojeći i nepromjenjiv, što svakako nije slučaj.
54
Komponente etničkog identiteta
U okviru definisanja etničkog identiteta pričali smo o tome kako shvatanje ovog tipa identiteta ide dalje od jednostavne etničke kategorizacije. U većini skorijih studija etničkih identifikacija, ovaj fenomen se razmatra kao multikomponentni konstrukt. U sljedećim pasusima ćemo ukratko prodiskutovati neke od komponenti etničkog identiteta koje su bile učestalo istraživane.
Posvećenost grupi, odnosno jačina vezanosti za grupu predstavlja oblik afektivne vezanosti za grupu, a jedna je od važnijih komponenti društvenog identiteta (Ellemers, Spears, & Doosje, 1999). Doživljaj etničkog identiteta sigurno nije isti kod svih osoba koje se se identifikuju kao pripadnici iste grupe, ali se razlikuju po jačini vezanosti, odnosno emocionalnim investicijama u grupu. S druge strane, kao što ćemo vidjeti u razvojnim perspektivama etničkog identiteta, jačina posvećenosti takođe nije nužan pokazatelj naprednog, tj. razvijenog oblika identiteta. Nekad se pojavljuje velika vezanost za konkretni grupni identitet bez velikih istraživanja i znanja koja je osoba uložila da prihvati taj identitet (Marcia, 1966; Phinney, 1989).
Istraživanje, odnosno traženje informacija i iskustava vezano za vlastitu etničku grupu predstavlja jednu od kognitivnih, ali i ponašajnih komponenti. Ovo je još jedna od tema čije razmatranje potiče iz razvojne perspektive etničkog identiteta. Istraživanje etničkog identiteta uključuje različite aktivnosti, poput čitanja o svojoj grupi, razgovaranja sa ljudima, proučavanja grupnih običaja i slično. Proces istraživanja nije vezan za određeni životni period, već se može odvijati i u poznijem životnom dobu (Phinney, 2006). U društvenim shvatanjima etničkog identiteta kao nepromjenjive (esencijalne) kategorije, gdje se etnicitet shvata kao naslijeđen i trajan, istraživanje je takođe važno, jer će i u ovom slučaju uticati na jačinu vezanosti, te za zrelost identiteta.
Ponašanje proisteklo iz etničkog identiteta, spada takođe u faktore kojima se izražava nečiji identitet. Tu spadaju ponašanja poput korištenja specifičnog jezika svoje grupe, praktikovanje grupnih rituala, karakteristična ishrana ili druženje sa pripadnicima vlastite grupe. Ponekad se ova ponašanja proučavaju nezavisno od etničkog identiteta, kao spoljna ponašanja, ne nužno proistekla iz etničkog identiteta. Tako neki autori (Berry, Phinney, Sam, & Vedder, 2006; Phinney & Ong, 2007) preporučuju da se zbog pojmovne jasnoće ovi oblici ponašanja i proučavaju nezavisno od etničkog identiteta, mada je jasno da je najčešće nemoguće napraviti tu razliku.
Prema teoriji socijalnog identiteta, jak osjećaj vezanosti za grupu bi trebao biti praćen i pozitivnim stavovima i osjećanjima (pozitivnom evaluacijom) u vezi sa grupnom pripadnošću (Tajfel & Turner, 1986). Pozitivna evaluacija grupe podsjeća na prethodno spomenute komponente, poput grupne posvećenosti, ali neki istraživači smatraju da evaluacija grupe, bilo pozitivna bilo negativna, predstavlja karakterističnu i nezavisnu komponentu etničkog identiteta (Umaña-‐Taylor, Yazedjian, & Bámaca-‐Gómez, 2004). Oni tvrde da je faktorska analiza u njihovom istraživanju potvrdila da evaluacija predstavlja
55
nezavisan faktor u odnosu na identitetsko istraživanje i identitetsku posvećenost. Ovo znači da osoba može biti posvećena grupi, a u isto vrijeme negativno je evaluirati i željeti da bude dio druge grupe. Stavovi prema vlastitoj grupi su predmet intenzivnog razmatranja, pogotovo kad su u pitanju stavovi pripadnika manjinskih grupa, zbog posebne identifikacione dinamike koja se javlja. Za pripadnike ovih grupa je karakteristično da su obično izložene različitim predrasudama i diskriminaciji od strane članova većinskih grupa, te se dosta često kod njih nalaze negativni stavovi prema vlastitoj i želja za identifikacijom sa većinskom grupom (Phinney, 1989).
Neka istraživanja su se fokusirala na vrijednosti i uvjerenja karakteristične za pojedine grupe (npr. Carter, Yeh, & Mazzula, 2007; Felix-‐Ortiz, Newcomb, & Myers, 1994). Određene grupe vrijednosti su visoko korelirane sa posvećenošću i osjećanjima pripadnosti grupi, tako da su vrijednosti značajan pokazatelj bliskosti osobe sa grupom. Probleme kod istraživanja vrijednosti predstavlja nepostojanje opšte saglasnosti u istraživanjima koje vrijednosti uključiti u skale, te na osnovu te različitosti, nemogućnost da se porede grupe međusobno (Phinney & Ong, 2007).
Važnost, odnosno istaknutost etničke kategorizacije je pojam koji smo spominjali kad smo elaborirali teoriju samokategorizacije. Ovaj termin označava socio-‐psihološku varijablu koja govori o važnosti etničke kategorizacije u interakciji između grupe i pojedinca. Izraženost ove važnosti varira između grupa, ali i između pojedinaca. Istraživanja pokazuju da obično članovi manjinskih grupa pridaju veći značaj grupnoj pripadnosti u odnosu na članove većinskih grupa (Phinney & Alipuria, 1990). Veća važnost etničke pripadnosti je, što je i očekivano, pozitivno korelirana sa jačim etničkim identitetom (Kiang, Yip, & Fuligni, 2008; Yip & Fuligni, 2002).
Iako su se navedene komponente etničkog identiteta najčešće istraživale pojedinačno, postoje i pokušaji da se mjerenje ovih komponenti objedini jednim instrumentom. Jedna od skala za mjerenje etničkog identiteta koja se često koristi, a koja je zasnovana na ideji o multidimenzionalnosti etničkog identiteta, je MEIM13. Ova skala je konstruisana od strane američke autorke Jean Phiney (Phinney, 1992) i napravljena je sa idejom da bude univerzalna, odnosno da se može koristiti za različite etničke grupe i različite kontekste. Ova zamisao je, naravno, morala biti praćena isključivanjem kontekstualno specifičnih varijabli, poput vrijednosti i uvjerenja. Dizajn skale je obuhvatao dvadeset stavki napravljenih tako da mjere etnički identitet koji je konceptualizovan kao unutargrupni i međugrupni fenomen. Od ovih 20 stavki, četrnaest stavki je konstruisano tako da mjeri osnovne komponente etničkog identiteta, poput etničke posvećenosti i pripadanja, postizanja etničkog identiteta, te etničkog ponašanja. Ostalih šest stavki su napravljene tako da mjere međugrupne aspekte etničkog identiteta. Iako teorijski bazirana na više komponenti, većina studija rađenih uz pomoć MEIM skale pokazuje da je u pitanju dvofaktorska skala, čiji se jedan faktor može nazvati istraživanjem, a drugi posvećenošću (Phinney, 1992; Spencer, Icard, Harachi, Catalano, & Oxford, 2000; Yancey, Aneshensel, & Driscoll, 2001). Ipak, znajući da etnički identitet predstavlja dinamičan, kontekstualno specifičan fenomen, postoje i neka ograničenja i mjere opreza u
13 MEIM je akronim za multigroup ethnic identity measure (mjera etničkog identiteta za više grupa).
56
korištenju i inerpretaciji skale MEIM. Iako se mjera pokazala prilično pouzdanom i univerzalnom u kontekstu različitih etničkih grupa, ipak i sami autori preporučuju da se u istraživanjima po mogućnosti kombinuje sa grupno specifičnim vrijednostima, stavovima i ponašanjima (Phinney & Ong, 2007).
Razvoj etničkog identiteta i stavova
Jedan od značajnih doprinosa socijalno-‐identitetske perspektive u psihologiji bilo je uvođenje grupe u čovjekovo samopoimanje. Grupe i njihove odlike na ovaj način postaju dijelom naše konstrukcije nas samih i svijeta oko nas. Na ovaj način proučavanje društvenih grupa nije više samo studiranje eksternalnih faktora koji utiču na nas, već predstavlja gledište gdje grupe postaju dio nas i kao takve se proučavaju. Djeca su od rođenja pripadnici različitih društvenih grupa, a kad i kako se dešava inkorporacija grupe u njihovo samopoimanje, to je pitanje kojim se bave istraživači razvoja socijalnog identiteta. U razvojnoj psihologiji autori su se mahom bavili ličnim identitetom i kognitivnim razvojem, dok se nije mnogo pažnje posvećivalo razvoju socijalnog identiteta. S druge strane, ni u socijalno-‐identitetskoj perspektivi se autori nisu prečesto zanimali razvojnim aspektom socijalnog identiteta. Razvojna perspektiva društvenih identiteta predstavlja nešto drugačiji pogled u odnosu na poziciju teorija socijalnog identiteta. Mijenjanje identiteta tokom vremena i kroz različite kontekste čine ovu perspektivu specifičnom. Pošto je naglasak na razvoju identiteta, dominantna tema ove grupe teorija je razmatranje procesa i stadijuma kroz koje osoba prolazi u života do razvijenog oblika svakog identiteta, pa i etničkog. Ono što je posebna specifičnost etničkog ili nacionalnog identiteta u odnosu na neke druge, poput rase ili roda, jeste da nije nužno opažajno očigledan. Kod djece se mogu dosta rano javiti rasne ili rodne kategorizacije i samokategorizacije, dok etničke ili nacionalne ne moraju, upravo zbog ove neočiglednosti. U svakom slučaju, postoje pokušaji razmatranja razvoja etničkog i nacionalnog identiteta, kroz različite teorijske orijentacije. Ovi okviri bi se mogli sistematizovati kroz sljedeće teorijske okvire: klasične psihodinamske, preko socijalnog učenja, kognitivno-‐razvojnih teorija, neo-‐psihoanalitički inspirisanih razvojnih modela identiteta, te iz socijalno-‐identitetske perspektive.
Psihodinamski pogledi na razvoj identiteta Etnički identitet i stavovi, po klasičnim psihodinamskim viđenjima, mogu biti rezultat razvoja autoritarnog oblika ličnosti u nezdravoj porodičnoj interakciji u restriktivnoj i neprijateljskoj porodici (Adorno et al., 1950). Razvoj negativnih etničkih stavova će biti završen i determinisan praktično sa ranim djetinjstvom. Po ovoj teoriji djeca će izražavati predrasude kao rezultat pomjerene agresije sa roditelja na mete koje su lako dostupne, poput manjinskih grupa. Pozitivna strana ove teorijske orijentacije je što objašnjava individualne razlike između djece, ali potpuno negira kontekstualne faktore: uticaj drugih
57
ljudi, prirodu međugrupnih odnosa, te raširene socijalne socijalne norme i uvjerenja. Popularan izvor inspiracije za konceptualizaciju razvoja društvenih identiteta predstavljaju radovi jednog od neo-‐psihoanalitičkih autora, Erika Eriksona (Miller, 2010). On je svojim postavkama reformulisao postavke psihoanalitičke teorije, naglašavajući činjenice o razvoju ličnog identiteta tokom čitavog života, kao i značaj interpersonalnih iskustava i van porodičnog kruga (Erikson, 1959, 1968). Jedna od ključnih tačaka razvoja identiteta, po njemu, predstavlja period adolescencije, kada mlada osoba ulazi u svijet odraslih vježbajući socijalne uloge koje su joj dostupne. Eriksonova teorija uzima u obzir i ličnosne i socijalne činjenice u procesu formiranja identiteta. Kulturalni kontekst u kome se dešava razrješavanje ove ključne adolescentske krize, je bitan jer osobi nudi raspon uloga na osnovu kojih ih društvo kasnije raspoznaje. Ovaj period on naziva periodom zastoja (odnosno moratorijuma), jer tada mlada osoba eksperimentiše i isprobava različite uloge i interpersonalne odnose. Na osnovu Eriksonovih ideja, Marcia (Marcia, 1966, 2002) formuliše model u kome se formiranje identiteta zasniva na dva procesa: istraživanju i posvećenosti. Na osnovu kombinacije ova dva procesa dobijamo četiri moguća stadijuma razvoja identiteta. Difuzija identiteta predstavlja situaciju kad je osoba malo istraživala moguće identitetske uloge, a malo se posvećuje onom identitetu koji je odabrala. Izolaciju identiteta imamo kada osoba nije puno istraživala ponuđene opcije, ali se čvrsto drži izabrane identitetske uloge koju je možda prerano izabrala. Zastoj identiteta se javlja ako osoba previše istražuje mogućnosti, a nikako se ne opredjeljuje za neku. I na kraju imamo postizanje identiteta, kada je osoba intenzivno istraživala mogućnosti i izabrala identitetsku ulogu kojoj je posvećena i ovaj stadijum predstavlja, od ove četiri nabrojane, najsrećniju opciju za osobu.
Na osnovu proučavanja etničkog identiteta u kontekstu američkih manjinskih i imigrantskih zajednica, Phinney i saradnici (Phinney & Ong, 2007; Phinney, 1989, 1990) su ponudili model razvoja etničkog identiteta kod adolescenata. Ovaj psihosocijalni model se, slično eriksonijanskim zamislima, zasniva na razrješavanju identitetskog konflikta u određenom kontekstu. Dva ključna problema koja pripadnik manjinske grupe mora da razriješi jesu pitanje postojanja stereotipa i predrasuda prema grupi kojoj pripada, a drugi je prihvatanje kulturalnog sistema vrijednosti. Ako uspije da se nosi sa stereotipima i predrasudama, te da prihvati postojeći ili konstruiše sopstveni sistem vrijednosti, član etničke grupe je na putu da razvije siguran vid identiteta. Autori navode četiri tipske strategije koje osobe primjenjuju za razrješavanje ova dva centralna konflikta. Prva strategija je otuđenje ili marginalizacija, i nju karakteriše to da član grupe prihvata negativno viđenje svoje grupe, otuđuje se od njene kulture, ali se ne prilagođava ni kulturi većinske grupe. Druga strategija je asimilacija, za koju je karakteristično da se prihvata stereotipizacija vlastite etničke grupe, odbacuje se vezanost za nju i prihvata kulturu većinske grupe. Treća strategija je povlačenje ili separacija koja se javlja kad se članovi manjinske grupe okreću isključivo članovima i kulturi vlastite grupe, izolujući se potpuno od većinske grupe. Posljednja strategija je bikulturalizam ili integracija, kada osoba prihvata svoju kulturu, ali razvija i mehanizme interakcije i vrijednosti prisutne u većinskoj kulturi. Integracija, kao što pretpostavljate, predstavlja rješenje koje najviše odgovara životu u multikulturalnom društvu.
58
Još jedan model razvoja etničkog identiteta dolazi iz tradicije pručavanja razvoja identiteta kod pripadnika manjina u društvu. Sue i Sue predlažu petostepeni model načina na koji se samopoimaju pripadnici manjinskih etničkih grupa (Sue & Sue, 1990). Prvi stupanj predstavlja konformiranje, kada pripadnici manjine preferiraju vrijednosti i perspektive većinske društvene grupe. Drugi stupanj se zove disonanca i tokom njega osoba biva suočena sa informacijama koje nisu u skladu sa onim što nosi iz stupnja konformiranja. Treći stupanj se naziva uranjanje i odnosi se na potpuno prihvatanje kulture manjinske grupe uz negativne stavove prema većinskoj grupi. Četvrti stadijum je introspekcija. U ovom stadijumu osoba pokušava da razumije sebe i svoju etno-‐kulturnu grupu. Peti stupanj se zove svijest o integraciji i tokom njega osoba razvija osjećaj stabilnosti vlastitog identieta, cijeneći kulturu vlastite grupe kao i druge kulture. Modeli koncipiranja razvoja etničkog identiteta sa stanovišta eriksonijanske teorije razvoja identiteta zaista su među prvima ponudili razvojne aspekte ovog tipa identiteta. Međutim, neke stvari ostaju upitne. Modeli razvijeni prvenstveno na obliku etniciteta posmatranog na odnosima većinskih i manjinskih etničkih grupa u zapadnim društvima, nisu u potpunosti identični shvatanju i kontekstu etniciteta u BiH. Proučavanje etničkog identiteta sa stanovišta manjina znači proučavati sa stanovišta podređenog položaja, stereotipizacije, stigmatizacije, te načina na koji se djeca nose sa ovim prijetnjama. Razvojni procesi se dešavaju u interakciji sa socijalnim svijetom, tako da uz razumijevanje lokalnog društvenog okruženja, ove teorije i istraživanja treba provjeriti u drugačijim kontekstima. Dalje, nije najjasnije da li ove teorije sugerišu da postoje stadijumi čiji je razvojni redoslijed uniforman ili je promjenjiv. Još jedno pitanje je da li kontakti sa pripadnicima drugih grupa na neki način utiču na razvojne stadijume ili se ovi stadijumi odvijaju spontano. Takođe, zbog fokusiranosti na adolescenciju i mlađe odraslo doba, ove teorije propuštaju da ponude odgovor na pitanje kad i kako se pojavljuje svijest o etničkom identitetu na ranijim uzrastima.
Socijalno učenje
Po ideji socijalnog učenja djeca će jednostavno reflektovati stavove i uvjerenja sredine u kojoj odrastaju, prvenstveno roditeljske, a kasnije vršnjačke. Ovo znači da će djeca usvajati etnički relevantna uvjerenja, norme i stavove karakteristične za dato društvo, zajedno sa drugim oblicima socijalnog ponašanja (Allport, 1954; Horowitz & Horowitz, 1938). Iako ova ideja izgleda prilično logično, istraživanja daju dosta nedosljedne nalaze i ova teorijska perspektiva nije jasno potvrđena. Tako neka od istraživanja pokazuju slabu ili obrnutu povezanost između etničkih stavova roditelja i djece (Branch & Newcombe, 1980; Davey, 1983). Jedno novije istraživanje pokazuje je da postoji faktor odnosa između roditelja i djece na koji treba računati: jačina dječje identifikacije sa roditeljima (Sinclair, Dunn, & Lowery, 2005). Naime, što se djeca više identifikuju sa konkretnim roditeljem to je veća korelacija pozitivna između njihovih stavova, dok kod one djece koja se malo identifikuju sa roditeljima takođe postoji korelacija, ali obrnutog smjera. Takođe, dodatne nedoumice u vezi sa socijalnim učenjem etničkih stavova donose i istraživanja povezanosti između
59
medijskih sadržaja koji im se prezentiraju i stavova kod djece, koja ne pokazuju ni visoke ni dosljedne korelacije (Brown, 2010). Ono što se čini kao vjerovatno, jeste da neki oblici socijalnog učenja djeluju na razvoj etničkog identiteta, ali u interakciji sa još nekim psihološkim procesima.
Kognitivno-‐razvojni pristup
U psihologiji je odavno usvojeno stanovište da je dječje mišljenje i razumijevanje svijeta kvalitativno različito od mišljenja odraslih, što je posljedica razvojnih stadijuma kroz koje djeca prolaze tokom kognitivnog razvoja (Piaget, 1929, 1954). Koje su to karakteristike njihovog viđenja gruponih identifikacija? Djeca prije 5. godine života teško mogu da konceptualizuju nacionalne i etničke grupe u sociopsihološkom smislu, međutim veliki broj istraživanja rađenih sa djecom različitih uzrasta i nacionalnih, etničkih i rasnih grupa pokazuje dosljedno visok stepen unutargrupnih pristrasnosti (Aboud, 1988). U skladu sa teorijom kognitivnog razvoja, većina grupnih procesa i stavova se tumači kao posljedica razvojnih stadijuma dječje kognicije. Nemogućnost jasnog definisanja sebe i identifikacije sa grupom tumači se dječjom nemogućnošću odvajanja od egocentričnog pogleda na svijet, karakterističnog za kognitivne razvojne periode prije formalnih operacija. Ustvari po idejama socio-‐kognitivne razvojne teorije, pravi razvoj etničkog identiteta započinje sa periodom konkretnih operacija, jer tada dijete počinje da razumijeva sebe i druge, traži informacije o sopstvenom identitetu i počinje dosljednije da se društveno ponaša, te da otkriva ponašanja, osobine i vrijednosti karakteristične za svoju i druge grupe (Aboud, 1988; Kohlberg, 1969). U predoperacionalnom periodu dijete je pod uticajem afektivnih procesa, straha od stranog i preferencije poznatog. Dakle, prelaz na kognitivne stadijume razvoja etničkog identiteta odvija se u periodu konkretnih operacija i kasnije formalnih operacija. Po idejama ove teorije, vrh dječjeg etnocentrizma i predrasuda se javlja između 5. i 7. godine, dok bi u kasnijim periodima trebalo da se smanjuju baš zbog razvoja kognitivnih sposobnosti i mogućnosti razumijevanja drugih kao individua. Kognitivno razvojne teorije su po svojoj orijentaciji prilično individualističke, što stvara probleme pri interpretaciji etničkih i nacionalnih identifikacija i stavova u različitim društvenim kontekstima. Kasnije ćemo vidjeti da je čest nalaz da razvoj etničkih i nacionalnih pojmova i percepcije nije uvijek u jasnoj vezi sa razvojem kognitivnih struktura.
Socio-‐identitetski pristup Dječje shvatanje grupnih identifikacija zavisi od njihovog viđenja i razumijevanja različitih informacija o grupnoj pripadnosti. Kad je u pitanju etnička pripadnost, markeri te pripadnosti mogu biti boja kože, izgleda lica, odjeća, jezik, kultura, vrijednosti itd. Neka istraživanja pokazuju da djeca uzrasta 3-‐5 godina etnicitet prepoznaju isključivo na osnovu fizičkih karakteristika poput boje kože ili odlika lica (Quintana, 1998). Dok odrasli imaju kompletan arsenal kognitivnih alata da identifikuju sebe i druge u etničkim kategorijama,
60
djeca različitih uzrasta još uvijek imaju ograničena shvatanja grupnih granica i normi, što mora imati posljedice po socijalne identitete koje usvajaju. Tačnije, problem predstavljaju dječje konceptualizacije grupnih pripadnosti na osnovu uvjerenja, kao što su etničke ili religijske u našem kontekstu, ili ideološke i političke grupe u bilo kojem kontekstu.
Pitanje konteksta je jedan od faktora po kojima se razlikuju individualistički orijentisane razvojne teorije (poput eriksonijanskih ili kognitivno-‐razvojnih) i socijalno-‐identitetskih perspektiva (Verkuyten, 2004). Razvojne teorije etničkog identiteta nisu pružile odgovor na pitanje kako se određeni konteksti reflektuju u dječjim uvjerenjima. Razumijevanje sebe kao pripadnika etničke, nacionalne ili rasne grupe jeste u vezi sa društvenom konstrukcijom ovih identifikacija u određenom istorijskom, kulturnom i političkom kontekstu. U skladu sa ovim različitim identitetskim konstrukcijama i odnosi između grupa mogu biti kontekstualno specifični. U tradiciji teorija socijalnog identiteta etnički identitet se obično razmatra kroz međugrupne odnose većinskih i manjinskih grupa, međutim istraživanja pokazuju da se ovi odnosi često razlikuju kad su u pitanju odnosi većinske sa različitim manjinskim grupama (Verkuyten & Kinket, 2000). Tradicionalno, u socijalno-‐identitetskoj perspektivi se razvoju identiteta nije pridavala velika pažnja. Ipak, put povezivanja socio-‐identitetske i kognitivno-‐razvojne perspektive može ići preko teorije samokategorizacije. Kategorizacijske sposobnosti, kao i druge kognitivne sposobnosti zaista se mogu posmatrati kroz prizmu razvoja mogućnosti suđenja i tumačenja društvenih kategorija i njihovog kontekstualnog značenja. Socijalno-‐identitetska razvojna teorija predstavlja jedan od od pokušaja interpretacije teorije socijalnog identiteta u razvojnom ključu (Nesdale, 2004). Ovaj pristup uzima u obzir socio-‐motivacijske procese i svijest o društvenoj strukturi, te samokategorizacijske procese. Po socijalno-‐identifikacijskoj teoriji potreba osobe za unutargrupnom identifikacijom motivisana je željom za pozitivnim identitetom i jasnijim doživljajem sebe i svijeta u okviru grupe koja se pozitivno razlikuje u odnosu na drugu grupu. Posljedice ove identifikacije su da se članovi sopstvene grupe doživljavaju kao slični, te kao nosioci pozitivnih kvaliteta. Za razliku od njih, članovi drugih grupa se opažaju uglavnom kroz predrasude i stereotipe. Neka istraživanja pokazuju da zaista često kod djece postoje iste tendencije za identifikacijama i međugrupnom pristrasnošću kao i kod odraslih. Na primjer, brojna istraživanja pokazuju da djeca takođe traže pozitivnu grupnu različitost, što se manifestuje kroz želju da se identifikuju sa dominantnijim grupama. Tako, rijetko se nalazi da se djeca dominantnih grupa pogrešno identifikuju sa nisko statusnim grupama, dok se obrnuto znatno češće nalazi (Nesdale, 2004; Nesdale & Flesser, 2001).
Da bi jasnije konceptualizovao razvojne aspekte svoje teorije Nesdale predlaže četiri faze razvoja identifikacijskih procesa: nediferenciranu fazu, fazu etničke svjesnosti, fazu etničke preferencije i fazu etničkih predrasuda. U nediferenciranoj fazi, na uzrastima prije 2-‐3. godine, djeca obično ne obraćaju pažnju na etničke ili rasne kategorije, već uglavnom reaguju na ono što doživljavaju zanimljivim. Faza etničke svjesnosti se javlja oko 3. godine, posebno kod djece koja odrastaju u multietničkim društvima. U ovom periodu djeca usvajaju socijalne kategorizacije karakteristične za međugrupne odnose društva u kojem odrastaju, što znači da ne konstruišu jednostavne kategorije poznatog
61
nasuprot nepoznatom, već one koje imaju socijalni značaj u datom kontekstu. Iako započinje oko 3. godine, razvoj etničke svjesnosti se nastavlja kroz dodatne evaluacije i razjašnjenja etničke i nacionalne pripadnosti i u kasnijim periodima. Pored toga što se javlja prepoznavanje drugih grupa, u ovoj fazi se javlja i etnička samoidentifikacija, odnosno djetetovo shvatanje da i samo pripada određenoj etničkoj ili rasnoj grupi. Nakon što se za većinu djece pojavi etnička samoidentifikacija u periodu 6.-‐7. godine, za posljedicu imamo jačanje unutargrupnih identifikacija. U fazi etničke preferencije kod djece je upravo naglašena preferencija sopstvene etničke grupe, ali nije u velikoj mjeri izražena tendencija za odbacivanjem pripadnika drugih grupa. U fazi etničkih predrasuda javljaju se stereotipizacija, predrasude i distanciranje od članova drugih grupa. Za razliku od socio-‐kognitivne razvojne teorije, po socio-‐identitetskoj razvojnoj teoriji se ne smatra da je postepeno smanjivanje predrasuda poslije 7. godine posljedica kognitivnog razvoja, već da se ono javlja samo kod djece koja posjeduju takve stavove. Ovo znači da predrasude ne javljaju kod sve djece kao dio razvojnog procesa, već će zavisiti od nekih dodatnih faktora poput usvajanja etničke konstantnosti, socio-‐kognitivnih vještina, te socio-‐identifikacijskih procesa. Usvajanje etničke konstantnosti znači da dijete treba da razumije da je etnička pripadnost relativno nepromjenjiva, slično rodnoj pripadnosti, a za razliku od uzrasnih kategorija. U skladu sa kognitivnim razvojem, etnička konstantnost se javlja paralelno sa javljanjem konkretnih operacija. Usvajanje socio-‐kognitivnih vještina se manifestuje kroz dječju sposobnost da se decentrira i posmatra svijet iz perspektive djeteta iz druge grupe, da se empatiše sa ovom djecom, kao i da razvije određene mogućnosti višeg moralnog rezonovanja. Od ovih sposobnosti će, u izvjesnoj mjeri, zavisiti hoće li djeca usvojiti etnički predrasudne stavove. Ipak, pojava predrasuda kod djece će u najvećoj mjeri zavisiti od socio-‐identifikacijskih procesa. Dakle, kad se razvije etnička samoidentifikacija i konstantnost, djeca će početi da usvajaju one stavove koji su karakteristični za grupu sa kojom se identifikuju, a sa njima i sve negativne stavove koji su usmjereni prema drugim grupama. Tačnije, djeca tada usvajaju sve grupne norme, stavove, uvjerenja i ponašanja koja im pomažu da vide sebe kao pripadnika grupe, a koji takođe pomažu da se napravi pozitivna različitost u odnosu na druge grupe. Prelazak dječje etničke preferencije u predrasude može biti potpomognut jačinom identifikacije sa grupom u kojoj već postoje predrasude, kao i osjećajem grupne prijetnje ili postojećim međugrupnim konfliktom. Za razliku od kognitivno-‐razvojne teorije, u socio-‐identitetskoj razvojnoj teoriji se daje prednost socio-‐identifikacijskim procesima i motivaciji u odnosu na kognitivne i percepcijske. Takođe, pojava predrasuda se tumači jedinstvenim kontekstualnim faktorima društva u kojem dijete odrasta više nego stadijumom kognitivnog razvoja. Djeca i odrasli mogu biti bez etničkih predrasuda ukoliko odluče da se ne identifikuju sa etničkom grupom koja posjeduje predrasude, tj. ukoliko biraju neki drugi princip samokategorizacije. Istraživanja Nesdalea i saradnika, kao i rezultati drugih studija često potkrepljuju pretpostavke ove teorije. Tako, ova istraživanja pokazuju da djeca uzrasta 5-‐9 godina češće pokazuju unutargrupnu pristrasnost, nego međugrupno odbacivanje, kao i da djeca zaista drugačije iskazuju pristrasnosti u zavisnosti od hijerarhijskih odnosa između grupa (Nesdale, Maass, Griffiths, & Durkin, 2003; Nesdale & Flesser, 2001). Takođe, ispostavilo se da djeca preferiraju članove trenutne grupe koja ih
62
okružuje bez obzira kojeg na etnicitet. Ovo praktično znači da za djecu uzrasta do 9 godina etnicitet nema značenje sam po sebi, već samo kao jedan princip socijalne kategorizacije (Nesdale, 2004), pogotovo ako između etničkih grupa ne postoji osjećaj prijetnje ili konflikt. Svaka od opisanih teorija razvoja etničkih identifikacija ima neke nalaze za i protiv. Neke teorije je je teško razdvojiti i posmatrati potpuno izolovano. Sigurno je da djeca uče socijalna ponašanja, i da je učenje povezano sa kognitivnim sposobnostima, te da je i samokategorizacija u vezi sa kognitivnim sposobnostima. S druge strane, nije slučajno zašto sam socijalno-‐identifikacijsku razvojnu teoriju ostavio za posljednja razmatranja. Očigledno je da se ova teorija najbolje nosi sa kontekstualnom specifičnošću etničkog identiteta i etničkih stavova u zavisnosti od međugrupnih odnosa u konkretnom društvu, te da za to postoje brojni dokazi. Djeca zaista nisu prazne table na koje se ispisuje sadržaj, niti su isključivo racionalni mehanizmi koji rezonuju isključivo kognitivno, već su djelatna bića, koja pokazuju određene preferencije, emocije i stavove, te posjeduju i socijalnu motivaciju. Socijalno-‐identifikacijska razvojna teorija je relativno nova ideja, u kojoj i dalje postoje neke nejasnoće, poput prirode prelaska iz faze etničke preferencije u etničke predrasude. Iako potiče iz trenutno najzastupljenijeg pravca istraživanja društvenog samopoimanja i međugrupnih odnosa, dosta ideja ove teorije tek treba da se potkrijepi pozitivnim nalazima.
Socijalne norme
Problem društvenih, tj. grupnih normi sigurno prevazilazi okvire ove knjige, ali ovdje ćemo se ukratko prisjetiti osnovnih stvari vezanih za nastanak i funkcije normi, iz prostog razloga što je njihov efekat na grupno ponašanje veoma bitan. Socijalne norme predstavljaju standardna, odnosno prihvatljiva uvjerenja, vrijednosti i ponašanja karakteristična za određenu društvenu grupu. Norme ne opisuju ponašanja koja su pogrešna ili tačna, već ponašanja za koja grupni članovi misle da su prikladna. Takođe, ne postoje oštre granice koje razdvajaju dobre i loše vrijednosti, uvjerenja i ponašanja, već je više ljudi pokazuju ponašanja koja su više ili manje blizu prikladnih za datu grupu. One nastaju u trenutku kad se formira grupa, mogu biti trajne, ali su dinamične i mogu se mijenjati. Trajnost normi obezbjeđuje ljudima stabilnost i predvidivost društvenog života. Norme originalno nastaju u specifičnoj situaciji i one oslikavaju važna ponašanja za dati kontekst. Ukoliko se kontekst promijeni -‐ i norme će se promijeniti. Grupne norme ne moraju nastati kao nekakav prosjek normativnih uvjerenja i stavova članova prije formiranja grupe, već mogu biti i ekstremnije od pojedinačnih normi. Zašto se norme konstruišu na određen način u konkretnom kontekstu zavisiće od mnogo faktora: početnih polazišta pojedinačnih članova, međugrupnih odnosa, vođstva, kulturalnih i istorijskih činilaca. Formirane grupne norme nisu fiksne, već više opisuju raspon ponašanja koji je proporučen za članove grupe. Norme vezane za grupnu lojalnost i centralne aspekte grupnog funkcionisanja će po pravilu imati uži raspon
63
prihvatljivog ponašanja od normi koje su u vezi sa nekim perifernim funkcijama grupe (Hogg & Vaughan, 2010). Newcomb sa saradnicima je uradio longitudinalnu studiju normi na studentkinjama jednog američkog koledža na kome su vladale liberalne političke i društvene norme, dok je većina studentkinja dolazila na koledž iz konzervativnih porodica više srednje klase (Newcomb, Koenig, Flacks, & Warwick, 1967). Studija je rađena 30-‐tih godina, a rezultati su pokazali da su ispitanice pri dolasku na studij preferirale konzervativne političke opcije, dok su na kasnijim godinama studija svoje preferencije pomjerile ka liberalnim i socijalističkim opcijama. Što je još zanimljivije, ova promjena je ostala relativno stabilna i u ispitivanju 25 godina poslije. Ovo istraživanje je, između ostalog, pokazalo i koliko su grupne norme trajne i uticajne na čovjekovo ponašanje u prirodnim uslovima.
Jedna od klasičnih studija iz socijalne psihologije bila je posvećena formiranju grupnih normi u vezi sa opažanjem fizičkih stimulusa. Ova studija se bavila fenomenom autokinetičkog efekta: perceptivnog fenomena kada opažamo da se svijetla tačka u mraku pokreće, a ona je nepokretna14. Sherif je ispitivao autokinetički fenomen tražeći od ispitanika da procijene u kojem rasponu se kreće svijetleća tačka (Sherif, 1936). Ispitujući ih individualno, on je ustanovio da svaki ispitanik formira određenu individualnu normu kretanja. Stavivši tri ispitanika u istu prostoriju gdje su oni naglas procjenjivali raspon kretanja tačke, on je ustanovio da su se njihove procjene poslije nekoliko ispitivanja približavale nekoj zajedničkoj normi. Iz eksperimenta je proizašlo nekoliko zanimljivih nalaza. Prvo, nakon što su formiranih grupnih normi procjene, u ponovljenim individualnim ispitivanjima ispitanici su se držali novoformiranih grupnih normi i bez prisustva drugih članova. Znači, grupne norme opstaju i vidljive su u pojedinčevom individualnom ponašanju. Dalje, Sherif je ustanovio da kad su u grupi svi "naivni" ispitanici, formiranje norme procjene teži negdje prema prosjeku pojedinačnih procjena. On je onda pravio varijacije eksperimenta da provjeri da li uvijek novonastale grupne norme predstavljaju prosjek individualnih normi. U jednoj situaciji su se u eksperimentu nalazila dva ispitanika -‐ jedan "naivni" i jedan saradnik eksperimentatora koji je bio instruisan da se drži isključivo svoje norme procjene. U ovoj situaciji grupna norma nije išla u pravcu prosjeka polaznih pozicija, već je završila u okviru norme procjene "tvrdoglavog" saradnika eksperimentatora. Dakle, kad se formiraju grupne norme, polazne pozicije pojedinaca koji formiraju grupu mogu biti važne, ali nekad se glasniji, uporniji ili dominantniji pojedinci nameću kao kreatori grupnih normi. Sherif je konstatovao da su norme prirodni pratilac grupne interakcije, ali kad se formiraju one nastavljaju da oblikuju ponašanje članova. On je sa saradnicima to i ilustrovao u nastavku svoje studije, gdje je takođe ispitivan autokinetički efekt i norme raspona procjene kretanja tačke u mraku (MacNeil & Sherif, 1976). Oni su na početku u grupu uvodili svoje saradnike, uz prisustvo jednog naivnog ispitanika, koji su davali ekstremne procjene kretanja tačke, te se na kraju formirala ekstremna norma. Nakon ove početne faze oni su u grupi
14 Smatra se da je autokinetički efekt posljedica kombinacije fiziologije čovjekovog oka koje se pokreće i nevoljno, te nedostatka referentnih tačaka za poređenje prilikom posmatranja.
64
izmjenjivali jednog po jednog originalnog člana novim naivnim ispitanicima. Ispostavilo se da je ekstremna grupna norma i dalje egzistirala, iako u grupi više nije bilo ni jednog originalnog člana.
Norme mogu biti formalno propisane, kao i neformalno usvojene. Formalno propisane norme ponašanja karakteristične su za formalne organizacije, poput firmi ili političkih i administrativnih organizacija. One su jasno definisane, poput propisanog koda oblačenja i komunikacije kod šalterskih službenika u banci ili pošti. Ove vrste normi obuhvataju jasna pravila ponašanja koja su određena sistemom zakona, pravilnika ili kažnjavanja. Strogo sociopsihološki gledano, ove vrste fenomena bismo prije mogli nazivati zakonim ili pravilima, nego normama. Neformalne norme, s druge strane, predstavljaju nepisana pravila ponašanja, koja mogu važiti i za formalne i neformalne organizacije. One često nisu tako jasno vidljive, odnosno nalaze se negdje u pozadini svakodnevnog funkcionisanja grupe i grupnih članova. Neformalna norma zaposlenika u nekoj firmi može biti odlazak na piće petkom poslije posla. Neformalna norma člana fudbalske navijačke grupe može biti napadanje navijača drugogo tima. Propisane ili nepropisane, norme za efekat imaju socijalni pritisak na pojedinca, a posljedice nepridržavanja mogu biti takođe formalno propisane ili nepropisane. Ako kao uposlenik neke firme ne poštujete propisane norme o oblačenju, najvjerovatnije će postojati i odgovarajuća propisana kazna, ili čak otpuštanje s posla. Ako kao član te iste firme ne želite da idete s kolegama s posla petkom na piće, posljedica će vjerovatno biti vaše ignorisanje ili ogovaranje od strane ostalih, a možda čak i nemogućnost napredovanja u firmi. Grupne norme imaju takozvanu dvostruku funkcionalnost: individualnu i društvenu. Sa stanovišta pojedinca norme obezbjeđuju načine kako da opažamo svijet oko nas, kako smo to mogli da vidimo na osnovu Sherifovih istraživanja. Malo kasnije ćemo vidjeti da nam norme omogućavaju da imamo osjećaj pripadnosti i prihvaćenosti, ali i da se bolje samodefinišemo u socijalnom kontekstu. Sa društvene strane norme obezbjeđuju usklađivanje interakcije među članovima, funkcionisanje grupe, te ostvarivanje grupnih ciljeva. Ova funkcionalnost normi sa individualnog i socijalnog nivoa obezbjeđuje im trajnost i stabilnost.
Konformiranje normama
U situaciji kad grupni identitet postaje naglašen i bitan, sve više članova grupe oblikuje svoja ponašanja u skladu sa grupnim normama. Promjena ponašanja u pravcu grupnih normi, a koje je u individualnoj situaciji bilo drugačije, naziva se konformiranje grupnim normama. Konformiranje, u svjetlu teorije socijalnog identiteta, označava proces pojedinčevog prilagođavanja grupnim normama i približavanja grupnom prototipu (van Knippenberg, 2000). Još jedna poznata studija se bavila uticajem grupe na opažanje fizičkih stimulusa, ovaj put nešto perceptivno očiglednijih od tačke u mraku. Svaki "naivni" ispitanik u eksperimentu je bio u grupi zajedno sa četiri druga ispitanika koji su bili saradnici eksperimentatora (Asch, 1956). Ispitanici su trebali da procijene dužinu jedne izložene linije sa druge tri linije različitih dužina, ali tek
65
nakon što odgovore ispitanici koji su saradnici eksperimentatora. Ispostavilo se da u situaciji kad su saradnici eksperimentatora davali očigledno pogrešne odgovore, određen procenat ispitanika je takođe davao pogrešne odgovore iako su mislili da je drugi odgovor tačan. U situaciji privatnog izjašnjavanja ovaj procenat davanja netačnog odgovora je bio manji. Nakon eksperimenta Asch je pitao ispitanike zašto su se konformirali sa pogrešnim odgovorima. Jedni su smatrali da su posumnjali u svoju percepciju, te su mislili da je grupa u pravu. Drugi su smatrali da grupa nije u pravu, ali svejedno nisu htjeli da se razlikuju od većine. Mali procenat je odgovorio da je ustvari vidio isti odgovor kao i većina. Dok je Sherifov eksperiment dočarao kako se ispitanici konformiraju normama u situaciji perceptivne nejasnoće, tražeći pouzdan način percepcije okoline, Aschov eksperiment otkriva drugi razlog: strah od razlikovanja i odbacivanja. Tip konformiranja demonstriran u Sherifovom eksperimentu kasnije je nazvan informacionim konformiranjem, jer osobe koriste procjene drugih ljudi da bi redukovali nejasnoću u opažanju i interpretaciji novih informacija, te smanjili subjektivni osjećaj nesigurnosti. Drugi tip konformiranja, opisan u Aschovom istraživanju, nazvan je normativnim konformiranjem, jer ljudi izbjegavaju neodobravanje od strane grupe i teže da se prilagode grupnim normama (Deutch & Gerard, 1955). Normativno konformiranje se javlja kad osoba vjeruje da grupa ima moć da nas posmatra, te na izvjestan način nagradi ili kazni za ponašanje koje pokazujemo. U svjetlu teorijske perspektive socijalnog identiteta, obje navedene vrste konformiranja mogu se objasniti jednim oblikom socijalnog uticaja: referentnim informacionim uticajem (Hogg & Turner, 1987). Kad god grupno članstvo postane istaknuto i značajno, mi osjećamo potrebu da se definišemo u terminima sopstvene grupe. Socijalno samoodređenje obuhvata i spoznaju grupnih normi, te koristimo različite kontekstualne informacije da bismo odredili te norme. Najčešće je to upravo ponašanje drugih grupnih članova, čijem ponašanju želimo da se približimo, ali i opažanje ponašanja vangrupnih članova, od kojih želimo da se razlikujemo. Povrdu ovih ideja nalazimo u istraživanju gdje je modifikovan Aschov postupak tako da su saradnici eksperimentatora opažani kao pripadnici vlastite ili druge grupe (Abrams, Wetherell, Cochrane, Hogg, & Turner, 1990). Rezultati eksperimenta su pokazali da je konformiranje odgovorima saradnika bilo znatno veće kada su ih ispitanici percipirali kao članove svoje grupe. Ovaj efekat je bio još izraženiji u situaciji javnog, nego u situaciji privatnog izjašnjavanja. Dakle, ljudi se ne konformiraju da bi tačnije opazili fizičku stvarnost ili da bi izbjegli osudu od strane drugih, već zato što su članovi grupe. Dalje, ljudi se ne konformiraju drugim osobama, već koriste njihovo ponašanje kao izvor informacija da spoznaju grupne norme. Pošto su norme pounutrene predstave o grupi, one funkcionišu i kad drugi pripadnici grupe, pa ni drugi ljudi uopšte, nisu prisutni da nas nadgledaju.
Od čega zavisi konformiranje? Kao što smo vidjeli u prikazanim istraživanjima, nisu se svi ljudi konformirali grupnim normama, niti su oni koji su se konformirali to činili na isti način. Prvo čega su se psiholozi prihvatili je, naravno, veza između ličnosnih
66
osobina i konformiranja, tj. pitanje da li postoje ličnosne razlike između onih koji se više i manje konformiraju. Tako se u nekim istraživanjima ispostavilo da se više konformiraju oni koji imaju niže samopoštovanje, veću potrebu za socijalnom podrškom ili odobravanjem, veću potrebu za samokontrolom, manji IQ, veću anksioznost, osjećanja inferiornosti i nesigurnosti, te oni koji imaju karakteristike autoritarne ličnosti (Crutchfield, 1955). Kasnija istraživanja su pokazala da osobe koje se konformiraju u jednoj ne moraju da se konformiraju u drugoj situaciji, odnosno da konformiranje možda više duguje situaciji i kontekstu nego ličnosti (Hogg & Vaughan, 2010).
Takođe, treba reći da kod ljudi nekad postoji i potreba da se opiru pritisku koji osjećaju, pogotovo ako smatraju da je taj pritisak pretjeran ili nelegitiman. U ovom slučaju kao posljedicu socijalnog pritiska nemamo konformiranje, već čak suprotno -‐ psihološki otpor (Brehm, 1966). Jedno istraživanje ilustruje ovaj fenomen kroz nalaz da su studenti u jednom kampusu pisali mnogo manje grafita na zidu gdje je stajao natpis "Molimo Vas da ne pišete po ovom zidu", nego tamo gdje je pisalo "Ne smijete pisati po ovom zidu ni pod kojim okolnostima!" (Pennebaker & Sanders, 1976). Poenta je da ljudi vole osjećaj slobode i kontrole, odnosno osjećaj da nešto rade samovoljno, a ne pod pritiskom, inače će im se umanjiti samopoštovanje. Zato se često prilikom uvjeravanja i socijalnog pritiska stvara ili osjećaj slobodnog izbora ili takozvana "obrnuta psihologija": npr. kad želite dijete da zadržite u kući, vi mu kažete "sad moraš izaći napolje."
Kad su u pitanju kontekstualni faktori i konformiranje dosta pažnje je posvećeno jednoglasnosti u grupi, te količini grupne većine. I sam Asch je našao da kad u grupi, pored naivnog ispitanika, postoji i jedan saradnik eksperimentatora koji se ne slaže sa "saradničkom većinom", te daje uvijek korektan odgovor, ovo smanjuje konformiranje sa 33% na 5.5% (Asch, 1956). Što je još zanimljivije, čak i ako ovaj saradnik disident ne daje tačan odogovor, već neki pogrešan odgovor koji nije u saglasnosti sa većinom, ovo rezultuje smanjenjem konformiranja naivnih ispitanika. Izgleda da i sâmo razbijanje većinske jednoglasnosti smanjuje sklonost konformirajućem ponašanju. Takođe, Asch je tražio vezu između broja većine u grupi i konformiranja pojedinca, te je ustanovio da konformiranje raste do većine od 4 člana, a dalje se sa povećanjem većine ne mijenja značajno. U metaanalizi istraživanja rađenih po Aschovoj paradigmi, na preko 100 istraživanja urađenih u raznim krajevima svijeta, nađena je pozitivna povezanost između brojnosti većine i stepena konformiranja, mada ne velika (Bond & Smith, 1996). Da li je moguće da širi socijalni kontekst utiče na konformiranje? Jedan od poznatih modela veze između kulture i ličnosti pretpostavlja da se svjetske kulture danas mogu prikazati na dimenziji nezavisnost-‐međuzavisnost (Markus & Kitayama, 1991). Prema ovom modelu za zapadnjačke kulture bi bila karakteristična nezavisnost individua, a za istočnjačke kulture međuzavisnost. Dakle, očekujemo da se veće konformiranje nalazi kod ljudi u istočnjačkim, odnosno međuzavisnim društvima. I zaista, istražujući konformizam koristeći Aschovu paradigmu Smith, Bond i Kagitcibasi nalaze dosta velike varijacije u konformiranju između kultura (Smith, Bond, & Kagitçibasi, 2006). Mjereći nivo konformiranja koristeći procenat pogrešnih odgovora, oni nalaze da je prosječni nivo konformiranja u individualističkim kulturama Sjeverne Amerike i sjeverozapadne Evrope oko 25%. S druge strane, u međuzavisnim kulturama
67
Afrike, Azije i Južne Amerike, oni nalaze nivo konformiranja od oko 37%. Međutim, treba primjetiti da, mimo očekivanja, nalazimo na visok nivo konformiranja i u zapadnjačkim individualističkim kulturama, što ne bismo očekivali na osnovu ideja Markusa i Kitayame. Po svemu sudeći, ljudi se konformiraju društvenim normama bez obzira na individualističku orijentaciju, odnosno prije bi se moglo reći da se konformiraju drugačijim tipovima normi.
Odstupanje od normi
Vidjeli smo da kad postoji većinska saglasnost, pojedinac osjeća veći pritisak ka konformiranju. Šta se dešava sa disidentom ili devijantom u grupi, pojedincem koji odstupa od većinskog mišljenja? Asch je nakon svog eksperimenta sa linijama pitao ispitanike koji se nisu slagali sa većinom kako su se osjećali, i oni su izvještavali da su postali svjesniji sebe, da su strahovali od neodobravanja, te se osjećali usamljeno (Asch, 1956). Još jedan zanimljiv nalaz o snazi pritiska koji disidentni članovi grupe osjećaju je proistekao iz kroskulturalnog istraživanja o efektima neslaganja sa većinom u malim grupama (Schachter et al., 1954). Gotovo smiješan, ali svakako interesantan nalaz iz ovih istraživanja je bio taj da saradnik istraživača, koji je glumio disidenta u grupi, 32% slučajeva (95 ispitanih grupa!) nije ostao pri svom mišljenju, te je popustio pod sudom većine. Ljudi očigledno osjećaju potrebu da budu prihvaćeni od strane grupe, pa makar ona bila bez "stvarnog" socijalnog značenja, jer je ad hok stvorena za potrebe istraživanja. Kako se grupa odnosi prema pojedincu koji odstupa od većinskog mišljenja? Jedno rano istraživanje iz socijalne psihologije se bavilo upravo ovim problemom (Schachter, 1951). Istraživač je formirao diskusione grupe od 8 ispitanika u kojima se trebalo raspravljati o problemu maloljetnih delinkvenata. Tri člana grupe su uvijek bili saradnici eksperimentatora, dok su ostali bili naivni ispitanici koji nisu znali za saradničku ulogu ova tri ispitanika. Jedan od saradnika je bio zadužen da igra ulogu disidenta, tj. da kad većina zauzme jedno stanovište, on počne da zastupa drugačije poglede. Drugi saradnik je trebalo da jedno vrijeme igra ulogu disidenta, a onda da se prikloni stanovištima većine. Treći saradnik je trebao da igra ulogu onog koji se uvijek slaže sa mišljenjem većine. Istraživače je interesovalo koliki pritisak će vršiti grupa prema pojedinim članovima grupe koji odstupaju od većinskog mišljenja, a ovo je mjereno količinom "korektivne" komunikacije prema disidentima u grupi. Rezultati su pokazali da je najmanja količina komunikacije usmjeravana na člana koji se slaže sa većinom, njega su ostavili na miru. Prema disidentu, koji trebao da promijeni mišljenje, je usmjeravana komunikacija sve dok nije promijenio mišljenje, a onda je nivo komunikacije opao. Prema disidentnom članu koji nije mijenjao mišljenje je količina komunikacije stalno rasla -‐ njega jednostavno nisu željeli da puste. U istraživanju je takođe nađeno da disident uvijek imao niži rang poželjnosti od ostala dva saradnika, i to uvijek među najnižima u grupi.
Izgleda da strah Aschovih ispitanika da neće biti prihvaćeni ukoliko se ne budu konformirali nije bio bez opravdanja, jer većina očigledno vrši snažan pritisak ka uniformnosti mišljenja. Nije lako biti disident, što znaju svi koji su zauzimali ovu ulogu, međutim treba reći da postoji i potencijalni uticaj disidenta
68
na stanovište većine. U već spominjanoj međukulturalnoj studiji Schachtera i saradnika, u 9% situacija (25 ispitanih grupa) disident je uspio da pridobije većinu za svoje stanovište, iako su u početku zauzimali drugačije stanovište. Očigledno da pojedinac ima šanse da pridobije grupu na svoju stranu ako je dovoljno uporan, a te šanse se značajno povećavaju ako uz sebe ima još nekoga.
Socijalne norme u etničkim grupama
Etničke norme dijele sve osobine grupnih normi koje smo do sada opisivali, te tako predstavljaju standarde ponašanja koje pojedinci u etničkim grupama moraju slijediti ukoliko žele da budu prihvaćeni u grupi. Te norme obično predstavljaju kodove za ponašanja koja trebaju simbolički označavati etničku relevantnost. Etničke norme su obično neformalne, odnosno obično ne postoje pisana pravila koja se moraju poštovati da biste bili član etničke zajednice. To mogu biti nošenje određene vrste odjeće, nošenje vjerskih obilježja, praktikovanje religijskih rituala, preferencije za određene boje koje simbolišu nacionalne i etničke zastave, navijanje za određene klubove ili reprezentacije, određene vrste gestikulacija i slično. Etničke norme se, kao i većina socioidentitetskih fenomena, javljaju u međugrupnoj interakciji. Ova interakcija češće rezultuje normama kao kodovima za ponašanja koja promovišu unutargrupnu pristrasnost, nego onima koje promovišu međugrupnu diferencijaciju (Verkuyten, 2003). Norme u funkciji međuetničke diferencijacije i diskriminacije, ipak, mogu da se jave, pa i da rezultuju normama koje promovišu nasilje, poput slučajeva u Ruandi ili na prostora bivše Jugoslavije (Bhavnani, 2006). Naravno, isto tako je moguće i da se u međugrupnom odnosu razviju norme međugrupne kooperacije. U velikim grupama kakve su etničke i nacionalne, teško je razlučiti specifično etničke norme od opštih društvenih. Npr. nošenje francuske beretke ne mora biti simbolička oznaka etničkog identiteta, već čisto potreba da se nosi pokrivalo za glavu, ali je tokom 20-‐tog vijeka često korištena u BiH kao oznaka identiteta bosanskih muslimana (Lockwood, 1975). Postoji i mnoštvo drugih društveno relevantnih ponašanja u svakom društvu koje nemaju isključivo etničko značenje, ali je moguće da se u određenim okolnostima pokrene njihovo pretvaranja u etničku formu procesom koji neki autori nazivaju etnifikacijom (Kuran, 2010). Ovaj proces predstavlja samo promjenu značenja normi, a društveni smisao procesa je pojačano označavanja grupnih granica. Za razliku od prilično jednostavnih laboratorijskih istraživanja, etničke, pa i opšte društvene norme, nisu uvijek tako lako uočljive. Jedna od poenti ove nevidljivosti normi, jeste da se one smatraju prirodnim sastavnim dijelom jednog društva, a sve u funkciji esencijalizacije zajednice. Ako želimo relativno vidljive primjere iz konteksta BiH, onda možemo vidjeti da su oznake granica etničkih grupa ocrtane u najvećoj mjeri religijskim, jezičkim, ali i političkim ponašanjem (V. Turjačanin, 2011a). Dakle, da biste izbjegli društvene sankcije, trebali biste praktikovati vjerske rituale i truditi se da govorite jezikom vaše etničke zajednice. Uz ove simboličke oznake, postoje i politička ponašanja koja postaju veoma bitna u politizovanom kontekstu naših etniciteta. Npr. godinama se vode rasprave o tome da li je sarajevski političar Željko Komšić "pravi Hrvat", na
69
osnovu njegovog političkog ponašanja (Mihaljević, 2011). U ovom slučaju normativno etničko ponašanje treba da služi distanciranju etničkih grupa Hrvata od Bošnjaka, a ako se politički približava stavovima druge etničke grupe, onda osoba postaje disident, marginalizovana ili čak izbačena iz grupe. Još jedan primjer normativnog ponašanja bi bio grafit napisan na zidu u naselju u kome živim: "Ko za Bosnu igra Srbin više nije." Ova, gotovo u stihu sročena, norma propisuje da sportisti srpske etničke pripadnosti ne treba da nastupaju za državne reprezentacije BiH, tj. propisuje normativno ponašanje u vidu političkog odbacivanja BiH kao države. Konstruisanje ovakvih normi je potpuno i očekivano, jer jedna od osnovnih funkcija grupnih normi koju smo vidjeli već ranije jeste međugrupno razlikovanje (Abrams et al., 1990). Društveni procesi normativnog uticaja praktično predstavljaju pokušaj pretvaranja više ili manje prosječnog člana grupe u idealnog prototipnog člana. Prototipni član etničke grupe nije prosječan, jer se konstruiše ne samo na osnovu prosjeka osobina grupnih članova, već i na osnovu međugrupnih razlika. U našem slučaju. konformiranje etničkim normama vodi konstrukciji prototipnog Srbina, Hrvata ili Bošnjaka, a ovi procesi će biti slični svuda gdje je kontekst sličan našem.
Politizacija društvenog i etničkog identiteta
Društvene grupe nisu izolovane od šireg društvenog konteksta u kojem se nalaze. Tako, kad govorimo o međugrupnim odnosima nikad ne možemo isključiti sve faktore društvenog i političkog sistema u kome one postoje i formiraju svoje odnose. Pored samih grupa, u ovakvim odnosima postoje i drugi činioci, poput samog političkog sistema, te drugih unutrašnjih i internacionalnih faktora. Na takvoj sceni se obično i odigrava politizacija socijalnog identiteta. Taj proces se odvija kroz odnose društvenog identiteta, međugrupne borbe za društvenu moć i šireg socijalnog konteksta (Simon & Klandermans, 2001). Dakle, politizacija se odvija tako što da se ljudi kroz svoju svijest o grupnoj pripadnosti uključuju u političku borbu za društvenu moć, uz znanje da se ta borba mora odvijati u zajedničkom političkom i društvenom kontekstu.
Društvena moć se obično u socijalnoj psihologiji određuje kao ishod socijalnih odnosa gdje jedna strana može uticati na ishode društvenih akcija (Haslam, 2001). Ova moć može biti zasnovana na raspodjeli materijalnih nagrada i kazni, ali i na drugim resursima, poput kontrole informacija, znanja ili statusa. Borba za moć između grupa se u većini slučajeva dešava u društvima gdje već postoji određena raspodjela ove moći, i to uglavnom nejednaka (Ng, 1980). Iako skoncentrisana društvena moć povlaštene grupe ne mora rezultovati otvorenom diskriminacijom druge grupe, u najboljem slučaju ona se iskazuje u prostom favorizovanju pozitivnijih ishoda za vlastitu grupu. U ovakvim situacijama obično je manje povlaštena grupa ta koja inicira preispitivanje ovih odnosa moći. S druge strane, grupe se mogu zateći i u situaciji gdje raspodjela moći nije jasno definisana, gdje ni pravila nisu jasno definisana, što opet dovodi do međugrupne borbe, jer svaka od grupa je motivisana da preuzme što veći dio te neraspoređene moći. Naravno, ova moć nije bitna isključivo sama po sebi ili zbog
70
materijalnih dobitaka, već u velikoj mjeri zbog svog psihološkog sadržaja. Članovi povlaštene grupe će imati društveno i simbolički viši status, poštovanje i uopšteno pozitivniju sliku od članova grupe nižeg statusa.
Kontekst u kome se dešava međugrupna borba za moć uključuje više faktora od samo dvije grupe. Simon i Klandermans pretpostavljaju da svaka ovakva borba mora uključiti i borbu za treći faktor, obično širu društvenu javnost, čija podrška je neophodna za ostvarenje ciljeva (Simon & Klandermans, 2001). Najčešće se ovo odvija tako što svaka grupa predstavlja svoje interese kao zajedničke za većinu članova društva, odnosno predstavlja svoj identitet kao više prototipan i više normativan za društvo u cjelini, a identitet druge grupe se diskredituje. To često možemo vidjeti kod nas u političkom životu kad članovi političkih partija pokušavaju zadobiti unutaretničku javnost odredbama šta "pravi" Bošnjak/Hrvat/Srbin jeste, a šta nije. Ova definicija etničkog identiteta se onda mora poklopiti sa stranačkom definicijom, odnosno političkim interesom.
Međugrupni odnosi u jednom društvu mogu rezultovati promjenom odnosa statusa, materijalnih ili simboličkih nagrada, te društvene moći. Ipak, ne smatra se svaki društveni identitet koji navodi ljude na socijalnu akciju politizovanim. Pod politizovanim identitetom se obično smatra onaj društveni identitet koji se svjesno shvata kao bitan u političkom nadmetanju grupa oko socijalne moći. Tačnije, ako članovi grupa ulaze u borbu oko političke moći na bazi svog grupnog članstva, onda njihov grupni identitet zasigurno možemo nazvati politizovanim.
Koraci u politizaciji grupnog identiteta
Politizacija društvenog identiteta je proces koji se odvija postepeno. Tri bitna mehanizma ovog procesa su opažanje da je grupa na neki način izložena gubitku, pripisivanje krivice za taj gubitak drugoj grupi, te uvlačenje šire javnosti u ovo političko nadmetanje (Simon & Klandermans, 2001; Simon & Grabow, 2010). Doživljaj neopravdanog gubitka za svoju grupu je jedan od veoma bitnih faktora koji društvenu grupu pretvaraju u aktivnog aktera u političkoj borbi (Klandermans, 1997; Turner et al., 1979; Wright, Taylor, & Moghaddam, 1990). Budući da se pretpostavlja da su grupe u okviru šire društvene zajednice (tj. države) ravnopravne, bilo koji doživljaj nepravedne raspodjele će relativno efikasno ujediniti članove u homogen politički kolektiv. Ovaj osjećaj gubitka može biti predstavljen kao nepravda u materijalnoj raspodjeli sredstava, simboličkom statusu ili bilo kakav doživljaj ugroženosti grupnog identiteta.
Sljedeći korak u politizaciji je da se nepravda pripisuje nekom vanjskom faktoru, bila to druga društvena grupa ili vlast (Major, 1994). Obično se percipira da je "naš" gubitak doživljen upravo zbog "njih", tj. da druga grupa to radi namjerno. Ovo ubrzava proces politizacije društvenog identiteta jer pojačava proces razlikovanja nas i njih, međugrupnog nadmetanja i stereotipizacije članova druge grupe. Npr. ako je većina ljudi uvjerena da su Kinezi odgovorni za loše ekonomsko stanje u našoj državi, jer prodaju jeftinu robu ili uzimaju radna mjesta domaćim radnicima, onda ovo sve "nas ne-‐Kineze" dodatno definiše i kao grupu i kao političkog aktera. U ovom primjeru slobodno možemo "Kineze"
71
zamijeniti sa bilo kojom bližom etničkom grupom. S druge strane, ako većina smatra da je za loše ekonomsko stanje odgovorna lijenost većine ljudi u našem društvu ili nedovoljna organizovanost radnih navika, onda je malo vjerovatno da će to neku populaciju učiniti brzo politizovanom. Finalna stepenica po ovom modelu je uključivanje društva kao šire cjeline u borbu za društvenu moć. Da bi se na neki način završio proces politizacije grupnog identiteta, grupa mora naglasiti i identifikaciju sa obuhvatnijom grupom, tj. širim društvenim identitetom (Wenzel, Mummendey, & Waldzus, 2007). Za primjer možemo uzeti ekološki protestni pokret koji se pojavi nakon što gradske vlasti odluče da prodaju park privatnoj firmi za izgradnju poslovnih objekata15. Članovi ekološkog pokreta smatraju da je učinjena nepravda uništavanjem gradskog zelenila i prostora za rekreaciju djece i odraslih, te za to okrivljuje gradske vlasti. Gradske vlasti mogu opravdavati svoj potez željom da se otvore nova radna mjesta ili dobijena sredstva od prodaje gradske zemlje ulože u neki drugi gradski projekat. U svakom slučaju ukoliko gradske vlasti ne učine ništa po zahtjevu ekološkog pokreta, pokret će vjerovatno organizovati neki vid demonstracija, protesta i medijskih istupa, predstavljajući svoje zahtjeve kao kompatibilne sa većinom stanovništva grada u kojem se dešavaju protesti. Ovim se zahtijeva opredjeljenje opšte javnosti za stvar za koju se organizuju protesti. Ukoliko se javnost opredijeli da podrži protestni pokret, ishod će biti povoljan za protest, u suprotnom će biti pozitivan za gradske vlasti. U slučaju da niko od aktera ne uspije da uključi javnost u raspravu, stvari će opet logično ići na stranu koja ima više društvene moći -‐ gradske vlasti u ovom slučaju. Ovaj posljednji korak, pokušaj pridobijanja javnosti, je bitan za dovršavanje politizacije grupnog identiteta, jer se na taj način naglašava dvostruka identifikacija članova grupe: sa samom grupom kao političkim akterom, ali i sa širom zajednicom u cjelini kao političkom arenom.
Iako je osnovna pretpostavka ovog modela da učesnici, tj. grupe u politizacijskom procesu obično djeluju u nacionalnom (odnosno unutardržavnom) prostoru, često se dešava da se za širi društveni kontekst uzimaju i nadnacionalni konteksti. Kao primjer se mogu uzeti etničke i nacionalne borbe, gdje recimo Izraelski Jevreji i Palestinski Arapi traže ulogu medijatora od SAD, a za političku arenu postavljaju Ujedinjene Nacije. Ili ako želimo bliži primjer, politički konflikti između bosanskohercegovačkih etno-‐političkih kolektiva se dešavaju u lokalnom državnom prostoru, ali se često dešavaju i u kontekstu Evropske Zajednice, nekad i uz posredovanje trećih zemalja.
Posljedice politizovanog društvenog identiteta Svaki socijalni identitet, naravno, utiče na to kako doživljavamo sebe i svijet oko nas. Politizacija socijalnog identiteta kao osnovnu poljedicu ima pojačavanje i ubrzavanje procesa identifikacije. U terminima teorije socijalnog 15 Za primjer je uzet protestni pokret "Park je naš", koji se odvijao tokom 2012. godine u Banjaluci, ali ovo svakako nije jedinstven primjer ekoloških protesta.
72
identiteta, mogli bismo reći da politizacija izaziva povećanu istaknutost identifikacije. Kao efekt povećane istaknutosti imamo pojačane i sve druge identifikacijske efekte i efekte međugrupnih poređenja: homogenizaciju, konformiranje, stereotipizaciju, predrasude, diskriminaciju. Zašto dolazi do ovog efekta pojačanja? Prvenstveno zato jer su znakovi koji nas upućuju na važnost grupne pripadnosti prisutni i stalno nas upućuju na to. Npr. te znakove viđate svakodnevno u medijima tipa televizije ili novina, kad se izvještava o političkim zbivanjima. Ili viđate etničke ili nacionalne zastave koje su postavljene na prometnim i vidljivim mjestima. Dalje, politika utiče na naš svakodnevni život, te mi taj uticaj osjećamo neprestano i kao pojedinci i kao kolektivi. Politizovani društveni identitet znači da sad kao grupa učestvujemo u borbi za raspodjelu društvene moći (materijalne, simboličke ili imaginarne), a samim tim smo više motivisani da se uključimo u identifikacijske aktivnosti. Možete biti pripadnik etničkog kolektiva koji upražnjava svoje kulturalne specifičnosti kroz živopisnu paradu gradskim ulicama, ali to sigurno nema iste efekte na identitet kao svijest o pripadnosti etničkom kolektivu koji se bori za veća prava svoje zajednice u društvu. Uz sve to, politizovani grupni identitet pruža članovima osjećaj da su aktivni učesnici društvenih procesa, a ne samo pasivni posmatrači, i to bez obzira na ishod angažmana.
Još jedna kategorija posljedica politizovanog društvenog identiteta jeste smanjenje kognitivne nejasnoće koja se javlja u tumačenju socijalnog svijeta (Hogg, 2005, 2007). Proces politizacije pomaže definisanju grupnih granica i problema s kojima se suočava grupa. Pomaže definisanju uzroka tih problema i određenja položaja grupe u okviru šireg društva. Kroz politizaciju se kristalizuju problemi i načini njihovog rješavanja, te su članovi grupe motivisani da ovaj proces ubrzaju dodatnom identifikacijom. Ovako funkcioniše povratna sprega koja čini politizaciju tako efikasnom u procesu formiranja grupnog identiteta. Nekim osobama ovo pruža mogućnost da imaju doživljaj jasnijeg viđenja društvenog okruženja, a drugima omogućava da jasnije definišu svoj identitet potencijalno i kroz unutargrupne uloge "aktiviste", "heroja" ili "žrtve". Tako, npr. neki nezaposleni pripadnik srednje klase iz zapadnoevropske zemlje može biti prilično nezadovoljan svojim društvenim ili ekonomskim statusom, a pri tom nemati izražen društveni ili nacionalni identitet. Međutim, on može početi da se identifikuje sa idejama desničarske partije koja jasno definiše probleme domaće nacionalne grupe. U ovom definisanju ova politička partija može za ekonomske probleme navesti imigrante, i to tako što zauzimaju radna mjesta domicilnom stanovništvu. Bez obzira na to što možda većina ovih imigranata radi nisko kvalifikovane poslove koje većina domaćih radnika i ne želi, ili što možda ekonomska kriza postoji tamo i gdje nema imigracijskih grupa -‐ racionalna objašnjenja ne igraju veliku ulogu u formiranju jasne slike o svijetu. Jasan pogled na probleme i na njihovo rješenje može da bude i potpuno neracionalan, sve dok osoba vjeruje u ispravnost ovog pogleda. Na ovaj način nezaposleni radnik počinje pojačano da se identifikuje sa svojom nacijom, nasuprot imigrantske grupe. On sad jasnije vidi svijet oko sebe i postaje akterom u političkim procesima.
Zbog postavke društvene situacije u trouglu između dvije suprotstavljene grupe i šireg konteksta (ili trećih grupa ili saveznika), akcije članova politizovane društvene grupe nisu usmjerene samo prema protivničkoj grupi već i prema
73
drugim faktorima. Ako se zadržimo na prethodnom primjeru nezaposlenog radnika i imigranata, ovo znači da se akcije našeg radnika sa novim politizovanim identitetom ne moraju usmjeriti direktno na imigrante, već čak i vjerovatnije na vlasti i širu društveno-‐političku zajednicu. Ovo znači da se nosilac politizovanog identiteta ne bavi uvijek direktno imigrantima, već će pokušavati da zadobije i širu socijalnu javnost, te da usmjeri akcije šireg političkog sistema u pravcu ostvarivanja svojih (odnosno grupnih) ciljeva.
Politizovani etnički identiteti u BiH Da li se etničke grupe u BiH i njihovi odnosi mogu posmatrati kroz prizmu politizovanih identiteta? Bez sumnje. U BiH kontekstu situacija je takva da imamo tri etničke grupe sa jasno definisanim političkim pravima već u Ustavu (CCBH, 2012). Uz to imamo i "ostale građane", te manjinske etničke grupe, čija politička prava nisu tako precizno definisana na grupnom nivou. Scena je postavljena kroz činjenicu da su etničke grupe i njihova politička prava zvanično upisane kao politički faktori u politički i zakonski sistem. Dok se proces definisanja etničkih grupa u prijeratnom periodu odvijao relativno postepeno, on je drastično ubrzan post-‐socijalističkim društvenim procesima, ratom 90-‐tih godina, te definisanjem političkog sistema poslijeratne BiH. U trenucima kad se bivša zajednička država (SFRJ) raspadala i kad se definisala nova (BiH), politizacija etničkih identiteta je omogućila većini ljudi da u situaciji visoke nesigurnosti i nejasnoće jednostavnije vidi svijet oko sebe. Ova politizacija je i uticala na ubrzane procese homogenizacije, predrasudnosti i diskriminacije, koji su i rezultirali brutalnim konfliktom. Politička prava pripadnika bošnjačke, hrvatske i srpske grupe, danas su prilično precizno definisana. Ono što danas predstavlja dodatni politički i društveni problem, jeste što ova politička prava nisu tako jasno određena za pripadnike ne-‐konstitutivnih grupa: "ostale" i "građane". Ovaj problem utiče često na to da politički sistem često ne može da funkcioniše(“Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine,” 2009).
Dakle, trenutni društveni kontekst je takav da su tri većinske grupe jasno određene i kroz politički i pravni sistem zemlje. Ovo praktično znači da su se građani našli u situaciji da je politizacija identiteta obavljena već ranije, što znači da se sada odvijaju procesi u kojima ovakvi identiteti samo bolje definišu i pojačavaju. Ovakva činjenica, u kojoj su etniciteti definisani politički, omogućava da se politička borba u stvari vidi kao međuetnička borba. Na ovaj način jasno je određeno da će za svaki oblik društvenih ili ekonomskih nedaća jednog kolektiva vjerovatno biti optužen drugi kolektiv. Budući da imamo tri konstitutivne grupe, ovo omogućava razne oblike međusobnih koalicija u borbi za političku moć. Ovo se na političkoj sceni zaista dešava, a često i stavovi građana prate ova dešavanja (Turjačanin, 2011a). Dalje, saveznici u ovoj političkoj borbi između etničkih kolektiva se ne traže samo u okviru domaće političke scene, već i na internacionalnoj sceni. Tako se često unutrašnje političke borbe prenose na teren pojedinih evropskih zemalja, Evropske Zajednice, Amerike, Rusije, Turske ili zemalja Bliskog Istoka.
Iako je u ovom tekstu više puta je ponovljeno, još jednom moramo naglasiti tamnu stranu politizacije etničkih identiteta u našem kontekstu.
74
Činjenica je da procesi politizacije etničkih identiteta mogu biti ideologizovani i manipulisani od strane domaćih etno-‐političkih elita, kao i međunarodnih činilaca, ali ovo nas ne pogađa toliko. Ono što doživljavamo kao veći problem jeste što psihološke i društvene posljedice ove politizacije rijetko bivaju pozitivne. Nacionalistički ideologizovano pojačavanje etno-‐političkih identiteta sugeriše pogled na druge etničke grupe kao neprijateljske u političkim i društvenim procesima. Ova situacija nije dobra ni na makro nivou za međugrupne odnose u društvu, ali ni za interpersonalne odnose bazirane na grupnom članstvu.
Esencijalizacija etničkog i nacionalnog identiteta
Svoju knjigu o nacionalnom identitetu "Self and Nation" britanski socijalni psiholozi Reicher i Hopkins završavaju poentom: "Nacionalni identitet je uvijek projekat čiji uspjeh zavisi od mogućnosti da bude shvaćen kao esencija." (Reicher & Hopkins, 2001, p. 222). Šta ova tvrdnja ustvari znači i šta je to esencijalizacija etničkog i nacionalnog identiteta? Esencijalizacija etničkog i nacionalnog identiteta predstavlja proces putem koga se ovi socijalni identiteti društveno konstruišu i tretiraju kao bazični, stabilni i bitni dijelovi svake osobe. Esencijalizacijom društveni identitet gubi svoj interaktivni socio-‐psihološki kvalitet i smješta se u srž osobe -‐ postaje dio organizma. Kad etnički i nacionalni identitet počnemo uzimati zdravo za gotovo, kad ga prestanemo posmatrati kao trenutni kontekstualni fenomen i počnemo ga prihvatati kao realno postojeći, znači da smo ga esencijalizovali.
Kao i u slučaju ličnog identiteta, etnički identitet se odnosi na doživljaj sebe, ali se u ovom slučaju dijeli sa ostalim pripadnicima iste etničke grupe. Za razliku od nekih drugih oblika identitet, poput ličnog ili profesionalnog, uvriježeno društveno shvatanje etničkog identitet je takvo da se smatra da ga mi ne možemo svojevoljno birati, već da nam se automatski pripisuje. Pripisivanje etničkog identiteta je obično zasnovano na zajedničkom porijeklu, ili zajedničkom kulturnom naslijeđu kolektiva u kojem smo rođeni. U društvenim naukama ovakvo uvjerenje se razmatra pod sklopom uvjerenja i ideja o primordijalnoj zajednici. Ovaj način određenja etničkog identiteta predstavlja teoriju, odnosno implicitnu pretpostavku, koja je začuđujuće uvriježena i žilava kao dio opštih društvenih uvjerenja (Phinney & Ong, 2007; Worchel, 1999). Primordijalno shvatanje etničkih i nacionalnih zajednica je jedan od bitnih faktora esencijalizacije identiteta, iz prostog razloga što se grupama pripisuje biološka zasnovanost, ili duboka i neraskidiva kulturna povezanost između članova zajednice.
Zašto se esencijalizacija pojavljuje kao politički i ideološki projekat, ali i psihološki fenomen? U skladu sa idejama iz perspektive socijalnog identiteta, znamo da izražena nesigurnost i nejasnoća u vezi sa socijalnim identitetom rezultuju motivacijom za nekom vrstom psihološke ili bihejvioralne akcije. Ukoliko članovi grupe doživljavaju grupne granice kao propusne, oni će
75
napuštati grupu16, odnosno grupni identitet, u potrazi za onim identitetom koji će zadovoljiti potrebu za jasnoćom i psihološkom sigurnošću. Usvajanje drugog društvenog identiteta (etničkog, nacionalnog, religijskog itd.) bi bio uobičajen proces, ali ipak to nije tako. Opstanak grupe, odnosno grupnog identiteta, zavisi od procesa konstrukcije grupnih granica. Po Hoggovoj ideji to se dešava kroz interakciju procesa na psihološkom i društvenom nivou: određenja grupnog prototipa i grupnosti grupe, te ideologije grupe (Hogg, 2005). Iako mi u psihologiji posmatramo stvari prvenstveno kao unutrašnje psihološke fenomene, grupni prototip i doživljaj homogenosti grupe nisu statične strukture, već su rezultat dinamičnih sociopsiholoških procesa. Sa stanovišta pojedinca osjećanje nejasnoće samopoimanja se doživljava kao neprijatan stimulus, a sa stanovišta funkcionalnosti društvene grupe gubljenje članova je naravno negativna posljedica. Ni jedna osoba ne želi da bude konfuzna u pogledu viđenja sebe, odnosno svog identiteta. Takođe, ni jednoj grupi nije u interesu da gubi članove. U situacijama društvenih promjena dešava se da ljudi doživljavaju velike probleme u definisanju sebe u novim društvenim uslovima. Ako se grupne granice doživljavaju kao nepropusne, odnosno međugrupna mobilnost ne postoji, ljudi će tražiti drugi način da redukuju nejasnoću i nesigurnost koju doživljavaju. Pošto "moraju" da zadrže grupnu identifikaciju, članovi psihološki moraju da povećaju grupnost grupe, a to obično postižu prekrajanjem unutargrupnog prototipa: on mora biti jasniji, fokusiraniji, obavezujući i jasno različit od druge grupe.
Ilustracija za ove procese može biti poznata Freudova sintagma o "narcizmu malih razlika", kao pojavi vidljivoj kod naroda koji dijele dosta zajedničkih osobina, uključujući i jezik (Freud, 2002). Jezik predstavlja bitnu kulturalnu odliku svake etničke grupe i shvata se kao bitan marker identiteta. U slučaju bosanskohercegovačkih grupa očigledno je da se članovi različitih grupa međusobno razumiju kad progovore, što može da izazove konfuziju u pogledu poimanja sebe u etničkom smislu. Ova konfuzija bi mogla da rezultuje napuštanjem etničke zarad neke druge identifikacije, na primjer profesionalne, regionalne ili neke druge. Međutim što se etničke granice doživljavaju nepropusnijim, to će se identitetska strategija okretati ka unutra. Kao rezultat imamo različite procese povećanja grupnosti, odnosno manipulacije jezikom kao oznakom grupne granice. Jedna od varijanti može biti da članove druge grupe doživljavamo kao konfuzne u pogledu identiteta ("oni ne znaju kojim jezikom govore"), što naš etnički identitet čini fokusiranijim i jasnijim u poređenju sa njima. Druga verzija je da jednostavno nazovemo jezik drugim imenom i tako ga učinimo različitim, i ovo je strategija koju su i usvojile sve grupe: "ako se jezici zovu drugačije, oni ustvari moraju biti drugačiji". Još jedna strategija jeste da se na praktičnom nivou jezici načine drugačijim nego što su bili. Tako u BiH na nivou većinskih etničkih grupa sve više koriste regionalne i periferne odlike jezika nekad poznatog kao srpsko-‐hrvatski: bosanskohercegovački Hrvati streme ka jezičkom prototipu iz Hrvatske, Srbi ka prototipu iz Srbije, Bošnjaci ka forsiranju turcizama u jeziku. Ovo predstavlja interaktivni proces koji teče i od strane političke ideologije, ali i od strane članova grupe, i nije karakterističan
16 Kad kažem da članovi "napuštaju grupu", to ne znači da moraju fizički napustiti neki teritorijalni prostor, već je u pitanju psihološko napuštanje, odnosno "deidentifikacija".
76
samo za naše podneblje. U sličnim sličnim oblicima se nalazi i u drugim sredinama (Hogg & Tindale, 2005). Kao što smo mogli vidjeti, esencijalizacija etničkog i nacionalnog identiteta ima društvenu i psihološku funkcionalnost. S jedne strane, društvena funkcija obezbjeđuje opstanak etničke grupe, uz pomoć "ugrađivanja etniciteta" duboko u fundamente čovjekovog bića. S druge strane, psihološka potreba za jasnoćom u pogledu svog identiteta, kao i jasnoćom doživljavanja svijeta oko sebe, čini ljude u nestabilnim društvima podložnim esencijalizacijskim procesima. Tako dolazimo do situacije da u našem kontekstu etnički kolektivi predstavljaju bratstva "po krvi" ili po "neraskidivoj zajedničkoj sudbini", a pripadnici različitih kolektiva se "suštinski" razlikuju između sebe. Ovakav pojednostavljen pogled na prirodu društvenih identiteta dovodi do efikasne homogenizacije grupa na socijalnom nivou, kao i do pojednostavljene pojedinčeve percepcije sebe i kompleksnih socio-‐psiholoških pojava.
77
5. Specifični oblici etničkog identiteta
Etnocentrizam
Grupna pripadnost nije samo vještačka kategorizacija ljudi nastala u laboratorijskim uslovima sociopsiholoških istraživanja. Ona ima svoju emocionalnu, kognitivnu i svaku drugu psihološku važnost. Jedan od najpoznatijih specifičnih fenomena grupnog ponašanja ljudi je etnocentrizam. Ovaj, kao i veliki broj drugih pojmova iz oblasti društvenih nauka, na neki način pati od mnoštva različitih određenja. Pod etnocentrizmom se u zapadnoj literaturi iz oblasti društvenih nauka i psihologije podrazumijeva izrazita naklonost prema sopstvenoj grupi i pozitivna diskriminacija članova sopstvene grupe u odnosu na članove drugih grupa (Brewer, 2010). "Izrazita naklonost" često u stvari znači prenaglašeni osjećaj važnosti i vrijednosti vlastite grupe, jer ga ovdje treba razlikovati od pozitivnih osjećanja koja nemaju nužno negativan efekat na društvene odnose. Takođe, treba obratiti pažnju da iako u klasičnim definicijama pojma sadrži prefiks etno termin etnocentrizam ne označava isključivo povezanost sa etničkom grupom, već i sa bilo kojom grupom kojoj pojedinac pripada. Ova upotreba vodi porijeklo od prvog ovakvog određenja datog od strane američkog sociologa Sumnera (1906) koji etnocentrizam definiše kao tendenciju da se sve grupe cijene i porede sa standardima vlastite grupe. Ovu pojavu lojalnosti i preferencija Sumner je definisao koristeći odnose između članstva u vlastitoj i odnosa prema članovima drugih grupa, te na izvjestan način postao preteča nekih modernih teorija međugrupnih odnosa. Od vremena Sumnerovog definisanja termina, mnoštvo studija je provedeno u laboratorijskim uslovima s ciljem istraživanja fenomena unutargrupne pristrasnosti, i to počevši od paradigmatskih Tajfelovih razmatranja efekata minimalnog grupnog članstva (Tajfel, 1970). Ipak, da bi se stvari detaljnije razlučile, u modernoj socijalnoj psihologiji se najčešće odvojeno proučavaju pojave unutargrupnog favoriziranja (npr. konformizma, homogenosti ili unutargrupne preferencije) i međugrupne pristrasnosti (poput predrasuda i diskriminacije). Teorijska objašnjenja fenomena etnocentrizma variraju u dosta širokom rasponu od sociobioloških do čisto psiholoških teorija. Sociobiološke teorije počivaju na ideji da se evolucija čovjeka odvijala u konteksu života u ljudskim grupama, te da grupni fenomeni igraju važnu ulogu u prirodnoj selekciji i održanju vrste (Buss, 2012; Van den Berghe, 1981). Po sociobiološkim idejama princip prirodne selekcije kod čovjeka proizvodi etnocentrizam, tako što pretpostavlja preferiranje prenošenja gena unutar svoje vrste, porodice i grupe. Ovaj tip objašnjenja pretpostavlja da će saradnja između pojedinaca varirati u zavisnosti od stepena srodstva: od visoke proporcije saradnje kod srodnika do nesaradnje i konflikta između osoba različitih genetskih materijala. Pošto ljudi ne mogu direktno da detektuju genetsku sličnost, oni to onda obavljaju putem
78
vidljivih markera sličnosti: fizičkog izgleda, kulturalnih odlika, sličnosti u ponašanju itd. U psihodinamskim teorijama etnocentrizma se, za razliku od sociobioloških objašnjenja, veći naglasak stavlja na individualno iskustvo i razvoj. Funkcija etnocentrizma ovdje jeste zaštita ega od nekih neprijatnih saznanja i smanjenje nivoa straha. Već i sam Freud je razmatrao etnocentričke tendencije kroz identifikaciju pojedinaca prvenstveno sa grupnim vođom (Freud, 1922). U neo-‐frojdijanskim tumačenjima etnocentrizam je rezultat identifikacije sa grupom kao simboličkom predstavom objekta, tj. kroz projekciju Selfa na grupu i inkorporaciju grupe u Self (Ashbach & Schermer, 1987). Teorija kontrole užasa (eng. terror management theory) predstavlja najnoviju ekstenziju nekih frojdijanskih ideja u objašnjenju etnocentričkih fenomena (Arndt, Greenberg, Schimel, Pyszczynski, & Solomon, 2002; Solomon et al., 1991). Po ovoj teoriji ljudi su sa razvojem svijesti postali svjesni izvjesnosti svoje smrtnosti, ideje koja nas automatski ispunjava užasom. Da bi našli način kako da kontrolišu ovaj parališući strah, društva su razvila poglede na svijet i kulturalne vrijednosti kojima ljudi mogu da se nose sa strahom od smrti, te da praktikujući ove vrijednosti i poglede na svijet na neki način postanu dijelom grupe, tj. da razviju psihološki osjećan besmrtnosti. Autori su izveli niz eksperimentalnih istraživanja u kojima su pokazali da zaista kad se suoče sa idejama o svojoj smrtnosti ljudi najčešće reaguju tako što pojačavaju pogled na svijet svoje kulture, pokazujući pri tom unutargrupne preferencije, netoleranciju prema članovima drugih grupa i povećanu međugrupnu pristrasnost uopšte. U socijalno-‐identitetskoj orijentaciji, kao što smo više puta spominjali, razmatra se analogija između ličnog i socijalnog identiteta i procesa razvijanja pozitivne različitosti u odnosu na druge. Kad je u pitanju socijalni identitet, etnocentrički fenomeni se objašnjavaju kroz crpljenje pozitivnog socijalnog identiteta iz međugrupnog poređenja (Tajfel & Turner, 1986; Tajfel, 1982a; Turner, 1975). Kad grupni identitet postane istaknut, motivacija za očuvanje integriteta i samopoštovanja prelazi sa ličnih poređenja na nivo grupnih poređenja, a samim tim i grupna identifikacija i grupno vrednovanje postaje važnije. Takođe u tradiciji socijalno-‐identitetskog pristupa, neki autori razmatraju ideju da je motiv smanjenja nesigurnosti ono što nas navodi da se pojačano identifikujemo sa članovima sopstvene grupe u situacijama povećane nesigurnosti (Hogg, 1993, 2005). Saznanje da se članovi naše grupe razlikuju od nas u nekim mišljenjima i pogledima izaziva nesigurnost, ali neslaganje u pogledima sa članovima drugih grupa to nužno ne izaziva. Naša grupa i njeni pogledi, vrijednosti i uvjerenja predstavljaju za nas lično referencu za poređenje, te se zato identifikacija sa grupom pojačava u uslovima nesigurnosti i nejasnoće.
U skorije vrijeme Bizumić i saradnici su pokušali da definišu etnocentrizam u kros-‐kulturalnim studijama urađenim u Australiji, Francuskoj, SAD, Srbiji i na Novom Zelandu (Bizumic, Duckitt, Popadic, Dru, & Krauss, 2009; Bizumic & Duckitt, 2012). Oni su odredili etnocentrizam kao konstrukt stavova koji sadrži izvjestan broj stavskih sklopova. U te sklopove spadaju unutargrupna osjećanja kohezije i posvećenosti, ali i međugrupne stavove preferencije, superiornosti, čistoće vlastite grupe u odnosu na druge, kao i postavljanje interesa sopstvene na prvo mjesto bez obzira na interese drugih grupa. U ovih nekoliko stavskih orijentacija sadržane su dvije osnovne odlike etnocentrizma:
79
ideja da je vlastita grupa bolja od drugih (preferencija, superiornost, čistoća i interesna diskriminacija), te ideja da je grupa kao cjelina važnija od pojedinaca (posvećenost i kohezija). Faktorske analize urađene na podacima dobijenim u različitim zemljama, pored činjenice da su ukazale na postojanje dva faktora etnocentrizma nižeg reda, pokazale su i da postoji veoma mala ili nikakva povezanost ovih faktora. Oni ustvari predstavljaju dva izolovana koncepta, te na osnovu ovoga autori definišu dvije vrste etnocentrizma: unutargrupni i međugrupni. Na pojavnom nivou između ovih tipova etnocentrizma može, ali i ne mora, postojati povezanost.
Etnocentrizam dijeli neke sličnosti sa pojmovima nacionalizma i patriotizma. Sličnost sa nacionalizmom je veća, jer na neki način nacionalizam jeste etnocentrizma na državnom nivou. Patriotizam, definisan kao izrazito pozitivan odnos prema vlastitoj državi i njenim simbolima, dijeli jedan dio zajedničkog određenja etnocentrizma. Bilo kako bilo, etnocentrizam predstavlja univerzalniji pojam, jer se često koristi za sve tipove grupa, dok se nacionalizam upotrebljava u državnom, odnosno političkom, kontekstu. Dalje, nacionalizam predstavlja relativno noviji istorijski pojam koji se javlja tek sa modernim razvojem država-‐nacija (Malešević, 2006), dok se etnocentrički fenomeni pojavljuju tokom čitave istorije. Etnocentrizam u sredinama sa različitim etničkim grupama politički može funkcionisati tako da pospješuje nacionalizam različitih oblika. Nacionalizam većinske grupe u društvu obično ima asimilacijske i ekspanzijske oblike, dok nacionalizam manjinske grupe često ima separatističke odlike. Jedna novija kros-‐kulturalna studija etnocentrizma, nacionalizma i sličnih fenomena, pokazala je da najčešće postoji jaka povezanost između identiteta većinske etničke grupe i državog identiteta, što obično ne važi u tolikoj mjeri za manjinske grupe (Staerklé, Sidanius, Green, & Molina, 2010). Navedena studija rađena na uzorku od 33 države pokazala je da se većinske etničke grupe češće identifikuju sa državom, te demonstriraju državnu nacionalnu ideologiju. Etnocentrizmi manjinskih grupa češće su rezultovali manjim nacionalizmom, a ponekad i tendencijom ka političkom separatizmu. Ovakve tendencije nalazimo i u istraživanjima u bosanskohercegovačkom kontekstu, gdje se sa državom najviše identifikuju bošnjački ispitanici, a mnogo manje oni srpske i hrvatske pripadnosti (Turjačanin, 2011a).
Nacionalizam i patriotizam
Nacionalizam i patriotizam ćemo ovdje razmatrati kao dva posebna oblika nacionalne (odnosno državne) identifikacije. Uopštenija određenja nacionalizma definišu ga kao veoma raširenu vrstu nacionalne identitetske ideologije (Malešević, 2006), dok nešto specifičnije sociološko određenja nacionalizma kaže da je u pitanju želja da se podrži nadmoć i dominacija jedne nacije (tj. države) u odnosu na drugu (Gellner, 1983). Sa psihološke strane posmatrano, u slučaju nacionalizma, kao i kod patriotizma, u pitanju su oblici izražene vezanosti za vlastitu državu ili etničku grupu na bazi ideja o zajedničkoj istoriji, jeziku,
80
teritoriji ili kulturi. Ono gdje se konceptualno razlikuju je što patriotizam obično označava samo vezanost za vlastitu državu, dok nacionalizam konceptualno uključuje sklonost da se favorizuje vlastita država u odnosu na druge. Još jedna konceptualna razlika jeste da nacionalizam može postojati i u vidu želje za formiranjem vlastite nacije-‐države, dok patriotizam pretpostavlja postojanje iste. Ako se prisjetimo rasprave o etnocentrizmu, mogli bismo reći da patriotizam predstavlja unutargrupni etnocentrizam državnog tipa, dok nacionalizam više liči na međugrupni etnocentrizam, takođe državnog tipa (Bizumic & Duckitt, 2012).
Nacionalizam bismo onda mogli odrediti kao rašireni sistem uvjerenja u kome postoji tendencija izrazitog vezivanja za vlastitu nacionalnu grupu, a istovremeno i diskriminatoran odnos prema drugim nacionalnim grupama. U literaturi se često navode dvije vrste nacionalizma: građanski i etnički (Brown, 2010). Građanski nacionalizam se nalazi u onim zemljama koje su prvenstveno nastale naseljavanjem, a u kojima obično ne postoji izrazita etnička većina ili su etničke grupe prilično izmiješane širom teritorije države. Primjer ove vrste nacionalizma bi mogao biti u SAD, gdje etnicitet nije našao svoje mjesto u političkim strukturama, jer se ne spominje sloboda etničkog identifikovanja, ali se recimo spominje sloboda vjerskog izražavanja (Worchel, 1999). S druge strane, etnički nacionalizam bi se mogao odrediti kao karakterističan za one zemlje u kojima postoji ideja matične države jednog naroda i u kojima postoji dominacija većinske etničke grupe. Ovo su odlike većine današnjih nacija-‐država, od Hrvatske i Srbije pa do Japana. Neke od ovih država automatski ili po ubrzanom postupku daju državljanstvo svojim iseljenicima u druge zemlje, želeći da ih na neki način "vežu" za zemlju-‐maticu. Treba reći da je prilično pogrešno smatrati građanski (ili civilni) nacionalizam bezazlenijim oblikom od etničkog, jer i jedan i drugi oblik predstavljaju istu ideologiju esencijalizacije nacionalnog identiteta, te imaju slične posljedice. Patriotizam se obično određuje kao oblik identifikacije sa državnom zajednicom. Iako bi se reklo da je shvatanje patriotizma jednostavnije u odnosu na nacionalizam, u literaturi nalazimo nekoliko varijacija ovog pojma. Često se navodi distinkcija između slijepog i konstruktivnog patriotizma (Spry & Hornsey, 2007). Slijepi patriotizam označava onaj oblik vezanosti za vlastitu državu kroz koji se država podržava bez obzira na posljedice koje njene akcije mogu imati po druge. S druge strane, konstruktivni patriotizam označava posvećenost i lojalnost državi, ali uz uvažavanje univerzalnih ljudskih vrijednosti. Konstruktivni patriota bi recimo mogao da bude osoba koja se ne slaže sa trenutnom politikom države, jer misli da to nije u interesu izgradnje boljeg i moralnijeg državnog identiteta. Iako obe vrste patriotizma govore o vezanosti osobe sa vlastitu državu, razlika je u interpretaciji i viziji načina ostvarivanja pozitivnog identiteta: konstruktivni patriotizam se manifestuje kroz mogućnost kritikovanja sadašnje prakse, dok se slijepi patriotizam zasniva isključivo na prihvatanju sadašnje prakse. Autori istraživanja rađenog na američkom studentskom uzorku našli su da slijepi patriotizam pozitivno korelira sa desničarskom autoritarnošću, nacionalizmom, osjećajem ugroženosti zemlje i manjom političkom informisanošću, dok konstruktivni patriotizam više korelira sa empatijom i prikupljanjem informacija (Schatz, Staub, & Lavine, 1999).
81
Različite izraze patriotizma i nacionalizma srećemo ne samo u ekstremnim situacijama, poput kriza i ratova, već i u svakodnevnom životu, a čest je pratilac i različitih sportskih dešavanja. Ovi sveprisutni markeri patriotizma i nacionalizma (takozvani banalni nacionalizam) nisu karakteristika samo takozvanih "primitivnih" društava Balkana ili Trećeg svijeta, već su rasprostranjeni i širom najrazvijenijih zapadnih zemalja (Billig, 1995). Zastave koje se viđaju ispred američkih kuća ili zastave kojima mašu navijači na sportskim utakmicama govore sličnu priču o potencijalu državne i političke zajednice da utiče na naše emocije, percepciju i ponašanje. Prije međunarodnih sportskih utakmica se intoniraju himne, koje prate sportisti pokreti držanja ruke na grudima i gledaoci ustajanjem i pjevanjem. U američkom kontekstu se državna himna izvodi prije većine domaćih sportskih dešavanja, a zastava se podiže ispred svake škole. Funkcija ovakvog stalnog podsjećanja na simbole države je jačanje unutardržavne kohezije, ali i glorifikacija čitave ideologije nacionalizma. Worchel i Coutant (1997) u svojoj studiji o vezi između patriotizma, nacionalizma i etnocentrizma nalaze da ukoliko u državi imamo izrazito preklapanje etničke grupe i države (npr. Japan), ili su etničke grupe toliko raspršene da ih ne možemo razlikovati (npr. SAD), onda se nacionalizam bazira na razvijanju države kao globalne sile. Potpuno drugačiju situaciju nalazimo ako imamo dvije države koje dijele etničke grupe, poput Južne i Sjeverne Koreje, Irske, Kine i Tajvana ili bivših jugoslovenskih republika. Ovdje se državni nacionalizam baziran na sadašnjim granicama mora boriti sa tendencijom etničkog ujedinjenja koje može biti ostvareno tek ujedinjavanjem ili cijepanjem teritorija. U ovoj situaciji su političke strukture i državna vođstva ti koji obično izazivaju konflikt da bi se odbranili od privlačne moći etničkog jedinstva za manjinske grupe. U ovakvim državama obično postoji stalna međuetnička napetost, a nacionalizam se rijetko manifestuje globalnim uticajem. Sljedeća mogućnost je kada etnička grupa ima status manjine u dvije države, gdje postoje različite etničke većine, npr. Kurdi u Turskoj i Iranu. Ova opcija je najnesretnija po članove manjinske grupe, jer se nacionalizam većinske grupe u svakoj od država bazira na neprijateljstvu prema manjinskoj. Na kraju, imamo mogućnost da su države sačinjene od etničkih grupa koje zauzimaju svaka svoje teritorijalne dijelove. Državni nacionalizam se ovdje teško razvija, zbog unutrašnjih etničkih napetosti, što često može da rezultuje raspadom države, kao u slučaju Jugoslavije ili Čehoslovačke, ali može i rezultovati održanjem države kroz formiranje internih etničkih kantona, kao u slučaju Švajcarske.
Zašto ljudi pokazuju patriotska i nacionalistička osjećanja i ponašanja? Nije teško vidjeti da je svijet danas politički organizovan u jedinicama koje čine države, a da najopštiju krovnu organizaciju čine Ujedinjene Nacije. Ukratko, globalni okvir za našu društvenu i kognitivnu kategorizaciju je na ovaj način već obezbijeđen. Organizacija svijeta u države-‐nacije se čini kao vječan i nepromjenjiv, te ljudi nemaju puno izbora nego da prihvate takav pogled. Dalje, instrumentalne dobiti koje osoba ostvaruje putem povezanosti s državom su brojne. Države potkrepljuju ova patriotska i nacionalistička osjećanja putem materijalnih sredstava, od obrazovanja do socijalne i medicinske zaštite. Takođe, psihološke dobiti koje pojedinac ima smo već u velikoj mjeri razmatrali kod etnocentrizma: vrijednosti, pogled na svijet, samopoštovanje, identitet ili
82
smanjenje nesigurnosti su samo neki od sociopsiholoških okvira koje nalazimo u sklopu državne zajednice. Da li nacionalizam i patriotizam predstavljaju pozitivne ili negativne konstrukte, odnosno kakvi su njihovi efekti na svakodnevni život ljudi? Kao i u većini slučajeva, dosta toga zavisi od određenja konstrukta i konteksta u kojem se posljedice razmatraju. Pozitivni aspekti patriotizma mogu rezultovati, kako smo razmatrali ranije, brojnim pozitivnim posljedicama za osobu: pruža nam osjećaj pripadnosti i identiteta (Erikson, 1959; Tajfel, 1981), često ima pozitivne posljedice po zdravlje (Abu-‐Rayya & Abu-‐Rayya, 2009; Mossakowski, 2003), pruža uokviren pogled na svijet i smanjuje osjećaj nesigurnosti (Hogg, 2007; Reid & Hogg, 2005), povećava osjećaj povezanosti i empatiju prema pripadnicima vlastite grupe (Schatz et al., 1999). Negativni aspekti patriotizma najčešće reprezentovani kroz takozvani slijepi patriotizam, s druge strane, mogu rezultovati smanjenjem prikupljanja informacija i kritičkog mišljenja, povećanjem nacionalističkih osjećanja i autoritarnih stavova (Schatz et al., 1999). Nacionalizam obično obuhvata negativne aspekte međunacionalnih (odnosno međudržavnih) odnosa, poput nadmoći, dominacije, eksploatacije i slično (Bizumic & Duckitt, 2012; Gellner, 1983), te se njegovi pozitivni aspekti ne mogu baš lako pronaći osim ako je u pitanju odbrambena reakcija u slučaju neopravdane agresije od strane druge zemlje. Da li su pozitivna osjećanja prema vlastitoj državi uvijek praćena negativnim osjećanjima i odbacivanjem drugih? Po idejama teorije socijalnog identiteta, pozitivna evaluacija sopstvene grupe će neminovno biti u vezi sa poređenjem i pozitivnom distinkcijom vlastite grupe u odnosu na drugu (Tajfel & Turner, 1986). Po nekim autorima (Kosterman & Feshbach, 1989) nacionalizam zaista predstavlja negativan ishod pozitivnih unutargrupnih stavova, budući da se manifestuje kroz tendencije ka superiornosti i dominaciji vlastite grupe.
Neka istraživanja patriotizma i nacionalizma dala su zanimljive pokazatelje o isprepletenosti ovih koncepata. Na primjer, uobičajeno je shvatanje po kojem nacionalni simboli poput zastava vidljivo istaknutih na kućama i državnim ustanovama, potkrepljuju patriotizam. Kao što smo spomenuli ranije, to je naročito karakteristično za zastavu SAD, koja se može vidjeti bukvalno na svakom koraku državne teritorije (Billig, 1995). Međutim, šta je nađeno u eksperimentalnim studijama? Eksperimentano izlaganje zastavi kod američkih građana više utiče na povećanje nacionalizma nego patriotizma (Kemmelmeier & Winter, 2008). Autori nalaze da ljudi koji smatraju da je njihova država najbolja na svijetu, i koji podržavaju njenu dominantnu poziciju u odnosu na druge, obično sebe označavaju patriotima, a ne nacionalistima. Nacionalizam se obično povezuje sa ekstremizmom, nazadnošću i agresivnošću, te za razliku od patriotizma predstavlja nepoželjnu oznaku za vlastito ponašanje. S druge strane, na ponašajnom nivou, stremljenja patriotizmu očigledno i te kako mogu imati veze sa nacionalističkim tendencijama u pozadini.
Brojna istraživanja pokazuju da, ipak, ne mora nužno postojati ova pozitivna korelacija između patriotskih preferencija i nacionalizma. Jednu od razrada nalazimo kod Stauba (1997), koji smatra da će samo negativni oblik patriotizma (slijepi patriotizam) dovesti do razvoja nacionalističkih stavova, što ne važi za konstruktivni oblik patriotizma. Jedan od modela u kojem se predlaže
83
moderacija odnosa između ova dva konstrukta jeste onaj koji predlažu Hinkle i Brown (1990). Po ovom modelu autori pretpostavljaju da posredujuća varijabla predstavlja autonomnu nasuprot relacionoj orijentaciji osoba. Oni smatraju da će se negativni aspekti ovih koncepata javljati prije u situaciji relacionih nego autonomnih orijentacija, što potvrđuju i neka kasnija istraživanja (Mummendey, Klink, & Brown, 2001). Dakle, osobe za izraženijom autonomnom orijentacijom će pokazivati izraženiji konstruktivni patriotizam, ali manji nacionalizam. U sličnom pravcu Mummendey i Simon (1997) smatraju da postoje različite strategije sticanja pozitivnog nacionalnog identiteta koje omogućavaju poređenja sopstvene nacionalne zajednice, a koje ne moraju rezultovati odbacivanjem drugih. Mogući tipovi poređenja vlastite zemlje su poređenje sa drugim zemljama, poređenje sa svojom zemljom u prošlosti, te poređenje sa nekim apstraktnim standardom zemlje. Ove sociopsihološke orijentacije će, smatraju autori, posredovati u odnosu između patriotskih i nacionalističkih stavova i osjećanja. I drugi autori se slažu da će ovaj odnos između unutargrupnih preferencija i međugrupnih predrasuda biti posredovan različitim varijablama, poput osjećaja prijetnje, nepovjerenja, negativnim sadržajem socijalnog identiteta ili politizacijom identiteta (npr. Brewer, 2000b; Gibson, 2006; Livingstone & Haslam, 2008).
Prema svemu izrečenom, nacionalizam i patriotizam bi trebalo smatrati posebnim konceptima, gdje pod patriotizmom možemo pretežno smatrati unutardržavne fenomene vezanosti, kohezije, lojalnosti i posvećenosti. S druge strane, kad govorimo o nacionalizamu onda bi trebalo naglasak stavljati na međunacionalne odnose nadmoći, diskriminicije i predrasuda. Da li će ovi fenomeni u stvarnosti imati pozitivne ili negativne efekte, te kakva će njihova interakcija međusobno biti, zavisiće od dosta faktora, od kojih smo neke i razmatrali. Ono zbog čega često posmatramo negativne efekte patriotizma i nacionalizma na međuljudske odnose je politička priroda ovih konstrukta. Politička priroda nacionalnih fenomena znači da oni često mogu biti pod dejstvom ideologizacije i politizacije od strane različitih društvenih struktura ili aktera. Ovi fenomeni mogu biti iskorišteni za mobilizaciju društvenih identiteta za konfliktne odnose sa drugim zemljama, ili čak za razvoj neprijateljskih stavova i odnosa između etničkih grupa unutar jedne države. Na najopštijem nivou, moglo bi se reći da će ishod pojave i razvoja patriotizma i nacionalizma zavisiti od brojnih kontekstualnih faktora unutar konkretne države, ali i međudržavnih odnosa.
Nacionalna vezanost
Nacionalna vezanost je jedan od koncepata koji je na našim prostorima
često bio istraživan u sklopu studija političkih i i društvenih stavova. U socijalnoj psihologiji nacionalna vezanost se može posmatrati kao psihološka dimenzija koja se može ispoljiti preko različitog intenziteta lojalnosti prema svojoj naciji (odnosno etničkoj grupi), od intenzivne lojalnosti, preko neutralnog odnosa, pa sve do odsustva lojalnosti. Ljudi mogu izražavati i lojalnost prema drugim nacionalnim grupama, ili da izostane lojalnost prema nacionalnim grupama, ali da se ispoljava vezanost za čovječanstvo, kao najširu društvenu grupu. Razlog za
84
korištenje ove varijable leži u prirodi njenog mjerenja, koja je u socio-‐psihološkim istraživanjima omogućavala jako željenu kvantifikaciju, ali je na izvjestan način davala i informacije o sadržaju ovog tipa pripadnosti. Jedan od najranijih pokušaja definisanja pojma nacionalne lojalnosti daje Guetzkow, koji kreće od definicije lojalnosti kao stava koji predisponira osobu da reaguje na objekat stava (ideju, osobu, grupu) postupcima za koje smatra da su podrška objektu na koji je stav upravljen (Guetzkow, 1955). Nacionalna lojalnost je, onda, definisana kao vezanost za nacionalnu državu, bilo da ona postoji (što bi bio ekvivalent patriotizmu), bilo da se teži ka njenom formiranju. Po Guetzkowu, postoje tri psihološke funkcije nacionalne lojalnosti: a) lojalnost kao sredstvo za ostvarenje drugih ciljeva; b) lojalnost kao vrijednost sama za sebe; c) konformizam kao izvor lojalnosti. Na osnovu nekih istraživanja, Guetzkow govori o tri grupe ljudi koji izražavaju različite oblike nacionalne vezanosti: a) oni koji, pored vezanosti za svoju naciju, osjećaju i povezanost sa drugim narodima; b) oni koji su vezani samo za svoju naciju; c) oni koji ne osjećaju zajedništvo sa nacijom kojoj pripadaju.
Tokom postojanja SFRJ, prvo značajnije istraživanje etničke, odnosno nacionalne vezanosti uradili su Rot i Havelka (1973) na teritoriji Srbije. Oni određuju nacionalnu vezanost kao "sistem međusobno povezanih stavova u kojima dolazi do izražaja odnos pojedinca prema sopsvenoj naciji, svojoj nacionalnoj državi i teritoriji, vlastitoj nacionalnoj kulturi, jeziku i istoriji, prema nacionalnim vrednostima i simbolima, zatim prema drugim narodima, kako prema onima s kojima je vlastita nacija bila ili je politički ili ekonomski u prijateljskim, odnosno neprijateljskim odnosima, tako prema drugim narodima uopšte, te prema nacionalnoj diferencijaciji kao socijalnoj pojavi. Oni su, takođe, na osnovu faktorskoanalitičkih postupaka primijenjenih na stavkama upitnika, našli da je u tadašnjem kontekstu moguće govoriti o više vrsta nacionalne vezanosti. Prva je isključiva nacionalna vezanost i nju čine stavovi koji podsjećaju na nacionalizam, etnocentrizam i šovinizam. Druga je istaknuta nacionalna vezanost, za koju su karakteristične orijentacije na patriotizam i nacionalna idealizaciju, ali i prihvatanje pripadnika drugih nacija. Treći oblik je podijeljena nacionalna vezanost, u kojem nalazimo pozitivna osjećanja u vezi sa pripadnošću vlastitoj naciji, ali i težnja za međunacionalnom saradnjom. Četvrti oblik je opšteljudska vezanost, koju odlikuje težnja da se prevaziđu uski nacionalni interesi, zarad opšteg ljudskog boljitka. Posljednji oblik je anacionalizam i individualizam, koji karakteriše odsustvo vezanosti za bilo koju naciju, pri čemu se nacionalni osjećaji smatraju štetnim ili nepotrebnim. Autori nalaze da najizraženiji oblik nacionalne vezanosti podijeljena vezanost, zatim opšteljudska vezanost, pa istaknuta nacionalna vezanost. Najrjeđi oblici vezanosti su bili anacionalistički (tj. individualistički), te isključiva vezanost. Koliko su se stvari promijenile u sljedećih 35 godina, pokazuju rezultati replikacije istraživanja sa istom skalom na sličnom uzorku (Grahek, 2008), gdje je nađeno da se isključiva vezanost značajno povećala, dok su podijeljena i opšteljudska vezanost značajno smanjene.
Konceptualno gledano, nacionalna vezanost može da se posmatra kao jedan od oblika etničkog identiteta, odnosno ona dijeli zajednički prostor sa etnocentrizmom, nacionalizmom i patriotizmom. Ono što je drugačije u konceptu nacionalne vezanosti ovako definisanim, jeste što pretpostavlja mogućnost višestrukih, odnosno hibridnih identiteta: u ovom slučaju to je predstavljeno kao
85
zajednička vezanost za naciju i čovječanstvo u cjelini. S druge strane, skala nacionalne vezanosti definiše i mogućnost ne samo odsustva nacionalne (tj. etničke) vezanosti, već i potpuno odbacivanje, odnosno suprotstavljanje ovakvoj vezanosti. Ove specifičnosti su bile posljedica društvene i političke organizacije SFRJ, gdje smo od grupnih političkih identifikacija mogli imati bar tri vrste. Na etničkom nivou osoba je mogla da se identifikuje sa nekim od naroda ili narodnosti, na republičkom nivou osoba je identifikovana sa teritorijalnom saveznom jedinicom, te na državnom nivou mogli biste se identifikovati sa državom SFRJ. Postojanje ovakve višestruke mreže kategorija sa kojima se moguće identifikovati djeluje na smanjivanje nivoa identifikacije sa jednom grupom, te na smanjenje međugrupnih predrasuda generalno (Brewer & Pierce, 2005). Dalje, podijeljeni odnosno višestruki oblici vezanosti bili su posljedica i činjenice da je čitava struktura društvenih uvjerenja, te dominantni društveni diskursi i prakse, u SFRJ bili usmjereni na određene oblike društvenih identifikacija: etnički i državni prije svega.
Religijski identitet i etnicitet
Jedna od važnih komponenti identiteta osobe predstavlja i religijski identitet. Religijski identitet obuhvata onaj dio našeg samopimanja koji je u vezi sa našom religijskom grupom, zajedno sa različitim emocionalnim, kognitivnim i motivacionim sadržajima koji idu uz tu pripadnost. Za veliki broj ljudi religija predstavlja važan izvor ideala, moralnih normi, vrijednosti i svakodnevnih praksi. Religija često ljudima propisuje šta je dobro, čemu treba stremiti i kako to postići. Dalje, religija često omogućava ljudima da se nose sa nekim važnim životnim pitanjima poput smisla i svrhe življenja, ili strahom od smrti. S druge strane, sa stanovišta društvene funkcionalnosti, često se navode i negativne klasne i ideološke upotrebe religije u političke svrhe (Turjačanin, 2007). Po svojim osobina, a i po svojoj trajnosti, reklo bi se da religijski identitet ima specifičan oblik i funkciju, koja se čini različitom od etničkog i nacionalnog identiteta. Iako to nije svuda tako, postoje sredine gdje su religijski i etnički identitet nerazdvojivo isprepleteni, poput Bosne i Hercegovine, ali i drugih balkanskih država. Kako je religija postala dijelom etniciteta u našem kontekstu? Vidimo da je religija kao marker etniciteta, odnosno vjeroispovijest, jedan od glavnih označitelja etničkog identiteta, ne samo u Bosni i Hercegovini, već i širom nekadašnje SFRJ. Ova podudarnost religijskog i etničkog, odnosno političkog identiteta često se poredi sa kontekstom protestantsko-‐katoličkih odnosa u Sjevernoj Irskoj (Ysseldyk, Matheson, & Anisman, 2010). U slučaju Sjeverne Irske, granice religijskog identiteta se podudaraju sa političkim, pa i etničkim granicama, slično kao i u slučaju BiH. Uloga religije, religijskih organizacija i religioznosti u društvenim i identitetskim procesima u raspadu Jugoslavije je na neki način bila predmetom studija i u okvirima internacionalne akademske zajednice (Ramet, 2005; Velikonja, 2003). Pored uloge vjerskog učenja, u malim društvima koja su etnički orijentisana, kakve su sve zajednice bivše Jugoslavije, religijske organizacije se obično postavljaju kao ekskluzivni čuvari tradicije jednog naroda. One na neki način obezbjeđuju narativ koji se koristi u
86
konstrukciji etničkog identiteta. Kroz odbrambenu ulogu, ulogu čuvara čitave kulture, religijsko učenje aktivira i defanzivne psihološke procese, kroz koje često dolazi do aktivacije etnocentričnih tendencija. Iako religijske organizacije same sebe percipiraju kao stubove društva, činjenica je da to ne bi bilo toliko značajno da ih i ostatak društva ne doživljava tako. Tokom dugog perioda vladavine Otomanske, a zatim i Austro-‐Ugarske imperije na prostorima BiH, religija i religijske institucije zaista jesu bile jedinice političke organizacije društva. U Otomanskom carstvu Islam je bio zvanična religija, ali je hrišćanskim i jevrejskim zajednicama dozvoljeno da se društveno organizuju u sistemu mileta. Ovaj sistem religijskih zajednica je po mišljenju istoričara proizveo kohezivne zajednice i relativno miroljubive odnose u datom kontekstu (Kaplan, 2007). Kao takve one su ostale dio pisane istorije, mitova i interpretacija naših etničkih i nacionalnih grupa do danas. S druge strane, kako različiti konteksti utiču na međugrupne odnose, tako su i međureligijski odnosi između naših grupa prolazile kroz uspone i padove. Religijski identitet često pokazuje i negativne odlike nekih drugih društvenih identiteta. Pored toga što u našem kontekstu na simboličkom nivou čini dio etničkog ili nacionalnog identiteta, često se ispostavlja da religijski identitet dolazi u vezu sa nekim društvenim fenomenima, poput predrasuda, etnocentrizma ili nacionalizma, i to ne samo kod nas već i širom svijeta. Allport u svojim istraživanjima razvija koncept razlikovanja ekstrinzične i intrinzične religiozne orijentacije, što kasnije dovodi do brojnih istraživanja odnosa između ovih tipova religioznosti i predrasuda (Allport, 1950, 1954, 1966). On definiše ekstrinzičnu religioznu orijentaciju kao instrumentalno ponašanje, čiji je cilj, u stvari, postizanje drugih stvari, poput blagostanja u životu. Za razliku od nje, intrinzična religiozna orijentacija je cilj za sebe, ona predstavlja potpuno spiritualni oblik religijskog vjerovanja. Allport i Ross (Allport & Ross, 1967) nalaze da je ekstrinzična religioznost u pozitivnoj korelaciji sa predrasudama prema crncima i Jevrejima, dok u slučaju intrinzične religioznosti nije nađena značajna korelacija. Batson sa saradnicima takođe nalazi pozitivne veze između ekstrinzične religiozne orijentacije i predrasuda, ali i negativne korelacije između intrinzične religiozne orijentacije i predrasudnih stavova (Batson, Naifeh, & Pate, 1978; Batson, 1976). U kasnijim istraživanjima, Batson nalazi da intrinzički religiozni nisu toliko oslobođeni predrasuda koliko su to Allport i Ross mislili, već da u situacijama gdje se na otvoren način mjere predrasude (npr. upitnicima) teže da u očima društva sebe prikažu kao pravedne (Batson et al., 1986). U situacijama kad se predrasudni stavovi nisu otvoreno mjerili (npr. u eksperimentima u kojima je posmatrano ponašanje) nije ustanovljena negativna korelacija intrinzične religioznosti i predrasuda. Na osnovu brojnih testiranja veza izgleda da efekti ekstrinzične i intrinzične religioznosti na međugrupne stavove nisu toliko različiti. Tačnije, vjerovatno je opravdanije govoriti o tome da osobe izražene intrinzične religioznosti nisu toliko zainteresovani za pomoć drugima, koliko žele da održe pozitivnu sliku o sebi u očima drugih (Batson, Schoenrade, & Ventis, 1993). Saroglou sa saradnicima u metaanalizi istraživanja religioznosti i vrijednosti rađenih u 15 zemalja na različitim religijskim grupama nalaze veoma slične vrijednosne orijentacije nezavisno od pripadnosti određenoj religiji (Saroglou, Delpierre, & Dernelle, 2004). Oni nalaze da religiozne osobe u svim kontekstima pridaju veći značaj konzervativnim vrijednostima (tradiciji i konformizmu), a manji značaj hedonizmu i otvorenosti za promjene (hedonizam,
87
stimulacija i samousmjeravanje). Ovi podaci nisu daleko od rezultata nekih ranijih istraživanja, gdje autori nalaze pozitivne veze između religioznosti i autoritarnosti (Altemeyer, 1996) ili religioznosti i kognitivne zatvorenosti (Saroglou, 2002). Mada na očiglednom nivou nije logično da sama religioznost, kao kombinacija spiritualne i ritualne prakse, biva uzrokom netolerantnih stavova, istraživanja pokazuju da često postoji veza između nekih oblika religijskog identiteta (posebno vjerskog fundamentalizma) i autoritarnih i diskriminatornih stavova (Kirkpatrick, 1993; Leak & Randall, 1995). Pa čak i jednostavni pokazatelji religioznosti poput učestalosti pohađanja crkve pokazuju povezanost sa netolerantnim stavovima prema drugim etničkim i nacionalnim grupama u SAD (Beatty & Walter, 1984; Reimer & Park, 2001). Slično je nađeno i na prostorima nekadašnje Jugoslavije (Hodson, Sekulić, & Massey, 1994). U kontekstu BiH, Dušanić nalazi da religioznost pozitivno korelira sa različitim vrstama socijalnih distanci prema manjinama, autoritarnošću i pro-‐ratnim stavovima (Dušanić, 2007). Ipak, osnovni problem koji zamagljuje pitanja veza između religioznosti i etničkih stavovima, jeste postojanje drugih varijabli koje utiču na taj odnos. Prije svega ovdje mislimo na različite sociodemografske varijable (pol, obrazovanje, mjesto stanovanja itd.), zatim grupnu kompeticiju i konflikt, kao i grupnu polarizaciju (unutargrupnu homogenizaciju i međugrupno udaljavanje). U pitanju je kompleksna veza između psiholoških i društvenih faktora i praksi. S jedne strane, moguće je da postoje mobilizacijski društveni procesi koji pokreću netoleranciju uzduž religijskih granica, koje se u našem slučaju podudaraju sa etničkim. S druge strane, moguće je da u vremenima nesigurnosti i osjećanja prijetnje ljudi traže odgovore i rješenja paralelno u religiji i u etnocentričkim identifikacijama. Na ovaj način religija i religiznost se ne mogu smatrati prostim uzrokom, već jednim od faktora međugrupne netolerancije. Uostalom, da je religioznost sama po sebi uzrokom netolerancije, ta netolerancija bi mogla biti usmjerena prema ateistima ili agnosticima, i mada ponekad zaista jeste, ipak je više orijentisana prema pripadnicima drugih religijskih, odnosno etničkih grupa. Jedan od modela veze religioznosti i međugrupne netolerancije predlažu Kunovich i Hodson (1999), koji radeći na uzorku hrvatskih građana 1996. godine, zaključuju kako uticaj religioznosti na etničku netoleranciju ne postoji u jednostavnom obliku. U stvari, konflikt i nepovjerenje se, u interakciji sa sociodemografskim obilježjima i etničkom polarizacijom, mogu paralelno smatrati uzročnicima povećanja religioznosti, kao i etničke netolerancije. Isti autori u drugom radu analiziraju efekte religioznosti (kroz praktikovanje rituala i intenzitet vjerovanja) na netoleranciju i etničke predrasude i dolaze do relativno nedosljednih rezultata. Tačnije, oni nalaze niske korelacije između između religioznosti i etničkih stavova. Ipak, zaključuju da je u to vrijeme u Jugoslaviji, u situaciji rastućih međugrupnih polarizacija, religioznost bila nosilac grupnog identiteta, a samim tim na neki način bila pratilac porasta netolerancije (Kunovich & Hodson, 2002). Istraživanja rađena u BiH na uzorku mladih najčešće su pokazivala da kod mladih osoba ne možemo praviti velike distinkcije između različitih tipova religioznosti, već da nam podaci uglavnom pokazuju egzistenciju jednog opšteg faktora religioznosti. To može biti jedan od razloga što je u skorijem istraživanju na uzorku mladih u BiH nađeno da postoje uglavnom pozitivne korelacije između intrinzične i ekstrinzične religioznosti sa
88
socijalnim distancama prema različitim društvenim grupama (Dušanić & Turjačanin, 2005). Ipak, možda veze između religioznosti i međugrupnih predrasuda ne moramo tražiti u dubinskim karakteristikama ličnosti ili pak navikama. Religioznost nije samo koncept unutrašnje spiritualnosti (ili intrinzičke religioznosti) ili ponašajnog praktikovanja (ekstrinzične religioznosti), već i pripadanja vjeri. Osjećaj pripadnost vjeri može biti realizovan kroz kognitivnu samokategorizaciju, koja se pojačava kroz formalne ritualne postupke poput krštenja, obrezivanja, upisivanja u dokumente vjerskih institucija i slično. Praktikovanje religijskih rituala, poput pohađanja crkve predstavlja postupak kojim se naglašava identifikacija sa grupom. Učestalije pohađanje vjerskih objekata i praktikovanje drugih vjerskih rituala ustvari povećava istaknutost socijalnog identiteta, u ovom slučaju religijskog. Budući da u našem kontekstu gotovo da ne postoje ukrštene kategorije etniciteta i vjeroispovijesti, ove kategorije se podudaraju, što samo rezultuje pojačanim socijalno-‐identifikacijskim efektima (Brewer & Pierce, 2005; Brewer, 2010). Ono što na neki način razdvaja religijski identitet od etničkog, jeste što se granice etničkog identiteta smatraju nepropusnim, dok se religijska konverzija ipak ponekad praktikuje. Neki autori smatraju da se etnički konflikti razlikuju od vjerskih u smislu da je cilj etničkih konflikta eliminacija pripadnika druge grupe, dok je uspjeh vjerskih konflikta mjeren brojem ljudi koji su pridobijeni za vlastitu religiju i njena uvjerenja (Worchel, 2004). Ustvari, budući da su ovi identiteti toliko podudarni kod nas, moglo bi se reći da je na našim prostorima religija praktično jedan od rijetkih puteva kojim se može promijeniti etnička pripadnost, ukoliko osoba to želi. Snaga religijske identifikacije leži između ostalog u činjenici da pruža ustaljen i utješan pogled na svijet, odbranu od straha od smrti, jak sistem socijalne podrške, osjećaj pripadnosti, a dosta toga duguje smanjenju nesigurnosti i nejasnoće u turbulentnim i tranzicijskim kontekstima (Hogg, Adelman, & Blagg, 2010). Grupna identifikacija i njeni efekti posebno naglašeno funkcionišu u slučaju kolektiva koji se doživljavaju izrazito "grupnima", odnosno esencijalnim, poput etniciteta i vjeroispovijesti. Ovo vjerski identitet čini jakim identifikacijskim i ponašajnim faktorom. U kombinaciji sa političkim ili etničkim konfliktom, religijski identitet postaje neugodno isprepleten sa političkim i etničkim identitetom, te otpornim na pokušaje pomirenja. U slučaju kad imamo podudarnost religijskog i političkog identiteta u konfliktnoj situaciji, velika je vjerovatnoća da će se političke ili ponašajne razlike svjesno ili nesvjesno objašnjavati dubokim sistemom uvjerenja kakav je religioznost. Ovo je način na koji se politički, nacionalni i etnički konflikti ustvari esencijalizuju i bivaju otporniji na promjenu, odnosno pomirenje.
Etnički i nacionalni ekstremisti: krajnja desnica i fašizam
Ponekad se dešava se se ljudi u većem ili manjem obimu okreću grupama koje forsiraju visoku identifikaciju članova, a koje pri tom demonstriraju ekstremne vangrupne stavove. Pod etničkim i nacionalnim ekstremizmom mogu se podrazumijevati oblici etničkog i nacionalnog identiteta koji obično uključuju
89
elemente političkih ideologija nacionalizma, rasizma, desničarskog ekstremizma ili fašizma. Ekstremistički etnički i nacionalni fenomeni koji se javljaju u formi nacionalističko-‐rasističkih grupa i pokreta zaista se ne mogu posmatrati odvojeno od čitave mreže stavova i ponašanja koji ne moraju biti etno-‐nacionalno relevantni (poput političkih stavova o raznim pitanjima), ali praktično ne postoji desničarski ekstremizam ili fašizam koji ne uključuje u sebi i nacionalističke ideje. Da li postoje razlike između ekstremne desnice i fašizma? Postoje, jer nekad se pod fašizmom podrazumijeva konkretni politički režim u konkretnom istorijskom kontekstu, poput Italije ili Njemačke tokom Drugog svjetskog rata. Ako posmatramo ideološka stanovišta, odnosno tipove grupne identifikacije, razlike između desničarskog ekstremizma i fašizma su minimalne, te čemo ih ovdje razmatrati najčešće zajedno -‐ u formi ekstremističkih grupnih identifikacija. Ove ideje okupljaju male, ali istovremeno glasne ekstremističke grupe koje su u javnosti prisutne putem različitih akcija poput lijepljenja letaka, crtanja grafita ili agresivnih akcija naročito prema pripadnicima manjinskih grupa poput seksualnih ili etničkih manjina, te neistomišljenika. Ovakve grupe nekad mogu imati i svoje političke organizacije, te učestvovati u parlamentarnom životu zemlje. Ekstremni efekti kod ovih grupa se mogu vidjeti u različitim psihološkim manifestacijama grupne identifikacije. Prvo, kod članova je vidljiva jaka i beskompromisna lojalnosti: grupna kohezija je izuzetno izražena. Drugo, unutargrupna ideologija je zasnovana na jednostavnom sistemu uvjerenja dovoljnom da objasni pogled na svijet i norme ponašanja. Treće, jedna od posljedica jake kohezije je da ne postoji tolerancija premu unutargrupnom odstupanju i drugačijem mišljenju. Četvrto, ove grupe imaju jednostavnu verziju "istine": istina je jedna i oni je jasno vide. Peto, članove ovih grupa odlikuje jednostavno viđenje drugih kao fundamentalno zabludjelih, zlih ili nemoralnih. Šesto, za ove grupe je karakteristična naglašena hijerarhija unutargrupnih odnosa (Hogg, 2005). Ovo može biti opis bilo koje ekstremne grupe, od religijskih kultova do terorističkih grupa, te ove odlike nalazimo i kod ekstremnih političkih grupa, uključujući krajnju desnicu i fašističke grupe.
Kad govorimo o fašizmu, on se obično definiše paradoksalno kao istovremeno reakcionarna i revolucionarna politička ideologija koja se obično vezuje za dešavanja u Evropi nakon Prvog svjetskog rata (Pepper, 2008). S jedne strane reakcionarna, jer većina teoretičara vjeruje da se fašizam javio kao regresivna reakcija na ontološku nesigurnost kao posljedicu razvoja neograničenog liberalnog kapitalizma, individualizma, te ekonomsku depresiju (Giddens, 1985, 1987). S druge strane revolucionarna, jer fašističke grupe i organizacije teže da promijene sadašnji sistem koji obično doživljavaju kao "truo" i pogrešan, a način promjene je obično nasilnim preuzimanjem. Počeci fašizma se lociraju u Italiji, da bi se potpuno razvio u Njemačkoj i raširio po Evropi. Slično komunizmu, u fašizmu se promoviše zajedništvo, ali za razliku od komunističkog internacionalizma, fašizam preferira etnocentričku zajednicu vlastite rase i nacije. Sam termin nacional-‐socijalizam ili nacizam koji se koristi da označi njemačku verziju fašizma, u sebi sadrži upravo objašnjenje da je u pitanju ideologija nacije (najčešće etničke ili rasne grupe) kao najvišeg oblika društvene zajednice. Iako je začetak fašističke ideologije ukorijenjen u odbacivanju krupnog kapitalizma i preuzimanju sredstava i resursa od strane naroda (slično komunizmu), većina fašističkih režima se bazirala na
90
autoritarnosti, diktaturi jednog vođe ili partije, veličanju sredstava rata, te kontroli kapitala od strane manjeg broja ljudi. Kao i u svakoj etnocentričkoj ideologiji, fašizam pretpostavlja interese grupe interesima pojedinca. Ovo je vidljivo u veličanje ideja strasti, odanosti i herojskoj žrtvi pojedinca za naciju. Najčešće, kad se fašizam spominje u svakodnevnom govoru, misli se na istorijski fašizam lociran u peridu prije i tokom Drugog svjetskog rata. Međutim, ideje fašizma i nacizma se mogu pronaći u nekom obliku u većini današnjih društava, što u okviru ekstremističkih desničarskih grupa, što u suptilnijim programima socijalnih i političkih udruženja. Italijanski pisac Umberto Eco daje interesantan prikaz 14 ideja koje nosi fašistička ideologija, nezavisno od istorijskog ili društvenog konteksta. Ove ideje obuhvataju kult tradicije, odbacivanje modernizma, akcija prije misli, neslaganje znači izdaju, frustracija, opsesija zavjerom, neprijatelj je dekadentan, veličanje vojske i naoružanja, potčinjavanje eliti, glorifikacija herojske smrti za naciju, mačizam i mržnja prema homoseksualnosti, selektivni populizam i demokratija, te "novogovor", odnosno kreiranje novih značenja u jeziku (Eco, 1994). Ovo ne znači da će svaka fašistička organizacija ili grupa gajiti sve navedene ideje, već autor pretpostavlja da će se bilo koja od navedenih ideja uvijek javiti u klasteru sa nekim drugim iz ove grupe ideja. U naselju u kome živim dugo je stajao ispisan grafit na jednoj zgradi: "U napad u akciju za rasu i naciju". U ovoj imperativnoj rečenici možemo vidjeti upravo zasićenost fašističkim idejama agresije, aktivnosti (prije nego misli), rasizma i nacionalizma.
Primjeri ekstremnih desničarskih pojava poput neo-‐fašizma i neo-‐nacizma možemo pronaći širom evropskih društava, od Velike Britanije do Rusije, počevši od neformalnih grupa pa do dobro organizovanih političkih stranaka (Billig, 1995). Širom zapadne evrope možemo posmatrati dinamiku javljanja ekstremističkih islamističkih grupa s jedne, te ekstremističkih etno-‐nacionalnih grupa s druge strane, u kolopletu koji radikalizuje svaku stranu dodatno (de Koning & Meijer, 2011; Stekelenburg, Oegema, & Klandermans, 2011) . Kao primjere ovakvih ideja, grupa i organizacija na bliskim nam prostorima, u vema kratko vrijeme provedeno tražeći na internetu pronašao sam nekoliko organizacija koje imaju svoje stranice, a koketiraju ili otvoreno pokazuju fašističke ideje. Zbog ograničenosti prostora, nisam ovdje navodio čitave programe koji svakako pružaju puno više materijala za ilustraciju, već sam odabrao samo neke17. Prvi primjer predstavlja nekoliko tačaka Programa organizacije "Bosanski pokret nacionalnog ponosa" koji demonstrira neke odlike ekstremno desničarske i fašističke ideologije u tačkama svog programa:
1. Bošnjačka Bosna : jedino ljudi koji pripadaju europskom genetskom i kulturnom nasljedstvu, gdje su Bošnjaci uključeni, mogu državljani Bosne. 2. Bosnom moraju upravljati isključivo Bošnjaci : Bošnjaci ne smiju biti potčinjeni drugima u vlastitoj državi, a to će se postić onemogućavanjem ne-‐Bošnjaka da budu na pozicijama moći. 3. Bosnom se mora upravljati isključivo za Bošnjake : sve političke odluke moraju se temeljiti na tome šta je najbolje za Bošnjake i njihove interese. Sve odluke koje ne idu u korist Bošnjaka se ne smiju sprovesti u djelo. 4. Jedinstvena svrha : državna organizacija mora da se vodi od jednog modernog državnog uređenja koji što je više moguće efektivno ide u korist Bošnjaka. Državno uređenje mora da se gradi na kompetenciji i odgovornosti, i
17 Primjeri prikazani ovdje su navedeni u izvornoj formi, bez prepravki i lekture.
91
njen zadatak treba da služi stanovništvo, nikad obratno. Sistem mora da ima moto : Poboljšanje, razvijanje i dobrobit čitavog naroda. (“Program Bosanskog pokreta nacionalnog ponosa,” 2013)
Još jedan primjer predstavlja organizacija "Nacionalni stroj" iz Srbije, u čijem se programu detaljno opisuju otvoreno fašističke ideje kroz svoje viđenje socijalnih, nacionalnih i rasnih stavova, a ovdje su izvojene samo neke tačke:
1. Хоћемо да повратимо нашу земљу нашем народу и државу у којој ће Срби имати контролу над сопственом судбином, где ће личне потребе појединца служити општем добру српског народа. Слободан народ у слободној отаџбини рађа дух заједништва и националног достојанства. 2. Залагаћемо се за унитарну српску националну државу у којој ће основна начела бити национална слобода, социјална правда и расно биолошка заштита народа. 3. Пуно грађанско право, као свест националне одговорности, могу имати само лојални држављани наше земље, који су припадници беле аријевске расе, док би држављани не беле расе и расно мешани имали одређени статус и ограничена права, ослобођени грађанских дужности. Високи представници народа на одговорним положајима од националног значаја, морају бити српског поракла. 4. Верујемо у биолошку неједнакост, како међу појединцима, тако и међу расама. Физичке, менталне и моралне расне карактеристике су наследне и непроменљивље. Желимо да свако сачува своју посебност и живи у хармонији са осталим расама у интересу унапређења човечанства. Верујемо у географску сагрегацију. 5. Српска национална култура је део европске културе и њеним очувањем ћемо заштитити наш историјски и духовни идентитет, Религија је приватна ствар сваког појединца, али наша црква мора оплемењивати духовност нашег народа. Национална држава стоји уз националну цркву. Штетни и страни религијски елементи оличени у верском отпадништву од аријевског духовног корена, биће ван закона, у корист националног духовног здравља. 6. Сваки вид људске изопачености мора бити забрањен у циљу ментално физичког здравља нације. Наркоманија, хомосексуализам, педофилија, секташтво, порнографија итд... биће строго кажњиви. 7. Тражимо повратак реда и закона који служи националним интересима у складу са кодексом части. Хоћемо правну сигурност за све грађане и одредбе које су јасне и без рупа у закону, са истом применом на све, без привилегија. Тражимо строжије казне за облике деловања који прете нашем здравом националном идентитету, у духовном, умном и телесном смислу. Наша полиција и правосуђе морају радити за српске, а не за туђинске или личне интересе, како би им се повратио национални углед. 8. Опште добро нашег народа је испред личног интереса појединца и то ће нам бити водећи принцип у обрачуну са корупцијом и криминалом. Принцип општег добра донеће социјалну правду и сигурност нашем народу. 9. Посебну пажњу треба обратити на обезбеђивање здравствених услуга, социјалног осигурања, пензије и заштите радника. За случајеве злоупотреба положаја послодавца над радником, основати посебне институције за њихово решавање. (“Program Nacionalnog stroja,” 2005)
Ponekad nalazimo političke partije koje funkcionišu u legalnim okvirima političkih sistema, a koje promovišu neke od ekstremnih desničarskih ideja u svojim programima. Tako hrvatska politička stranka "Hrvatska čista stranka prava" u svom programu govori o zavjeri i ugroženosti, te promoviše neke od
92
političkih ideja zdravog društva, nacionalnog oporavka i odnosa prema manjinama:
1. Gospodarski suverenitet i prosperitet Hrvatske:
-‐ Prirodna bogatstva Hrvatske, njene vitalne gospodarske institucije, banke, INA, Telekom, infrastruktura, javna poduzeća naše su zajedničko bogatstvo. Gospodari svijeta u bescjenje kupuju uz svesrdnu pomoć marionetskih vlada naša zajednička bogatstva. Povampireni liberalizam pod krinkom globalizacije pljačka i otima sve pred sobom i pretvara Hrvatsku u koloniju...
2. Zaštita temelja zdravog društva -‐ obitelj, domovina, vjera, moral, rad, poštenje:
-‐ Svjetski globalisti – „dobrotvori“, uz svekoliku pomoć domaćih ulizica, izdajnika – poltrona, sustavno razbijaju sve tradicionalne vrijednosti, čupaju čovjeka iz njegova korijena, znajući kako će njime bez identiteta, bez nacionalne svijesti, ovisna o karijeri i novcu, lakše manipulirati. Zato se ruši obitelj i agresivno nameću isto-‐spolni brakovi, zato se rastače domovina i izruguje domoljublje, zato se kompromitira i ponižava Katolička crkva, zato se ismijava moralne, obezvređuje rad i marljivost... Zalažemo se za život od začeća do smrti, za zabranu pobačaja i eutanazije. Zalažemo se za obitelj i društvo utemeljeno na kršćanskim, humanim, etičkim i moralnim temeljima. Zalažemo se za mirovine za majke sa četvero i više djece, besplatno školovanje, trogodišnji porodni dopust. Zalažemo se za ukidanje povlaštenih mirovina komunističkim dužnosnicima i partizanskim zločincima. Zalažemo se za državu socijalne pravde i posebnu zaštitu obitelji, djece i mladih, te socijalizaciju stambene politike po kojoj će mlade obitelji brže i lakše dolaziti do prvoga stana ili kuće...
3. Manjine: -‐ Manjine u Hrvatskoj imaju enormna i ničim zaslužena prava, koja čak i njima samima nisu poželjna... (“Program Hrvatske čiste stranke prava,” 2013)
Evo još jednog slikovitog primjera ekstremne grupne ideologije preuzetog
sa internet stranice neo-‐nacističke grupe "Krv i čast" iz Srbije18: Многo наших сабораца је учествовало у ратовима на Косову и Метохији, Босни и Крајини и многи српски хероји су дали животе за нашу земљу. Дугујемо им да наставимо борбу тамо где су они пали против светске ционисичке доминације и за опстанак наше врсте. Слуге Новог светског поретка желе да од нас направе робове кроз њихову "демонократску" превару и реализују свој циљ -‐ уништење белог расног идентитета и аријевске културе.
Тешка времена захтевају радикална решења, тако да је Национал-‐Социјална револуција једини лек за обнову наше расе и нације. Данас, иако смо под чизмом ционистичке репресије, морамо бити уједињени и одлучнији него икада да се боримо за нашу слободу и опстанак, по сваку цену! Као што је Ian Stuart, оснивач нашег покрета, показао својим идеализмом пут белој омладини широм света, тако и ми морамо данас нашим примером да мотивишемо што више људи да стану у одбрану свог идентитета, породице и земље, јер... ОД 6 МИЛИЈАРДИ ЉУДСКЕ ПОПУЛАЦИЈЕ НА СВЕТУ, БЕЛА РАСА САЧИЊАВА САМО 8 %, А БЕЛЕ ЖЕНЕ СПОСОБНЕ ЗА РАЂАЊЕ И КОЈЕ СУ МЛАЂЕ ЧИНЕ САМО 2%!!! (“Uvodna stranica grupe ‘Krv i čast,’” 2013)
18 "Krv i čast" je ustvari srbijanska ekspozitura neo-nacističke rasističke grupe "Blood and Honor", začete u Velikoj Britaniji 80-tih godina dvadesteog vijeka.
93
Iako ovdje nisu navedeni kompletni programi ovih grupa, vidimo da je u njihov ideološki sistem uključena nacionalistička ideologija, otvorene ideje o diskriminaciji članova drugih grupa, opsesija borbom protiv homoseksualnosti, teorije zavjere i slično. Posebno je vidljivo isticanje ideja o visokim socijalnim i moralnim vrijednostima svojih uvjerenja. Karakteristično je pretjerivanje: ekstremisti vide svoju rasu i naciju ne samo kao socijalno i ekonomski, već i kao biološki ugrožene -‐ gotovo osuđeni na propast. Ekstremni patrijarhalni pogled na svijet je vidljiv u činjenici žene, kad se spominju, to je isključivo u funkciji rađanja, tj. čiste biološke reprodukcije. Za ove grupe je interes kolektiva uvijek naglašeno ispred interesa pojedinca, a porodica i društvo kakvu ih znamo se vide ugroženim od strane homoseksualaca. Moralna ispravnost se postavlja na visoko mjesto, ali ta moralnost ne garantuje slobodu, sigurnost i jednakost za sve ljude, već samo za odabrane. Ideje posebnosti i herojstva kao dio identifikacijskih odlika su posljedica spremnosti da se žrtvuje za interese kolektiva, te osjećanja ispravnosti svojih ciljeva. Za razliku od originalnog njemačkog nacizma, religija je sastavni dio ideologija ovih grupa, ali samo ukoliko je u funkciji etničke i nacionalne grupe. Univerzalistički religijske moralne orijentacije nisu u prvom planu, a prihvatljivom se smatra samo religijski identitet koji je tradicionalno prisutan u društvu -‐ nove religijske grupe predstavljaju prijetnju konzervativnom shvatanju društva. Tačnije, ne toleriše se ništa što dovodi do odstupanja od viđenja etničke ili nacionalne zajednice kao monolitne tvorevine, što znači da će sva biološka, ponašajna ili socijalna odstupanja biti eliminisana.
Na koje načine pojedinci postaju pripadnicima ekstremnih desničarskih fašističkih ili rasističkih grupa? Istraživanja pokazuju da postoje različiti putevi identifikacije sa ovim grupama. Jedan od načina je putem socijalizacije: osoba biva vaspitana, tj. socijalizovana u nacionalističkoj porodičnoj atmosferi (Linden & Klandermans, 2007). Često se na skupovima desničarskih grupa mogu vidjeti roditelji i djeca obučeni u slične (nerijetko fašističke) odore. Drugo, moguć je drastičan uticaj dramatičnih događaja, poput negativnih ličnih iskustava sa pripadnicima drugih grupa (Ferguson, 2008). Ovi događaji mogu biti različita ratna iskustva, ali i bilo koja konflikta međuetnička iskustva iz svakodnevnog života. Treća vrsta ulaska može biti svjesno traženje informacija o ideologiji grupe (Blee, 2011). Ovo traganje može biti sastavni dio traganja za informacijama u sklopu razvoja etničkog identiteta u adolescenciji. U društvima u kojima je etnička i nacionalna identifikacija veoma bitna, a zbog društvene tranzicije nije došlo do transgeneracijskog prenošenja (tj. porodične socijalizacije) ovo može biti bitan faktor. Četvrta mogućnost je da osobe učestvuju u nekoj akciji tipa protesta ili agresivnih akcija, pa se tek potom zainteresuju za ideologiju grupe (Pierce & Converse, 1990). Ponekad adolescenti jednostavno bivaju privučeni antisocijalnim i nasilnim ponašanjem ekstremističkih grupa, pa tek potom formiraju svoje stavove prema grupnoj ideologiji. Često možemo vidjeti demonstracije protiv različitih manjinskih grupa, koje nekad završe i nasiljem. Nekad su to demonstracije protiv osoba drugačijih seksualnih orijentacija, nekad protiv drugih manjinskih grupa, ali ovi događaji često privlače omladinu, što često i viđamo u stvarnom životu i medijima. Na kraju, imamo mogućnost da se osoba priključi nekoj ekstremnoj grupi samo zbog osjećanja pripadnosti nekom kolektivu, da bi se tek kasnije počela identifikovati sa uvjerenjima i normama grupe (Kaplan, 1967; Munson, 2008). Nekad se osobe mogu priključiti nekoj grupi zbog poznanika, prijatelja ili
94
načina provoda, a tek naknadno razviti preferencije prema normativnim idealima grupe. Naravno, nije nemoguće da funkcioniše i više puteva odjednom, što identifikaciju sa grupom čini još bržom.
Odakle potiče privlačnost ekstremnih grupa za neke ljude? Postoje neke zajedničke karakteristike konteksta u kojima se javljaju i mehanizama putem kojih funkcionišu ovi eksremni oblici identifikacija i ponašanja. Npr. fašizam i ekstremna desnica se javljaju obično u uslovima društvene i ekonomske nestabilnosti, te osjećanja prijetnje. Ekstremistički diskursi najčešće nude jednostavno, očigledno i akciono rješenje: uzroka prijetnje je druga etnička ili nacionalna grupa, a rješenje je eliminacija, bez pretjeranog odugovlačenja i komplikovanja. Kao što to primjećuje Worchel (1999), ekstremističke nacionalističke grupe nude brzo rješenje za sve probleme, i to rješenje koje djeluje odmah. Tačnije, tako se predstavlja u njihovim interpretacijama.
Jedno od prvih sociopsiholoških objašnjenja fašizma nalazimo u klasičnom radu Ericha Fromma "Bjekstvo od slobode" (ili "Strah od slobode"), gdje autor nalazi uzrok ekstremne nacionalne i fašističke identifikacije u činjenici da je novi neograničeni kapitalizam razorio ustaljene identitete nekadašnjih tradicionalnih društava (Fromm, 1942). Promjena društvenog i ekonomskog sistema, te mogućnost izmještanja iz tradicionalnih sredina u potrazi za poslom, dovela je do mogućnosti da ljudi kreiraju nove izrazito individualističke identitete koji do tad nisu postojali. Ova nova sloboda neke ljude plaši, jer donosi nesigurnost i nejasnoću u pogledu samopoimanja, te oni od nje bježe u čvrste identitete društvenih zajednica. Tako oni bivaju privučeni jednostavnošću nacionalističkih i fašističkih ideologija. Frommove "slobodnolebdeće" pretpostavke su zaista kasnije potvrđene, pa i proširene, te u njegovim interpretacijama nalazimo začetke izrazito psiholoških teorija društvenog identiteta poput teorije smanjenja nesigurnosti (Hogg, 2005, 2007).
Već smo više puta pričali o tome da je studija Autoritarna ličnost, koja se pojavila 1950. godine u SAD, bila jedan od prvih psiholoških studija ekstremnih oblika predrasudne ličnosti (Adorno et al., 1950). Kao što i sam naziv studije pokazuje, Adorno i saradnici su se bavili analizom veze između ličnosti i socijalnog ponašanja. Skala koju su koristili za mjerenje koncepta autoritarnosti, nazvali su F-‐skala (ili skala fašizma), koja je napravljena tako da mjeri antidemokratske i potencijalno fašističke stavove i uvjerenja. Prema idejama autora, autoritarnu, odnosno potencijalno fašističku ličnost, čini 9 komponenti, tj. grupa stavova. Ove grupe stavova se javljaju u formi konvencionalizma, autoritarne submisivnosti, antiintraceptivnosti, praznovjerja, divljenja prema vlasti, puritanskih seksualnih stavova, agresivnosti, destruktivnosti i cinizma, te sklonosti projekcijama. Dakle, po idejama autora, osobe koje pokazuju ovakve stavove mogu se okarakterisati kao fašisoidne ličnosti. Oni su ustanovili da postoje visoke korelacije između ovake F-‐skale i skala antisemitizma, te etnocentrizma. Autori studije objašnjavaju, u skladu sa psihodinamskim teorijama ličnosti, da su etničke i rasne predrasude simptom psihičkih disfunkcija. Autoritarna ličnost, koja je sklona predrasudnom i agresivnom ponašanju, vuče korijene iz represivnog vaspitanja u ranom djetinjstvu. Psihološki mehanizmi koji se razvijaju iz rane socijalizacije brane ego od neprijatnih saznanja o sebi. Agresivne tendencije usmjerene prema roditeljima bivaju potisnute, i putem projektivnih mehanizama bivaju ispoljene kasnije u
95
životu prema odgovarajućim objektima. Istraživanje autoritarne ličnosti je potvrdilo postojanje autoritarnog sindroma stavova kod izvjesnog broja ljudi, ali psihoanalitički zasnovana objašnjenja jednostavno nisu bila dovoljno dobra da dokažu da ličnosno porijeklo predrasuda i diskriminatronog ponašanja.
Drugo klasično psihodinamsko objašnjenje počiva na ideji o vezi frustracije i agresije (Dollard, Doob, Miller, Mowrer, & Sears, 1939). Ukoliko imamo nezadovoljene potrebe javiće se gomilanje agresivne energije koja mora da se isprazni na društveno dostupnim metama. Ovako se objašnjava zašto se proširio nacizam u Njemačkoj u vrijeme ekonomske depresije, te zašto se ispoljio prema Jevrejima na tako destruktivan način. Postojala je frustracija i postojala je istorijski pogodna manjinska meta u društvu. Doradu ove teorije nalazimo kod Berkowitza, koji pokazuje da se destruktivno i agresivno ponašanje još češće javlja kod ljudi ako su u blizini prisutni takozvani "znakovi" agresije, poput oružja ili drugih simbola nasilja (Berkowitz, 1962). Ovo objašnjava zašto su zločini češći u društvima koja imaju kulturu naoružanja ili ratovanja. Problem frustracionih objašnjenja jeste što počiva na individualističkoj psihologiji. Na osnovu ovog tipa objašnjenja nije jasno zašto svi pojedinci koji su frustrirani na neki način, bilo seksualno ili ekonomski, nisu pripadnici ekstremnih nacionalističkih ili fašističkih grupa.
Iako psihoanalitička objašnjenja i neki metodološki postupci korišteni u studiji nisu uvijek prolazili sud vremena, koncept autoritarnosti kao sklopa stavskih varijabli se proučava i dalje. Jedan od vodećih autora studija autoritarnosti -‐ Altemeyer daje definiciju koja pod desničarskom autoritarnošću (eng. right-‐wing authoritarianism, RWA) podrazumijeva tri grupe stavova: autoritarna submisivnost, autoritarna agresivnost i konvencionalizam (Altemeyer, 1988). Autor nalazi da desničarska autoritarnost pokazuje dosljednu povezanost sa raznim oblicima predrasuda (Altemeyer, 2004). Za razliku od studije Adorna i saradnika gdje se nudi psihodinamsko objašnjenje, Altemeyer nudi drugačiju interpretaciju. On smatra da su vjerovatniji uzroci desničarske autoritarnosti opažanje svijeta kao punog opasnosti, osjećanje samoispravnosti, te procesi socijalnog učenja. Po njemu, strah neće sam po sebi proizvesti agresivnu reakciju prema dostupnim metama, ali u kombinaciji sa socijalnim učenjem i percepcijom ispravnosti vlastitih postupaka, vjerovatno hoće.
Ekstremno ponašanje je često rezultat grupne radikalizacije, posebno u slučajevima međugrupnog konflikta (Stekelenburg et al., 2011). Iako pozadina može biti percepcija prijetnje, strah, nesigurnost ili frustracija, ljudi se rijetko odlučuju na radikalna grupna ponašanja sami za sebe, već je to najčešće rezultat grupne radikalizacije. Identifikacija sa grupom, grupna radikalizacija i društveno-‐politički kontekst čine podlogu ekstremnih ponašanja. Socijalno-‐identifikacijska perspektiva, po običaju, nudi neke od mogućih pravaca u objašnjenjima. Tajfelova istraživanja minimalnih grupa su nam demonstrirala kako lako se javlja diskriminacijsko ponašanje čak i kad grupna pripadnost nema širu društvenu važnost (Tajfel, 1970; Turner et al., 1979). U situacijama stvarnih društvenih grupa ova pripadnost ima još veći značaj, pa je logično očekivati da će spremnost na identifikaciju i ekstremnost međugrupnog ponašanja biti još i veća. Zauzvrat, pojedinac od grupe dobija na samopoštovanju i smanjenju nesigurnosti u pogledu percepcije društvene okoline i sebe samog. Što je grupa politizovanija i što članovi grupe vide prijetnju po grupni identitet ozbiljnijom, to
96
su spremniji da odluku za ponašanje premjeste sa ličnog na kolektivni nivo, odnosno da se definišu u grupnom smislu (Moghaddam, 2005). Vidjeli smo ranije da osobe mogu postati članovima ekstremnih etno-‐nacionalnih grupa na razne načine, od slučajnosti, preko socijalizacije do svjesne potrage za identitetom. Ove grupe u svom ideološkom sistemu najčešće već posjeduju pojačanu percepciju ugroženosti, koja dodatno naglašava osjećanja grupne kohezije i identifikacije. Međugrupna dinamika daje mogućnost da unaprijedimo identitet kroz pozitivniju evaluaciju grupe. Nije teško vidjeti da u situacijama kad postoji ranija istorija međugrupnih konfliktnih odnosa i kolektivni strah, potreba da vidimo "sebe" bolje od "njih" veoma lako eskalira u ekstremne oblike identifikacija i grupnog ponašanja.
Takođe u tradiciji teorije socijalne identifikacije leži objašnjenje snage privlačnosti ekstremističkih grupa koje se poziva na smanjenje nejasnoće i nesigurnosti u pogledu na svijet oko nas i našeg mjesta u tom svijetu (Hogg, 2005, 2007). Po ovom viđenju visoko grupne grupe najefikasnije redukuju nejasnoću u pogledu sopstvenog identiteta, jer nude jasne granice, visoku homogenost, jasnu strukturu i zajedničku sudbinu. Po ovoj teoriji je prilično jasno da će se ekstremnim grupama priključiti ljudi sa izraženim problemom u viđenju sebe i svijeta oko sebe. Jasnoća grupnih granica koje pružaju ove grupe je sadržana u njihovoj ideologiji: to su obično duboko esencijalne osobine, poput genetike, rase, krvi, religije, tradicije. Nekad se članovi grupa odlikuju jasno vidljivim obilježjima, poput obrijanih glava, specifičnog oblačenja, tetovaža, religijskih simbola ili simbola izmišljenih tradicija19. Zajednička sudbina članova je sadržana u "osuđenosti na propast" ukoliko se ništa ne preduzme -‐ ugroženost izvire iz svakog od programa ekstremno nacionalističkih grupa. Jasna struktura grupe i jednostavan pogled na svijet je vidljiv već u programima koje nude ove grupe -‐ one nude pogled na svijet sadržan u nekoliko tačaka. Vojnička organizacija je preferirani oblik organizacije. Jasnoća uloga i hijerarhije se vidi već iz činjenice da ove grupe nisu literarni diskusioni klubovi, već one imaju razrađene programe i planove akcije. Kad govorimo o jasnoći koju pogled na svijet ovih grupa pruža, to ne mora biti logička jasnoća -‐ to je uvjerenje o jasnoći koje se nudi i koje članovi grupe doživljavaju. Ideologija ekstremno desničarskih i fašističkih grupa je puna protivrječnosti. Npr. na nekim internacionalnim rasističkim i neo-‐nacističkim internet forumima, koji imaju regionalne odjeljke za hrvatske i srpske grupe, moguće je vidjeti rasprave o tome kako pomiriti borbu "za rasu i naciju". Pošto hrvatski i srpski rasizam na ovim diskusionim grupama uključuju i nacionalizam, kako opravdati uništavanje druge etničke grupe ako ta etnička grupa takođe spada u bijelu rasu? Međutim, ove protivrječnosti se obično zamagle tako što se negira postojanje bilo kakvog organizovanog ubijanja pripadnika druge etničke grupe, ili se negira rasni identitet druge grupe, ili se na neki drugi način redefinišu granice.
U oktobru 2010. godine u Beogradu smo imali priliku vidjeti veliku količinu nasilja usmjerenu prema pripadnicima LBGT (eng. lesbian-‐gay-‐bisexual-‐transgender) organizacija na šetnji koju je obezbjeđivao veliki broj policajaca, a koji je na kraju rezultovao masovnim uništavanjem gradske imovine. Nakon ovog događaja u srbijanskim medijima se danima raspravljalo o uzrocima i
19 Sjetimo se samo koliko su truda uložili nacisti u izmišljanje tradicije i simbolike.
97
posljedicama ovih dešavanja. Kao organizatori nasilja koje dešavalo na ulicama identifikovani su i osuđeni pripadnici desničarske nacionalističke grupe "Obraz"20 (Barlovac, 2012). Sigurno je da nisu svi učesnici nasilnih dešavanja bili pripadnici ove organizacije, ali je vjerovatno da su ova dešavanja rezultovala regrutovanjem novih članova. Dalje, nema jednostavnog odgovora na pitanje: "Zašto se ovo desilo?" Često se nakon ovakvih dešavanja daju odgovori, pogotovo od strane vlasti kad se želi izbjeći odgovornost, da je u pitanju "šačica" huligana, tj. da "u svakom žitu ima kukolja". I druge društvene institucije, poput školstva ili religijskih organizacija, često daju do znanja da je porodica odgovorna za vaspitanje, ne nalazeći nikakvu odgovornost u svojim akcijama. Roditelji se obično brane smatrajući da su vršnjaci i škola odgovorni ako nešto nije u redu. Ipak, ljudsko ponašanje je kompleksno, a brojne kontekstualne i psihološke varijable koje se prepliću čine nemogućim jednostavan odgovor kakav se često traži u TV debatama. Desničarske, ekstremističke i fašističke grupe i organizacije imaju, kao što smo diskutovali, privlačnu snagu jako jednostavnog objašnjenja uzroka i rješenja za većinu društvenih problema. One snagom te jednostavnosti i propisanosti privlače ljude u nestabilnim društvenim kontekstima. Uz to, kombinacija stalnog osjećanja prijetnje i ugroženosti, te osjećanja ispravnosti svojih ciljeva i jaka identifikacija sa grupom, čine članove sklonim ekstremnim oblicima ponašanja. Članovi ovakvih grupa su obično glasniji i ekstremniji u izražavanju socijalnih stavova i ponašanja. Oni nemaju problema sa izražavanjem svojih stavova glasno, pisanjem grafita i širenjem predrasudnih ideologija. Takođe, treba reći da se elementi ekstremne desničarske i fašističke ideologije manifestuju i u najbanalnijim oblicima. Kad je hrvatski fudbalski reprezentativac Josip Šimunić 19.11.2013., slaveći plasman svoje reprezentacije na svjetsko prvenstvo u Brazilu, na mikrofon viknuo ustaški pozdrav "Za dom" -‐ stotine, možda i hiljade ljudi na stadionu mu je uzvratilo: "Spremni!" Zbog ovakvih primjera čitavo društvo mora biti osjetljivo na javljanje, te svjesno mogućnosti ekspanzije ovakvih ideologija i grupa.
20 Naziv "Obraz" referiše na moral i čast, jer se ideologija grupe poziva na tradiciju, religiju, pravovjernost i moralnost. Dosta ekstremnih desničarskih i fašističkih grupa se već u nazivu poziva na neku od bitnih odlika ideologije koje smo razmatrali. Npr. "Blood and Honor" u Velikoj Britaniji (u Srbiji grupa ekvivalentnog naziva: "Krv i čast) otvoreno referiše na rasističke i biologističke ideologije ("krv"), te na moralnu ispravnost i spremnost na žrtvu ("čast"). Neke druge imaju militantne nazive, poput "American Front", "Danish Front" ili "Nacionalni stroj", i u nazivu govore o osjećanju ugroženosti nacionalnog bića, te pozivaju na odbranu oružanim putem.
98
6. Međugrupna i međuetnička pristrasnost
Kad sam razmišljao o tome kako se manifestuju društveni identiteti u ponašanju i razmišljanju prema drugima, jedna od narodnih izreka koje sam se sjetio, a u kojoj je sadržano dosta toga je: "Ženu, djecu i psa treba biti i hraniti". Šta je sve sadržano u ovako malo riječi? Žena, djeca i pas su ovdje očigledno dio porodičnog domaćinstva, i to pasivni dio, jer se ne mogu prehraniti sami. Treba ih tući, jer se pretpostavlja da su iracionalni, neposlušni ili skloni ispadima. Ova misao očigledno dolazi iz uma muškarca: muža, oca, vlasnika psa i domaćina kuće. Vidimo kako je u ovoj izreci sadržano dosta informacija o strukturalnim nejednakostima između muškaraca i žena, ali i stereotipa i predrasuda o ženama, djeci i životinjama. Ako nađemo osobu koja ovako razmišlja, onda imamo ilustraciju za fenomen međugrupne pristrasnost, onako kako se razmatra u socijalnoj psihologiji. Ili ako hoćemo primjer klasnih nejednakosti, i to sa pozicije grupe životinja, dovoljno je da se pozovemo na Orwellov pogled na klasne i rasne podjele iz novele "Životinjska farma": "Četiri noge dobre, dvije noge loše" (Orwell, 1945). U ovoj izreci prikazani su hijerarhijski odnosi između ljudi i životinja. Biti pripadnik životinjske grupe je u slučaju "Životinjske farme" očigledno označavalo pozitivne stvari. Naravno, u noveli smo vidjeli i da se neke životinje bile "više ravnopravne" od drugih, odnosno u toj očigledno podijeljenoj sredini svinje su postale simbolom najviše pozicionirane grupe u društvu. Ali da se ne bavimo previše svinjama u društvu, fokusiraćemo se druge tipove socijalnih podjela. Ovaj kratki uvod služio je da ilustruje koliko pojednostavljene, često nepravedne, a nekad i surove mogu biti posljedice nekih grupnih identifikacija. Neke od tih posljedica i pratioca socijalnog identiteta analiziraćemo ovdje pod zajedničkim nazivom međugrupne pristrasnosti. Pod međugrupnom pristrasnošću razmatraju se oni sociopsihološki fenomeni koji su zasnovani na grupnoj pripadnosti, a manifestuju se u pozitivnom viđenju članova grupe kojoj pripadamo i negativnog doživljavanja i ponašanja prema članovima drugih grupa. U okviru međugrupnih pristrasnosti proučavaju se različiti oblici etnocentrizma, stereotipisanja, predrasuda, socijalnih distanci i diskriminacija. Sve ove pojave su u neraskidivoj vezi sa socijalnim identitetom, ali i različitim kontekstualnim varijablama. Termin pristrasnost (eng. bias) se koristi da bi se označilo nepravednost i neopravdanost ovih oblika doživljavanja i ponašanja prema ljudima na osnovu grupne pripadnosti (Hewstone et al., 2002). Pristrasnost je takođe i pokazatelj postojanja nejednakosti među nekim društvenim grupama, kao što smo to i vidjeli u prethodnim primjerima. U sljedećim redovima razmotrićemo neke češće korištene koncepte međugrupnih pristrasnosti. Kad je u pitanju međusobni odnos stereotipa, predrasuda i diskriminacije, uobičajeno se pretpostavlja da stereotipi promovišu predrasude, koje dovode do diskriminacijskog ponašanja. Na narednim stranicama razmotrićemo svaki od ovih oblika pristrasnosti.
99
Stereotipi
Kognitivni aspekt međugrupnih pristrasnosti, između ostalog, nalazimo u uvjerenjima o pripadnicima različitih društvenih grupa. Ta uvjerenja uobičajeno nazivamo sterotipima. Uvjerenja o pripadnicima grupa kojima osoba ne pripada zovu se heterostereotipi, a o pripadnicima vlastite grupe − autostereotipi. Smatra da je termin stereotip osvanuo u naučnom i svakodnevnom jeziku, uveden od strane američkog autora Lippmana u njegovoj studiji Public Opinion (Lippman, 1922), gdje ga on definiše kao "slike u glavi" koje bivaju formirane na osnovu kulturnih uticaja i svakodnevnih iskustava iz okruženja u kojem živimo. Sama definicija pojma se nije značajno promijenila od tada, te se i danas socijalni stereotipi najčešće definišu kao uvjerenja koja dijele pripadnici jedne grupe o zajedničkim karakteristikama pripadnika svoje ili bilo koje druge grupe ljudi. Iako se ovakvim definisanjem naglašava kognitivna priroda stereotipa, u slučaju etničkih (pa i svih drugih) stereotipa, teško je izbjeći evaluativnu prirodu stereotipa, pa bismo prethodnoj definiciji mirne duše mogli dodati da su u pitanju evaluativno zasićena uvjerenja.
Jedna od bitnih karakteristika stereotipa je da oni podrazumijevaju depersonalizovano viđenje drugih (Wrigth & Taylor, 2003), tj. da se pripadnici određene grupe ne posmatraju kao izolovani pojedinci, već kao pripadnici grupe sa svim karakterističnim osobinama pripadnika te grupe. Ovim procesom se zanemaruju sve osobenosti individua. Kad kažemo da su Italijani brbljivi, a Nijemci hladni, time ne mislimo na konkretnog Umberta ili Wilhelma, već na karakteristične pripadnike nacionalnih grupa Italijana i Nijemaca. Može se reći da se stereotipi zajednički za pripadnike određene društvene grupe, a prenose se putem socijalizacije u društvu (odnosno grupi)‚ npr. preko roditelja, putem medija, usmene komunikacije ili društvenih institucija, ali i bivaju generisani direktno iz međugrupnih odnos (Allport, 1954; Sherif, 1966; Tajfel, 1982b). Najčešća ispoljavanja etničkih stereotipa su takva da se pripadnici naše ili nama prijateljskih grupa posmatraju kao nosioci pozitivnih osobina, dok se članovi suprotstavljenih grupa vide kroz prizmu izrazito negativnih karakteristika. Za stereotipe, kao i ostale vrste međugrupnih pristrasnosti, važi da ne ostaju samo uvjerenja zatvorena u psihi onih koji ih posjeduju, nego direktno utiču na interpersonalne odnose. Npr. osobe koje su predmet stereotipa itekako osjećaju postojanje istih, i njihova egzistencija i ponašanje se na neki način oblikuju prema tim uvjerenjima. Takođe, neki stereotipi, kao i neki tipovi međugrupnih stavova, bivaju toliko inkorporirani u kulturu da je to jasno vidljivo u institucionalnoj i svakodnevnoj praksi društva (LeCouteur & Augoustinos, 2001), a kao primjeri se mogu uzeti i raznovrsni rodni stereotipi koje možemo naći od narodnih poslovica do igranih filmova.
Sadržaj stereotipa
Kad se govori o stereotipima u svakodnevnom jeziku obično se fokusiramo na sadržaj stereotipa. Govorimo o tome koje se to karakteristike pripisuju kojim narodima, ženama, homoseksualcima ili plavušama, između
100
ostalih. Iako se po prirodi naučnog istraživanja socijalni psiholozi više fokusiraju na procese koji dovode do formiranja i aktiviranja stereotipa, njihov sadržaj je takođe važan dio istraživanja. Iz sadržaja stereotipa možemo mnogo lakše vidjeti vezu između psiholoških struktura i društvenih fenomena, poput međugrupnih odnosa ili političkih tenzija. Jedna od prvih studija u socijalnoj psihologiji koja se bavila sadržajem stereotipa je klasična Katz-‐Braly studija rasnih i etničkih stereotipa (Katz & Braly, 1933), gdje oni zaključuju da su nađeni etnički stereotipi uglavnom negativni i dosta saglasni među ispitanicima. Kasnije replikacije ove studije su pokazale da se vremenom ova negativnost stereotipa smanjivala, kao i da se njihov sadržaj mijenjao (Gilbert, 1951; Karlins, Coffman, & Walters, 1969). Iako je ovo značilo da sadržaj sterotipa nije univerzalan, već da zavisi od istorijskog i društvenog konteksta, što ne znači da se pozadinski psihološki principi ne mogu pronaći.
Iako su se rane studije stereotipa fokusirale na negativnu evaluativnu opterećenost stereotipa, ipak se u njihovim sadržajima mogao naći i poneki pozitivan pridjev. Tako u Katz-‐Braly studiji stereotip prema tamnoputim osobama sadrži osobine: sujevjeran, lijen, lakomislen, neobrazovan, muzikalan, hvalisav i religiozan. Čini se da u ovom nizu muzikalnost nema nikakavu negativnu crtu, osim ako se ne pripisuje kao nerazdvojivi pratilac lijenosti, što je takođe moguće. Ipak, ova ambivalentnost stereotipa se u teoriji objašnjava strukturalnim odnosima između grupa (Fiske, Xu, Cuddy, & Glick, 1999). Tako dimenzija odnosa između statusa grupa određuje da li će stereotip govoriti o kompetenciji članova -‐ članovi statusno viših grupa će biti opisivani kao kompetentniji. Dimenzija saradnje između grupa koreliraće sa pozitivnošću percepcije -‐ saradnja između grupa rezultovaće pozitivnom percepcijom. Autori nalaze da će većina manjinskih grupa u društvu biti pozitivna na jednoj dimenziji ali ne i na drugoj. Oni tako nalaze da se u američkom društvu domaćice, penzionisani, invalidi i slijepi doživljavaju kao dobri, ali kao nekompetentni. S druge strane, nalaze da se kao kompetentni, ali ne i dobri, doživljavaju feministkinje, poslovne žene, tamnoputi profesionalci, Azijati i Jevreji. Uzorak i referentna grupa je bila sačinjena od bijelih muškaraca srednje klase, koji prvu vrsu grupa očigledno nisu doživljavali kao takmičarske, dok ostale vrste jesu.
Dalje, neke studije pokazuju da stereotipi uglavnom sadrže negativne ili ekstremne karakteristike, i to najvjerovatnije jer takva vrsta informacija prvo zaokuplja našu pažnju (Skowronski & Carlston, 1989). Ova vrsta zaključivanja se obično naziva iluzornim (varljivim) korelacijama, jer se neobični i rijetki događaji tretiraju kao esencijalno povezani sa članovima određene grupe. U Americi se na primjer Afro-‐amerikanci doživljavaju kao najčešći primaoci socijalne pomoći, iako su bijeli amerikanci ustvari najčešći. Slično je i sa percepcijom da su homoseksualci najčešće oboljeli od AIDS-‐a, mada je istina da je incidencija češća kod heteroseksualaca (Operario & Fiske, 2004). Još jedna tendencija u sadržaju stereotipa je da se daje prednost članovima svoje grupe u odnosu na neku drugu grupu sa kojom se poredimo, u skladu sa teorijom socijalnog identiteta (Tajfel & Turner, 1986). Ovo u praksi znači da će uvijek postojati naklonost prema svojoj grupi u odnosu na druge, a takođe i da će grupe sa kojima smo u takmičenju ili konfliktu biti još negativnije viđene od nekih udaljenijih. Iako većina laboratorijskih istraživanja pokazuje da se nešto češće nalazi pojava unutargrupnih preferencija u odnosu na vangrupno
101
odbacivanje, ova dva procesa ipak učestalo nalazimo u vezi (Brewer & Brown, 1998). Jedna od tema koja se pojavljuje takođe kad se diskutuje o sadržaju stereotipa jeste pitanje njihove tačnosti (Ryan, 2002). Neki autori tvrde da se u stereotipima nalazi bar zrno istine (Lee, Jussim, & McCauley, 1995). Ipak, jedno od glavnih pitanja na koja je gotovo nemoguće odgovoriti u istraživanjima ovog tipa jeste šta je kriterijum poređenja za neke stereotipe. Ako kažemo da su Nijemci vrijedni, a Italijani lijeni, kako ćemo to provjeriti: međugrupnim razlikama, unutargrupnom varijabilnošću, dosljednošću u različitim situacijama ili nekako drugačije. Drugo, stereotipna generalizacija je neminovno pogrešna, budući da se njome uniformišu svi pripadnici grupe, bez obzira na međusobne razlike. Ono gdje stereotipi nalaze dodir sa realnošću je najčešće mehanizam samoispunjavajućeg proročanstva. Često se dešava da osobe u ličnoj interakciji nesvjesno prilagođavaju svoje ponašanje svojim i tuđim očekivanjima (Madon, Jussim, & Eccles, 1997; Steele & Aronson, 1995). U svakom slučaju, poenta je da nas više zanima šta ljudi rade sa sadržajem stereotipa, nego da se bavimo njihovom tačnošću, jer ćemo je teško ikad ustanoviti.
Psihološki mehanizmi stereotipa Razmatranje stereotipa kroz analizu procesa koji ih tvore i izazivaju je potpuno drugi pogled u odnosu na posmatranje sadržaja sterotipa. Ovdje se traže univeralni mehanizmi opažanja članova drugih grupa, kao i opažanja društvenog svijeta uopšte. Istraživači se ovdje bave pitanjima koji su to kognitivni i motivacioni procesi, te koji su mehanizmi održavanja i mijenjanja stereotipa. Generalno se smatra da stereotipi imaju neku ličnosne i društvene funkcije, i da su u skladu sa čovjekovom društvenom motivacijom.
Jedna od prvih hipoteza u vezi sa konstrukcijom stereotipa bila je da čovjek ne može da pojmi svu kompleksnost svijeta oko sebe, te da vrši redukciju informacija na manji broj smislenih kategorija (Lippman, 1922). Rani istraživači su naglašavali univerzalnost procesa kategorizacije, ne samo za društveni svijet, već za opšu percepciju svijeta i kognitivnu organizaciju psihe (Allport, 1954). Danas se smatra da postoji razlika između kategorija generalno i stereotipa, jer se kategorije formiraju na osnovu zajedničkih osobina ili funkcija bilo kojih opaženih objekata. Stereotipi se smatraju specifičnom posljedicom kategorizacije, gdje se nalaze prenaglašena uvjerenja u vezi sa osobinama neke kategorije ljudi, a koja služi uglavnom da se racionalizuje određeno ponašanje prema njima (Operario & Fiske, 2004). Ova razlika je bitna jer se tu povlači crta između kognitivnog procesa kategorisanja i stereotipisanja, koje je u velikoj mjeri motivisano različitim društvenim procesima.
Istraživači iz oblasti socijalne kognicije bavili su se modelima nastajanja stereotipa od prve impresije i formiranja početnih kategorija do "punokrvnih" stereotipa sa svim detaljima. Često spominjane ideje su predstavljene u modelu dvostrukog procesa formiranja impresije (Brewer, 1988) . Drugi model se naziva kontinualni model formiranja impresije Fiskeove i Neuberga (Fiske & Neuberg, 1990). Ovi modeli su prilično slični i dijele zajedničke neke zajedničke
102
pretpostavke. Prva pretpostavka je da posmatrači automatski smještaju ljude u socijalne kategorije. Druga pretpostavka je da, kad god su u prilici, posmatrači tumače informacije o drugima na osnovu prvih formiranih kategorija, što može rezultovati stereotipima. Treća pretpostavka je da za formiranje ili nestanak stereotipa mora postojati i motivacija. Kad su motivisani i kad postoje nesaglasne informacije, posmatrači mogu revidirati postojeće kategorije ili vidjeti ljude kao individue. Ovaj redoslijed predstavlja i vremenski slijed faza formiranja impresije. Oba modela su dobro potkrijepljena nalazima iz laboratorijskih istraživanja (Operario & Fiske, 2004).
Studije stereotipa su pokazale da ponekad, afektivni i identifikacioni mehanizmi imaju značajnu ulogu u nastanka stereotipa. Pokazalo se da minimalno i učestalo neforsirano izlaganje stimulusa (na primjer osobe koja je člana druge grupe) može dovesti do formiranja pozitivnijih stavova prema stimulusu (Bornstein, 1993; Cantor, 1972). Takođe, dosta smo spominjali socijalno-‐identitetske procese (Tajfel & Turner, 1986), koji dovode do toga da članovi grupe formiraju pozitivna osjećanja i stavove o sopstvenoj grupi, a sve to u funkciji jačanja pozitivne slike o sebi. Neki autori naglašavaju kulturalne mehanizme, te pretpostavljaju da se stereotipi usvajaju u paketu sa ostalim elementima kulture kojoj pojedinac pripada, a očituju se u socijalnom učenju, konformiranju socijalnim normama i usvajanju socijalnih uloga (Krueger, 1996; Prothro, 1954). Brojnost ovih mehanizama samo ilustruje snagu i raširenost fenomena stereotipa u području socijalnih i psiholoških pojava, te njihovu uključenost u same temelje osobe i svakog društva.
Društvena uslovljenost stereotipa
Pored psiholoških mehanizama koji su bitni za funkcionisanje stereotipa, ne možemo zaobići ni kontekst u kome se oni javljaju. Ko su objekti stereotipa, ko su posmatrači i u kakvom se društvenom kontekstu odvija sve to? Dvije odlike društvene strukture strukture su ponajviše istraživane u vezi sa stereotipisanjem: odnos društvenih snaga i hijerarhijska struktura društva, te opravdavanje statusa kvo u određenoj zajednici.
Odavno je poznato da povlaštene i manje povlaštene društvene grupe nisu na isti način izložene stereotipima. Ustvari najvjerovatnije je da hijerarhijski više grupe produkuju više stereotipa prema niže pozicioniranima, a da čak ponekad i imaju i psihološke koristi od stereotipa prema vlastitoj grupi (Fiske, 1993; Operario, Goodwin, & Fiske, 1998). Osobe koje su na višim statusnim pozicijama demonstriraju više stereotipizacijskih procesa iz više razloga. Jedan je da vjerovatno nisu dovoljno motivisani da se potrude da upoznaju individualne karakteristike nižih na statusnim ljestvicama. Dalje, dešava se da osobe od moći više stereotipiziraju jer jednostavno tako žele, odnosno to doživljavaju kao demonstraciju svog povlaštenog društvenog položaja (Goodwin, Gubin, Fiske, & Yzerbyt, 2000; Operario & Fiske, 2004). Takođe, neka istraživanja pokazuju da se stereotipisanje pojavljuje učestalije ako se doživljava prijetnja po grupnu poziciju, odnosno ako članovi povlaštene grupe misle da moraju sačuvati privilegovani status (Ellemers, Doosje, Van Knippenberg, & Wilke, 1992). S druge strane, niže pozicionirani pokazuju manje tendencije da stereotipišu. Pripadnici
103
nižestatusnih grupa ponekad čak pokazuju pretjerano pozitivnu sliku o više pozicioniranima, u želji da se identifikuju sa njima ili čak postanu članovi tih grupa (Stevens & Fiske, 2000). Kad su u pitanju etničke grupe u društvu, ovi nalazi se mogu dodatno uopštiti činjenicom da povlaštene grupe uglavnom predstavljaju većinske grupe. Ovo članovima manjinskih grupa pruža mogućnost da lično upoznaju više članova većinske grupe, te steknu više informacija i tako redefinišu svoja stereotipna shvatanja pripadnika većinske grupe. Po istoj logici, pripadnici većinske grupe će upoznati manji broj članova manjinskih grupa, te će se njihovi stavovi više bazirati na društveno raširenim uvjerenjima.
Nekad stereotipi služe opravdavanju postojećih statusnih odnosa društvene moći. Kao što već znamo, održavanje postojećeg poretka u društvenoj hijererhiji je posebno korisno za članove više pozicioniranih grupa, iz prostog razloga što im to omogućava zadržavanje viška sredstava i socijalne moći koju posjeduju. U toj situaciji stereotipi se koriste da bi se opravdala društvena hijerarhija, unuturagrupna pristrasnost i vangrupno odbacivanje (Pratto et al., 1994). Ipak, opravdavanje postojećeg odnosa u hijerarhiji nije rezervisano samo za pripadnike višestatusnih grupa. Ne zvuči logično, ali se takođe nalazi da članovi manjinskih (po uticaju) grupa često pokazuju pozitivnije stavove prema članovima većinske grupe nego prema članovima svoje. Ovom tendencijom pripadnici manjinskih grupa takođe opravdavaju niži status vlastite grupe. Na ovaj način oni mogu pokazivati motivaciju da napreduju u socijalnoj hijerarhiji. S druge strane, ovo može biti rezultat već spominjanog samoispunjavajućeg proročanstva, gdje pripadnici manjine u toj mjeri usvajaju raširena društvena uvjerenja da mijenjaju i sliku o sebi u negativnom smjeru. Ipak, iako nekad zaista prihvataju status kvo situaciju u društvenoj hijerarhiji, pripadnici niže pozicioniranih grupa ipak ne pokazuju uvijek negativne stereotipe prema vlastitoj grupi (Kay & Jost, 2003; Mlicki & Ellemers, 1996). Tako su oni često svjesni postojanja društvene diskriminacije prema vlastitoj grupi, ali zbog potrebe da smanje osjećaj vlastite podređenosti ili ranjivosti, te da očuvaju samopoštovanje, članovi manjinskih grupa umanjuju doživljaj vlastite podložnosti stereotipima (Ruggiero & Taylor, 1997). Na ovaj način pripadnici manjinske grupe bivaju svjesni da stereotipi prema njima postoje, ali vjeruju da oni ne mogu biti toliko značajni za njihovo funkcionisanje u društvu. Bilo kako bilo, neki stereotipi u društvu mogu biti prilično rašireni i utoliko je članovima manjinskih i niže pozicioniranih grupa teže da se bore protiv njih, ili čak da i sami izbjegnu njihovo usvajanje na neki način.
Istraživanje etničkih stereotipa Zbog raširenosti etničkih stereotipija i zbog njihove važnosti za međuetničke odnose, obavljeno je mnogo istraživanja o karakterističnim stereotipijama kod nas i u svijetu. Klasičnim načinom ispitivanja etničkih stereotipa smatra se ono koje su vršili Katz i Braly (Katz & Braly, 1933, 1965). Oni su jednoj grupi ispitanika dali zadatak da dodijeli po pet ličnih osobina, za koje smatra da su najkarakterističnije za pripadnike pojedinih nacija, sa liste od 84 pridjeva. Druga grupa ispitanika je, na skali od 1 do 10, procjenjivala poželjnost svake od osobina. Treća grupa je imala zadatak da 10 zadatih etničkih
104
grupa prema kojima su ispitivane stereotipije, poređa prema preferenciji, prema tome koliko im je sklona. Istraživanje je pokazalo da zaista postoji određeni manji broj karakteristika koje najveći broj ispitanika pripisuje nekoj od etničkih grupa. Ovakva tendencija utvrđena je ne samo prema onim grupama sa kojima su ispitanici bili u kontaktu, već i prema onim grupama koje su malo ili nimalo poznavali. Kao bitne karakteristike stereotipa navode se određenost (prema broju pripisanih atributa) i uniformnost (prema postotku ispitanika koji je označavao iste osobine). Jedan od ciljeva istraživanja je bio i da autori provjere hipotezu o vezi predrasuda i stereotipa, zbog čega je i zahtijevano od ispitanika da ocijene poželjnost osobina, i da rangiraju preferencije nacija. Podaci su, po riječima autora, potvrdili da su etničke stereotipije izraz negativnih etničkih predrasuda, a to potvrđuju i podaci da su najodređenije i najuniformnije etničke stereotipije, koje su ujedno i negativne, prema onim narodima sa kojima je vlastita grupa trenutno u konfliktu ili je to bila u toku svoje istorije.
Razmatrajući ograničenja prethodnog postupka Šiber predlaže novi metodološki postupak za ispitivanje stereotipa (Šiber, 1984). Naime, on smatra da Katz-‐Bralyjev postupak ograničava izbor osobina samo na one ponuđene, te on predlaže metodu asocijacija. Ispitanicima se verbalno izloži stimulus, što je, u stvari, naziv etničke grupe, a ispitanici zapišu prvu osobinu koja ima padne na pamet. Poređenje rezultata dobijenih klasičnim metodom i metodom asocijacija stereotipisanja različitih etničkih grupa pokazalo je da postoji slaganje od dvije do četiri najfrekventnije osobine među pet najfrekventnijih. Znači, uprkos konstataciji autora da se ove metode značajno razlikuju, čini se da su stereotipne slike dobijene ovim različitim postupcima dosta slične.
Istraživanja rađena na prostoru BiH u velikoj mjeri pokazuju slične rezultate, kad je u pitanju sadržaj etničkih autostereotipa i heteoristereotipa. Studiija rađena 2001. na uzorku od 148 studenata psihologije banjalučkog i sarajevskog univerziteta (Turjačanin, Čekrlija, Powell, & Butollo, 2002) pokazala je da se bošnjački i srpski ispitanici slažu u velikoj mjeri u pogledu stereotipnih slika drugih naroda (Romi, Italijani, Nijemci), dok međusobno sebe opisuju izrazito negativnim atributima. Za banjalučke ispitanike Bošnjaci su religiozni, nacionalisti, konzervativni, nazadni, fanatični, dok su za sarajevske ispitanike Srbi nacionalisti, agresivni, ratoborni, nemilosrdni i okrutni. Istraživanje rađeno 2003. godine na uzorku mladih iz BiH (Turjačanin, 2005) pokazalo nam je i kako izgledaju autostereotipne i heterostereotipne slike mladih Srba i Bošnjaka. Autostereotipna slika bošnjačkih ispitanika je, očekivano, zasićena isključivo pozitivnim atributima. Među najzastupljenijim osobinama su one slobodarskog karaktera: hrabri, ponosni i rodoljubivi. Najveći broj osobina sačinjava grupa koju bismo mogli nazvati otvorenost, a nju sačinjavaju atributi: gostoljubivi, osjećajni, veseli, duhoviti, druželjubivi, komunikativni, prilagodljivi, otvoreni. Stereotip bošnjačkih ispitanika o Hrvatima sačinjava samo četiri atributa čiji procenat izbora prelazi 50%. Za Hrvate se najčešće izjavljuje da su religiozni i nacionalisti (skloni tradicionalnim vrijednostima), a takođe i lukavi i dvolični (negativne crte karaktera). Stereotip o Srbima, u očima bošnjačkih ispitanika, čine isključivo negative osobine. Među najfrekventnijim atributima su oni koji se tiču agresivnosti: nasilni, okrutni, agresivni, surovi i ratoborni. Takođe, dosta je i osobina koje govore o negativnim karakternim crtama: podli, neiskreni, pohlepni, nepošteni, dvolični. Uz to, Srbi su viđeni i kao religiozni i nacionalisti.
105
Autostereotip srpskih ispitanika čini nekoliko grupa osobina. Najveći procenat osobina čini grupa slobodarskih atributa: ponosni, hrabri, rodoljubivi. Tu su i crte otvorenosti: veseli, gostoljubivi, duhoviti, osjećajni, druželjubivi, dobri ljubavnici, komunikativni. Zanimljivo je da u autostereotipu srpskih ispitanika postoji i osobina za koju bismo bili skloni da kažemo da je negativna (ratoborni), ali čini se da je u ovom slučaju vjerovatnije da se odnosi na borbenost kao karakternu crtu, nego na agresivnost. Hrvati su viđeni od strane srpskih ispitanika slično kako ih vide i Bošnjaci. Dakle, takođe su tradicionalistički orijentisani (religiozni i nacionalisti) i negativnih karakternih crta (dvolični i hvalisavi). Stereotip o Bošnjacima, u očima srpskih ispitanika, čine svega četiri osobine čiji procenat prelazi 50%. Tu su osobine koje govore o tradicionalističko-‐konzervativnoj orijentaciji: religiozni, nazadni i primitivni. Takođe, tu je i atribut koji se tiče negativnosti karaktera: neiskreni. Ovako mali broj osobina koje, uz to, nisu visokofrekventne, govore da srpski ispitanici nemaju jako izražen, niti određen stereotip o Bošnjacima, i da u njihovoj predstavi dominiraju neke uopštene i negativne civilizacijske karakteristike. Takođe, istraživanje stereotipa rađeno na uzorku mladih u BiH (Turjačanin, 2007), gdje su primijenjeni slični metodološki pristupi kao i u prethodnoj studiji pokazuje slične rezultate. Autostereotipne slike su pokazale da Bošnjaci o sebi ponajviše misle kao o gostoljubivima, čistima, komunikativnim, hrabrima, osjećajnim i pametnima; Srbi sebe vide ponajviše kao gostoljubive, komunikativne, hrabre, čiste, osjećajne i pametne; dok je i Hrvatski autostereotip izrazito zasićen isključivo pozitivnim atributima, bez puno variranja. Bošnjačko viđenje Srba je zasićeno negativnim atributima, pa su najviše izraženi atributi svadljivi, podmukli, nepošteni, nesebični, prljavi i hladni. Bošnjaci imaju stereotip o Hrvatima koji uglavnom čine pozitivni atributi. Najviše o njima misle kao o kulturnim, civilizovanim, pametnim, vrijednim i komunikativnima. Srbi imaju prilično negativan stereotip o Bošnjacima, tako da je najizraženiji atribut podmukli, zatim nekulturni, svadljivi, primitivni, prljavi i nepošteni. Srbi percipiraju Hrvate kroz otprilike podjednak broj pozitivnih i negativnih atributa, i to s jedne strane čistoću, kulturu, civilizovanost, vrednoću i komunikativnost, a s druge strane im pripisuju podmuklost, svadljivost, nepoštenje, sebičnost, hladnoću i kukavičluk. Hrvati o Bošnjacima misle da su hrabri, gostoljubivi, ljubazni, pametni i komunikativni, a za Srbe da su komunikativni, gostoljubivi, ljubazni, pametni i osjećajni, ali i svadljivi.
Istraživanje iz 2009 godine rađeno na reprezentativnom uzorku građana BiH (Puhalo, 2009) takođe pokazuje tendenciju idealizovane slike o pripadnicima sopstvenog naroda: pošteni, iskreni, hrabri i vole druge narode. S druge strane, pripadnici drugih bosanskohercegovačkih naroda se opažaju većinom kroz negativne atribute: svadljivi, podmukli, zli i neiskreni. Autor navodi da većina ispitanika izjavljuje da je utisak formirala na osnovu dešavanja u proteklom ratu, a tek četvrtina njih formira utisak na osnovu ličnog kontakta.
Istraživanje stereotipa u kontekstu istraživanja etniciteta važno je iz razloga što smatramo da etnički stereotipi, kao dio kognitivno-‐evaluativne strukture spoznaje etničkih kategorija, utiče na konstrukciju društvene realnosti. Smatramo, dakle, da etnički stereotipi predstavljaju kognitivnu sliku "onih drugih" (ili "nas"), sastavljenu od različitih atributa, praćenu sa evaluativnom procjenom na skali "pozitivno−negativno", odnosno "dobro−loše". Ipak, ono što
106
su ranije studije stereotipa kod nas pokazale jeste da postoji tendencija ka nediskriminativnom opažanju članova druge grupe -‐ u smislu generalne tendencije ka opažanju pozitivnog nasuprot negativnom stereotipu. Faktorske analize su prilično dosljedno pokazivale da se iza čitavog spektra atributa nalazi uglavnom jedan evaluativni faktor (Turjačanin, 2004, 2007). Ovaj podatak, uz znanje da etnički stereotipi nisu uvijek bili negativni, pokazatelj nam je da u našem kontekstu ovi stereotipi uglavnom funkcionišu na bazi međugrupnih odnosa i postizanja pozitivnog i stabilnog identiteta.
Predrasude
Predrasude i stereotipe je često teško konceptualno i operacionalno razdvojiti. Obično se predrasude definišu kao kao pozitivno ili negativno vrednovanje društvene grupe i njenih članova (Mackie & Smith, 1998). Međutim, u istraživanjima se često ispostavlja da je teško razdvojiti stavove, stereotipe i vrednovanje grupa i njihovih članova. Stereotipi, pogotovo etnički, rijetko kad bivaju potpuno kognitivni i lišeni afektivnog i evaluativnog sadržaja (npr. Allport, 1954; Brigham, 1971; Turjačanin, 2007). Kad je u pitanju predznak evaluacije u predrasudama neki autori smatraju da to mogu biti i pozitivna i negativna vrednovanja (Haslam & Dovidio, 2010), dok drugi eksplicitno definišu predrasude kao negativne, tj. "stavove, emocije i ponašanja prema članovima društvenih grupa, koja direktno ili indirektno uključuju negativnost i antipatiju" (Brown, 2010, p. 7). S obzirom na kompleksnu socio-‐psihološku prirodu predrasuda, kao i stalnu društvenu aktuelnost, postoji mnoštvo pokušaja da se one objasne. Tako, tradiciju proučavanja predrasuda možemo naću u različitim teorijskim i konceptualnim okvirima, od izrazito psihodinamskih, preko kognitivističkih, pa do socioloških i politoloških teorija. Ovdje ćemo se fokusirati na neke psihološke pristupe koji su ostavili traga u proučavanju predrasuda.
Predrasudna ličnost
Predrasude su oduvijek bile prisutne u psihologiji i društvenim naukama, ali tek negdje u osvit Drugog svjetskog rata, psiholozi u SAD i Evropi bivaju inspirisani eksplozijom međuljudskih netrpeljivosti i daju se na istraživanje ličnosnih odrednica predrasudnih stavova. Budući da porijeklo vuku iz psihodinamskih teorija, zajednička osobina studija rađenih pod ovom orijentacijom jeste tretiranje predrasuda kao posljedice određene strukture ličnosti, često i disfunkcionalne strukture. Jedna od pionirskih studija predrasuda bila je ona Dollarda i saradnika o vezi frustracije i agresije (Dollard et al., 1939), koja je duboko inspirisana Freudovim teorijskim postavkama. Naime, Dollard i saradnici su su zaključili da do gomilanja agresivnosti u čovjekovoj psihi ne dolazi bez razloga, već da se ona uvećava usljed nemogućnosti potkrepljenja određenih potreba. Tačnije, agresivnost se pojavljuje usljed izloženosti osobe učestalim frustracijama. Budući da pravi izvor
107
frustracije često biva nedodirljiv i suviše jak da bismo prema njemu usmjerili svoju akciju, mete za ispoljavanje agresije bivaju prvi pogodni ciljevi. U situaciji društvenog ispoljavanja agesije, ovo su obično osobe van naše grupe, koje ne moraju biti u bilo kakvoj vezi sa izvorom frustracije. Kriterijumi za izbor mete su: različitost od pripadnika sopstvene grupe; dostupnost mete; posebno je pogodno ako se prema tim objektima agresija može ispoljavati bez ikakvog straha od neželjenih posljedica. Sa stanovišta objašnjenja, problem frustracionog objašnjenja je što Dollard i saradnici, isto kao i Freud, uopštavaju postavke jedne izazito ličnosne teorije na intergrupne odnose. Nedostaci se nalaze i drugdje, npr. nije najjasnije koji je kriterijum izbora između brojnih meta za ispoljavanje agresije? Ili, ako u jednom društvu većina ljudi biva frustrirana lošom ekonomskom situacijom, zašto svi oni ne pokazuju agresivna ponašanja prema istim metama? Ipak, psihodinamske studije predrasuda su nastavile razvijati.
Nesumnjivo najznačajniji (ili barem najčešće citirani) prilog pojavi studija ovog tipa predstavlja Autoritarna ličnost, koja se pojavila 1950. godine u SAD, kao rezultat istraživanja predrasuda uglavnom usmjerenim prema Jevrejima i drugim etničkim manjinam (Adorno et al., 1950). Adorno i saradnici su se bavili analizom veze između ličnosti socijalnog ponašanja i, u skladu sa Frojdovim psihodinamskim modelom, postuliraju da su etničke i rasne predrasude simptom psihičkih disfunkcija. Oni su krenuli od ideje da postoji tip ličnosti koji karakterišu pretjerano i slijepo pokoravanje autoritetu, a u bliskoj je vezi sa predrasudnim ponašanjima prema drugim etničkim grupama. Taj sklop ličnosti su nazvali autoritarna ličnost. Oni su konstruisali upitnik za mjerenje autoritarnosti, koji su nazvali F-‐skalom. Ova skala je zamišljena tako da mjeri antidemokratske i potencijalno fašističke stavove i uvjerenja. F-‐skala je sačinjena od 9 stavskih komponenti, odnosno grupa crta i stavova koje indikuju postojanje predrasudnog i antidemokratskog sklopa ličnosti. Konvencionalizam predstavlja izrazito poštovanje društvenih konvencija, nekritički i bezuslovno. Autoritarna submisivnost označava sklonost ka potčinjavanju autoritetu i sklonost da se dominira potčinjenima. Antiintraceptivnost predstavlja nesklonost bavljenjem unutrašnjim sadržajima i psihičkim životom. Praznovjerje oslikava sklonost ka vjerovanju u natprirodno. Divljenje prema vlasti predstavlja nekritičko poštovanje i poslušnost prema vlasti. Puritanski seksualni stavovi su vidljivi u preziranju bilo kakvih seksualnih odstupanja i mržnji prema homoseksualnosti. Agresivnost predstavlja sklonost da se sva odstupanja od društvenih normi najoštrije kažnjavaju. Destruktivnost i cinizam se očituju u pogledu na svijet kao džungli, gdje jači uvijek tlači slabijeg. Sklonost projekciji predstavlja sklonost pripisivanja loših namjera pripadnicima drugih grupa. Ideja autora je bila da pokažu kako postoji jaka korelacija između autoritarnosti mjerene ovim upitnikom i antisemitskih i etnocentričnih stavova. Njihovo istraživanje je zaista i potvrdilo ovu pretpostavku. Autori su postulirali objašnjenje po kojem ličnosni sklop autoritarnosti vuče korijene iz represivnog vaspitanja u ranom djetinjstvu. Agresivne tendencije usmjerene prema roditeljima bivaju potisnute, i putem projektivnih mehanizama bivaju ispoljene kasnije u životu prema odgovarajućim objektima. Istraživanje autoritarne ličnosti je potvrdilo postojanje autoritarnog sindroma stavova, ali nije dokazalo da rano porodično iskustvo predstavlja izvor predrasuda i diskriminatornog ponašanja. Kasnije su se pojavile i kritike koje su ukazale na metodološke i konceptualne probleme istraživanja i čitavog pojma autoritarne ličnosti. Metodološke kritike su išle u pravcu problematizovanja
108
skale, čiji su ajtemi uvijek formulisani tako da izazivaju pozitivne odgovore, odnosno slaganje sa tvrdnjama. Druga vrsta kritike odnosi se na konceptualne probleme: npr. jedni autori nalaze da je pojam autoritarne ličnosti nepotreban za objašnjenje etnocentrizma, već da obrazovni i socioekonomski status ispitanika bivaju pouzdaniji prediktori ovog sindroma (Hyman & Sheatsley, 1954). Druga studija postulira da su predrasude manje u vezi sa osobinama ličnosti a više sa socijalizacijom u okviru određene kulture u kojoj su predrasude dio svakodnevnog života (Pettigrew, 1958). Jedan od problema koji su nalaženi kod originalne studije autoritarnosti jeste da je govorio o fašističkoj (tj. desničarskoj) autoritarnosti, zanemarujući da postoje slični sklopovi stavova i u (tada) komunističkim društvima. Tako su se onda pojavili drugi koncepti koji su univerzalnije objašnjavali istu vrstu stavova i ponašanja: Rokeachev dogmatizam i Eysenckove dimenzije radikalizam-‐konzervativizam i tolerantnost-‐netolerantnost (Eysenck, 1954; Rokeach, 1960). Ipak, proučavanja autoritarnosti se nastavljaju i danas, te tako Altemeyer daje definiciju koja pod desničarskom autoritarnošću podrazumijeva tri grupe stavova (koje se nalaze i u okviru koncepta Autoritarne ličnosti): autoritarna submisivnost, autoritarna agresivnost i konvencionalizam (Altemeyer, 2004). Autor ustanovljava da desničarska autoritarnost pokazuje dosljednu povezanost sa raznim oblicima predrasuda, te da su desničarski autoritarci veoma otporni prema pokušajima da se promijene njihove vrijednosti. Za razliku od studije Adorna i saradnika gdje se nudi psihodinamsko objašnjenje, Altemeyer preferira objašnjenje gdje određeni socijalni procesi u kombinaciji sa osobinama ličnosti dovode do jače vezanosti za sopstvenu grupu i odbacivanje pripadnika drugih grupa. Takođe, može se reći da se sindrom autoritarnosti kod osobe održava tako da se desničarski autoritarci selektivno izlažu socijalnim stimulusima koji potvrđuju njihova uvjerenja.
Istraživanja veze ličnosti i predrasudnih stavova rađena su i van psihodinamskih teorijskih okvira. Skorija longitudinalna studija predrasuda rađena na reprezentativnom uzorku britanskih ispitanika pružila je zanimljiv uvid u neke odnose između kognitivnih sposobnosti, političkih uvjerenja i predrasudnih stavova (Hodson & Busseri, 2012). Veza između kognitivnih sposobnosti i predrasuda nije bila puno istraživana, a autori su bili inspirisani brojnim problemima u objašnjavanju veze između konzervativnih uvjerenja i predrasuda. Naime, oni su otkrili da su niže kognitivne sposobnosti (autori koriste izraz g faktor) u djetinjstvu pouzdan prediktor negativnih stavova prema pripadnicima drugih grupa, ali da se između ovih varijabli umeću posredničke varijable poput ideoloških uvjerenja i međugrupnog kontakta. Po njihovom modelu, veza između kognitivnih sposobnosti i predrasuda se ostvaruje u najvećoj mjeri putem desničarske konzervativne ideologije, a takođe i posredstvom kontakta sa članovima drugih grupa. Tako, po ovoj ideji niže kognitivne sposobnosti uzrokuju prihvatanje desničarskih uvjerenja, ali i manje kontakte sa članovima drugih grupa, a da predrasude bivaju posljedicom ove medijatorske veze. Izgleda, dakle, da je moguće da niži g-‐faktor sposobnosti utiče na prihvatanje desničarske ideologije i ksenofobičnog ponašanja, ali ostaje da vidimo u kojoj mjeri je predrasudno ponašanje moguće objasniti i nekim drugim faktorima.
109
Konflikt interesa
Za razliku od ličnosnih objašnjenja, gdje međugrupni stavovi i ponašanja proističu iz individualne psihodinamike, u teoriji realističnog konflikta oni proizilaze iz odnosa dviju grupa. Naziv ove teorije se ne odnosi na konflikt koji realno postoji, već na realno mogući konflikt koji se može dogoditi s obzirom na objektivni cilj koji samo jedna grupa može dostići. Kao što i objašnjenje sugeriše, teorija realističnog konflikta se bavi prvenstveno načinom na koji takmičenje za ekonomskim dobrima među društvenim grupama dovodi do sukoba. Glavne teorijske postavke iz ove oblasti predstavljaju radovi Muzafera Sherifa o međugrupnoj dinamici (Sherif, Harvey, White, Hood, & Sherif, 1961; Sherif, 1951, 1966). Sherif i njegovi saradnici su odlučili da naprave studiju strukture i dinamike socijalne grupe kroz tri stadijuma: stadijum formiranja grupe, stadijum konflikta između grupa i stadijum međugrupne kooperacije (odnosno stadijum redukcije konflikta). Oni su zamislili i izveli nekoliko eksperimenata u kojima ispituju razne aspekte grupnih odnosa. Jedna od varijanti eksperimenta je zamišljena da ispita formiranje prijateljskih veza unutar grupe. Za tu priliku okupili su grupu dječaka uzrasta između 11 i 12 godina, koji se međusobno nisu poznavali, koji su bili potpuno zdravi, koji su dolazili iz bjelačkih protestantskih porodica srednje ekonomske klase i koji su bili uvjereni da se radi o jednom običnom ljetnjem dječačkom kampu. Prvu fazu je predstavljalo formiranje grupe, gdje je dozvoljeno da se dječaci međusobno slobodno upoznaju i razvijaju prijateljstva. Nakon toga, na osnovu procjene razvijenih interpersonalnih veza, formirane su dvije grupe smještene u dvije kolibe, koje su formirane tako da dvije trećine bliskih drugova svakog dječaka bude u drugoj grupi. Sherif je tim postupkom želio da eliminiše potencijalni upliv međusobnih prijateljskih veza na dalji tok eksperimenta. Nakon početne faze, organizovane aktivnosti djece su usmjeravane više kao takmičenju između ovih grupa. Takmičenja su organizovana tako da samo jedna grupa može osvojiti neku nagradu. Ove takmičarske aktivnosti su ubrzo dovele do javljanja neprijateljstava između djece, poput verbalnog vrijeđanja i povremenih čarki. Takođe, došlo je do promjene preferencija prijatelja: sad su dječaci više birali za prijatelje one s kojima su sad bili u istoj grupi, a ne više bliske prijatelje iz početne faze. Ovako je Sherif demonstrirao efekte međugrupnog takmičenja u javljanju neprijateljstava, ali i moć grupe u pogledu formiranja interpersonalnih veza. Zanimljiva su i zapažanja istraživača da je u ovoj fazi došlo do javljanja želje da promijene vođstvo i da izaberu one radikalnije, i to među dječacima u obe grupe. Takođe, atribucija pravednosti je stalno mijenjala mjesto, tako da u situacijama kad su bivali poraženi dječaci iz jedne grupe su optuživali članove druge grupe za varanje i nepravdu. S druge strane, kad su i sami napadali drugu grupu, ili se služili trikovima, to je doživljavano kao pravedna kazna za drugu grupu.
Posljednja faza Sherifove eksperimentacije predstavljalo je istraživanje mogućnosti prevladavanja konflikta kroz međugrupnu saradnju. Nakon faze eskalacije neprijateljstva među dječačkim grupama, on je pred grupe postavio zadatke koje ne bi mogli da obave sami bez pomoći druge grupe. Kao što je i mislio, ovakvi zadaci u kojima su grupe postizale nadređene ciljeve, zaista su doveli do postepenog poboljšanja odnosa među članovima grupa. Ovaj princip može da se shvati i bez zajedničkog cilja, već da je time formirana u stvari nova,
110
veća, grupa, koja sad preuzima članstvo dvije manje grupe. Od tada pa nadalje, ovaj jednostavan princip je primjenjivan u brojnim situacijama – od rješavanja konflikta u preduzećima do internacionalnih konflikta. Ono što su Sherif i saradnici, ne bez gorčine, primjetili, jeste da im je bilo mnogo lakše da izazovu neprijateljstva među djecom, nego da ih na kraju ponovo pomire.
U okviru teorijskog pristupa realističnog konflikta postoje neke osnovne pretpostavke o prirodi čovjekovog ponašanja. Prva pretpostavka jeste da je čovjek kognitivno biće, jer razmišlja u ekonomskim kategorijama dobiti i gubitka. Drugo, čovjek je sebično biće koje će uvijek težiti da uveća svoju potencijalnu dobit. Treće, konflikt je neminovan ishod međugrupnog takmičenja, zbog nemogućnosti podjele dobiti među grupama. Četvrto, negativni stavovi, stereotipi i predrasude ne mogu biti uzroci određenih međugrupnih odnosa, već predstavljaju samo odraz postojeće nekompatibilnosti ciljeva dvije grupe. Kritike ove teorijske orijentacije su brojne: variraju od problematike Sherifovog shvatanja konflikta kao nužno lošeg do nemogućnosti primjene na neke realne situacije u životu. Dobre strane Sherifovih ideja jesu: radi se o najčistijim grupnim odnosima do tada eksperimentalno ispitivanim – pokazan je diskontinuitet između individualnog i grupnog ponašanja. Njihovi zaključci su proizašli iz analize prirodne situacije grupnih relacija, a ne iz laboratorijskog eksperimenta, tj. djeca su stvarno vjerovala u ono što rade. Takođe, nalazi o redukovanju konflikta su često primjenjivani sa uspjehom u realnim društvenim situacijama, što ovom pristupu zaista daje kredibilitet.
Orijentacija na društvenu dominaciju i predrasude
Nastavak razrade Sherifovih ideja o realističnom konfliktu interesa nalazimo i u nekim novijim teorijskim pristupima. Ideja koja stoji iza teorije orijentacije na socijalnu dominaciju jeste da društvo sadrži ideologije koje utiču na stvaranje međugrupne hijerarhije (Pratto et al., 2006). Prema ovoj perspektivi ljudi se razlikuju po izraženosti uvjerenja da društvo funkcioniše na bazi nadmetanja između društvenih grupa, te da je opravdano očekivati da neke grupe dominiraju drugima. Ljudi koji imaju izraženiju orijentaciju na socijalnu dominaciju imaće veću motivaciju da promovišu međugrupnu hijerarhiju, te dominaciju vlastite grupe, i u krajnjem efektu pokazivaće uopšteno više predrasuda od onih sa manje izraženom orijentacijom na dominaciju. Po autorima teorije, predrasude i diskriminacija su posljedica univerzalne čovjekove težnje za formiranjem hijerarhijski organizovanih odnosa u društvu. Pretpostavka je da čak i članovi statusno niže pozicioniranih grupa na neki način podržavaju hijerarhijski sistem. U ovoj teorijskoj orijentaciji su kombinovani elementi objašnjenja iz psihologije, sociologije, te evolucionističkih teorija.
Po autorima teorije ljudi imaju potrebu za organizovanim pogledom na svijet i društvo, i zato se pojavljuje hijerarhijska organizacija čovjekovih društava. Koje društvene grupe stoje u na višim a koje na nižim ljestvicama hijerarhije zavisiće od društvenog konteksta. Ipak, oni pretpostvljaju da će dvije dimenzije uvijek biti značajne u kreiranju hijerarhijskih odnosa: pol i starost, te da će stariji muškarci u svim društvima imati privilegovan status, zbog evolucione funkcionalnosti. Evoluciona prednost koju po njima imaju stariji i
111
muškarci u odnosu na djecu i žene, daje im veću funkcionalnost: stariji i muškarci imaju prednost u vidu bolje fizičke i iskustevene opremljenosti za dominantne statuse. Ovo u principu znači da njihova teorija predviđa da ćemo češće nalaziti veću orijentaciju na socijalnu dominaciju kod muškaraca i kod starijih osoba. Takođe, oni predviđaju da su hijerarhijski organizovana društva funkcionalnija na duge staze i da se zbog te funkcionanosti socijalne hijerarhije dugo održavaju.
Istraživanja ovog koncepta su pokazala da muškarci zaista uglavnom pokazuju izraženiju orijentaciju na socijalnu dominaciju, a uz to pokazuju i veće međugrupne pristrasnosti u odnosu na žene i kad se sve druge varijable kontrolišu (Pratto et al., 1994; Sidanius, Sinclair, & Pratto, 2006). Orijentacija na socijalnu dominaciju uglavnom pozitivno korelira sa raznim opštijim neegalitaristčkim političkim i društvenim stavovima, poput seksizma, rasizma, nacionalizma i šovinizma (Sidanius & Pratto, 1999). Ipak, postoje i neki pokazatelji da veze između ove orijentacije i specifičnih stavova nisu toliko pouzdane i univerzalne. Naime, u nekim studijama je nađeno da postoji pozitivna korelacija između orijentacije na socijalnu dominaciju i unutagrupnog favoriziranja kod većinske grupe koju čine Amerikanci evropskog porijekla, usljed želje da sačuvaju svoj povlašteni položaj. S druge strane, kod manjinske grupe Afro-‐Amerikanaca je nađena negativna veza između ove dvije varijable, što sugeriše da se statusne razlike moraju uzeti u obzir kad se razmatra ova teorija (Jost & Thompson, 2000). Dalje, evolucionističke pretpostavke u psihologiji i društvenim naukama je praktično nemoguće provjeriti ili opovrgnuti, i zato ih treba uzimati sa rezervom.
Kategorizacijski procesi u formiranju predrasuda
Još jedan od pravaca objašnjenja predrasuda, koji takođe vodi porijeklo iz Allportovih studija jeste da su predrasude, pored neprijateljstva, posljedica kategorizacijskih procesa u opažanju svijeta oko sebe (Allport, 1954). On je smatrao da ljudi neminovno koriste kategorizaciju kao kognitivnu pomoć u opažanju, a kad se formiraju kategorije opažanja mi ih koristimo za stvaranje utisaka o ljudima. Ovu ideju o individualnim kognitivnim procesima kao mehanizmu stvaranja predrasuda razradio je nešto kasnije Henri Tajfel (1969). On je pokušao da objasni predrasude kao rezultat grupnog članstva i međugrupnih procesa, te razmišljanja osobe o društvenom okruženju i smislu grupnog članstva. Tajfel pretpostavlja da su u ovom mehanizmu bitna tri procesa: kategorizacija, asimilacija i potraga za usklađenošću. Dolazeći iz svijeta istraživanja bazične percepcije i suđenja, on je povezao normalne funkcionalne kognitivne procese kategorizacije sa grupnim članstvom i javljanjem predrasuda. On je uradio dosta jednostavno istraživanje gdje je ispitanicima prikazivao grupu kraćih linija nejednakih dužina (označenih slovom A), te grupu dužih linija nejednakih dužina(označenu slovom B). Zatim je od njih naknadno traženo da na osnovu sjećanja procijene dužine linija. Ispitanici su pokazivali tendenciju da sistematski smanjuju međusobne razlike u dužinama unutar grupa i naglašavaju razlike između grupa. Ovo se nije javljalo kad su linije bile izlagane bez kategorijalnih oznaka (slova A i B). Na osnovu ovoga Tajfel je smatrao da je
112
oznaka kategorija vodila subjekte do sistematskog odstupanja u suđenju. Interpretacija stvari koje opažamo je uslovljena našim znanjem o kategorijama i zato su ispitanici opažali da su linije unutar iste kategorije sličnije, a linije iz različitih kategorija različitije nego što u stvari jesu. On je ovaj mehanizam uopštio i na opažanje osoba -‐ ako su svjesni informacija o grupnoj pripadnosti, ljudi će sistematski naginjati opažanju osoba unutar grupa kao sličnijih nego što stvarno jesu, te različitijih između grupa nego što jesu (na dimenziji po kojoj se porede).
Ove Tajfelove ideje i kognitivni mehanizmi koje je postulirao doveli su do procvata istraživanja u oblasti socijalne kognicije, posebno javljanja teorija o heuristikama kao prečicama u tumačenju socijalnog okruženja. Dakle, jedna od ključnih ideja iz ove oblasti bila je ona o ograničenosti kognitivnog aparata u borbi da se nosi sa mnoštvom informacija. Tako je nastala ideja o osobi kao kognitivnoj tvrdici (eng. cognitive miser), koja pravi distorzije u opažanju usljed tendencije da štedi ograničene kognitivne resurse (Fiske & Taylor, 1991). Tvrdičluk se ne pojavljuje kao posljedica lijenosti, već iz potrebe za efikasnošću i brzinom prosuđivanja, što dovodi do korištenja heuristika u zaključivanju. U ovom viđenju predrasuda, one su problematične, ali su i neminovna posljedica kompleksnog društvenog okruženja s jedne strane i ograničenja ljudske kognicije, s druge strane.
Predrasude i socio-‐identitetski procesi Teorija socijalnog identiteta je direkto proizašla iz Tajfelovih studija
minimalnih grupa, u kojima je demonstrirao kako diskriminatorno ponašanje može proisteći i iz vještačkih situacija i potpuno arbitrarnih grupnih podjela (Tajfel, 1970). Ukratko, Tajfel je ispitanike stavio u eksperimentalnu situaciju gdje su oni svrstani u dvije grupe potpuno slučajno, a međusobno nisu bili ni u kakvoj interakciji, niti su imali neke koristi. Pred ispitanicima je bila odluka o količini fiktivnog novca koji treba da rasporede pripadnicima sopstvene i druge grupe. Rezultati su uvijek pokazivali da su ispitanici uvijek nastojali da diskriminativno raspoređuju novac, tj. da preferiraju članove svoje grupe. U situaciji kad bi mogli da omoguće da obje grupe zarade više, u odnosu na manju zaradu za obje grupe, ispitanici su išli ka tome da uvećaju razliku u dobiti među grupama tako da su birali drugu opciju – manja zarada nama ali veća razlika u odnosu na njih. Sve ovo se dešava u grupama u kojima, za razliku od stvarnih društvenih grupa, ne postoji istorija takmičenja niti konflikta. Takođe, ne postoji mogućnost ličnog dobitka, jer ispitanik ne može da pripisuje fiktivni novac sebi.
Tajfelov saradnik Turner je zapazio da se ispitanici u eksperimentu ponašaju kompetitivno, iako nikakva realna dobit nije bila u igri, i odlučio je da podvuče razliku između stvarne kompeticije (kad se grupe bore za stvarni cilj, npr. teritoriju) i kompeticije u kojoj nema opipljivog dobitka, što je nazvao socijalnom kompeticijom (Turner, 1975). U tom slučaju članovi grupa se bore za socijalne ciljeve, npr. prestiž i ugled, i pretpostavka o potrebi za samopoštovanjem kao motivatoru međugrupnih stavova i ponašanja je postala osnovni postulat teorije socijalnog identiteta (Tajfel & Turner, 1986). Pored tendencije da svoj socijalni prostor kategorizuje, jedna od osnovnih ljudskih
113
potreba jeste ona za pozitivnim socijalnim identitetom, a to će steći identifikacijom sa grupom koja im to može omogućiti. Budući da se socijalni identitet formira uvijek u odnosu na neki spoljni entitet, proces kojim se testira status sopstvenog socijalnog identiteta u odnosu na neki referentni sistem naziva se socijalno poređenje. Grupni procesi koji se uvijek javljaju, po teoretičarima socijalnog identiteta, jesu akcentuacija unargrupnih sličnosti i maksimiziranje međugrupnih razlika – težnja da se kroz maksimizaciju razlika između sopstvene i ostalih grupa dođe do pozitivnog identiteta. Prema tome, u situaciji kad su grupe već definisane, ljudi će težiti da doprinesu sopstvenom identitetu kroz pozitivno vrednovanje svoje grupe, a u procesu poređenja sa tuđom grupom težiće da razliku među grupama maksimizuju, naravno na račun tuđe grupe. Ovakav slijed događaja može da grupne odnose zadrži na ravni stavova i predrasuda, tj. ne mora da dovede do diskriminacije, ali je vrlo vjerovatno da hoće.
Teorija predviđa takođe na koji način društvena struktura određuje strategije koje pojedinci koriste kad regulišu odnose sa drugim grupama, te da li će te strategije biti kolektivne ili individualne. Osoba će se uključiti u direktno kolektivno takmičenje, tj. pokazaće diskriminativno ponašanje kao u slučaju minimalnih grupa, onda kad vjeruje da su međugrupni odnosi promjenjivi i nepravedni. Ovo znači da će pripadnici statusno niže pozicioniranih grupa prihvatiti uvjerenja i ponašanja koja će voditi ka preispitivanju statusa više grupe, dok će članovi više grupe, naravno, imati uvjerenja koja opravdavaju njihov status. Predrasude se u ovom viđenju tumače kao kontekstualno specifični stavovi koji proizilaze iz čovjekovog tumačenja grupne pripadnosti i međugrupnih procesa. Kasnija reformulacija ovih ideja u išla su u pravcu objašnjavanja predrasuda kao u funkciji političkih procesa i ideologije, više nego ličnosnih procesa i socijalne percepcije (Oakes, Haslam, & Turner, 1994).
Učenje predrasuda
Još jedan od pravaca proučavanja predrasuda koji dosta duguje Allportovim idejama jeste pretpostavka da djeca uče predrasude u okviru svog društvenog i porodičnog konteksta (Allport, 1954). Djeca, tvrdi Allport, prvo imitiraju roditelje, da bi poslije zaista vjerovali u usvojene predrasude u situacijama kad bi ih mogli primjenjivati u svom okruženju. Na ovaj način predrasude postaju kao navike, učvršćeni načini razmišljanja i postupanja. I zaista, rijetko ko će opovrgnuti ideju da je bar jedan od izvora predrasuda nađe društveno okruženje, što je i konceptualizovano u formi teorije socijalnog učenja (Bandura, 1977). Primjer koji mi se učinio zgodan da dočara socijalno prenošenje predrasuda nalazimo u etnografskim zapisima iz hrvatskog Međimurja, gdje jedan od karnevalaskih običaja obuhvata vješanje slamnate figure koju nazivaju "Cigan", koga su prethodno osudili za krađu, a zatim ga i utapaju u rijeci (Benc-‐Bošković, 1963). Djeca takođe učestvuju u ovim svečanostima, i dok se utapa u rijeci, ona gađaju figuru kamenjem. Očigledno je da su se u ovakvim postupcima očitovale predrasude prema romskoj populaciji kao kradljivcima, a i da su ove predrasude činile dio socijalnih normi određene
114
sredine. Pitanje koje se postavlja nije da li, već prije u kojoj mjeri se predrasude mogu širiti ovim putem?
Provjere ovih postavki su išle u pravcu studija podudaranja stavova kod djece i njihovih roditelja, a rezultati nisu uvijek jednoznačno govorili u prilog teoriji. Neka istraživanja su zaista pokazala postojanje podudarnosti između rasnih stavova kod očeva i sinova u bjelačkim porodicama, ali ne i u crnačkim (Carlson & Iovini, 1985). Ranije smo spominjali da neka istraživanja pokazuju da se u ovo međugeneracijsko prenošenje stavova i predrasuda, dosta logično, umeće i faktor jačine dječje identifikacije sa roditeljima (Sinclair et al., 2005). Očekivano, što se djeca više identifikuju sa konkretnim roditeljem, to je veća pozitivna korelacija između njihovih stavova. Kod djece koja se malo identifikuju sa roditeljima ta korelacija ili ne postoji ili je negativna. Druge analize ovih nalaza dovode do zaključka da djeca ne dijele puno rasnih predrasuda sa svojim najbližima iz razloga što roditelji rijetko pričaju o predrasudama sa svojom djecom (Knight, Bernal, Garza, Cota, & Ocampo, 1993). Autori zaključuju da nepostojanje veze između dječjih i roditeljskih stavova predstavlja prije dokaz manjka diskusije nego manjka uticaja. Ipak, kad roditelji i vršnjaci zaista pričaju o problemu predrasuda, predrasude kod djece se smanjuju (Aboud & Doyle, 1996). Posmatrajući podudarnost rasnih stavova djece i njihovih vršnjaka, neki istraživači ne nalaze u velikoj mjeri sličnost između predrasuda, ali nalaze da djeca vjeruju da njihovi vršnjaci posjeduju slične stavove (Ritchey & Fishbein, 2001).
Praktične preporuke koje proizilaze iz studija socijalnog učenja etničkih i rasnih predrasuda fokusiraju se na nalaženje efikasnih komunikacijskih načina za smanjenje predrasuda u društvu. Ovo uključuje oblike multikulturalnog učenja, odnosno pružanja informacija o različitim kulturnim tradicijama i običajima različitih grupa. Takođe, smatra se da edukacija mora obuhvatiti i istorijske i moderne nalaze o efektima rasnih i etničkih predrasuda (Levy, West, Ramirez, & Pachankis, John, 2004).
Etnička distanca kao mjera predrasuda Jedan od najpopularnijih modela mjerenja društvenih predrasuda je skala
socijalne distance. Počeci korištenja ove mjere se nekako najviše vezuju za američkog sociologa Emory Bogardusa, koji je skalu koristio uglavnom za mjerenje etničkih i rasnih stavova i predrasuda (Bogardus, 1925, 1947). On je pod socijalnom distancom podrazumijevao empirijsku mjeru spremnosti ljudi da stupe u različite vrste socijalnih odnosa različitih nivoa bliskosti sa članovima različitih društvenih grupa. U originalnoj verziji, skala za mjerenje socijalne distance je formulisana kroz ponuđene odnose, počevši od najintimnijeg ka eksplicitno negativnom. Ti odnosi su: 1. srodstvo putem braka; 2. članstvo u istom klubu kao izraz bliskog prijateljstva; 3. susjedstvo, stanovanje u istoj ulici; 4. zaposlenje u istoj profesiji; 5. državljanstvo, stalan stanovnik iste države; 6. samo posjetilac zemlje; 7. isključenje iz zemlje. Originalno, skala je zamišljena kao jednodimenzionalna kumulativna skala, gdje slaganje sa svakom sljedećom stavkom uključuje slaganje sa svim prethodnim. Kritike tom pogledu se mogu uputiti prvenstveno na račun tretiranja kvalitativno različitih odnosa kao samo
115
kvantitativno različitih. Na primjer, teško je porodične odnose porediti sa državljanstvom u istoj zemlji. U principu, čini se sigurnije analizirati predložene odnose kao nezavisne, odnosno posmatrati ih kao različite tipove odnosa koje možemo sabirati u sumacionu skalu. Iako se često koristi kao mjera konativne komponente stavova, socijalna, odnosno etnička distanca se najčešće u prethodnim istraživanjima kod nas (npr. Turjačanin, 2007) pokazivala više kao mjera opšteg afektivnog odnosa prema pripadnicima raznih etničkih grupa, što je i očekivano za mjeru predrasuda. No, pored toga što može poslužiti kao individualna mjera predrasuda, socijalna distanca ponekad pokazuje i kako se neke matrice etničkih preferencija i distanci prenose sa društvenog na individualni nivo. Tako neka istraživanja u multietničkim društvima pokazuju da se hijerarhija distanci prema raznim etničkim grupama odražava u stavovima i visoko i nisko predrasudnih osoba (Hagendoorn, 1995; Kleinpenning, 1993; Verkuyten & Kinket, 2000). Što se tiče istraživanja etničkih distanci rađenih na prostoru Bosne i Hercegovine u vrijeme SFRJ, kao i u poslijeratnom periodu, navešćemo neke rezultate studija sa sličnom temom koje su rađene prije i poslije rata u BiH. SFR Jugoslavija, kao izrazito multietnička država, pružala je mogućnosti za istraživanje fenomena etniciteta, iako to nije uvijek bilo društveno poželjno. Ipak, takve studije su se radile i jedno od posljednjih istraživanja koje se bavilo i problemom etničkih distanci na čitavom prostoru SFRJ izvedeno je 1989. godine (Baćević, 1990). Autori navode da u tom trenutku najveću distancu pokazuju Albanci, iza njih slijede Makedonci, a zatim Srbi i Crnogorci, Slovenci, Hrvati, Muslimani i Jugosloveni. Takođe, nalazi su pokazali da je Vojvodina područje sa najmanje raširenom distancom, i da se rijetko javlja u jačem intenzitetu. Srbi u BiH, Vojvodini i Hrvatskoj su pokazivali manje distance nego Srbi iz uže Srbije, što se činilo logičnim, pošto su navikli da žive u višenacionalnoj sredini. Ipak, paradoksalno je da su neposredno nakon tih analiza upravo u Hrvatskoj i BiH izbili sukobi, odnosno građanski ratovi na nacionalnoj osnovi. Slično ovome, ispitujući opštu distanciranost na uzorku punoljetnih ispitanika sa područja čitave SFRJ 1990. godine, pokazuje se da su grupe koje pokazuju najmanju distanciranost Jugosloveni iz BiH, Muslimani iz BiH, Srbi iz BiH, a onda slijede ostale nacionalne grupe (Pantić, 1991). Dakle, i u ovom istraživanju opet se pokazala paradoksalnom činjenica o najvećoj otvorenosti etničkih grupa u BiH, koja je kasnije eksplodirala u najkrvavije sukobe na prostorima SFRJ. Ovi nalazi nam prilično jasno ilustruju činjenicu da individualni faktori često ne mogu služiti kao dobri prediktori ponašanja i konflikta, već da se u obzir moraju uzeti brojni drugi faktori, poput socijalnih, ekonomskih i političkih. Kad su u pitanju poslijeratna istraživanja u Bosni i Hercegovini, većina podataka pokazuje da postoje izražene socijalne distance između bosanskohercegovačkih naroda, dok distance prema drugim narodima variraju. Istraživanje rađeno 1999. godine na uzorku banjalučkih srednjoškolaca (Turjačanin, 2000) pokazalo je da je najizraženija distanca prema Albancima, gdje se prosječno prihvata manje od jednog ponuđenog odnosa od mogućih sedam. Slijedi, druga po izraženosti, distanca prema Romima, pa prema Bošnjacima i Hrvatima. Veličina distance prema Nijemcima, Amerikancima, Englezima, Italijanima i Špancima slijedi ove prethodne, dok je distanca prema Rusima najmanje izražena. Istraživanje koje je rađeno 2003. godine na uzorku srednjoškolaca i studenata bošnjačke i srpske etničke pripadnosti u Bosni i
116
Hercegovini, a bavilo se etničkim stavovima prema pripadnicima različitih etničkih grupa (Turjačanin, 2005) pokazalo je da mladi bošnjačke nacionalne pripadnosti prihvataju u prosjeku nešto više od dva (od ponuđenih sedam) odnosa sa Srbima i oko četiri ponuđena odnosa sa Hrvatima. Slično tome, srpski ispitanici su, takođe, prihvatali svega dva ponuđena odnosa sa Bošnjacima, dok su prihvatali oko tri odnosa sa Hrvatima. Zanimljivo je da i Srbi i Bošnjaci pokazuju manje distance prema pripadnicima fizički udaljenih naroda, Italijanima i Nijemcima, nego prema pripadnicima naroda BiH, ali to je već uobičajen nalaz kod nas. U studiji rađenoj na reprezentativnom uzorku građana BiH 2009. godine autori nalaze da distance pripadnika bosanskohercegovačkih naroda jednih prema drugima variraju u zavisnosti od tipa odnosa, kao i od grupe prema kojoj se distanca formira (Puhalo, 2009). Građani hrvatske nacionalnosti pokazuju podjednaku distanciranost prema Bošnjacima i Srbima, građani bošnjačke pripadnosti pokazuju nešto veću distancu prema Srbima nego prema Hrvatima, dok građani srpske nacionalnosti pokazuju neznačajno veću distancu prema Bošnjacima nego prema Hrvatima. Pripadnici sva tri konstitutivna naroda pokazuju najveće distance prema Romima. Jako slične distribucije odnosa između bosanskohercegovačkih većinskih naroda nalazimo i u istraživanju rađenom za UNDP iz 2010. godine na uzorku punoljetnih građana BiH (Duraković, Efendić, Draganić, Slatina, & Šabanović, 2010). Generalno, ispitanici bošnjačke etničke pripadnosti pokazuju najmanje distance, slijede ispitanici srpske, te hrvatske nacionalnosti. Distance ispitanika srpske i hrvatske nacionalnosti međusobno su nešto manje nego što su prema građanima bošnjačke nacionalnosti. Istraživanje rađeno 2010. godine (Turjačanin, 2011) na uzorku mladih iz Republike Srpske, u kojem su ispitivane distance prema etničkim, vjerskim i marginalizovanim društvenim grupama, pokazuje da u tom trenutku ispitanici u najvećoj mjeri prihvataju odnose sa Srbima i pravoslavcima, zatim sa Hrvatima, katolicima, Bošnjacima, muslimanima, Kinezima, Romima, mentalno oboljelima, homoseksualnim osobama, a na samom dnu liste po stepenu prihvaćenosti su narkomani i Jehovini svjedoci. Skala etničkih distanci, odnosno prihvatanja odnosa sa pripadnicima različitih etničkih i rasnih grupa, nije ni sadržajno ni psihometrijski sofisticirana u poređenju sa brojnim drugim psihološkim instrumentima. Ipak, ona se zbog svoje jednostavnosti često koristi kao indikator predrasuda u društvenim i psihološkim istraživanjima. Naravno, treba biti oprezan kod tumačenja ove skale, jer ona zaista može biti pokazatelj predrasuda, ali ne treba je koristiti kao indikator stvarnog diskriminatornog ponašanja, jer ona to i ne mjeri.
Etnički stavovi i predrasude kod djece U klasičnim socijalizacijskim i psihodinamskim shvatanjima etničkih, rasnih i drugih socijalnih stavova i pristrasnosti, većina stavova i predrasuda kod odraslih je posljedica rane socijalizacije u porodičnoj atmosferi. U ovom gledištu postoje bar dvije problematične tačke. Prvo, psihodinamska pretpostavka da je većina društvenih stereotipa i predrasuda posljedica porodičnih i psiholoških disfunkcija. Međutim, činjenica je da stereotipe i predrasude u izvjesnoj mjeri nalazimo kod većine članova društva. Drugo, po oba ova viđenju stavovi odraslih
117
se transgeneracijski prenose na djecu, bez velike mogućnosti promjene. Po ovome bi većina društvenih stavova i pristrasnosti bila reprodukovana iz generacije u generaciju, ali ipak vidimo da se ovi stavovi mijenjaju tokom vremena i kod pojedinaca i kod društava. U jednom od prethodnih poglavlju o razvoju etničkog identiteta smo razmatrali teorijske perspektive ovog razvoja. Ovdje ćemo nastaviti sa sličnom tematikom, te ćemo se malo više zanimati različitim specifičnim pitanjima u vezi sa formiranjem i mijenjanjem svijesti o etničkim identifikacijama i međugrupnim stavovima djece.
Jedno od najpoznatijih ranih istraživanje iz oblasti prepoznavanja etničkih i rasnih kategorija rađeno je sa američkom bjelačkom djecom koristeći postupke klasifikovanja fotografija (Horowitz & Horowitz, 1938). Autori su se pitali koje kriterijume društvene kategorizacije preferiraju djeca ranog uzrasta. Oni su predstavili djeci serije od 5 slika, od kojih su tri bile slične po dva kriterijuma, a ostale dvije se razlikuju po jednom kriterijumu. Kriterijumi su bili: pol, etnicitet (tj. rasa), starost i socioekonomski status. Primjer jedne serije bi bio: tri slike žena bjelkinja, jedna slika žene crnkinje i jedna slika muškarca bijelca. Iz ove serije treba odstraniti "uljeza". Kombinujući sve moguće klasifikacije, autori su ustanovili da je najdominantniji kriterijum za djecu bio etnicitet (odnosno rasa), a zatim pol. Skoro identično istraživanje je rađeno u Velikoj Britaniji na uzrastu djece 7-‐10 godina, gdje je takođe pronađena dominacija etno-‐rasnog kriterijuma društvene kategorizacije u odnosu na pol i socioekonomski status (Davey, 1983).
Istraživanje o tome kad i kako etnička i rasna svijest kod djece postaje bitna rađeno je sa američkom djecom uzrasta 3 do 7 godina (Clark & Clark, 1947). Djeci su date dvije lutke, jedna svijetle kože i svijetle kose, druga smeđe kože i crne kose. Jedan od zadataka djece je bilo da istraživaču daju lutku koja predstavlja dijete iz bjelačke, odnosno crnačke etničke grupe. Već na uzrastu od 3-‐4 godine oko 77% djece identifikuje etničku odnosno rasnu pripadnost lutaka, dok na uzrastu od 5 godina taj procenat prelazi 90%. Kasnija istraživanja rađena u Britaniji na uzrastu djece od 3 do 9 godina pokazuju takođe slične rezultate: na uzrastu od 5 godina počinje se pojavljivati etnički kriterijum kategorizacije slika i na kasnijim uzrastima postaje dominanatan (Yee & Brown, 1988).
Da ova prepoznavanja etničkih i rasnih kategorija u velikoj mjeri zavise od lokalnog konteksta i brojna istraživanja sa sličnom metodologijom rađena u sredinama sa različitim etničkim i rasnim sastavom stanovništva (Brown, 2010). U sredinama koje su gotovo potpuno monoetnične djeca nisu u tolikoj mjeri pokazivala etno-‐rasne klasifikacije. Varirajući sredinu i etno-‐rasnu pripadnost, istraživači su u jednoj studiji posmatrali preferencije za osobe različitih rasa kod djece na uzrastu od svega tri mjeseca (Bar-‐Haim, Ziv, Lamy, & Hodes, 2006). Bijela djeca rođena u Izraelu su preferirala bjelačka lica, crna djeca rođena u Etiopiji su preferirala crnačka lica, dok etiopska djeca rođena u Izraelu i izložena uglavnom bjelačkim licima nisu pokazivala jasne preferencije. Izgleda da se djeca brzo familijarizuju sa stimulusima koji im se učestalo izlažu.
Kad su u pitanju etničke i rasne identifikacije, opet se vraćamo na spominjano istraživanje sa lutkama različite boje kože (Clark & Clark, 1947). U navedenom istraživanju se ispostavilo da se veći procenat bjelačke djece identifikovao sa bijelom lutkom, nego crnačke djece sa smeđom lutkom. I kasnija
118
istraživanja preferencija slika osoba različite boje kože pokazivala su da bijela djeca gotovo uniformno preferiraju bjelačka lica, dok se kod djece drugih etničkih i rasnih kategorija preferencije za svoju grupu ne mogu naći u tolikoj mjeri (Brown, 2010). Ovo nam pokazuje da je prepoznavanje društvenih kategorija različito od kategorijalnih preferencija. Preferencije se razvijaju u skladu sa određenim društvenim poželjnostima. Većina prethodnih studija je rađena sa slikama na kojima je dosta jasan perceptivni princip boje kože, a zanimljivo je vidjeti na koji način su istraživači izvodili istraživanja sa nacionalnim grupama kod kojih nije tako lako vidjeti fizičke razlike.
Jedno od ranih istraživanja nacionalnog identiteta i nacionalnih stavova kod djece pokazalo je da djeca uzrasta prije 5. godine pokazuju veoma malo znanja o svojoj zemlji ili nacionalnoj grupi, a tek u periodu 7.-‐10. godine intenzivnije se razvijaju mogućnosti identifikacije i opisa članova svoje i drugih nacionalnih grupa (Piaget & Weil, 1951). Takođe, kad govorimo o nacionalnim grupama, odnosno prepoznavanju i preferenciji država, jedno veliko istraživanje sprovedeno je na djeci uzrasta od 6 do 15 godina u nekoliko evropskih zemalja (Barrett, 2007). Opšti zaključci ove studije su bili da su djeca u svim zemljama pokazivala vezanost za svoju zemlju i da je ta tendencija prevazilazila tendenciju odbacivanja drugih zemalja. Odbacivanje drugih zemalja je variralo od konteksta do konteksta i autori ga tumače socio-‐istorijskim kontekstima odnosa između zemalja. Oni smatraju da se djeci ovaj kontekst prenosi i tumači socijalizacijskim putevima u vidu knjiga, filmova ili video igara. Ukratko, najopštiji zaključak koji se mogao izvući je da je unutarnacionalna pristrasnost kod djece jača od distanciranja od drugih nacija.
Na koji način se tumači razvoj etničkog identiteta i međuetničkih stavova kod djece. Najčešće laičko objašnjenje međugrupnih stavova, predrasuda i stereotipa kod djece jeste da je su porodica ili vršnjaci "krivi" za sve. U prevodu na jezik akademske psihologije ovo bi bilo objašnjenje socijalnim učenjem. Naravno, djeca uče od roditelja, vršnjaka, u školi, gledaju televiziju i igraju video igre. Istraživanja zaista potvrđuju da ovi socijalizacijski putevi zaista funkcionišu (Bandura, 1977; Durkin, 1985; Graves, 1999). S druge strane, neka istraživanja pokazuju da su korelacije između etničkih stavova roditelja i djece slabe (Davey, 1983) ili čak i da su obrnute od očekivanog smjera (Branch & Newcombe, 1980). Skorije istraživanje prenošenja rasnih predrasuda porodičnom socijalizacijom rađeno je sa djecom uzrasta 3-‐6 godina, kao i sa njihovim roditeljima (Castelli, Zogmaister, & Tomelleri, 2009). Rezultati su pokazali da ne postoje korelacije između eksplicitnih stavova roditelja i djece, ali je nađena povezanost između implicitnih stavova21 majki i djece. Izgleda da na svjesnom nivou roditelji mogu da kontrolišu ekspresiju stavova, posebno predrasuda, ali djeca vjerovatno mogu da uhvate nesvjesne znakove kojima majke izražavaju svoje preferencije i stavove. Takođe, već smo spominjali ranije, da što se djeca više identifikuju sa konkretnim roditeljem to je veća pozitivna korelacija između njihovih stavova (Sinclair et al., 2005). Dodatno komplikovanje socijalizacijske hipoteze prenošenja etničkih stavova donose i brojna istraživanja veza između medijskog sadržaja i stavova kod djece, koja ne pokazuju ni visoke ni dosljedne korelacije (Brown, 2010). 21 Mjereno metodom implicitnih asocijacija, koja eliminiše očiglednost stavova i socijalnu poželjnost odgovora (Greenwald, McGhee, & Schwartz, 1998).
119
Najveći broj istraživanja rađenih sa djecom (pogotovo većinskih) etničkih i rasnih grupa u društvu pokazuje dosljedno visko stepen unutargrupnih pristrasnosti (Aboud, 1988). Ovi nalazi posebno važe za djecu nižih stadijuma kognitivnog razvoja. U skladu sa teorijom kognitivnog razvoja, ove tendencije unutargrupne pristrasnosti se tumače kao posljedica dječje nemogućnosti odvajanja od egocentričnog pogleda na svijet, karakterističnog za kognitivne razvojne periode prije formalnih operacija (Piaget, 1929, 1954). Ustvari po idejama kognitivno razvojne teorije, pravi razvoj etničkog identiteta započinje sa periodom konkretnih operacija, jer tada dijete počinje da razumijeva sebe i druge, traži informacije o sopstvenom identitetu i počinje da se dosljednije društveno ponaša, te da otkriva ponašanja, osobine i vrijednosti karakteristične za svoju i druge grupe (Aboud, 1988; Kohlberg, 1969). Ipak, istraživanja veze između kognitivnog razvoja (mjerenih putem kognitivnih operacija poput konzervacije ili klasifikacije) i grupnih pristrasnosti često ne pokazuju očekivane veze (Doyle & Aboud, 1995; Patterson & Bigler, 2006). Dodatnu komplikacju unose različiti obrasci razvoja etničkih stavova kod djece iz manjinskih grupa, kod kojih se recimo ne nalaze tendencije ka unutargrupnoj pristrasnosti, ili se nalaze ali ne u tolikoj mjeri. Takođe, već spominjane kontekstualne specifičnosti u izražavanju nacionalnih stavova ne idu u potpunosti prilog kognitivno-‐razvojne hipoteze (Barrett, 2007). Sve ovo je i očekivano, jer kognitivističke teorije više mogu da objasne razumijevanje društvenih kategorija, nego što nude objašnjenje motivacije za društveno ponašanje. Motivacija, stavovi, pa i samo društveno ponašanje često su rezultanta kontekstualnih, grupnih ili emocionalnih faktora, mnogo više nego prosto kognitivnog razvoja.
Već smo vidjeli da postoje teorije razvoja etničkog identiteta koje su bazirane na Eriksonovoj razvojnoj teoriji identiteta (Erikson, 1968; Marcia, 1966; Phinney, 1989). Po ovim teorijama etnički identitet se razvija tokom vremena, paralelno sa drugim oblicima društvenih identiteta, a razvoj se manje-‐više dešava u kasnom mladalaštvu i ranom odraslom dobu. Ovaj razvoj se dešava kroz stadijume, slično kognitivnom razvoju, ali može da traje i tokom čitavog života. Negativna strana ovih teorija etničkog identiteta je što su formulisane na osnovu istraživanja manjinskih etničkih grupa, a vidjeli smo da kod manjinskih grupa oblici i razvoj preferencija i stavova ne teče na isti način kao kod djece većinskih grupa.
Jedna od najrecentnijih teorija razvoja društvenih identiteta bazirana je na socijalno-‐identitetskoj perspektivi, i ona nam pruža nešto uvjerljivija objašnjenja od prethodnih (Nesdale, 2004). Po ovoj ideji u dječjem socijalnom razvoju su ključni periodi kad dijete postaje svjesno društvenih kategorija poput etniciteta, te kad počinje da uključuje ove kategorije u svoj socijalni identitet. Svijest o kategorijama se javlja oko 3. godine, a period definitivnog uključivanja ovih kategorija se dešava između 7. i 8. godine života. Autor takođe smatra da se u ovom periodu kod djece javljaju prvenstveno unutargrupne pristrasnosti, ali da se vangrupna odbacivanja i predrasude ne moraju neminovno javiti. Nakon usvajanja etničke kategorizacije kao dijela svog socijalnog identiteta, za iskazivanje dječjih stavova su presudni faktori jačine identifikacije sa grupom, te kontekstualni faktori međugrupnih odnosa. Što se dijete više identifikuje sa etničkom grupom više će usvajati grupne norme, stavove i načine ponašanja, u čijem sklopu mogu biti i pozitivna i negativna shvatanja pripadnika drugih grupa.
120
Drugo, ukoliko dijete doživljava članove druge grupe kao takmičarske, prijeteće ili ugrožavajuće po status vlastite grupe, pokazivaće negativne stavove prema njima. Po ovoj teoriji, ne postoje univerzalne razvojne karakteristike etničkih i nacionalnih stavova kod djece, već će funkcionisati po sličnim principima socijalno-‐identifikacijskih procesa kao i kod odraslih, a pokazivaće i visoku kontekstualnu specifičnost. Na osnovu ove ideje uspješno se mogu objasniti istraživanja u kojima se obrasci međunacionalnih odnosa mijenjaju u velikoj mjeri zavisno od konteksta i bez vremenskih pravilnosti (Barrett, 2007). S druge strane teško je objasniti zašto se često pojavljuju međugrupne predrasude na veoma ranim uzrastima, a po teoriji bi trebalo da se javlja samo unutargrupne preferencije (Brown, 2010; Yee & Brown, 1988).
Na kraju, vidimo da se etničke kategorije u dječjem mišljenju javljaju veoma rano, a da će ispoljavanje etničkih i nacionalnih stavova zavisiti od dosta faktora. Djecu i njihove percepcije i stavove nije lako proučavati na isti način kao kod odraslih, prvenstveno zbog specifičnosti njihovog razvoja sposobnosti i komunikacionih vještina. Djeca zaista neprestano uče nove stvari i u svom razvoju prolaze dosta burnih perioda, ali ne predstavljaju samo čiste stranice na kojima se ispišu postojeći stavovi. Sigurno je da se djeca nalaze u u interakciji sa raznim faktorima svog socijalnog okruženja, poput porodice, vršnjaka, škole, medija, društva u cjelini, od kojih svaki ima bitan upliv u različitim periodima života. Etnički i nacionalni stavovi, predrasude i stereotipi, ukoliko su istaknuti kao socijalna kategorizacija u društvu, biće vidljivi djetetu na različite načine. Kako će ono konstruisati svoje viđenje svijeta oko sebe zavisiće koliko od karakteristika društvenog konteksta, toliko i od stadijuma razvoja kognitivnih sposobnosti, jezika i razumijevanja simboličkih odlika društvenog okruženja.
Diskriminacija
Kad govorimo o diskriminaciji, onda mislimo na različit tretman, odnosno različito ponašanje prema osobama na osnovu njihove grupne pripadnosti (Vescio & Bloodhart, 2010). Diskriminacija se može pojaviti u verbalnom ili neverbalnom obliku, te uključivati pozitivno ili negativno ponašanje prema osobi koja je objekt diskriminacije. Ljudi mogu biti izloženi diskriminaciji na različitim osnovama: polnoj, rodnoj, rasnoj, religijskoj, etničkoj, starosnoj, ekonomskoj, statusnoj, na osnovu seksualne orijentacije itd. Bilo koja od društvenih kategorija može biti opravdanje za diskriminacijsko ponašanje. Postoje različiti oblici diskriminacije kojima ljudi mogu biti izloženi: od suptilnih i teško opazivih načina do otvorenog ispoljavanja diskriminatornog ponašanja.
Istraživanje diskriminacije u psihologiji nailazi na brojne konceptualne probleme. Pored problema definisanja i mjerenja, naravno postoje i problemi metodološke prirode. Npr. kako organizovati eksperimentalno istraživanje diskriminacije, a da to bude etički prihvatljivo? Istraživači u psihološkim laboratorijama su se zato skoncentrisali na načine mjerenja koji su relativno lakše izvodljivi: istraživanja pružanja pomoći ljudima u nevolji, mjere fizičkih i socijalnih distanci, te mjere međugrupnog takmičenja (Mackie & Smith, 1998).
121
Neke od ovih mjera posjeduju očiglednu valjanost, poput distribucije fiktivnih sredsava (novca ili slično), što korespondira sa raspodjelom dobara u društvu. Ipak, za sociopsihološka istraživanja ostaje problem kako najbolje zahvatiti dio svakodnevnih diskriminacijskih ponašanja, poput rasizma, seksizma, etničke diskriminacije i nasilja prema seksualnim manjinama.
U modernom društvu je relativno teško uočiti otvorenu diskriminaciju, budući da je diskriminacija najčešće zakonski sankcionisana. S druge strane, različiti oblici diskriminacije još uvijek postoje, ali se mnogo češće sreću u prikrivenim oblicima, poput nepomaganja, simboličke diskriminacije i obrnute diskriminacije (Hogg & Vaughan, 2010). Nepomaganje je oblik diskriminacijskog tretiranja pripadnika drugih grupa sa ciljem da održimo povlašten položaj svoje grupe u društvu. Kao primjeri se mogu navesti odbijanje stanodavaca da izdaju stan osobama pripadnicima etničkih ili rasnih grupa (Brown, 2010). U jednoj ranijoj studiji rađenoj u SAD istraživači nalaze da u situaciji kad treba da pomognu ugroženim osobama, bijeli posmatrači rijeđe pomažu crnim osobama kad su bili uvjereni da se rasna pripadnost neće posmatrati kao faktor (ne)pomaganja (Gaertner & Dovidio, 1977). Simbolička diskriminacija (eng. tokenism) predstavlja često samo minimalan pozitivni čin prema pripadnicima manjinske ili deprivilegovane grupe, sa ciljem da se izbjegnu optužbe za predrasude i diskriminaciju. Ovaj simboličan čin se poslije koristi kao argument uz pomoć kojeg se izbjegavaju bitniji činovi i ustupci koji bi trebali da se naprave (Rosenfield, Greenberg, Folger, & Borys, 1982). Ovo je posebno negativno kad postane strategija koju usvoje čitave organizacije, koje nekad daju posao ponekom pripadniku manjine, da bi sakrile strategiju sistematske diskriminacije. Simbolička diskriminacija može imati negativne posljedice po samopoštovanje osoba koje su zaposlene kao simboli manjina. U nekim studijama je nađeno da žene koje se zaposlene na menadžerskim pozicijama u firmama koje su imale uvjerenje da su zaposlene samo kao simboli ravnopravnosti, imaju slabiju identifikaciju sa organizacijom i niže zadovoljstvo poslom (Chacko, 1982). Obrnuta diskriminacija predstavlja jedan od ekstremnih oblika simboličke diskriminacije kada ljudi pokazuju pozitivnu diskriminaciju prema pripadnicima manjina. Ovaj oblik diskriminacije može biti povoljan za pripadnike manjina, ali samo na kratke staze, kako su pokazala istraživanja. U studiji rađenoj na američkim univerzitetima nađeno je da su bijeli nastavnici pozitivnije vrednovali eseje studenata, kad su bili uvjereni da su ih pisali crni studenti (Fajardo, 1985). Autor tvrdi da ova praksa na kratke staze može rezultovati povećanjem samopoštovanja kod pripadnika manjina, ali da može imati negativne posljedice poput nerealističnih očekivanja u vezi sa sopstvenim sposobnostima, pogotovo sa padom samopoštovanja kad ta očekivanja ne prođu test realnosti. Obrnutu diskriminaciju treba razlikovati od afirmacijskog djelovanja22 u školstvu, koje da bi bilo efikasno mora biti bazirano na nastavničkom vođstvu, poštenoj procjeni i prihvatanju kulturalnih razlika pripadnika manjina.
22 Afirmacijsko djelovanje ("affirmative action" u SAD ili "positive discrimination" u Velikoj Britaniji) predstavlja politiku davanja šanse za posao, školovanje ili organizacijske funkcije osobama koje dolaze iz redova rasnih, religijskih, etničkih ili seksualnih manjina. To znači da ako za posao konkurišu dvije osobe koje su pripadnici većinske i manjinske grupe, a ukoliko su istih kvalifikacija i sposobnosti, prednost za zaposlenje se daje pripadniku manjinske grupe. Svrha afirmacijskog djelovanja jeste da se pruži šansa za zaposlenje ili obrazovanje pripadnicima manjinskih grupa koje su nekad bile proganjane, eksploatisane ili diskriminisane od strane vladajuće klase ili društva u cjelini.
122
Etnička i nacionalna diskriminacija u BiH
Diskriminacija u Bosni i Hercegovini je regulisana kako domaćim zakonima, tako i međunarodnim konvencijama o ljudskim pravima koje je država dužna da usvoji u procesu pridruživanja Evropskoj uniji. Državnim Zakonom o zabrani diskriminacije se zabranjuje diskriminacija na osnovu "rase, boje kože, jezika, vjere, etničke pripadnosti, nacionalnog ili socijalnog porijekla, veze s nacionalnom manjinom, političkog ili drugog uvjerenja, imovnog stanja, članstva u sindikatu ili drugom udruženju, obrazovanja, društvenog položaja i pola, polnog izražavanja ili orijentacije, kao i svaka druga okolnost koja ima za svrhu ili posljedicu da bilo kojem licu onemogući ili ugrožava priznavanje, uživanje ili ostvarivanje na ravnopravnoj osnovi prava i sloboda u svim oblastima javnog života." (Zakon o zabrani diskriminacije, 2009).
Slučaj Sejdić-‐Finci u tužbi protiv države BiH je nastao na osnovu žalbe dvojice aplikanata da im je onemogućeno da se kandiduju na izborima za Dom naroda BiH, zbog njihovog romskog, odnosno jevrejskog, porijekla (“Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine,” 2009). Sudsko razmatranje je rezultiralo presudom Evropskog suda za ljudska prava u korist podnosioca žalbi Sejdića i Fincija, čime je pokrenuto i pitanje institucionalne etničke diskriminacije ugrađene u sam Ustav Bosne i Hercegovine. Ovaj slučaj je u stvari skrenuo pažnju na postojanje institucionalne osnove za etničku i nacionalnu diskriminaciju, koja zaobilazi svakodnevne ideje o tome da diskriminacija nužno znači javno maltretiranje osoba. Na ovaj način diskriminacija biva suptilna, a svi je manje više uzimaju za gotovo jer je postala dio zvaničnog zakona, te se i ponašaju u skladu sa tim.
Koliko je etnička i nacionalna diskriminacija prisutna u stvarnom životu, teško je procijeniti, ali izvještaj kancelarije Ombudsmena za ljudska prava BiH za 2011. godinu navodi da je od ukupno 191 žalbe najviše njih bilo upravo po osnovu nacionalnog porijekla (43). Ako tome dodamo i žalbe na osnovu vjere (5) i veze sa nacionalnom manjinom (7), dobijamo ukupno 55 žalbe iz ove oblasti (“Izvještaj o pojavama diskriminacije u Bosni i Hercegovini,” 2012). U ovom izvještaju Ombudsmeni izražavaju brojne poteškoće u ustanovljavanju postojanja diskriminacije na osnovu nacionalnog porijekla, pogotovo što se većina žalbi odnosi na lokalne institucije i organizacije. U svakom slučaju, oni zaključuju da se povratnici i raseljene osobe često suočavaju sa socijalnim isključivanjem, nejednakim pristupom socijalnim uslugama usljed nedostatka adekvatnih mjera koje omogućavaju održiv povratak na prijeratno mjesto življenja.
Od nacionalne manjina, tj. pripadnika etničkih grupa koje nisu u sklopu tri konstitutivna naroda, najčešće se sa diskriminacijom sreću Romi. Navedeni izvještaj Ombudsmena daje analizu položaja većine Roma kao veoma problematičan, jer mnogi ne mogu osigurati egzistenciju bez socijalne pomoći. U izvještaju se navodi da u veliko mjeri Romi nisu zdravstveno osigurani, da veliki broj njih nema nikakav posao ni izvor prihoda, te da veliki procenat romske djece ne pohađa školu. Ombudsmeni navode da broj primljenih žalbi ne odražava ni približan stvarni broj slučajeva diskriminacije Roma, zbog činjenice da žive na margini društva, te se ni ne trude da podnose žalbe. Iz podnesenih žalbi se vidi i
123
da je diskriminacija prisutna i vidljiva u različitim formama: od odbijanja usluge u ugostiteljskim objektima, preko odbijanja izdavanja stana do otvoreno rasističkih napisa u medijima, te nespremnošću da pruže posao Romima čak i kad lokalne institucije pružaju novčanu podršku takvim nastojanjima.
Istraživanje prisustva diskriminacije rađeno na reprezentativnom uzorku građana BiH 2011. godine, pokazalo je da kad se kaže diskriminacija, većina ispitanika misli na omalovažavanje (28.4%), ponižavanje (17.1%) i negativno komentarisanje (8.9%) (Izvještaj o rezultatima ispitivanja javnog mnijenja o percepciji i iskustvu diskriminacije, 2011). Na osnovu ovoga je jasno da najčešća predstava o diskriminaciji izgleda kao javna demonstracija predrasudnog ponašanja. Tek nekih 2.8% ispitanika pomišlja na suptilne institucionalne diskriminacije kojima se uskraćuju prava ili uvode zabrane. Na pitanje u kojoj mjeri misle da je izražena etnička i nacionalna diskriminacija u BiH, oko 75% ispitanika smatra da je izražena, te je očigledno da građani ovo doživljavaju kao realno postojeći problem. Ono što nije najjasnije iz ovog podatka je da li građani misle da je izražena diskriminacija prema pripadnicima njihove grupe ili nekih drugih grupa, što bi takođe bio zanimljiv podatak? U poređenju sa ostalim evropskim zemljama, procjena raširenosti ovog oblika diskriminacije je među najvišima, uz Holandiju (80%), Francusku (79%) i Dansku (77%), te mnogo viša od Hrvatske (41%), Slovenije (50%), Litvanije (26%) i Poljske (33%). Što se tiče oblika diskriminacije za koje građani misle da su izraženi, najviše se prepoznaju problemi na osnovu pripadnosti nekoj od nacionalnih manjina (u prosjeku 3.08 na skali od 1 do 4), etničke i nacionalne pripadnosti (3.08), seksualne orijentacije (3.03) i vjerske pripadnosti ili uvjerenja (3.00). Ovdje vidimo da se zaista oblici diskriminacije na osnovu etniciteta i religijske orijentacije najčešće opažaju. Kad je u pitanju lično iskustvo sa diskriminacijom u posljednjih godinu dana, najveći procenat ispitanika izjavljuje da je iskusilo neki oblik diskriminacije u vezi sa materijalnim statusom (6%), a zatim u vezi sa etničkom i nacionalnom pripadnošću (4.9%). Na pitanje da li su u proteklih godinu dana svjedočili diskriminaciji druge osobe, najveći procenat onih koji jesu kažu da je to bilo usljed vjerske pripadnosti (7.1%) i etničke i nacionalne pripadnosti (6.9%). Od ispitanika koji su bili izloženi nekom obliku diskriminacije svega njih oko 27% se na neki način borila za svoja prava.
Na osnovu ovih studija i izvještaja jasno je da etnička i nacionalna diskriminacija u Bosni i Hercegovini postoji i na institucionalnom nivou, kao i u svakodnevnom životu. Izgleda da su pripadnici etničkih manjina, poput Roma, najizloženiji svim oblicima diskriminacije, što je između ostalog rezultat i dugotrajne istorijske i socijalne marginalizacije ove grupe. Drugu vrstu grupa sa problemima čine pripadnici nekog od konstitutivnih naroda koji se nalaze u poziciji manjine u sredinama sa većinskom etničkom grupom. Ovo je očigledno posljedica skorijih dešavanja, gdje smo se nakon završenog rata našli u sredinama koje su manje-‐više etnički eksluzivne. Ekonomska situacija u društvu je prilično loša i malobrojne prilike za zaposlenje se koriste za zapošljavanje pripadnika većinskih grupa. U ovom slučaju je jasno da će se prilike za raspodjelu rijetkih društvenih dobara koristiti za promociju članova sopstvene grupe, što je u skladu sa očekivanjima na osnovu teorija realističnog konflikta interesa (Sherif et al., 1961) i socijalnog identiteta (Tajfel & Turner, 1986).
124
Etnički konflikti
Oružani etnički sukobi poput onog koga smo i sami iskusili u Bosni i Hercegovini nikako nisu rijetkost. Analize pokazuju da broj političkih konflikta u svijetu tokom dvadesetog i dvadeset prvog vijeka nekako korelira sa velikim, tzv. "civilizacijskim", prekretnicama. Tako broj nasilnih političkih sukoba raste postojano od 50-‐tih godina do početka 90-‐tih godina dvadesetog vijeka, od kada počinje da opada (Stewart, 2008). Vrh ove krivulje koincidira sa periodom raspada Sovjetskog Saveza, što je u vezi sa u vezi sa konfliktima ne samo na prostoru takozvanog istočnog bloka, već i šire. Ipak, većina ovih sukoba s kraja 80-‐tih i početka 90-‐tih godina nije bila ideološke, već više identitetske prirode. Sukobi su bili bazirani uglavnom na religijskoj i etničkoj osnovi: hrišćani i muslimani u Libanu, Jevreji i Arapi u Palestini i Izraelu, katolici i protestanti u Sjevernoj Irskoj, Srbi, Hrvati i Bošnjaci u nekadašnjoj Jugoslaviji. Iako ukupan broj političkih konflikta opada od raspada istočnog bloka kad je dostigao svoj vrh (60-‐70% svih političkih sukoba), udio etničkih sukoba ne opada u tako značajnoj mjeri (“Global Conflict Trends,” 2013). Danas se dosta sukoba odvija na drugoj globalnoj dimenziji: Zapad nasuprot Islama, što takođe predstavlja identitetsku kulturalno-‐religijsku osnovu sukoba (Stewart, 2008). Sukob u BiH u svakom slučaju ne spada u ideološke, već prvenstveno u etničko-‐identitetske sukobe.
Teorijske paradigme etničkog konflikta
Kao što je bezbroj puta već rečeno u ovom tekstu, socijalni identitet može imati različitu istaknutost i trajnost. Neki identiteti, poput članstava nekim organizacijama ili obrazovnim institucijama mogu biti privremeni, dok neki identiteti, poput religijskog i etničkog, traju čitav životni vijek. Nasilni sukobi ne izbijaju oko svih vrsta identiteta, ma kako dugotrajni i izraženi oni bili. Tako još uvijek nismo vidjeli oružani sukob na bazi polnog (ili rodnog) identiteta. S druge strane, šta je to tako karakteristično u etničkom ili religijskom identitetu da navodi ljude da vjeruju da je ovo poređenje od vitalnog interesa: pitanje života ili smrti? Očigledno društvena konstrukcija sopstvenog identiteta, te identiteta druge grupe i njihov međusobni odnos, moraju biti napravljeni tako da se potenciraju nepremostive razlike između kolektiva. Ako se vratimo na već pominjane ideje o koncepciji etniciteta, i sama objašnjenja nastanka etničkih konflikta slijede slične pravce. S jedne strane imamo primordijalistička, a s druge situacionistička (instrumentalistička i konstrukcionistička) shvatanja ovih konflikta (Horowitz, 1985). U primordijalistička gledišta odnosno spadaju ona objašnjenja koja nalaze izvore konflikta u činjenici da su etničke grupe čvrsto povezani entiteti sa jakim osjećajima zajedništva, lojalnosti, trajnosti, a članovima nude veliko afektivno potkrepljenje. Članovi ovih skupina, smatra se da teže etnocentrizmu, neprijateljski su raspoloženi prema drugim grupama (obično isključivo na afektivnoj osnovi) i skloni su da se žrtvuju za dobrobit grupe. Etnički odnosi se
125
ovde objašnjavaju kroz duboko ukorijenjene animozitete, rasprostranjene u svim aspektima društvenog života, otporne na promjene, te uvijek prisutan rizik za eventualno ponovno javljanje konflikta. Ove teorije "vjekovne mržnje" nalaze da su ovi etnički odnosi zasnovani na mitovima, strahu i mržnji, ugrađenima u kolektivnu memoriju (Kaplan, 1994). Kao jedna vrsta primordijalizma, nalazi se i u tzv. funkcionalističkim objašnjenjima etničkog identiteta, koji u nekim oblicima etničkog organizovanja nalazi zaostale i teško promjenjive emocije i stavove koji predstavljaju prepreku funkcionisanju u modernom društvu (Malešević, 2004). Ovaj dosta pesimističan pogled na prirodu etničkih sukoba rješenje vidi jedino u trajnom razdvajanju etničkih kolektiva. Situacionistički pogled u objašnjenjima konflikta obuhvata značaj konkretnog konteksta, a vidljiv je u intrumentalističkoj i socijalno-‐konstrukcionističkoj orijentaciji. Tako, imamo pristalice instrumentalističkih pogleda, čija stanovišta su da su etničke skupine entiteti čije su granice savitljive, grupna lojalnost je više bazirana na materijalnim nagradama nego na emocijama, ponašanje je podložno strateškim manipulacijama, čija afektivna komponenta može biti u potpunosti svedena na interes, čiji konflikti su najviše bazirani na neuskladivim ciljevima. Primjeri ovakvih analiza su veoma česti, pogotovo kad su u pitanju zemlje Trećeg svijeta (Alexander, McGregor, & Terence, 2000; Cohen, 1969). Socijalno-‐konstrukcionističko gledište je slično intrumentalističkom u smislu da se takođe prepoznaje instrumentalno korištenje etničkog identiteta u političke svrhe. Ovdje se, ipak, stavlja naglasak na proces stvaranja i mijenjanja identiteta i identitetskih granica (Anderson, 1983; Barth, 1969). Razlike između grupa se naglašavaju ili konstruišu od strane lidera, medija, intelektualaca, te ekonomskih ili političkih elita. Sličnosti i razlike između ljudi i grupa sigurno postoje, međutim kako će se one definisati u formi identiteta, grupnih odnosa i "markera" različitosti podložno je društvenoj konstrukciji. Ta društvena konstrukcija se najčešće formira tako da se razlike između etničkih grupa vide kao primordijalne: duboko usađene, nepromjenjive i nepremostive, što smo često puta imali priliku vidjeti i na primjeru jugoslovenskih sukoba (Turton, 1997). U ovoj knjizi uglavnom se zastupa situacionističko viđenje etniciteta, kao i etničkog konflikta, što nimalo ne umanjuje realnost posljedica ovih konstrukta. Iako je i sam rezultat psiho-‐socijalne konstrukcije, etnicitet, odnosno etnički identitet određuje ponašanje ljudi i u povratnoj sprezi opet djeluje na koncept identiteta.
Kao što smo spominjali ranije, ova dva pogleda na prirodu etničkih konflikta nisu u istoj mjeri zastupljeni prilikom teoretskih razmatranja. Primordijalno shvatanje etniciteta i etničkog konflikta više spada u laičke teorije, nego što ima stvarnu snagu teorijskog objašnjenja. S druge strane, vidjeli smo da situacionisti naglašavaju kako je usađivanje ideje o primordijalnosti i esencijalnosti etničkog i nacionalnog identiteta u ljudsko poimanje jedan od glavnih faktora kreiranja međuetničke i međunacionalne netrpeljivosti.
Treba reći da, iako ih ovdje ne spominjem puno, kooperativni ili bar neutralni odnosi između etničkih grupa postoje, i to ne samo da postoje nego su mnogo češći nego oni konfliktni. Neke analize pokazuju da je učestalost konflikta u sredinama za koje se vjeruje da su veoma zasićene takvim odnosima, ustvari veoma mala. Učestalost etničkih sukoba u Africi između 1960 i 1970 je bila ispod 1%. U periodu nakon raspada Sovjetskog Saveza 1991-‐1995, kad je i broj
126
političkih konflikta u svijetu bio na najvišem nivou, na prostorima bivših Sovjetskih republika procenat konflikta je iznosio po nekim procjenama između 4% i 10% (Fearon & Laitin, 1996).
Naravno, u društvenim i političkim naukama postoje brojne teorije uzroka međugrupnih konflikta. Iako ne treba potcijeniti brojne istorijske, ekonomske ili strukturalne odrednice, u ovom tekstu se uglavnom bavimo socio-‐psihološkom interpretacijom međugrupnih odnosa više nego strukturalnim i sistemskim faktorima konflikta. Ipak, ova dva nivoa analize se i ne mogu sasvim razdvojiti, te i kad se u daljem tekstu bavimo razmatranjem društveno raširenih uvjerenja u konfliktim kontekstima, to će biti u vezi sa unutargrupnom i međugrupnom strukturom društva.
Društveni konteksti u kojima dolazi do etničkog konflikta
Međuetnička neprijateljstva se često dešavaju u društvima u kojima postoji odnos nejednakosti između većine i manjine (Oberschall, 2007). Najčešće većinska grupa dominira državnim aparatom i uživa većinu svih privilegija, dok je manjinska grupa tretirana kao "podstanar" u društvu. U ovakvim konstelacijama obično postoji raširena ideologija dominacije vidljiva u javnom diskursu, a koja se prenosi različitim agensima socijalizacije. Do marginalizacije manjinske grupe ne dolazi samo zbog političke nejednakosti, već i zbog predrasuda i stereotipa raširenih u ovakvim društvima. Jedan od mogućih ishoda u ovim društvima jeste da manjina počne da dovodi u pitanje postojeću hijerarhiju odnosa i svoju marginalizaciju. Manjina može da zahtijeva svoja prava u okviru legitimnih političkih organa, ali i protestima ili tražeći arbitražu treće strane. Ukoliko većinska grupa doživljavaja svoju dominantnu poziciju kao prirodnu, te ne pokazuje želju da dođe do kompromisa, manjinska grupa može tražiti političku ili teritorijalnu autonomiju. Na kraju, ukoliko pregovori oko političkog odnosa ovih grupa ne uspiju, može doći do nasilnog sukoba.
Druga opcija kako može izbiti sukob, jeste ako većinska grupa doživljava ugroženost od strane manjinske grupe, pogotovo u situacijama promjene demografske slike populacije. Na primjer, ako u okviru većinske grupe počne da dominira diskurs opasnosti zbog demografskog uvećavanja broja članova manjinske grupe, bilo prirodnim priraštajem, bilo doseljavanjem. U suštini, svaka situacija u kojoj postoje sistematske nejednakosti, ili postoji uvjerenje o nejednakostima, predstavlja plodno tle za konflikt. Treća česta kontekstna varijanta etničkog sukoba je kad dođe do raspada nekad stabilnih nad-‐etničkih struktura. To su situacije koje smo mogli vidjeti nakon raspada imperijalnih sila ili komunističkih režima. Zbog propasti prethodnog sistema, zatečeni u situaciji nejasnoće i nesigurnosti, etnički kolektivi mogu upasti u teritorijalne i političke borbe za prevlast u novom sistemu. Politički izbori u ovakvim kontekstima se često pretvaraju u "etnički popis, odnosno demonstraciju brojčane nadmoći" (Oberschall, 2007, p. 15). Baš zbog činjenice da je ekonomska i politička nesigurnost na najvišem nivou, ljudi se okreću svojim političkim (tj. etničkim) kolektivima i nijedna grupa ne želi da se nađe u manjini na određenoj teritoriji. Situaciju sličnu ovoj smo mogli vidjeti u
127
kako u BiH, tako i širom nekadašnje SFRJ, gdje se etničke grupe danas nalaze organizovane u skoro ekskluzivnim teritorijalnim i političkim entitetima, kao rezultat etničkih čišćenja teritorija i masovnih izbjeglištava stanovništva.
Označitelji etniciteta u konfliktnim društvima
Da bi se proces isticanja, odnosno instrumentalizacije etniciteta obavio efikasno, obično se koriste neke relativno vidljive razlike. Npr. kad su u pitanju rasne razlike u Americi, većini ljudi je lako uočiti razliku u izgledu između prosječne osobe porijeklom iz Afrike i Skandinavije: po boji kože ili drugim fizičkim odlikama. Međutim, postoje osobe čija boja kože spada negdje između tamno smeđe i bijele, pa se postavlja kako rasno odrediti ove osobe. Naravno to je sad prilično nebitno, ali ne tako davno bilo je itekako bitno. Segregacijski zakoni su, i nakon ukidanja robovlasništva, određivali sudbinu ljudi po rasnoj pripadnosti. Tako je u SAD s početkom dvadesetog vijeka postojao tzv. zakon "jedne kapi", koji je osobe definisao po principu pretka nižeg društvenog statusa (Ho, Sidanius, Levin, & Banaji, 2011). Ovo znači da se potomci roditelja različitih rasa automatski svrstavaju u statusno nižu rasnu grupu, što u krajnjoj konsekvenci znači da svako ko ima pretka iz niže statusne grupe zauvijek ostaje u nižoj grupi. Zašto? Pa vjerovatno zato da bi se društvena moć i bogatstvo dijelili između manje ljudi povlaštene klase. Danas, kad su takozvane rasne razlike izgubile na značaju, to je to više pitanje političkog ili kulturalnog samoopredjeljenja, no ipak se kod ljudi nalazi slična tendencija rasnog prepoznavanja. Zašto američkog predsjednika Baracka Obamu gotovo svi vide kao Afro-‐Amerikanca, a ne kao bijelu osobu, iako mu je majka bijele boje kože? Vjerovatno zato što je svrstavanje u statusno (rasno, etnički ili drugačije) nižu grupu još uvijek dio našeg istorijskog i društvenog učenja i iskustva (Halberstadt, Sherman, & Sherman, 2011). Slično važi i za etničke grupe. Obično se oznakama etničkih grupa smatraju vizuelno vidljive razlike, npr. karakteristična odjeća, jezik ili vidljivi religijski rituali. U Bosni i Hercegovini je uobičajeno da se etnički identitet podudara sa religijskim, što je najvjerovatnije rezultat političke organizacije vjerskih grupa u okviru sistema mileta pod Otomanskom imperijom (Velikonja, 2003). Većina kulturalnih razlika između Bošnjaka, Hrvata i Srba potiče upravo iz religijske orijentacije: Bošnjaci praktikuju Islam, Hrvati Rimokatoličanstvo, Srbi Pravoslavlje. Praktično sve razlike koje postoje između ovih grupa potiču iz različitih običaja, rituala i praksi vezanih za religiju koju upražnjavaju. Dakle, religija, odnosno vjeroispovijest, je najznačajnija oznaka etničkih grupa kod nas. Ipak, ova podudarnost religije i etniciteta nije karakteristična samo za naše podneblje, već se koristi za konstruisanje etničkih granica i drugdje: npr. u Sjevernoj Irskoj (Mitchell, 2005). Uprkos naizgled postojanju razlika između rasnih i etničkih grupa, jer se za rasne grupe obično koriste biološki, a za etničke kulturalni kriterijumi, u svakodnevnom iskustvu se najčešće i etničke grupe formiraju po biološkom kriterijumu -‐ na osnovu toga ko su vam roditelji. Da li možete biti pripadnik jednog od BiH većinskih naroda ako niste religiozni? Možete, ali ako su vam roditelji pripadnici istog naroda, ili je to bar jedan od roditelja. Zašto je onda religija uzeta kao gotovo eksluzivni pokazatelj etniciteta u
128
osvit rata u BiH? Najvjerovatnije zato što je taj narativ bilo najlakše i najbrže povezati sa istorijskim mitovima o borbi i patnji tokom istorije. U periodu brze predratne mobilizacije etničkih grupa izabran je najvidljiviji marker etničke grupe. Kao što smo već diskutovali u poglavlju o etnicitetu u BiH, danas su granice između etničkih grupa toliko oštre i zatvorene, što je rezultat koliko politizacije etniciteta, toliko i etničke čistoće teritorija većinskih naroda. U međuvremenu su razvijeni i neki drugi markeri etniciteta, poput jezika i političkih stavova, ali primat religije ostaje vjerovatno neprikosnoven.
Društvena uvjerenja u kontekstima konflikta
Ako poredamo etničke relacije na dimenziji kvaliteta međugrupnih odnosa, na jednom kraju bi mogli biti ekstremno pozitivni odnosi između grupa, između kojih ne postoji nikakva istorija konflikta, a na drugom ekstremno negativni i konfliktni odnosi između grupa. Svakako češće proučavani odnosi između grupa su oni koji se ne mogu opisati kao harmonični. U društvima koja se nalaze u konfliktu nalazimo različita društvena uvjerenja o prirodi tog konflikta. To mogu biti uvjerenja o tome da li je konflikt rješiv, te na koji način? Kakve su moralne pozicije naše ili suprotstavljene strane? Ko je započeo konflikt i ko treba da ponudi kompromis i slično. Mogućnosti nalaženja rješenja za društva u konfliktu u velikoj mjeri zavisi od vrste i izraženosti ovih društvenih uvjerenja.
Kriesberg (1993) sugeriše da postoji kontinuum na kojem se mogu smjestiti etnički konflikti različite izraženosti. On tu dimenziju naziva ukrotivi nasprot neukrotivih konflikta (eng. tractable – intractable conflicts). Na strani ukrotivih konflikta nalaze se oni konflikti kod kojih su strane zainteresovane za razrješenje konflikta putem pregovora, a karakterišu ih izbjegavanje nasilja, nalaženje zajedničkog interesa i prihvatanje postojanja prava i identiteta druge strane. Drugi pol čine neukrotivi konflikti, odnosno teško rješivi konflikti, kakvi su oni između etničkih grupa koji su duboko ukorijenjeni, često dovode do nasilja, a koji se uporno održavaju godinama i decenijama, a nekad i vijekovima, uprkos nastojanjima sa strane da do njihovog razrješenja dođe. Pošto istraživače i teoretičare iz društvenih nauka tradicionalno više zanimaju negativni aspekti socijalnih pojava, tako i literature koja se bavi konfliktnim društvima ima srazmjerno više.
Koje se kontekstualne karakteristike društava u neukrotivom konfliktu? Kriesberg nalazi sljedeće osobine, koje, ipak, ne moraju biti prisutne u svom najekstremnijem obliku (Kriesberg, 2005). Prvo, ti konflikti su trajni -‐ oni traju bar jednu generaciju, uz neuspješne pokušaje da se dođe do rješenja, a uz stalno gomilanje predrasuda i mržnje. Drugo, ti konflikti se od sukobljenih strana doživljavaju kao nepomirljivi -‐ učesnici ovih konflikta nalaze da su njihovi ciljevi oprečni, nekompromisni i ključni za njihov opstanak. Treće, učesnici konflikta imaju interes u održavanju konflikta, bio taj interes vojni, ekonomski ili politički. Vojni i ekonomski interesi se mogu ogledati kroz egzistenciju vojne industrije i trgovine oružjem, dok se politički efekat ogleda u velikim ideološkim investicijama u vezi sa konfliktom, što veoma otežava razrješenje ovih sukoba. Četvrto, ovi konflikti su nasilni. Najčešći izrazi ovih konflikta jesu rat i terorizam. U ratnim sukobima ne ginu samo vojnici, već i civili; javljaju se problemi
129
izbjeglištva i razaranja, što dodatno doprinosi transgeneracijskom prenošenju loših odnosa. Bar-‐Tal dodatno razrađuje Kriesbergove faktore i dodaje još neke odlike teško rješivih konflikta (Bar-‐Tal, 2007). Ti konflikti su kao klackalica (eng. zero sum) – svaka strana doživljava bilo koji gubitak druge strane kao svoj dobitak, i obrnuto, njihov dobitak kao svoj gubitak. Dalje, ovi konflikti se doživljavaju kao opšti, tj. odnose se na kompletna društva, a ne samo na pojedine njihove aspekte. Oni se od strana doživljavaju kao esencijalni za opstanak, jer uključuju nekompatibilna uvjerenja i ciljeve koji mogu biti u vezi sa teritorijom, dobrima, religijom, ekonomijom, ideologijom itd. Ti konflikti zauzimaju centralno mjesto u društvu. Članovi društava u konfliktu su stalno preokupirani konfliktom, a tema konflikta je konstantno prisutna i u medijima i produktima društva. Neukrotivi konflikti, ipak nisu samo eksplozije nasilja, već se oni internalizuju u formi čitave sociopsihološke infrastrukture života u ovim društvima. Bar-‐Tal nalazi da se ova struktura sastoji od tri bitna elementa koja su u interakciji: kolektivnih sjećanja, etosa konflikta i kolektivnih afektivnih orijentacija (Bar-‐Tal, Sharvit, Halperin, & Zafran, 2012; Bar-‐Tal, 1998). Društvena uvjerenja predstavljaju osnovni element kolektivnih sjećanja i etosa konflikta. Ona doprinose načinu na koji se članovi društva nose se egzistencijom konflikta, a istovremeno i pomažu održavanju ove vrste konflikta. Ova uvjerenja se pojavljuju u vidu tema i narativa koji se pojavljuju u što u kolektivnim sjećanjima, što u svakodnevnim temama kad se raspravlja o međuetničkim odnosima. Koje su to grupe tema? Prvo, ispravnost vlastitih ciljeva, koja se manifestuje u činjenici da se sopstveni interes doživljava kao vitalan po opstanak društva. Krug se zatvara razlozima za važnost ovih ciljeva koji se nalaze u istoriji, biologiji, religiji itd., a koji ujedno čine i glavnu ideologiju društva. Drugo, preokupacija sigurnošću se ogleda u insistiranju na ugroženosti na individualnom i kolektivnom nivou, što može dovesti do gomilanju oružja i vojno-‐policijskih snaga. Treće, delegitimizacija protivnikovih postupaka ogleda se u tendencijama da se protivnik dehumanizuje, doživljava kroz stereotipne i predrasudne slike, kao i potpuno političko odbacivanje protivnikovih postupaka. Četvrto, izrazito pozitivna slika o sebi koja se formira u ovim društvima najlakše se vidi u isključivo pozitivnim autostereotipnim slikama, pozitivnim vrijednostima i ponašanjima koje se isključivo pripisuju članovima sopstvene grupe, a potencijalno i u etnocentričnim tendencijama. Peto, sopstvena viktimizacija se formira kroz dug period sukoba i percepciju sopstvenih gubitaka, bez obraćanja pažnje na gubitke suprotne strane. Šesto, patriotizam se manifestuje kroz propagiranje odanosti, ljubavi, brige i žrtvovanja u okviru sopstvene etničke grupe, kojima se uvećava unutargrupna kohezija društva. Sedmo, jedinstvo – društvo u trajnom konfliktu teži da eliminiše unutrašnje sukobe kroz diskurs zajedništva i okretanje vanjskoj prijetnji. Na kraju, doživljaj sopstvene želje za mirom – društva teže da razviju ideje o tome kako je ekskluzivna njihova želja za mirom, za razliku od druge strane. Ove ideje doprinose, s jedne strane, opravdavanju sopstvenih "mirotvoračkih" postupaka, a s druge strane omogućavaju da u društvu opstaje optimizam i ideja o mogućnosti okončanja konflikta. Pošto društva koja žive u dugotrajnom konfliktu pružaju svojim članovima gotov kontekst, informacije i načine njihovih interpretacija, za
130
očekivati je da postoje i zajedničke kolektivne afektivne orijentacije u vezi sa drugim grupama sa kojima postoji konflikt (Brown, 2010; Smith & Mackie, 2005). Ove emocije se nekad manifestuju u formi predrasuda, a nekad postoje kao opšta osjećanje straha, mržnje, krivice ili ponosa. Strah kao kolektivna emocija je najčešći pratilac nestabilnih i konfliktnih društava, a on se često može koristiti i u motivacione svrhe, kada treba politički motivisati članove kolektiva (Jarymowicz & Bar-‐Tal, 2006). Strah u ovakvom društvu postoji i kao individualna i kao kolektivna emocija: osjećaj prijetnje može biti doživljen po ličnu sigurnost, kao i po sigurnost "našeg načina života", pa i kolektivne egzistencije. Pošto je društvo protkano konstrukcijom društvenih uvjerenja, tako se i strah kao kolektivna emocija širi društvenim kanalima: usmenom riječju , medijima, a često i putem obrazovnog sistema (Paez, Basabe, & Gonzalez, 1997). Socio-‐psihološki fenomen kolektivnog sjećanja istraživan je i u bosanskohercegovačkom kontekstu (Milosavljević, 2011). Slično Bar-‐Talovom određenju, Milosavljević definiše konstrukt kolektivnog sjećanja pod terminom samoživi arhiv neprijateljstva. Ovaj koncept se bavi društvenom konstrukcijom sjećanja na protekle sukobe između jugoslovenskih etničkih grupa, te mehanizmima kojima se ova sjećanja prenose s generacije na generaciju i u mirnodopskim uslovima. Studije ovog koncepta rađene na uzorku mladih u BiH zaista pokazuju da je on zaista djeluje na percepciju i ponašanje osoba koje nisu direktno doživjele sukobe.
Ova sociopsihološka infrastruktura konfliktnih društava ispunjava i važne funkcije, što na individualnom, što na kolektivnom nivou (Bar-‐Tal, 2007). Jedna od glavnih grupa funkcija je ispunjavanje određenih psiholoških potreba, te pogotovo omogućavanje ljudima da se nose sa stresom prisutnim u ovakvim kontekstima. Društva u konfliktu su obično zasićena strahom i neizvjesnošću, a sociopsihološka infrastruktura pruža ljudima relativno jednostavne odgovore na prirodu konflikta, njegovu etiku i značaj. Na ovaj način se osobe lakše bore sa stresom, a jasnoća crno-‐bijele podjele na moralno dobre ("mi") i moralno loše ("oni") aktere olakšava opravdavanje nasilnih i nemoralnih činova u sukobu. Jasnoća čitave etike sukoba rezultuje u etnocentričkim osjećanjima pretjerano pozitivne slike o sebi i moralne superiornosti. Što se tiče kolektivnih funkcija, na ovaj način se kolektivi pripremaju na prepoznavanje znakova ugroženosti, te motivišu na eventualnu akciju usmjerenu protiv drugog kolektiva. Budući da se često odnos između grupa u ovakvim kontekstima definiše kao od životnog interesa23, tako se često svaka akcija druge strane doživljava kao ugrožavajuća. U situacijama kad se percipira, odnosno društveno konstruiše, ekstremni osjećaj ugroženosti od druge strane, vlastite akcije se organizuju "preventivno" -‐ čak i prije nego je druga strana išta uradila. Ove akcije su uvijek uvod u spiralu nasilja, ciklično naizmjenično ponavljanje destruktivnih djela svake od grupa prema drugoj iz čijeg kruga je teško izaći. Život u konfliktnim ili postkonfliktnim sredinama kakva je BiH sigurno nije isti kao u društvima sa relativno harmoničnom istorijom. Etnički konflikt, odnosno život u društvu koje doživljava ovu vrstu borbe, ključno utiče i na 23 "Vitalni nacionalni interes" je termin koji se upotrebljava u BiH Ustavu i u drugim pravnim dokumentima za neka prava ili osobine konstitutivne etničke grupe za koje se smatra da se ne smiju dovesti u pitanje. Pravo veta u političkom životu BiH se upotrebljava kad se smatra da je ugrožen vitalni nacionalni interes nekod od konstitutivnih naroda.
131
oblikovanje socijalnog identiteta osobe (Brewer, 2000b; Jussim, Ashmore, & Wilder, 2000). U ovakvim kontekstima, kao što smo već vidjeli, sadržaj samoodređenja mora biti vezan za svakodnevni diskurs koji je zasićen etnocentričnim temama, te naracijama ugroženosti i borbe. Tako se osobe obično više identifikuju sa kolektivima, te na taj način smanjujući osjećaj neizvjesnosti, nesigurnosti i straha. Socijalni identitet u ovoj situaciji treba da obezbjedi psihološku snagu za život u nesigurnom društvu, a to se ostvaruje kroz veći osjećaj jedinstva sa kolektivom, te kroz izrazitu pozitivnu pristrasnost prema vlastitoj etničkoj grupi.
Problem sa društvima koja se definišu na osnovu etno-‐političkog konflikta je što konflikt biva internalizovan u srž društva, kroz političke strukture, obrazovni sistem ili medijske produkte, a nakon toga i u socijalni identitet članova ovakvog društva (Milosavljević, 2011; Oren, Bar-‐Tal, & David, 2004). Na ovaj način konflikt praktično živi i u mirnodopskim periodima, ali pripremajući osnovu za potencijalni nastavak animoziteta na prvi mogući znak.
132
7. Međuetnička tolerancija
Predrasude, diskriminicija i konflikti nesumnjivo predstavljaju našu stvarnost. Počevši od etno-‐nacionalnih ratova vođenih širom bivše Jugoslavije, pa do različitih oblika predrasuda i diskriminatorskih ponašanja prisutnih u našem društvu danas (Majstorović & Turjačanin, 2006; Turjačanin, 2011b). Ako pri tom pomislimo kako nas naša kognicija gura u stereotipno opažanje, te kako nas naša motivacija i emocije u međugrupnim situacijama čini podložnima razvijanju negativnih stavova prema pripadnicima drugih grupa, reklo bi se da smo u lošoj situaciji. Kako socijalna psihologija može da doprinese rješavanju problematičnih situacija u međuljudskim i međugrupnim situacijama?
Modeli poboljšanja međugrupnih odnosa
Tradicija pokušaja otkrivanja rješenja za ova pitanja u socijalnoj psihologiji je najčešće išla putem dvije paradigme: hipoteze kontakta i teorije socijalnog identiteta (Brewer & Gaertner, 2004). Hipoteza kontakta, sama po sebi, ne predstavlja specifičan teorijski model, već više ukazuje na potencijalne uslove razvoja pozitivnih stavova u praksi, dok teorija socijalnog identiteta nudi formulisane strategije na bazi svojih postulata, od kojih ćemo se baviti dekategorizacijom, rekategorizacijom i modelom međusobnog razlikovanja.
Hipoteza kontakta
Američko društvo je i socijalni psiholozi su vjerovali da je rasna segregacija, odnosno fizička razdvojenost i međusobno nepoznavanje, bila ključna za međurasnu netrpeljivost u poznim danima društvene segregacije na početku dvadesetog vijeka. Ideja se zasnivala na pretpostavci da će stupajući u kontakt jedni sa drugima, pripadnici različitih društvenih grupa (prvenstveno rasnih i etničkih) naučiti više o drugima i tako uticati na eliminaciju iracionalnih stavova (Williams, 1947). Međutim, ispostavilo se da ni nakon ukidanja rasne segregacije, u situacijama kad su pripadnici različitih rasa živjeli fizički blizu jedni drugima, međusobni odnosi se nisu bitno popravljali. Jedna od prvih ideja koje su se javile u modernoj socijalnoj psihologiji, a bavila se problemom smanjenja predrasudnog i diskriminatornog ponašanja, bila je hipoteza kontakta (eng. contact hypothesis). Ova pretpostavka se bazirala na ideji da međusobni kontakt, uz odgovarajuće uslove, vjerovatno dovodi do smanjenja predrasuda i javljanja pozitivnih međugrupnih stavova. Iako sam naziv "hipoteza kontakta" zvuči dosta jednostavno, originalna ideja nije ni bila formulisana tako da sam kontakt može dosvesti do promjene stavova. Postoje bar četiri bitna kontekstualna uslova koja bi trebala biti u izvjesnoj mjeri zadovoljena da bi međugrupni kontakt imao bolje efekte (Allport, 1954). Prvo, kontakt mora biti institucionalno podržan, omogućavajući da se razviju društvene norme koje promovišu međusobno prihvatanje. Drugo, situacija kontakta mora biti u
133
prijateljskoj atmosferi, promovišući sklapanje poznanstava među članovima različitih grupa. Treće, kontakt se treba odvijati između osoba jednakog društvenog statusa. Četvrto, u situacija treba ostvariti mogućnost za kooperativnu međuzavisnost između članova grupa. Otkako je originalno formulisana dosta istraživanja se bavilo doprinosom hipoteze kontakta i posebnih uslova smanjenju predrasuda, te je postala jedna od najistraživanijih ideja iz psihologije u oblasti rješavanja konflikta. Takođe, osnovne postavke su razvijane u različitim pravcima, od testiranje osnovnih postavki do razvoja čitavih teorija inspirisanih hipotezom.
Zakonska i institucionalna podrška formiranju novih društvenih normi koje promovišu međugrupnu toleranciju je veoma bitna, jer stvara bezbjednu atmosferu i osjećaj sigurnosti i podrške za sve učesnike u procesu. Promjena normi nikad nije jednostavan proces, a zakonski autoriteti u društvu su prvi faktori koji mogu obezbjediti najširu primjenu tih normi. Zakonske institucije imaju moć ne samo da ponude ideju o novim normama, već su i prvi garant da će te norme biti ispunjavane, te da će oni koji ih ne poštuju biti sankcionisani. Dalje, vjerovatno je da kad se uspostave zakonske norme, pripadnici različitih grupa će više stupati u međusobnu interakciju na poslu ili u školi, što će u finalu dovesti do smanjivanje predrasuda, makar kroz prosto upoznavanje ljudi. Takođe, zakonski i institucionalni okviri treba da služe kao opšti okvir za stvaranje širih društvenih normi poštovanja, tolerancije i nekonfliktnog ponašanja. Klasične studije vezane za hipotezu kontakta su uglavnom i pokazivale pozitivne efekte međugrupnih kontakta u različitim kontekstima. U SAD, gdje je rađen najveći broj studija vezanih za međurasne odnose, dva rana istraživanja su se bavila uticajem društvene i institucionalne podrške razvijanju pozitivnih međugrupnih stavova (Deutsch & Collins, 1951; Wilner, Walkley, & Stuart, 1955). Obe studije su se bavile pitanjem socijalnih odnosa u bijelih i crnih stanovnika u naseljima zajedničkog stanovanja, nasuprot odvojenim bijelim naseljima. Obe studije su pokazale da su stavovi ljudi u miješanim naseljima, kao i socijalne međurasne norme koje su tamo nastale, bili značajno povoljniji nego u slučaju odvojenih naselja. Ukoliko postoji mogućnost za stvaranje prijateljskih odnosa između pripadnika različitih grupa, taj kontakt će biti mnogo efikasniji u razvoju pozitivnih stavova nego što je to slučaj ako su kontakti površni, rijetki ili formalni. Razlozi za to su prilično jasni. Prijateljstvo predstavlja interpersonalnu vezu pozitivnih emocija, kroz koju je moguće razviti generalno pozitivne stavove i prema drugim pripadnicima grupe našeg prijatelja. Drugo, kroz prijateljstvo se stiču brojne informacije o pripadnicima druge grupe, koje u finalu smanjuju količinu stereotipa i predrasuda o pripadnicima druge grupe (Cook, 1978; Stephan & Stephan, 1984). Dvogodišnja studija rađena u američkim školama koristila je učestalost kontakata između bijele djece i djece meksičkog porijekla u školama i u vanškolskim aktivnostima kao jedan od pokazatelja prijateljskog potencijala međugrupne situacije. Ova studija je pokazala da je kontakt između djece različitih grupa bio najbolji prediktora smanjenja predrasudnih stavova (Stephan & Rosenfield, 1978).
Stalni kontakt između osoba nejednakog društvenog statusa često može biti prepreka smanjivanju predrasudnih stavova, čak može dovesti do racionalizacije stereotipa i razvijanja još negativnijih stavova. Razlika u statusu
134
se može manifestovati u životnom standardu, obrazovanju, porijeklu i slično. Ako zamislimo situaciju u kojoj prosječan stanovnik bosanskohercegovačkog grada susreće Rome samo u situaciji gdje oni prose u svojoj pocijepanoj odjeći, ovi kontakti sigurno neće doprinijeti smanjenju stereotipa o Romima, prije će ih pojačati. Ovo je možda malo prenaglašen primjer, ali u pozadini ovog odnosa stoji dugotrajna statusna pripadnika grupe nižeg statusa, bilo Roma kod nas, bilo crne populacije u SAD nakon desegregacije, bilo imigranata bilo gdje u svijetu. Statusne razlike su nekad prepreke smanjenju predrasuda i u školama gdje dolazi do kontakta između djece različitog društvenog statusa. Tako postojeći etnički ili rasni stereotipi djece višeg statusa mogu biti dodatno pojačani upravo razlikom u statusu. Istraživanja rađena u SAD, o uticaja kontakta baziranog na jednakim statusima na međurasne i međuetničke odnose na poslu i u školama potvrđuju snagu ovog uslova kontakta (Amir, 1976; Cohen, 1984).
Saradnja na zajedničkom zadatku je već u velikoj mjeri uključena u uslov o jednakom statusu, jer se veliki broj studija i bavio saradnjom članova grupa sa ciljem da zajedno urade nešto. Ideja o saradničkoj međuzavisnosti je u velikoj mjeri istraživana kroz seriju studija Sherifa i njegovih saradnika u dječjem kampu "Pljačkaševa pećina" (Sherif et al., 1961; Sherif, 1951, 1966). Istraživači su napravili terenski eksperiment gdje su grupu jedanaestogodišnjih dječaka u ljenjem kampu podijelili u dvije grupe, između kojih su tokom određenog perioda forsirane takmičarske aktivnosti. Istraživači su pratili razvoj međusobnih stavova i neprijateljskog ponašanja kod ovih dječaka. Nakon ove faze, dvije grupe su ponovo spojene u jednu, ali to nije dovelo do smanjivanja neprijateljstava među pripadnicima nekadašnjh grupa. Tek kada su članovi istraživačkog tima uveli niz saradničkih aktivnosti, koje su mogle biti ostvarene tek kroz međusobnu saradnju svih učesnika, tada su se napetosti između djece smanjile. Mnogo studija nakon originalnih Sherifovih istraživanja je zaista pokazivalo snagu saradničke povezanosti u redukciji predrasuda, pogotovo u školskim uslovima, ali i van njih (Aronson, Blaney, Stephin, Sikes, & Snapp, 1978; Johnson, Johnson, & Maruyama, 1984). Treba napomenuti da je bitan i ishod saradnje -‐ ukoliko je ishod pozitivan efekti kontakta su pozitivniji (Worchel, Andreoli, & Folger, 1977).
I većina kasnijih studija je davala snažnu podršku ideju direktnog kontakta među grupama. Velika meta-‐analitička analiza 515 studija koje su se bavile efektima kontakta pokazala su značajne efekte međusobnih kontakata na smanjivanje predrasuda (Pettigrew & Tropp, 2006). Ova analiza je potvrdila ono o čemu smo već pričali: efekti kontakta su bili još veći kad su bili ispunjeni neki dodatni uslovi. Od predviđenih uslova, međugrupna prijateljstva imaju najveći efekat (Hamberger & Hewstone, 1997). Takođe, prijateljski kontakti u kojima su grupna članstva jasno vidljiva, a uz to učesnici pretpostavljaju da su van-‐grupni članovi tipični predstavnici svoje grupe imaju veće efekte (Van Oudenhoven, Groenewoud, & Hewstone, 1997). Ukratko, kad se kombinuju međugrupni i interpersonalni faktori, imao veće efekte kontakta. Npr. zadržavanje originalnog grupnog članstva osoba koje su u prijateljskom kontaktu nekad ima veće efekte na smanjenje predrasuda iz prostog razloga što onda prijateljstvo promoviše generalizaciju pozitivnih stavova na druge članove vanjske grupe (Brown & Hewstone, 2005). Dalje, neki pozitivni efekti međugrupnog kontakta se generalizuju i na druge grupe. Npr. irski protestanti koji su dolazili u kontakt sa
135
irskim katolicima u Sjevernoj Irskoj, naknadno pokazuju pozitivnije stavove i prema drugim etničkim grupama: azijskim i afričkim imigrantima (Tausch et al., 2010). Analiza psiholoških mehanizama redukcije predrasuda pokazuju da su često u pitanju procesi smanjivanje međugrupnih negativnih osjećanja (npr. straha), kao i uključivanje pozitivnih afektivnih procesa (npr. empatije i zauzimanja perspektive drugog) (Pettigrew & Tropp, 2008),.
Zanimljivo je da, pored toga što međugrupni direktni kontakt ima pozitivne efekte na smanjivanje predrasuda, ispostavilo se da i neki oblici indirektnog kontakta pokazuju slične efekte. Jedna linija istraživanja se bavila efektima tzv. proširenog kontakta, odnosno posmatranja bar jednog od članova naše grupe koji ima prijatelja među pripadnicima vanjske grupe. I zaista, bez obzira da li sami imamo prijatelje iz druge grupe, prošireni kontakt će pokazivati pozitivne efekte (Turner, Hewstone, Voci, Paolini, & Christ, 2007). Dakle, ukoliko imamo prijatelja koji ima prijatelja iz druge grupe, i mi ćemo steći pozitivnije stavove prema pripadnicima te druge grupe. Dodatno, čak i samo zamišljanje kontakta sa članovima vanjske grupe pokazuje efekte (Turner, Crisp, & Lambert, 2007), pri čemu naravno ishod kontakta mora biti pozitivan.
Kao posrednici između kontakta i redukcije predrasuda često se umeću emocije, poput anksioznosti i empatije. Brojna istraživanja i modeli koji su iz njih proizašli detektuju međugrupni strah koji se umeće između kontakta i stavova prema drugima (Binder et al., 2009; Turner, Hewstone, et al., 2007; Voci & Hewstone, 2003). Obično se pravac uticaja formuliše tako da povećani kontakt smanjuje međugrupni strah, što pozitivno utiče na razvijanje pozitivnih stavova prema pripadnicima druge grupe. Drugi afektivni mehanizam, koji se može javiti kao medijator, jeste empatija. Skorije istraživanje rađeno u BiH demonstrira kako Bošnjaci koji stupaju češće u kontakte sa Srbima pokazuju više empatije i spremnosti na oproštaj i pomirenje (Cehajic, Brown, & Castano, 2008).
Jedno od mogućih metodoloških pitanja koje se nameće kad je u pitanju kontakt i redukcija predrasuda, jeste da li je moguće da pravac uticaja bude obrnut, odnosno možda ljudi sa manje predrasuda radije stupaju u kontakt sa pripadnicima drugih grupa. Ovo je potpuno logična pretpostavka, budući da je u skladu sa tradicionalnim shvatanjem stavova kao prethodnice ponašanja. Budući da se veliki broj studija hipoteze kontakta bazirao na korelacionoj metodologiji, teško je sa potpunom sigurnošću govoriti o jednosmjernom kauzalnom odnosu. Ipak, neke studije specifikuju da statistički modeli koji su napravljeni sa idejom uticaja kontakta na predrasude bolje objašnjavaju dobijene empirijske podatke iz istraživanja (Pettigrew, 1997, 1998). Takođe, skorije longitudinalne studije pokazuju da efekti kontakta na međuetničke i međurasne predrasude sigurno postoje (Binder et al., 2009; Levin, Van Laar, & Sidanius, 2003), ali postoje i efekat predrasuda na kontakte. Ustvari, sigurnije je govoriti o obostranom uticaju: ljudi koji posjeduju izvjesne predrasude, a koji su na neki način primorani da stupaju u interakciju sa pripadnicima drugih grupa pod adekvatnim uslovima, će vjerovatno redukovati svoje predrasude. S druge strane, takođe je za očekivati da će ljudi koji imaju izbor da li da kontaktiraju ili ne, ako posjeduju niži stepen predrasuda, češće stupati u kontakt sa pripadnicima drugih grupa.
136
Ipak, mogućnosti generalizacije hipoteze kontakta na svu kompleksnost društvenog života pokazuje ponekad ograničenja. Neka terenska opservaciona istraživanja rađena u Južnoj Africi pokazuju da se rasna integracija ne odvija baš po utopijskom scenariju, te da crni i bijeli stanovnici ove zemlje nisu uvijek spremni da ni da dijele zajednički prostor, niti da koriste pozitivne strategije međusobne interakcije čak i kad dijele taj prostor (Tredoux & Finchilescu, 2007). Jedan od problema koji se javlja u tumačenju studija hipoteze kontakta jeste odnos između većinskih i manjinskih grupa, odnosno između dominantnih i niže pozicioniranih grupa na statusnoj ljestvici. Ispostavilo se da u je efekat kontakta na stavove kod manjinskih grupa manji nego kod većinskih (Binder et al., 2009; Tropp & Pettigrew, 2005). Razlozi za ovo mogu biti različiti. Pripadnici većinskih i manjinskih grupa ulaze u kontakt sa različitih statusnih pozicija, sa različitom istorijom odnosa, sa drugačijom vrstom predrasuda. Manjinske grupe imaju iskustvo sa stigmatizacijom u većoj mjeri nego većinske, što vjerovatno čini da se osjećaju vulnerabilno, te opreznijim i zatvorenijim u kontaktu. Pored toga, pripadnici manjina, po logici stvari, vjerovatno u iskustvu već imaju puno više kontakta sa pripadnicima većina nego obrnuto. Istraživanja pokazuju da u situacijama kad većinska i manjinska grupa treba da prigrle novi, nadređeni identitet, to obično predstavlja manji problem za većinsku grupu. Pripadnici većinske grupe očekuju da će u novom nadređenom identitetu biti zastupljena većina identitetskih odlika njihove podgrupe. S druge strane, pripadnici manjine su ti koji su zabrinuti za identitet svoje grupe u okviru šireg identiteta (Dovidio, Gaertner, & Saguy, 2007; Wenzel et al., 2007). Tako, i pored velike snage u produkovanju značajnog broja istraživanja koja govore u njenu korist, originalna hipoteza kontakta ne nudi na najjasniji način objašnjenje mehanizama koji stoje u pozadini, što i predstavlja jedan od razloga zašto se još uvijek smatra "hipotezom", a ne "teorijom" (Hewstone & Swart, 2011).
Dekategorizacija -‐ model personalizacije međugrupnih odnosa
Kao što je ranije spomenuto, jedna od posljedica istaknute društvene kategorizacije na "nas" i "njih", jeste deindividuacija pripadnika druge grupe. Mi ih sve manje opažamo kao nosioce individualnih osobina, a sve više kao unificirane članove zajedničkog socijalnog entiteta -‐ ukratko, opažamo ih stereotipno, zanemarujući individualne razlike. "Svi su oni isti" je izraz koji se često čuje u takvim situacijama. Pristup dekategorizacije, odnosno personalizacije, je sličan operacionalizaciji hipoteze kontakta. Kontakt između pripadnika grupa mora se ostvariti na način da se zaobiđe psihološka istaknutost razlike između grupa, te da se kontakt predstavi kao upoznavanje članova grupa kao osoba za sebe. U prevodu, "nas" i "njih" treba ponovo pretvoriti u osobe. Neki od uslova koji su predviđeni hipotezom kontakta, poput jednakog statusa, saradničke interakcije i prijateljskog kontakta, imaju funkciju smanjivanja kategorizacijske naglašenosti u situaciji. Tako je interpersonalni kontakt način da se pažnja učesnika prebaci sa grupe na pojedinca i njegove karakteristike. Učestalo ponavljanje ovih ličnih kontakata sa raznolikim članovima druge grupe trebalo bi da kod osobe dovede u pitanje značajnost kategorijalnih stereotipa o osobama iz te druge grupe (Brewer & Gaertner, 2004).
137
Istraživanja koja su rađena na ovu temu uglavnom potvrđuju efikasnost modela dekategorizacije. Eksperimentalne studije rađene u SAD zaista pokazuju efekte dekategorizacije na razvoj pozitivnih stavova (Bettencourt, Brewer, Croak, & Miller, 1992). Neke studije nalaze i uopštavanje pozitivnih efekata kontakta na sve pripadnike druge grupe (Miller, Brewer, & Edwards, 1985). Takođe, veći broj korelacionih studija rađenih u zemljama zapadne Evrope, gdje su se mjerili stavovi prema imigrantskim grupama, pokazale su slične nalaze. Ukoliko imamo prijatelje van naše etničke grupe, naši stavovi prema pripadnicima svih imigrantskih grupa će biti pozitivniji. Nije pogrešno reći ni obrnuto, mada su statističke analize puteva (eng. path analysis) pokazale da su "putevi" iz smjera prijateljstva prema vangrupnim stavovima efektniji nego obrnuto (Pettigrew, 1998). U još jednom istraživanju je takođe nađeno da efekti personalizovanih međugrupnih kontakata mogu voditi ka povećavanja tolerancije prema pripadnicima drugih grupa uopšteno. Ovo vodi ka smanjenju nacionalističkog ponosa kroz proces koji se naziva "deprovincijalizacija" (Pettigrew, 1997).
Rekategorizacija -‐ model zajedničke grupe Vidjeli smo da se model personalizacije bazirao na smanjenju važnosti socijalnih kategorija. U modelu rekategorizacije, za razliku od dekategorizacije, nemamo za cilj da potpuno eliminišemo istaknutost društvenih kategorija, već da uvedemo jednu nadređenu kategoriju koja bi obuhvatila grupe koje su u interakciji (Gaertner & Dovidio, 2000). Smisao je da socijalna percepcija učesnika treba da se usmjeri na stranu ublažavanja oštrih grupnih granica. Ovaj proces treba da smanji naglasak na međugrupnim odnosima, a da se istakne zajednički nadređeni identitet, koji će kao efekat imati i razvoj pozitivnih stavova prema svim članovima nove, veće grupe. Ideja je da se fokus identitetskih procesa preusmjeri na formiranje zajedničkog identiteta: da umjesti "nas" i "njih" postoji samo jedno "mi". Kao i u prethodnom slučaju, u ovom modelu su takođe uključene operacionalizacije nekih od uslova hipoteze kontakta: saradnička međuzavisnost, jednak status, norme jednakosti. Različita istraživanja ovog modela su zaista potvrdila pozitivne efekte rekategorizacije na međugrupne stavove. Eksperimentalne studije su potvrdile da saradnička međuzavisnost i percepcija zajedničkog identiteta zaista utiču na razvoj pozitivnih stavova prema pripadnicima druge grupe (Crisp & Beck, 2005; Gaertner, Mann, Dovidio, Murrell, & Pomare, 1990). Terenske korelacione studije su takođe potvrdile pozitivne efekte rekategorizacije na međugrupne stavove. Istraživanja su rađena u raznim kontekstima, počevši od stavova učenika u multietničkim školama, preko bankarskih menadžera iz različitih institucija, pa do porodičnih relacija (Gaertner et al., 1994; Gaertner & Banker, 1998).
Model međusobnog razlikovanja
Procese slabljenja socijalnih kategorizacija kroz dekategorizaciju ili rekategorizaciju često u stvarnosti nije lako izvesti. Ponekad postoji dugačka
138
istorija odnosa među grupama koja ometa te procese. Nekad je to osjećanje ugroženosti identiteta neke od grupa, a ponekad nejednaki statusi među grupama. Da bi se prevazišli ovi ometajući faktori, Hewstone i Brown predlažu alternativni model, u kome grupe zadržavaju svoje izvorne identitete. Tačnije, u okviru ovog pristupa ne radi se na brisanju ili rekompoziciji grupnih granica (Hewstone & Brown, 1986). Strategija koju oni predlažu obuhvata promociju saradničke međuzavisnosti, u kojoj svaki od grupnih članova prepoznaje komplementarnost uloga u zajedničkom zadatku. Ovako članovi grupa opažaju vlastite prednosti i slabosti, te prednosti i slabosti članova druge grupe. Pošto grupe imaju zajednički cilj, smisao je da se ne promovišu socijalna poređenja koja za efekat daju negativne međugrupne stavove, već saradničko ponašanje. Autori modela pri tom naglašavaju da bolje efekte imamo kad je jasno naglašena međugrupna, a ne interpersonalna saradnja, jer u tom slučaju imamo generalizaciju stavova na sve članove druge grupe.
Studije rađene u eksperimentalnim uslovima na malim grupama pokazuju da rad na zajedničkim zadacima zaista ima povoljniji efekat kad se članovi različitih grupa nalaze u komplementarnim ulogama, nego kad su im uloge iste (Brown & Wade, 1987; Dovidio, Gaertner, & Validzic, 1998). Korelaciona istraživanja rađena sa etničkim i rasnim grupama u Evropi i Južnoj Americi pokazuju da da se efekat kontakta povećava, tj. bolje generalizuje, ukoliko vjerujemo da član druge grupe s kojim smo u kontaktu predstavlja tipičnog predstavnika grupe (Binder et al., 2009; Brown, 2010).
S jedne strane ovaj model dosta dobro rješava probleme naglašenosti međugrupnih razlikovanja, jer grupni identiteti ne bivaju ugroženi, a na osnovu komplementarnosti uloga situacija je kognitivno jasna. S druge strane, problemi nastaju tako što istaknutost grupnih granica i identiteta na duge staze često podriva potencijal za saradnju. Upravo potenciranje različitih grupnih identiteta, što je jedno od najjačih oružja ovog modela, u nekim slučajevima indukuje međugrupni strah i nepovjerenje (Greenland & Brown, 1999; Insko & Schopler, 1987; Islam & Hewstone, 1993).
Kombinovanje modela u smanjenju predrasuda Sva tri prethodno prikazana modela su potkrijepljena studijama koje pokazuju efikasnost njihovih mehanizama. Pošto svaki od njih funkcioniše na različit način, pitanje je da li oni mogu da se kombinuju ili recipročno primjenjuju, i da li bi to dalo bolje rezultate u povećavanju međugrupne tolerancije? Pettigrew, u svojoj teoriji kontakta, predlaže da se navedena tri modela naizmjenično primjenjuju u vremenskom slijedu (Pettigrew, 1998). On smatra da najbolje rezultate, tj. maksimalno smanjenje predrasuda u maksimalnom broju situacija, dobijamo kada prvo primjenimo dekategorizacije, a zatim naizmjenično međusobno razlikovanje i rekategorizaciju. Ova ideja je zaista i dobila potvrdu kroz studiju koja se bavila ponovnom evaluacijom Sherifovih eksperimenata u kampu Pljačkaševa pećina (Gaertner et al., 2000). Uostalom, i sam Sherif (Sherif et al., 1961) je u svojim analizama objašnjavao da do smanjenja tenzija i diskriminatornog ponašanja među dječacima nije došlo lako, već da je sve išlo postepeno. Sekularne identitete grupa kod kojih je bilo
139
razvijeno takmičarsko ponašanje nije bilo lako odjednom ukinuti. Nosioci društvenih identiteta nisu skloni tako jednostavno odreći se dotadašnjih identiteta, te se model međusobnog razlikovanja lakše podnosi od strane učesnika. Tako, rekategorizacija je, uz naizmjenično kombinovanje sa modelom razlikovanja, dosta dobro funkcionisala.
Blisko je očekivanjima da će neki od modela bolje funkcionisati u nekim situacijama. Bez obzira na to koji je redoslijed primjenjivanja modela, čini se da prvi model koji bude funkcionisao otvara mogućnosti za primjenjivanje i ostalih, jer automatski smanjuje tenzije i razvija povjerenje među pripadnicima grupa. Kombinacija interpersonalne otvorenosti u interakciji sa grupnom istaknutosti u nekim istraživanjima pokazula je veoma jake efekte na smanjivanje predrasuda (Ensari & Miller, 2002). Međusobno razlikovanje postaje bitan faktor koji se primjenjuje naizmjenično sa nekim od druga dva modela, pogotovo kad se u nekoj od grupa počne osjećati nelagodnost usljed gubitka poznatog društvenog identiteta (Dovidio et al., 1998). U ovim slučajevima model međusobnog razlikovanja se koristi kao sigurno tle na koje se članovi grupa mogu vratiti ako osjete pretjeranu ugroženost. Strategija kombinovanja možda izgleda paradoksalno, jer model međusobnog razlikovanja naglašavanje postojeću kategorizaciju, a druga dva modela je ukidaju. Ipak, međusobno razlikovanje nije isto što i isticanje socijalnog poređenja sa svim njegovim posljedicama. Model međusobnog razlikovanja uključuje prepoznavanje i korištenje komplementarnosti u dolaženju do zajedničkih ciljeva. Tako, po ovom eklektičnom pristupu, tek kombinovanjem svih socijalno-‐identifikacijskih modela dobijamo ustvari najefikasnije rezultate.
Rana porodična socijalizacija i redukcija predrasuda
Još jedan pogled o vezi između identiteta i društvenih okolnosti dolazi nam iz perspektive razmatranja individualnih razlika. Osjećaj lične nesigurnosti, te nesigurnosti i nejasnoće u pogledu vlastitog identiteta mogu biti snažni izvori predrasudnog i konfliktnog ponašanja. Kad smo pričali o teorijama predrasudne ličnosti i o istraživanjima koja su se bavila nastankom određene strukture uvjerenja, stavova ili crta ličnosti, vidjeli smo da su autori u psihoanalitičkoj tradiciji pretpostavljali da suviše rigidna i restriktivna porodična interakcija za rezultat ima razvoj predrasudnih osoba i antidemokratskih političkih orijentacija (Adorno et al., 1950). Iako su teorijska objašnjenja u psihoanalitičkom ključu bila dovođena u pitanje, neka zapažanja iz ove teorijske orijentacije su potvrđena u kasnijim istraživanjima. Na neke od mogućih problema u tretiranju djece od strane porodice ili društva ukazao je i humanistički orijentisani psiholog Carl Rogers (Rogers, 1980). On je smatrao da konfuzija u nečijem samopoimanju dovodi do nelagode, otuđenja i bijesa, što može da rezultuje netolerantnim i agresivnim ponašanjem. Ono što je on što je on smatrao za pogrešno u odgoju djece jesta da se za svaku grešku koja djeca naprave osuđuje čitava njihova ličnost. Na taj način djeca i kad odrastu osjećaju da svakim svojim ponašanjem dovode čitav identitet u pitanje. Po Rogersovom mišljenju, umjesto kažnjavanja i prijekora društvo bi trebalo da postupa sa pozitivnim potkrepljenjem dječjeg ponašanja, i na taj način omogući razvoj pozitivnog viđenja sebe. U takvoj
140
atmosferi bi se razvila sposobnost osobe da slobodno istražuje svoje okruženje, uči o sebi i drugima, te da razlike između sebe i drugih ne posmatra kao ugrožavajuće po vlastiti identitet.
Jedno longitudinalno istraživanje je sprovedeno u SAD sa idejom da se provjere neke od Rogersovih pretpostavki. Tema studije bila je upravo detaljno posmatranje konteksta porodične socijalizacije djece, od ranog uzrasta do adolescencije (Harrington, Block, & Block, 1987). Istraživači su usmjerili pažnju na vezu između atmosfere tokom rane porodične socijalizacije i razvoja kreativnih oblika razmišljanja i ponašanja u mladosti. Oni su pronašli da djeca koja su odrastala u porodicama sa bezuslovnom podrškom tokom ranih uzrasta u periodu mladalaštva pokazuju značajno više znakova kreativnosti i otvorenosti od djece koja nisu imala slična iskustva. Neka od ponašanja karakteristična za porodice sa podrškom su bila da roditelji ohrabruju dijete, hvale ga i uživaju u aktivnostima sa djecom, nasuprot ograničavanju i kontrolisanju, te takmičarskom ponašanju sa djecom. Uz ove kreativne i otvorene načine funkcionisanja išla je i opšta otvorenost za nova iskustva, te veća otvorenost u interpersonalnoj i međugrupnoj komunikaciji. I neka druga istraživanja su rađena sa sličnom idejom da se vidi kakav je uticaj rane porodične atmosfere na interpersonalno povjerenje u komunikaciji i razvoj opšteg samopouzdanja (Ainsworth, 1979; Bandura, 1982). Ispostavilo se da pojedinci koji odrastaju u kontrolišućim uslovima kasnije pokazuju anksioznost u odnosima sa bliskim osobama, kao i nepovjerenje i distancu prema nepoznatim osobama. Ukratko, ispostavlja se da porodična atmosfera i modeli potkrepljenja u ranom djetinjstvu zaista mogu doprinijeti razvoju pozitivnog oblika identiteta i tolerantnijih interpersonalnih i međugrupnih odnosa. Pored toga što porodična atmosfera i odnosi sa roditeljima mogu djelovati putem razvijanja kreativnih i sigurnih oblika interpersonalnih odnosa, u porodici se odvija i socijalno učenje posmatranjem i imitacijom identifikacijski važnih osoba (Bandura, 1977; Bandura & Walters, 1963). Ponekad kod roditelja ne postoji javno vidljivo predrasudno ponašanje, jer to može biti socijalno neprihvatljivo. Ipak, i u takvim situacijama djeca su u stanju da tumače suptilne znakove koji ukazuju na roditeljske stavove. Tako npr. često možemo vidjeti da dijete pokaže neke socijalno neprihvatljive oblike ponašanja, poput psovki, a roditelji ga uz osmijeh ukore. Ovo sigurno predstavlja više pozitivno nego negativno potkrepljenje za djetetovo loše ponašanje. Dijete će pozitivno emocionalno potkrepljenje (roditeljski osmijeh) vjerovatno protumačiti kao podršku, a zanemariće verbalni ukor. S druge strane, treba znati i da strogo zabranjivanje nekih oblika ponašanja takođe ne mora dovesti do razvoja pozitivnih oblika ponašanja. Ponekad nas zabranjene stvari privlače i odaju utisak većeg značaja, pogotovo za djecu i omladinu (Brehm, 1966; Brehm & Brehm, 1981). Zabrana ponekad djeluje tako da izaziva otpor, jer osobi negira mogućnost samostalnog odlučivanja i djelovanja. Na ovaj način posjedovanje zabranjenih stvari ili demonstracija zabranjenog ponašanja može da djeluje kao potvrda aktivnog identiteta i samopouzdanja uopšte. Tako obrasci rane socijalizacije mogu zaista da utiču na pozitivan i negativan način na formiranje opštih obrazaca komunikacije sa drugim i drugačijim osobama.
141
Društveni kontekst, sociodemografske odlike i međuetnički stavovi
Sociodemografske odlike ljudi, njihove identifikacije i stavovi prema drugim grupama su uglavnom specifični za konkretne društvene kontekste. To je jedan od razloga što se u istraživanjima često dobijaju nedosljedne veze između između raznih sociodemografskih varijabli i međuetničkih stavova. Uzrast i pol spadaju u varijable koje se registruju vjerovatno u svakom istraživanju iz socijalne psihologije, pa tako i u onim koji se bave etničkim stavovima i relacijama. I pored sve količine podataka, analize nisu pomogle razjašnjenju veze. Naprotiv, toliko je oprečnih podataka da istraživači čak i odustaju od tumačenja veza (Allport, 1954). Ukoliko postoje, polne razlike često mogu da se pripišu različitim socijalizacijskim procesima u različitim društvima. Npr. u patrijarhalnim i tradicionalnim društvima, gdje se muškarci smatraju nosiocima društvene moći, vjerovatno je da će oni biti više orijentisani na unutargrupnu koheziju i lojalnost, te na međugrupne predrasude. Ova pretpostavka bi bila u skladu sa teorijom orijentacije na socijalnu dominaciju, koja upravo predviđa veću izraženost hijerarhijskih preferencija kod starijih osoba, a posebno kod muškaraca (Pratto et al., 2006).
Što se tiče uzrasta, glavni problem je onaj koji se tiče linearnosti veze uzrasta i stavova. Obično ispitanici najmlađih uzrasta, iako su rijetko predmet istraživanja, pokazuju najveće predrasude. Među odraslim ispitanicima nalazimo veće varijacije veza, ali se ponekad uzrasne razlike objašnjavaju generacijskim razlikama u socijalizacijskim modelima. Npr. kod promjene društvenog sistema, kakav smo imali kod nas (prelaz sa socijalizma u kapitalizam), moguće je da će različite uzrasne grupe imati veće razlike u stavovima nego što bi se to našlo u društvima gdje takva tranzicija nije postojala. Dalje, u uzrasne razlike se upliću i obrazovanje, iskustvo i informisanost. Često sa godinama dolazi i veći stepen obrazovanja, veća informisanost i veće iskustvo sa drugim etničkim grupa. Kad je u pitanju obrazovanje i etnički stavovi, istraživanja rađena u SAD su prilično univerzalno pokazivala pozitivnu vezu između obrazovanja i etničke tolerantnosti (Schuman, Steeh, Bobo, & Krysan, 1997; Vogt, 1997). S druge strane, istraživanja rađena u različitim evropskim kontekstima nisu pokazivala istu dosljednost: jačina i smjer veze između obrazovanja i etničkih predrasuda su varirali (Hello, Scheepers, & Gijsberts, 2002). Generalno, zaista postoji tendencija da obrazovanje sa sobom nosi i veću informisanost o drugima, smanjenje osjećanja prijetnje, kognitivnu sofistikaciju i veću otvorenost prema različitostima (Hello, Scheepers, & Sleegers, 2006). Ipak, treba uvijek imati na umu da obrazovni sistem u većini slučajeva nije odvojen od ideološkog sistema vladajućih struktura u društvu. To znači da će ponekad osobe višeg obrazovanja, pod većim uticajem sistemske nacionalističke ideologije, biti spremnije da pokazuju veće etničke i nacionalne predrasude. Baš zbog ovoga, veze između varijabli uzrasta, obrazovanja i etničkih stavova bivaju jako osjetljive na različite političke i društvene kontekste.
Nešto jasnija situacija je kad su u pitanju varijable kojima se mjeri raznolikost etničkog zaleđa ispitanika. Dosta dosljedno se dobijaju podaci o pozitivnim vezama između etničke heterogenosti rodbinskog ili šireg prijateljskog okruženja i pozitivnih etničkih stavova. Ova korelacija je
142
jednostavna za objašnjenje – najjednostavnije objašnjenje se može svesti na redukciju predrasuda putem prostog fizičkog i socijalnog kontakta, u skladu sa pretpostavkama hipoteze kontakta (Tredoux & Finchilescu, 2007). Takođe, mehanizam može biti i nešto drugačiji: komunikacija sa dragim osobama, koje pripadaju različitim etničkim kategorijama, neminovno će dovesti i do smanjenja negativnih emocija u nekim narednim kontaktima sa pripadnicima tih etničkih grupa. Potencijalno, ovi pozitivni stavovi će se i generalizovati prema pripadnicima različitih grupa. Iako pravci uticaja mogu biti obostrani, studije pokazuju da je pravac od kontakta ka smanjenju predrasuda efektnije objašnjenje (Pettigrew, 1997, 1998). I longitudinalne studije pokazuju da uticaj kontakta na međuetničke i međurasne predrasude sigurno postoji (Binder et al., 2009; Levin et al., 2003), ali sigurnije je govoriti o obostranom uticaju. Ako ljudi posjeduju neke etničke predrasude, a stupaju u interakciju sa pripadnicima drugih grupa pod odgovarajućim uslovima, najvjerovatnije će smanjiti svoje predrasude. Takođe, logično je za očekivati da će ljudi koji imaju izbor da li da kontaktiraju ili ne, ako posjeduju niži stepen etničkih predrasuda, češće kontaktirati sa pripadnicima drugih etničkih grupa.
Neka istraživanja etničkih stavova i tolerancije na prostorima bivše Jugoslavije nalaze da muškarci i stariji ispitanici pokazuju veću etničku netoleranciju od žena i mlađih (Hodson et al., 1994; Massey, Hodson, & Sekulic, 1999). Navedena istraživanja pokazuju da osobe koje u svom familijarnom ili socijalnom zaleđu imaju pripadnike raznih etničkih grupa, generalno, pokazuju manje netolerantnosti. Istraživanja rađena na uzorcima mladih u BiH (Turjačanin et al., 2002; Turjačanin, 2005, 2007; Turjačanin, 2000) najčešće su pokazivala da postoji veća etnička tolerancija kod djevojaka nego kod mladića, što se tumači različitim socijalizacijskim polnim obrascima, po kojima muškarci dobijaju ulogu "branitelja nacije", te se to odražava i na njihove nešto negativnije stavove. U ovim istraživanjima je dosljedno nalaženo da je etnička heterogenost bližeg socijalnog okruženja jedan od najvažnijih prediktora etničkih stavova mladih. Etnička heterogenost osobinog okruženja je nalažena uvijek u negativnoj vezi sa predrasudnim stavovima i distancama. Pokazalo se da je etnička heterogenost prijateljskog kruga najsnažniji prediktor etničkih stavova, slijedi etnička heterogenost roditelja, pa etnička heterogenost rodbinskog kruga. Ako govorimo u uticaju, za vezu između heterogenosti prijateljskog kruga i stavova to nije najjasnije, ali u slučaju heterogenosti rodbine i roditelja to ne bi trebalo biti upitno -‐ mogući smjer uticaja je samo jedan. Ipak, ne bi bilo nemoguće ni da ispitanici u ovim istraživanjima "konstruišu", odnosno svojevoljno pripisuju, nacionalnost svojoj rodbini i roditeljima. Dalje, jedno istraživanje rađeno u BiH na slučajnom uzorku punoljetnih građana, pokazalo je da ne postoje polne razlike u etničkom nepovjerenju i spremnosti na pomirenje, ali zato postoje uzrasne razlike koje pokazuju da stariji imaju veći stepen nepovjerenja i manje su spremni na pomirenje (Puhalo, Petrović, & Perišić, 2010).
Ukratko, sociodemografske karakteristike osoba su nam rijetko kada davale pouzdane načine objašnjavanja etničkih stavova. Ipak, nisu sve sociodemografske varijable jednako problematične, jer vidjeli smo da varijable etničke heterogenosti okoline prilično dobro predviđaju međuetničke stavove. Druge grupe varijabli, poput pola i uzrasta u većom mjeri pomažu istraživačima da odgonetnu kontekstualne socijalizacijske obrasce. Zato, treba biti izbirljiv i
143
posebno oprezan kada se koriste sociodemografske varijable u psihološkom objašnjavanju društvenih stavova, da ne bismo upali u zamku biologizacije i esencijalizacije primarno socio-‐psiholoških fenomena.
Obrazovni sistem i međuetnički odnosi
U istraživanjima međuetničkih stavova i odnosa, obično se obrazovanje razmatra kao jednodimenzionalna kvantitativna varijabla koja može biti u vezi za međuetničkom pristrasnošću. U većini slučajeva razmatra se prosta veza između količine vremena provedenog u školskim institucijama i društvenih stavova. Najčešće se, dakle, uopšte ne uzima u obzira vrsta obrazovanja koja se stiče, bilo riječ o prirodnim, humanističkim ili društvenim naukama. Ranije spominjani kontradiktorni nalazi o vezi visine obrazovnog statusa i stavskih varijabli mogu, pored ostalih razloga, biti i posljedica različitih obrazovnih konteksta. Na primjer, neka osoba može provesti čitav život studirajući fiziku subatomskih čestica, a da pri tome ne susretne nikoga, niti pročita nešto o pripadnicima drugih kulturnih ili društvenih grupa. Kod ovakve osobe ne moramo nužno naći očekivanu pozitivnu veza između visine obrazovanja i tolerantnih stavova, ako se kontrolišu ostale varijable. Zato treba imati na umu da obrazovanje može imati različite oblike, te na različite načine uticati na međugrupne stavove. Dalje, neki vidovi obrazovanja mogu biti i direktno orijentisani na probleme međugrupnih odnosa. Pod obrazovanjem o različitostima podrazumijevaju se specifični nastavni predmeti ili radionice o ljudskim kulturnim i društvenim različitostima. To mogu biti različite grupne odlike, od rasnih i etničkih, do različitosti u pogledu seksualne orijentacije, starosti ili zdravstvenog stanja. Ovi specifični predmeti mogu biti psihološki kursevi o predrasudama, edukacija iz religijske kuture svoje i drugih religija, ili učenje o drugim etničkim i nacionalnim grupama.
Obrazovni kontekst i međugrupni stavovi
Obrazovne institucije jesu, same po sebi, mjesta u kojima se mladi često po prvi put susreću sa osobama koje dolaze iz drugačijeg kulturološkog okvira, odnosno osobama koje se na neki način razlikuju od osoba iz njihovog svakodnevnog iskustva. Na ovaj način mladi dolaze u direktan kontakt sa osobama iz različitih društvenih grupa, ali to nije sistematski moderirano od strane obrazovne institucije. Ipak, i ovako neusmjereni, efekti ovakvog kontakta su veoma snažni i pozitivni u pravcu razvijanja tolerancije prema različitostima (Pettigrew & Tropp, 2008). Dosta nalaza o pozitivnom efektu kontakta na međugrupne odnose smo već razmatrali u odjeljku o hipotezi kontakta. U svakom slučaju, nije zgoreg ponoviti da kontakt u obrazovnim institucijama ima poseban oreol društvene zaštite i podrške, te zato pokazuje dobre rezultate.
S druge strane, postoje i pokušaji aktivnog uticaja na formiranje pozitivnih međugrupnih odnosa u obrazovnom procesu. Kao jedna od prvih i
144
efektnijih ideja za uvođenje tolerantne edukacije u škole, može se navesti primjer takozvanih „razreda-‐slagalica“ (eng: jigsaw classroom). Ovo je program rada koji je isproban kao eksperimentalni program u pojedinim američkim osnovnim školama 1971. godine (Aronson et al., 1978; Aronson & Bridgeman, 1979). Autori su željeli da eliminišu socijalnu izolovanost i manje školsko postignuće koje se često nalazilo kod djece koja su dolazila iz manjinskih etničkih grupa. Oni su željeli da ovu djecu efikasnije uključe u proces učenja, kao i da smanje predrasude prema njima. Autori programa su bili inspirisani igrom slagalica (eng. puzzle), gdje do čitave slike dolazimo uz pomoć slaganja mnogo manjih dijelova. U razredu-‐slagalici razvijeno je učenje saradničkog tipa, gdje se, tokom učenja lekcije, djeca u razredu dijele u manje grupe. Svaka grupa je tzv. ekspertska grupa za određen dio lekcije. Nakon što savladaju taj dio lekcije, mali eksperti prelaze u druge grupe, gdje oni predstavljaju svoj dio znanja, a slušaju i djeliće lekcije od djece iz drugih ekspertskih grupa. Ovako djeca, tokom učenja lekcije, stalno mijenjaju grupe u kojima se nalaze, pa se time eliminira takmičarsko ponašanje tokom učenja. Tako, proučavajući manje dijelove, uz međusobnu saradnju, lakše savladavaju veće lekcije. Ovaj tip učenja je pokazao višestruke prednosti u odnosu na klasične oblike nastave -‐ ne samo da je doprinio lakšem učenju kod djece, nego je i pokazao znatnu efikasnost kod smanjivanja međusobnih predrasuda, bile one etničke, rasne ili bilo koje druge. Dalje, na ovaj način su se kod djece značajno smanjila i negativna osjećanja u vezi sa školom. Ovo je bila jedna od najranijih studija koja je pokazala da obrazovanje bazirano na različitostima i međugrupnom kontaktu ima pozitivne efekte, ne samo na povećavanje međugrupne tolerancije, već i na poboljšanje ukupnih efekata učenja, te razvijanje pozitivnih ideja o radu i socijalnoj aktivnosti. Kad su u pitanju visokoškolske institucije jedna od prvih studija koja je pokazala efektnost i trajnost političkih i socijalnih stavova, jeste poznata Newcombova studija na Bennington koledžu (Newcomb, 1943). Ovaj koledž je bio ženska obrazovna institucija čija većina studentkinja je dolazila iz konzervativno orijentisanih porodica, a i većina studentkinja je prilikom dolaska bila politički konzervativno orijentisana. S druge strane, u vrijeme istraživanja većina osoblja je bila liberalno orijentisana i takva atmosfera je uticala na činjenicu da se politički i društveni stavovi ispitanica pomijeraju bitno ka liberalnijim. Što je još zanimljivije, ove novostečene liberalne orijentacije kod ispitanica su ostale prilično stabilne i nakon 25 i 50 godina nakon originalnog istraživanja (Alwin, Cohen, & Newcomb, 1991; Newcomb et al., 1967). Ova studija ilustruje koliki je značaj vršnjačkih, prijateljskih, kao i liberalnih normi u univerzitetskoj atmosferi stečenih u mladalačkom periodu, te da svjesni izbori i eksperimentacije u tom periodu pokazuju veći značaj od porodičnih faktora. Novostečene identifikacije i orijentacije u periodu studiranja su očigledno postale dijelom trajnijih sociopsiholoških inventara ponašanja ovih osoba. Pozitivne posljedice edukacije na multietničke stavove su u skladu idejom o prosvjetiteljskom efektu obrazovanja, što dokazuju i mnoga novija istraživanja (Wodtke, 2012). Iza ove ideje stoji pretpostavka da međugrupne predrasude pokazuju uglavnom neobrazovani ili neupućeni pojedinci, čije se predrasude zasnivaju na pogrešnim informacijama ili neopravdanim uopštavanjima. Druga pretpostavka iza ove ideje je pomalo idealistički pogled na obrazovanje kao vid socijalizacije koji je lišen normativnog sadržaja konkretnog društva ili institucije,
145
te univerzalno stremi ka egalitarističkim i liberalnim vrijednostima. Svako društvo ima određen raspon uvjerenja, vrijednosti i znanja koje promoviše kroz obrazovni sistem, i ne može se uvijek pretpostavljati da će te vrijednosti i uvjerenja biti usmjereni na istu stranu. Dalje, i svaka obrazovna institucija, a pogotovo u višem obrazovanju, ima formalni ili neformalni skup normi koje određuju načine i sadržaje znanja koje se studiraju u okviru konkretne ustanove. Upravo zbog toga neki autori smatraju da obrazovne ustanove često pružaju znanja koja predstavljaju upravo opravdanje za postojeći nepravedan i diskriminirajući odnos među grupama (Jackman & Muha, 1984). Na neki način moglo bi se reći da visokoškolske institucije onda služe kao vrhunska oruđa ideološke indoktrinacije, koja daju sve savršenije načine kako da se osmisli povlašteni status određene grupe u društvu. Ustvari, društva i društvene institucije se zalažu za norme i vrijednosti koje smatraju prihvatljivim i poželjnim, a te norme i vrijednosti mogu, ali i ne moraju biti egalitarističke i liberalne. Istraživanja rađena u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj neposredno prije izbijanja međuetničkih sukoba, pokazala su da postoji nelinearna veza između visine obrazovanja i stepena etničkih predrasuda (Hodson et al., 1994; Kunovich & Hodson, 2002). Na osnovu rezultata ove studije bilo je vidljivo da je, u tadašnjem kontekstu, sa porastom obrazovanja padao nivo etničkih predrasuda, ali samo do određene granice. U kategoriji ispitanika koji su imali preko 15 godina, veza obrazovanja i predrasuda je postajala pozitivna. Praktično, obrazovno najniži i najviši slojevi su pokazivali najviše etničke netolerancije, dok je obrazovno srednji sloj imao najpozitivnije stavove. Kako autori studije sugerišu, vrlo je moguće da su političke i kulturne elite u to vrijeme manipulisale etnicitetom da pokrenu unutargrupnu homogenizaciju zarad lične dobiti. I neka istraživanja rađena u SAD pokazuju da je veza između visine obrazovanja i međurasnih stavova nedosljedna (Wodtke, 2012). Naime, u grupama bijelih, crnih i hispano subpopulacija nađena je pozitivna veza između visine obrazovanja i tolerantnih međurasnih stavova, dok u subpopulaciji azijata nije nađena nikakva povezanost. Autor smatra da u ovom slučaju postoji kompleksna veza između obrazovanja i statusa grupa u društvu. Tako ponekad članovi statusno nižih grupa (onih koji nisu pripadnici bjelačke podgrupe) pokazuju predrasudne stavove prema pripadnicima drugih niže pozicioniranih grupa, ne bi li se na taj način distancirali od njih i približili više pozicioniranim grupama.
Jasno je da veliki broj istraživanja govori u prilog uticaju obrazovanja na smanjenje međuetničkih i drugih predrasuda. S druge strane, takođe smo vidjeli da ta veza nije tako jednostavna i linearna, te da mnogo toga zavisi od konkretnog konteksta u kojem se ova veza ispituje. Civilizacijske i obrazovne norme u većini društava idu u pravcu međuetničke tolerancije, ali kao što smo vidjeli, ponekad i lokalni društveni kontekst i međugrupni odnosi doprinose formiranju međuetničkih stavova, bez obzira na obrazovanje.
Obrazovanje o različitostima Drugi pristup socijalizaciji međugrupnih stavova odnosi se na sistematski obrazovni uticaj na poboljšanje međugrupnih stavova i odnosa. Novije longitudinalne studije efekata obrazovanja o različitostima rađene u kontekstima
146
visokog obrazovanja pokazuju da studenti koji su bili izloženi informacijama ili nekom obliku nastave o kulturalnim različitostima pokazuju kasnije veću toleranciju i učestvovanje u međukulturalnim aktivnostima, veću uključenost u političke procese, kao i generalno pozitivnije ishode učenja (Gurin, Nagda, & Lopez, 2004). Još jedna velika longitudinalna studija, rađena je na uzorku od oko 200 visokoškolskih institucija u SAD između 1989. i 1994. godine. Rezultati studije pokazali su da je učestvovanje u kursevima i radionicama na temu različitosti, tokom studija i pet godina po završetku studija, dalo pozitivne rezultate na društvenu aktivnost u zajednici. Takođe, ispitanici su pokazali veće prihvatanje odnosa sa osobama drugih etničkih i rasnih pripadnosti, čak i kad se kontrolišu moguće moderatorske varijable poput ličnog iskustva (Gurin, Dey, Hurtado, & Gurin, 2002). Takođe, velika longitudinalna studija rađena u SAD između 1996. i 2001. godine u univerzitetskom kontekstu, otkriva da što su studenti imali više obrazovanja o različitostima, to su imali više prijatelja iz drugih etničkih i rasnih grupa nakon studija. Ovaj efekat bio je stabilan i kad se kontrolišu varijable poput međuetničkih stavova i iskustava prije studija (Sidanius, Levin, Van Laar, & Sears, 2008).
Čitava nova paradigma uvođenja aktivnog obrazovanja o različitostima na američkim univerzitetima se odvija pod zajedničkom idejom međugrupnog dijaloga (Gurin, 2007; Lopez & Zúñiga, 2010; Zuniga, Nagda, Chesler, & Cytron-‐Walker, 2007). Pod međugrupnim dijalogom se podrazumijeva organizovanje radionica i kurseva na kojima se okupljaju studenti različitih socijalnih identifikacija. Oni diskutuju međugrupne sličnosti i razlike, razmatraju prirodu i posljedice društvenih nejednakosti, te otkrivaju moguće načine da kroz saradnju stignu do pravednijeg društva. Diskusije su, naravno, zasnovane na detaljno razrađenim programima učenja, te vođene od strane edukovanih facilitatora. Ideje koje stoje iza ovih program bazirane su na kombinovanju kognitivnog učenja o sebi i drugima, ličnim upoznavanjem sa pripadnicima različitih grupa, kritičkom dijalogu i aktivnom učenju. Rezultati istraživanja programa zasnovanih na međugrupnom dijalogu pokazuju pozitivne efekte na razumijevanje drugih i njihovih perspektiva, te povećan interes za prevazilaženje međugrupnih razlika (Gurin & Nagda, 2006; Nagda, 2006).
Naglašavanje značaja obrazovnog procesa u formiranju socijalnog identiteta u adolescentskom periodu potiče iz radova Erika Eriksona o razvojnim stadijumima identiteta (Erikson, 1959). On je smatrao da je prelaz između kasnog mladalaštva i ranog odraslog doba ključan za razvoj ličnog i socijalnog identiteta. Ovaj period on naziva psihološki moratorijum i to je stadijum kad je najbolje isprobavati razne društvene uloge prije konačnog opredjeljivanja za važne životne odluke, poput biranja zanimanja ili političkih i društvenih opredjeljenja. U skladu sa tim idejama, vrijeme moratorijuma je pogodan period i za suočavanje sa različitostima i kompleksnošću socijalnog života u formi upoznavanja drugih društvenih grupa (Gurin et al., 2002). Vrijeme prije fakultetskog obrazovanja predstavlja suviše rani period za formiranje konačne posvećenosti nekim vrstama identifikacija. Kognitivno i iskustveno, osoba je još mlada za odluku o čvrstim identifikacijama. Zato, u idealnom slučaju, visokoškolske institucije bi mogle da ponude atmosferu koja je ne samo intelektualno izazovna, već koja pruža i mogućnosti za različita eksperimentisanja, uključujući i interpersonalne veze. Posebno pozitivne efekte
147
ovakve atmosfere ćemo imati ako je univerzitetska sredina u koju dolazi drugačija od porodične iz koje je student stigao. Ako je novi kontekst zasićen različitostima, utoliko će čitavo iskustvo studiranja imati veće efekte na otvorenost prema drugačijem iskustvu. Ovo ne znači da studenti koji studiraju u istom gradu odakle potiču, nužno imaju manje iskustva. Ipak, studenti koji dolaze iz drugih sredina u novu univerzitetsku atmosferu biće u prednosti u odnosu na one koji nisu promijenili sredinu, jer njihove identitetske eksperimentacije ne moraju biti u tolikoj mjeri opterećene socijalnim krugom iz ranijeg perioda života.
Kakav je značaj ovih studija za društvenu i obrazovnu praksu? Pa jasno je da obrazovanje o različitostima ima pozitivan uticaj na međugrupne stavove, čak i kad se kontrolišu varijable poput prethodnog iskustva. Društvo koje želi da promoviše jednakost i ravnopravnost treba da uključi ovakve programe u svoje nastavne planove. Efekti ovakvih programa ne vide se samo u toku školovanja, već i kasnije, u organizacionim, proizvodnim i širim društvenim sferama. Jedan od najširih efekata koji vidljiv, jeste da bilo koji da je fokus konkretnog programa, većina ih rezultuje većom otvorenošću za različitosti generalno. Ovo praktično govori u prilog obrazovanju o različitostima, jer će se efekti vidjeti u različitim oblastima, od društvenog aktivizma do međugrupnih stavova i saradnje. Bosanskohercegovačko školstvo, što zbog ekonomskih što zbog opštih društvenih uslova sigurno ne može biti paradigmatski primjer uvođenja edukacijskih inovacija, ali je iz nekih istraživanja u obrazovnim institucijama (Turjačanin et al., 2009) vidljivo da čak i najjednostavniji etnički miješani konteksti dovode do razvoja tolerantnijih međugrupnih stavova kod djece. Uvođenje edukacije o različitostima u društvu kakvo je naše bi moglo da ima pozitivne posljedice ne samo na međuetničko prihvatanje, već i na druge vrste pristrasnosti koje se lako mogu uočiti, poput rodnih odnosa, te raznih vrsta predrasuda prema manjinskim društvenim grupama. Visoko obrazovanje je fleksibilnije i otvorenije za mijenjanje od osnovnog ili srednjeg školovanja, a još uvijek ostavlja trag na formiranje socijalnih identifikacija mladih ljudi. Tu priliku treba iskoristiti i na fakultetima ponuditi izborne predmete ili radionice u vidu edukacije o različitostima, odnosno multikulturalne edukacije.
148
8. Empirijska istraživanja etničkih stavova na području SFRJ
Istraživanja etničkih stavova i predrasuda uopšte dosta su rađena u bivšoj Jugoslaviji, pa i u državama nastalim nakon njenog raspada. Navođenje svih nalaza ovih istraživanja daleko bi prevazišlo okvire ove knjige, te ćemo se mi koncentrisati samo na one studije koje smo smatrali značajnim iz nekog razloga: bilo zbog toga što su donijela neka nova relevantna saznanja, bilo iz razloga direktne veze sa tematikom ove knjige. Od država koje su nastale nakon raspada SFRJ, pored Bosne i Hercegovine, navešćemo i neka istraživanja rađena u susjednim Hrvatskoj i Srbiji i Crnoj Gori.
Istraživanja u susjednim društvima
Jedno od prvih istraživanja na temu entičkih distanci na čitavom jugoslovenskom uzorku odraslih ispitanika radi Pantić 1966. godine. Istraživanje (Pantić, 1967) rađeno na prostoru čitave SFRJ na uzorku 2600 ispitanika starijih od 18 godina, imalo je, između ostalog, za predmet i mjerenje distance prema osam nacionalnih grupa: Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci, Muslimani, Albanci, Mađari. Računajući ukupan procenat socijalne distance, bez distance prema pripadnicima sopstvenog narodu, rezultati istraživanja su nam pokazali sljedeće: ispitanika bez distance ima 71% u Vojvodini, 70.3% u Hrvatskoj, 63.9% u Bosni i Hercegovini, 59.6% u Crnoj Gori, 56.2% u užoj Srbiji, 51.7% na Kosovu, 42.2% u Sloveniji, 41.7% u Makedoniji. Ispitanika sa jakom distancom ima najmanje u Vojvodini 4.4%, pa u BiH 6%, Makedoniji 8.5%, Hrvatskoj 11.1%, užoj Srbiji 11.4%, Crnoj Gori 12.9%, na Kosovu 17.2%, Sloveniji 39.9%. Kao što vidimo, u to vrijeme najmanje međuetničko distanciranje smo nalazili u etnički najviše izmiješanim sredinama: BiH, Vojvodini i Hrvatskoj.
Takođe Pantić (Pantić, 1970), ovaj put na uzorku od 360 djece uzrasta prvog do šestog razreda osnovnih škola u Beogradu, ispituje stavove prema raznim nacijama. On nalazi da kod djece postoji veća preferencija za sopstvenu naciju nego za pripadnike ostalih nacija iz bivše Jugoslavije (Slovenci, Hrvati, Crnogorci i Makedonci) ili stranih nacija (Amerikanci, Rusi, Francuzi i Nijemci). Ovaj etnocentrizam kod djece autor tumači kao potpuno razumljiv i u skladu sa stadijumom kognitivnog razvoja. S druge strane, kad je ispitivao stereotipije kod djece, ispostavilo se da su stereotipije o svim pripadnicima jugoslovenskih naroda pozitivne, a što se tiče stranih naroda najpozitivnije su o Rusima, pa zatim Francuzima, pa Amerikancima, a najnegativnije o Nijemcima. Zanimljivo je da i su i djeca ovako malog uzrasta pokazala egzistenciju stereotipija, iako nisu imali nikakvog iskustva sa pripadnicima drugih nacija, te autor zaključuje da su djeca formirala stavove na osnovu socijalizacijskih kanala, i to u najvećoj mjeri iz medija, zatim preko roditelja, a najmanje preko škole. Rot i Havelka (Rot & Havelka, 1973) rade istraživanje etničkih distanci prema pripadnicima četiri jugoslovenske (Slovenci, Hrvati, Crnogorci i Makedonci) i šest stranih nacija na uzorku učenika srednjih škola u Beogradu i Kragujevcu. Oni nalaze prilično male distance, jer ispitanici prihvataju u prosjeku
149
pet od ponuđenih sedam socijalnih odnosa. Ispitanici najviše prihvataju odnose sa Slovencima i Makedoncima (oko šest prihvaćenih odnosa), a manje sa Hrvatima i Crnogorcima (oko pet).
Istraživanje Đurića (Đurić, 1980) obavljeno u Vojvodini na uzorku učenika srpske i mađarske nacionalnosti osmog razreda osnovne škole, pokazuje da srpski ispitanici najveći broj socijalnih odnosa prihvataju sa Crnogorcima, zatima sa Hrvatima, Rusinima, Slovacima i Mađarima, a najmanje sa Rumunima. Mađarski ispitanici prihvataju najviše odnosa sa Srbima, pa Hrvatima, Slovacima, Crnogorcima, a najmanje sa Rusinima i Rumunima. Autor, ispitujući autostereotipije i heterostereotipije kod srpskih i mađarskih ispitanika, navodi strukturu stereotipa u Vojvodini. On ove sklopove opisuje kroz tri kategorije osobina: herojsko-‐slobodarska obilježja, kulturno-‐normativne osobine i neposredno-‐interakcijska obilježja. Analiza transmisije sadržaja stereotipa je pokazala da postoji veliko slaganje između stereotipnih sadržaja kod roditelja i djece. Stereotipije kod roditelja su struktuiranije nego kod djece, koja su još u procesu socijalnog formiranja.
Jedno od posljednjih istraživanja koje se bavilo i problemom etničkih distanci na čitavom prostoru SFRJ izvedeno je 1989 (Baćević, 1990). Autor navodi da najveću distancu pokazuju Albanci (72%), iza njih slijede Makedonci (65%), a zatim Srbi i Crnogorci (po 53%), Slovenci (49%), Hrvati (39%), Muslimani (25%) i Jugosloveni (23%). Muslimani u tom istraživanju nisu pokazivali velike distance, a relativno su najviše odbacivali Albance. Srbi su odbacivali najčešće Albance, a nešto manje Muslimane i Slovence, dok su tek rijeto odbacivali Hrvate. Hrvati su najčešće odbacivali Albance, a nešto manje Muslimane i Srbe. Takođe, nalazi su pokazali da je Vojvodina područje sa najmanje raširenom distancom, i da se rijetko javlja u jačem intenzitetu. Srbi u BiH, Vojvodini i Hrvatskoj su pokazivali manje distance nego Srbi iz uže Srbije, što se čini kao logično, pošto su navikli da žive u višenacionalnoj sredini. Ipak, paradoksalno je, da su neposredno nakon tih analiza, upravo u Hrvatskoj i BiH izbili sukobi, odnosno građanski ratovi na nacionalnoj osnovi.
Ispitujući etničku distanciranost na uzorku od 4232 odraslih ispitanika sa područja čitave SFRJ 1990 godine, Pantić nalazi (Pantić, 1991), da su grupe koje pokazuju najmanju distanciranost Jugosloveni iz BiH (56%), Muslimani iz BiH (51%), Srbi iz BiH (47%), a onda slijede ostale nacionalne grupe. Autor, zatim poredi nalaze distanciranosti s obzirom na hipotetički odnos braka u odnosu na slično istraživanje koje je radio 1966. godine, i ustanovljava da se, generalno gledano, smanjila spremnost na brak sa pripadnicima drugih nacionalnosti. Relativno gledano, distanca je najviše porasla u Hrvatskoj i Makedoniji, a najmanje u Sloveniji i Crnoj Gori. Poredeći opštu distanciranost po republikama bivše SFRJ, autor nalazi da su najotvorenije etničke grupe Jugosloveni, Muslimani iz BiH i Srbi iz BiH. Dakle, i u ovom istraživanju opet se pokazala paradoksalna činjenica o najvećoj otvorenosti etničkih grupa u BiH, a koja je kasnije eksplodirala u najkrvavije sukobe na prostorima bivše SFRJ.
Kuzmanović (Kuzmanović, 1994), radeći istraživanje 1993. godine na ozorku od 967 odraslih ispitanika u Srbiji, između ostalog nalazi da ispitanici najviše prihvataju odnose sa Srbima i Crnogorcima, zatim sa Romima (ovo je svakako zanimljiv i neočekivan nalaz) i Makedoncima. Najmanje prihvataju
150
odnose sa Albancima, zatim Muslimanima i Hrvatima. Kuzmanović poredi i rezultate Pantićevog istraživanja iz 1990. godine sa nalazima svoje studije. On poredi distance Srba prema ostalim narodima na hipotetičkom odnosu braka, i zaključuje da su se distance povećale prema svim narodima otprilike za trećinu. Isti autor radi istraživanje u Crnoj Gori (Kuzmanović, 2001) i nalazi da se Crnogorci tada najviše distanciraju od Roma, pa Albanaca, Hrvata i Muslimana, a najmanje od Srba. Šiber (Šiber, 1997) radi interesantnu komparaciju istraživanja socijalnih distanci prema pripadnicima etničkih zajednica (Srbi, Muslimani i Albanci) na teritoriji Hrvatske, poredeći rezultate istraživanja iz 1966., 1986., 1990. i 1992. godine, sa idejom da pokaže koliki je uticaj rata na socijalne stavove. Ispostavilo se da je u periodu ‘66. -‐ ’90. godine rasla distanca prema sva tri naroda po malo: za Srbe se procenat onih koji se distanciraju kretao od 10% do 23%; za Muslimane od 17% do 38%; za Albance od 21% do 43%. Znači, u startu je postojala najveća distanca prema Albancima, pa Muslimanima, i najmanja prema Srbima, i tako je ostalo do početka rata. Situacija se mijenja 1992. godine, kad drastično rastu distance prema sva tri naroda, i iznosi 79% za Srbe, 68% za Muslimane i 79% za Albance. Vidimo da je distanca, relativno gledano, najviše porasla prema Srbima, a to je i očekivano, jer su 1992. godine Srbi i Hrvati bili u ratnom sukobu u Hrvatskoj. Zanimljivo je da je skokovito porasla distanca i prema ostalim narodima, s kojima Hrvati nisu bili u sukobu, što nam govori da ratna atmosfera straha i neizvjesnosti dovodi do opšteg zatvaranja prema drugim etničkim, pa i ostalim socijalnim grupama. Još jedna studija rađena u Hrvatskoj (Mijatović & Previšić, 1999) bavila se etničkim distancama srednjoškolaca prema pripadnicima 13 različitih etničkih grupa. Autori su poredili podatke iz istraživanja urađenog 1993. i 1998. godine. Najveću distancu su hrvatski ispitanici u oba istraživanja pokazali prema Srbima i Albancima. Distanca prema Srbima je porasla za nekoliko procenata za svaki ponuđeni odnos, ali se ispostavilo da 1998. se godine oko 45% učenika slaže sa tim da Srbe treba isključiti iz Republike Hrvatske (1993. godine taj procenat je bio 59%). U periodu 1993-‐98. distanca se povećala i prema drugim etničkim grupama: Jevrejima, Mađarima, Muslimanima i Italijanima. Autori su, takođe, poredeći etničko distanciranje učenika sa distancama njihovih roditelja i nastavnika, našli da se stavovi roditelja i djece u velikoj mjeri podudaraju. Stavovi učenika i nastavnika nisu jednaki po intenzitetu (nastavnici nisu toliko isključivi kao učenici), ali po relativnom odnosu distanci su vrlo slični. Nameće se zaključak da stavovi mladih dosta vjerno odražavaju atmosferu i orijentacije cjelokupnog društva. Socio-‐psihološka studija nacionalnog identiteta koja je rađena u Hrvatskoj 1998. godine (Čorkalo, 1998) pokazala je da građani Hrvatske (koji su hrvatske etničke pripadnosti) od naroda iz bivše SFRJ najviše prihvataju odnose sa Hrvatima, Slovencima, zatim Makedoncima, Srbima, Bošnjacima-‐muslimanima, Albancima, i najmanje sa Romima. Zanimljivo je da građani Hrvatske više prihvataju ponuđene odnose sa Italijanima i Mađarima nego sa bilo kojim pripadnicima naroda bivše SFRJ. U istraživanju su uključene i distance prema pripadnicima različitih religija, te je nađeno da ispitanici najviše prihvataju odnose sa pripadnicima Rimokatoličke crkve, zatim sa Jevrejima, pa Pravoslavcima, a najmanje sa pripadnicima Islama.
151
Popadić i Biro (Popadić & Biro, 2002), u svom istraživanju rađenom 1997. godine na uzorku od 400 ispitanika srpske nacionalnosti iz Srbije, ispituju stereotipije prema pripadnicima deset naroda putem liste od petnaest bipolarnih atributa. Između ostalih, Srbi sebe opisuju kao gostoljubive, ponosne, osjećajne, hrabre, vole druge narode; Muslimane kao primitivne, neiskrene, ne vole druge narode, prljave i nekulturne; Hrvate kao neiskrene, ne vole druge narode, hladne, sebične, svadljive i nepoštene. Autori zaključuju da postoji izrazito crno-‐bijelo viđenje: svoje grupe kao idealizovane, a tuđih kao izrazito negativnih. Takođe, zaključuju autori, da je stereotipisanje u velikoj posredovano bivšim i aktuelnim konfliktima između etničkih grupa. Iz ovog uzorka istraživanja rađenih u SFRJ, kao i u državama koje su nastale nakon njenog raspada, možemo uočiti neke činjenice. Međuetnički stavovi i percepcije različitih grupa su se u nekim slučajevima prilično promijenile nakon raspada bivše države, što je svakako ilustracija kako konkretni socio-‐politički kontekst i međugrupni odnosi utiče na socio-‐psihološke procese vidljive u funkcionisanju pojedinaca i grupa. Dalje, nije potrebno puno vremena da se međugrupni odnosi izmijene, jer smo vidjeli da su relativno pozitivni pokazatelji međuetničkih distanci veoma brzo opovrgnuti međusobnim konfliktima. Izgleda da se međuetnički stavovi lakše i brže mijenjaju u negativnom smjeru, a u kojoj mjeri ih je teško usmjeriti prema boljem vidjećemo na primjeru BiH.
Socio-‐psihološka istraživanja etničkih odnosa u Bosni i Hercegovini
Sociopsihološka istraživanja etničkih relacija u BiH učestalije se pojavljuju tek u periodu nakon rata '92-‐'95. Tek u poslijeratnom periodu, sa pojavljivanjem samostalnih programa studija psihologije na području BiH, te izrazitim političkim značajem etniciteta u društvenim odnosima, istraživanja etničkih stavova i identifikacija dobijaju na značaju. Ovaj pregled istraživanja više treba da posluži kao nekakav opšti istorijski pregled tendencija u socio-‐psihološkim stavovima u poslijeratnom periodu, bez detaljnih analiza veza između stavova i psiholoških odrednica, što bi nam oduzelo previše vremena i prostora. Istraživanje rađeno 1999. godine na uzorku banjalučkih srednjoškolaca srpske nacionalnosti (Turjačanin, 2000) pokazalo je da je tada na ovom uzrastu najizraženija distanca bila prema Albancima, gdje se prosječno prihvata manje od jednog ponudjenog odnosa od mogućih sedam. Slijedi, druga po izraženosti, distanca prema Romima, pa prema Bošnjacima i Hrvatima. Veličina distance prema Nijemcima, Amerikancima, Englezima, Italijanima i Špancima slijedi ove prethodne. Distanca prema Rusima je najmanje izražena. Treba napomenuti da se u tom periodu dešava konflikt na Kosovu između vojske Srbije i pobunjeničkih formacija kosovskih albanaca, što u velikoj mjeri doprinosi ovakvim društvenim stavovima.
Studija obavljena 2001. na uzorku od 148 studenata psihologije banjalučkog i sarajevskog Univerziteta (Turjačanin et al., 2002) pokazala je da se
152
bošnjački (iz Sarajeva) i srpski (iz Banjaluke) ispitanici ne razlikuju značajno po distancama prema trećim narodima -‐ podjednako dobro prihvataju odnose sa Italijanima, Englezima, Portugalcima i Nijemcima. Ipak, najveće distance su se pokazale između bošnjačkih i srpskih ispitanika, i to obostrano. Tako je, nažalost, pokazana činjenica da su međusobne socijalne distance najbližih susjeda najveće, odnosno da fizička blizina između grupa nije uslov i socijalne bliskosti. Istraživanje je, takođe, pokazalo da se bošnjački (iz Sarajeva) i srpski (iz Banjaluke) ispitanici slažu u velikoj mjeru u pogledu stereotipnih slika drugih naroda (Romi, Italijani, Nijemci), dok međusobno sebe opisuju izrazito negativnim atributima. Za banjalučke ispitanike Bošnjaci su bili viđeni kao religiozni, nacionalisti, konzervativni, nazadni, fanatični, dok su za sarajevske ispitanike Srbi bili nacionalisti, agresivni, ratoborni, nemilosrdni i okrutni. Istraživanje rađeno na 2003. godine na uzorku srednjoškolaca i studenata bošnjačke i srpske etničke pripadnosti u Bosni i Hercegovini, a bavilo se etničkim stavovima prema pripadnicima različitih etničkih grupa (Turjačanin, 2005) pokazalo je da mladi bošnjačke nacionalne pripadnosti prihvataju u prosjeku nešto više od 2 (od ponuđenih 7) odnosa sa Srbima i oko 4 ponuđena odnosa sa Hrvatima. Slično tome, srpski ispitanici su, takođe, prihvatali svega dva ponuđena odnosa sa Bošnjacima, dok su prihvatali oko 3 odnosa sa Hrvatima. Zanimljivo je da i Srbi i Bošnjaci pokazuju manje distance prema pripadnicima fizički udaljenih naroda, Italijanima i Nijemcima, nego prema pripadnicima naroda BiH, ali to je bio već uobičajen nalaz kod nas. Isto istraživanje nam je pokazalo i kako izgledaju autostereotipne i heterostereotipne slike mladih Srba i Bošnjaka. Autostereotipna slika bošnjačkih ispitanika je, očekivano, zasićena isključivo pozitivnim atributima. Među najzastupljenijim osobinama one slobodarskog karaktera: hrabri, ponosni i rodoljubivi. Najveći broj osobina sačinjava grupa koja označava otvorenost, a nju čine atributi: gostoljubivi, osjećajni, veseli, duhoviti, druželjubivi, komunikativni, prilagodljivi, otvoreni. Stereotip bošnjačkih ispitanika o Hrvatima sačinjava samo četiri atributa čiji procenat izbora prelazi 50%. Za Hrvate se najčešće izjavljuje da su religiozni i nacionalisti (skloni tradicionalnim vrijednostima), a takođe i lukavi i dvolični (negativne crte karaktera). Stereotip o Srbim, u očima bošnjačkih ispitanika, čine isključivo negative osobine. Među najfrekventnijim atributima su oni koji se tiču agresivnosti: nasilni, okrutni, agresivni, surovi i ratoborni. Takođe, dosta je i osobina koje govore o negativnim karakternim crtama: podli, neiskreni, pohlepni, nepošteni, dvolični. Uz to, Srbi su viđeni i kao religiozni i nacionalisti. Autostereotip srpskih ispitanika čini nekoliko grupa osobina. Najveći procenat osobina čini grupa slobodarskih atributa: ponosni, hrabri, rodoljubivi. Tu su i crte otvorenosti: veseli, gostoljubivi, duhoviti, osjećajni, druželjubivi, dobri ljubavnici, komunikativni. Hrvati su viđeni od strane srpskih ispitanika kao konzervativno orijentisani (religiozni i nacionalisti), ali i u negativnom svjetlu (dvolični i hvalisavi). Stereotip o Bošnjacima, u očima srpskih ispitanika čine svega četiri osobine čiji procenat prelazi 50%. Tu su osobine koje govore o tradicionalističko-‐konzervativnoj orijentaciji: religiozni, nazadni i primitivni. Takođe, tu je i atribut koji se tiče negativnosti karaktera: neiskreni. Ovako mali broj osobina koje uz to nisu visoko frekventne, govore da srpski ispitanici nemaju jako izražen, niti određen stereotip o Bošnjacima, i da u njihovoj predstavi dominiraju neke uopštene i negativne kulturalne karakteristike.
153
U još jednom skorijem istraživanju stereotipa, rađenom na uzorku mladih u BiH (Turjačanin, 2007), ispitanicima je ponuđen niz bipolarnih atributa i tri etničke mete (Bošnjaci, Hrvati i Srbi), te su se oni izjašnjavali u kojoj mjeri smatraju da svaki od ponuđenih polova parova atributa dobro opisuje pripadnike navedenog naroda. Autostereotipne slike su pokazale da Bošnjaci o sebi ponajviše misle kao o gostoljubivima, čistima, komunikativnim, hrabrima, osjećajnim i pametnima; Srbi sebe vide ponajviše kao gostoljubive, komunikativne, hrabre, čiste, osjećajne i pametne; dok je i Hrvatski autostereotip izrazito zasićen isključivo pozitivnim atributima, bez puno variranja. Bošnjačko viđenje Srba je zasićeno negativnim atributima, pa su najviše izraženi atributi svadljivi, podmukli, nepošteni, nesebični, prljavi i hladni. Bošnjaci imaju stereotip o Hrvatima koji uglavnom čine pozitivni atributi. Najviše o njima misle kao o kulturnim, civilizovanim, pametnim, vrijednim i komunikativnima. Srbi imaju prilično negativan stereotip o Bošnjacima, tako da je najizraženiji atribut podmukli, zatim nekulturni, svadljivi, primitivni, prljavi i nepošteni. Srbi percipiraju Hrvate kroz otprilike podjednak broj pozitivnih i negativnih atributa, i to s jedne strane čistoću, kulturu, civilizovanost, vrednoću i komunikativnost, a s druge strane im pripisuju podmuklost, svadljivost, nepoštenje, sebičnost, hladnoću i kukavičluk. Hrvati o Bošnjacima misle da su hrabri, gostoljubivi, ljubazni, pametni i komunikativni, a za Srbe da su komunikativni, gostoljubivi, ljubazni, pametni i osjećajni, ali i svadljivi.
Puhalo radi istraživanje etničkih distanci i stereotipa između BiH naroda (Puhalo, 2009), te nalazi da kod svih grupa stepen socijalne distanciranosti opada sa bliskošću ponuđenog odnosa. Ova tendencija nije univerzalna, jer se ispostavlja da svi ispitanici mahom najviše prihvataju odnos prijateljstva sa pripadnicima drugih nacija. Kad su u pitanju međugrupne distance, autor nalazi da su se distance između ispitanika iz srpske i hrvatske grupe smanjile u odnosu na 2002. godinu, a da su se distance između bošnjačke grupe i druge dvije grupe povećale. Stereotipne slike jednih o drugima su zasićene skoro isključivo negativnim atributima. Ipak, autor nalazi da su distance prema Romima najveće, a takođe i da o njima postoji najnegativnija stereotipna slika. Izgleda da su uticaji kulturološki uvriježenih predrasuda, kakve postoje prema Romima, ponekad jače i od istorije konfliktnih međugrupnih odnosa. Istraživanje međuetničkih stavova rađeno u BiH tokom 2011. godine je pokazalo kako su odnosi među etničkim grupama opterećeni međusobnim nepovjerenjem (Skoko, 2011). Kao najpozitivniji odnosi percipirani su oni između Bošnjaka i Hrvata, a zatim između Hrvata i Srba, dok su najlošiji odnosi između Bošnjaka i Srba. Autor navodi da je u BiH, uslovno govoreći, najpozitivnije viđenje Hrvata, a međusobno se najnegativnije vide Srbi i Bošnjaci. Analizirajući šta pripadnici ovih grupa najviše zamjeraju jedni drugima i šta utiče na njihove odnose, rezultati su pokazali kako Hrvati i Bošnjaci imaju negativno mišljenje o Srbima zbog rata i nasilja, te ih smatraju okrutnim i nacionalistima. Srbi i Hrvati, smatraju Bošnjake dvoličnim i zaostalim. Srbi im zamjeraju rat i nasilje, a Hrvati veliki upliv religioznosti u javni život. Srbi i Bošnjaci imaju negativno mišljenje o Hrvatima takođe zbog njihove uloge u ratu i nasilju, a smatraju ih neiskrenim i hladnim. Uz to, Srbi ih smatraju nadmenim, a Bošnjaci dvoličnim. Autor diskutuje da je očigledno protekli rat proizveo najveći efekat na
154
trenutno međusobno nepovjerenje i loše odnose, budući da je većina navedenih kvalifikacija u vezi sa sukobom koji se desio. Jedna studija specifičnih oblika međuetničkih odnosa posvećena je fenomenu tzv. "miješanih" brakova, odnosno brakova između pripadnika različitih etničkih grupa (Perišić, 2012). Anketno istraživanje je rađeno na uzorku od 995 punoljetnih građana BiH. Rezultati su pokazali da se 48% ispitanika protivi ideji sklapanja braka između pripadnika različitih naroda, 41% ispitanika podržava, dok oko 10% njih nema stav o ovom problemu. Iako vidi rezultate kao pozitivne imajući na umu prethodna ratna dešavanja, autorka ipak zaključuje da u bosanskohercegovačkom društvu postoji pretjerana politizacija etničkih identiteta, što često rezultuje strahom i predrasudnim ponašanjem, gdje se i bračna veza posmatra kao oblik međugrupnih odnosa. Studija etničkog identiteta i stavova rađeno na uzorku od 1899 mladih ispitanika iz BiH daje dosta svježih informacija o ovim fenomenima (Majstorović & Turjačanin, 2013). U ovom istraživanju, pored tri konstitutivne nacionalne grupe, oko 8% ispitanih su se izjasnili kao pripadnici bosanskohercegovačke (BiH) nacionalnosti, što je uvelo jedan relativno novi oblik etno-‐nacionalnog identiteta među mladima. U istraživanju se pokazalo da se prototipovi etničkih grupa bosanskohercegovačkih konstitutivnih naroda zasnivaju prvenstveno na vjeroispovijesti i jeziku: Bošnjaci su muslimani koji govore bosanskim jezikom; Hrvati su katolici koji govore hrvatskim jezikom; Srbi su pravoslavci koji govore srpskim jezikom. Takođe, istraživanje je pokazalo da među mladima prevladava primordijalno shvatanjem etniciteta, te je gotovo nemoguće biti pripadnik određenog naroda ako oba roditelja (ili barem jedan) nisu pripadnici tog naroda. Ova primordijalna ideja, naravno, predstavlja oblik implicitne teorije etničkih zajednica, koja se nalazi kao prilično raširena i otporna na promjene kao dio opštih društvenih uvjerenja širom svijeta (Phinney & Ong, 2007; Worchel, 1999). Autori dalje diskutuju zašto dolazi do esencijalizacije etničkih identiteta kod nas, te zaključuju da kao veoma politizovan i istaknut, etnički identitet predstavlja jednu od najvažnijih identifikacijskih baza, čija je esencijalizacija obezbijeđena koliko političkim aktima, toliko i društvenim uvjerenjima. U kriznim situacijama postoji tendencija da se grupni prototipovi formulišu jednostavnije i isključivije nego inače. Npr. ako se uzme jezik za primjer, bosanskohercegovački narodi na nivou prakse govore istim jezikom, što može dovesti do konfuzije u pogledu grupnog identiteta. Onda se kao jedna od strategija koje se koriste da članove druge grupe doživljavamo kao konfuzne u pogledu etničkog i kulturnog identiteta, tj. oni ne znaju kojim jezikom govore. Ovo čini naše shvatanje etničkog identiteta jasnijim u poređenju sa njima. Sljedeća strategija koja se koristi jesta da se jednostavno jezik nazove našim imenom i tako ga učinimo različitim. Ovo je strategija koju su i usvojile sve grupe, u smislu "ako se jezici zovu drugačije, oni ustvari moraju biti drugačiji". Treća strategija jeste da se na praktičnom nivou čini sve da se jezici učine što različitijim jedni od drugih. Tako u BiH na nivou većinskih etničkih grupa sve više koriste regionalne i periferne odlike jezika nekad poznatog kao srpsko-‐hrvatski: bosanskohercegovački Hrvati streme ka jezičkom prototipu iz Hrvatske, Srbi ka prototipu iz Srbije, dok Bošnjaci ka forsiranju turcizama u jeziku. Kad su u pitanju sterotipne slike, istraživanje je pokazalo da se drugim grupama, univerzalno pripisuje sklop negativnijih osobina, što je potpuno u skladu sa postavkama socijalnoidentitetske teorije
155
(Tajfel i Turner, 1986). Hrvati i Srbi za Bošnjake imaju uvjerenja da su pomalo gostoljubivi i složni, ali i da su pomalo zaostali i nekulturni, dok ih ispitanici srpske nacionalnosti vide nešto negativnije kad su u pitanju agresivnost i lažljivost. Bošnjaci i Srbi vide Hrvate na sličan način, kao gostoljubive, kulturne, vrijedne i napredne, a ispitanici srpske nacionalnosti im pripisuju i neke negativne osobine, poput lažljivosti, sebičnosti, nečasnosti i agresivnosti. Hrvati kod Srba ističu da su složni, gostoljubivi, hrabri i vrijedni, ali i agresivni. Bošnjački ispitanici imaju najmanje pozitivan pogled na atribute Srba, i to: složni, jaki, gostoljubivi, hrabri i vrijedni, ali i agresivni, nečasni, lažljivi i bezosjećajni. U ovom kontekstuj je zanimljivo da se atribut gostoljubivi pojavljuje u svakom hetero i autostereotipu, što je očigledno atribut koji se javlja kao opšta karakteristika ne samo naroda koji žive u BiH, već i svih južnoslovenskih naroda, u sklopu generalno percipirane otvorenosti i komunikativnosti (npr. Popadić & Biro, 2002; Turjačanin, 2007). Pored ovog atributa, koji je zajednička tačka svih ispitivanih stereotipa, slikovit je i nalaz da se atribut složni pripisuje samo pripadnicima drugih grupa, a tek rijetko kao karakterističan za sopstvenu grupu. S jedne strane, razlozi za ovo opažanje homogenosti članova drugih grupa obično se nalaze u činjenici da smo mnogo manje u kontaktu sa pripadnicima tih drugih grupa nego sa pripadnicima sopstvene. Međutim, razloge za percepciju složnosti kod drugih u BiH može biti shvaćeno i kao poziv na veću homogenizaciju sopstvene grupe, te da se kroz povećanu homogenost poveća mogućnost ostvarenja određenih socijalnih i političkih ciljeva. Ideja o tome kako smo mi razjedinjeni, a oni svi žele isto, te smo (logično) ugroženi, odjekuje često sa predizbornih skupova, jer je etnicitet osnovni faktor političkog života u BiH, a mobilizacija "etničkog" biračkog tijela se odvija najčešće upravo na diskursima ugroženosti i straha. U istraživanju su autori poredili rezultate sa ranije rađenim istraživanjima etničkih stereotipa kod mladih u BiH , te nalaze da se, za razliku od ranijih isključivo negativnih atributi heterostereotipa, naročito kad su u pitanju bošnjački i srpski ispitanici, sad u svakom heterostereotipu nalazi barem po jedna pozitivna osobina (gostoljubivost). Inače, ovaj atribut je korišten i u prethodnim istraživanjima, ali je kao pozitivno izražen nalažen isključivo u autostereotipnim slikama, što nam može sugerisati izvjestan pomak ka pozitivnijem konstruktu pripadnika drugih etničkih grupa u BiH. Pokazatelji socijalnih distanci u ovom istraživanju govore da da hrvatski i srpski ispitanici najviše prihvataju odnos prijateljstva i rad na istom poslu sa Bošnjacima, a ponajmanje prihvataju mogući brak. Bošnjački i srpski ispitanici sa Hrvatima u velikoj mjeri prihvataju odnose zajedničkog rada, prijateljstva, te susjedstva, a ponajmanje prihvataju mogućnost braka. Bošnjački i hrvatski ispitanici sa Srbima u velikoj mjeri prihvataju odnose zajedničkog rada i prijateljstva, te susjedstva, a ponajmanje prihvataju mogućnost braka. Ispitanici BiH nacionalnosti generalno pokazuju veći stepen prihvatanja svih odnosa od pripadnika ostalih etničkih grupa. Zanimljiv nalaz je da u većini slučajeva ispitanici radije pristaju sa pripadnicima drugih naroda na neke ličnije odnose (prijateljstvo, zajednički rad, komšiluk) nego politički odnos predsjedavanja državom. Relativno je jasno da "ulazak" pripadnika druge etničke grupe u porodicu, putem braka sa našim bližnjima, ili putem ličnog bračnog odnosa, predstavljaju stepenicu u međugrupnim (a i ličnim) odnosima. Takođe, bračni odnos u našoj kulturi još uvijek nije samo lični odnos, nego podrazumijeva i izvjesnu dozu konformiranja očekivanju socijalne okoline, roditelja, rodbine i
156
prijatelja. Dalje, brak podrazumijeva i potomstvo, i u tom kontekstu ljudi mogu biti zabrinuti kako će se dijete iz "miješanog braka" uklopiti u postdejtonsko društvo BiH. S druge strane, pitanje je zašto se lakše podnosi prijateljstvo, kolegijalnost i susjedstvo sa pripadnicima drugih nacija, a manje predsjedavanje? Vjerovatno ispitanici smatraju da ličnu sferu odnosa mogu lakše kontrolisati, nego kad je u pitanju politizacija socijalnih relacija. Odnos "da bude predsjednik moje države" u sebi uključuju termin predsjednik, što ukazuje na hijerarhijski odnos kojim se pripadniku druge etničke grupe daje moć upravljanja "mojom" državom (tj. državom oko koje je vođen rat), a to je nešto što se očigledno doživljava kao ugrožavajući odnos. Očigledno je da politizacija ličnih i socijalnih odnosa uključuje odnose moći i dominacije, što negativno utiče na međugrupne stavove i ponašanja. Ako se pripadnik druge etničke grupe nalazi na političkoj poziciji "našeg" političkog sistema, to znači da, s jedne strane, dajemo toj etničkoj grupi politički legitimitet, a uz to se i nalazimo u poziciji nižeg statusa, što predstavlja priličnu prijetnju za društveni identitet grupe (npr. Bar-‐Tal, 1998; Jenkins, 2008). Gledano u kontekstu drugih etničkih grupa sa područja nekadašnje Jugoslavije, ispitanici bošnjačke nacionalnosti u najvećem obimu prihvataju odnose sa Hrvatima, Srbima, Crnogorcima, Albancima, a ponajmanje sa Jevrejima i Romima. Ispitanici hrvatske nacionalnosti najviše prihvataju odnose sa Srbima i Bošnjacima, zatim sa Crnogorcima, Jevrejima, dok najmanje prihvataju odnose sa Albancima i Romima. Srpski ispitanici u najvećoj mjeri prihvataju odnose sa Crnogorcima, zatim Hrvatima, Bošnjacima i Jevrejima, a ponajmanje sa Romima i Albancima. Ispitanici BiH nacionalnosti u najvećem obimu prihvataju odnose sa Bošnjacima, Hrvatima i Srbima, zatim Crnogorcima, Albancima, a ponajmanje sa Jevrejima i Romima. Ukupno gledajući, BiH ispitanici pokazuju najveću sklonost prihvatanju svih etničkih grupa, slijede ispitanici bošnjačke, pa hrvatske i srpske nacionalnosti. Romi su najmanje prihvaćena etnička grupa, očigledno marginalizovana ekonomski i politički, ni socijalna prihvaćenost njenih članova nije na visokom nivou. Izuzetak su ispitanici srpske nacionalnosti, koji najmanje prihvataju odnose sa Albancima. Jevreji se po prihvaćenosti nalaze malo iznad Roma, što može biti rezultat generalnog nepoznavanja jevrejske zajednice, koja je danas veoma malobrojna u BiH i čiji se broj članova procjenjuje na tek nešto preko hiljadu, ali može biti i pod uticajem generalnog istorijski negativnog portretisanja (pa i progona) pripadnika jevrejske etno-‐religijske zajednice, ali i pojave nekih oblika antisemitizma.
Istraživanje rađeno sa problematikom efekta kontakta i zajedničkog grupnog identiteta na međugrupno praštanje i ponašanje (Cehajic et al., 2008) pokazalo je da je dobar međugrupni kontakt pozitivno uticao na povećanje spremnosti na praštanje i na smanjenje socijalnih distanci. Takođe, osjećaj zajedničkog grupnog identiteta je vodio ka većoj spremnosti na praštanje i prihvatanju međugrupnih socijalnih odnosa. Puhalo i saradnici (Puhalo et al., 2010) takođe analiziraju determinante spremnosti na pomirenje u poslijeratnom bosanskohercegovačkom društvu. Oni nalaze da su za pomirenje spremniji više obrazovani ispitanici, žitelji gradova, te oni koji su imali manje ratnih trauma. Takođe, nalaze da su ispitanici više izraženih osobina religioznosti, nacionalizma, nepovjerenja i dogmatizma manje spremni na međugrupno pomirenje.
157
Španović i saradnici (Spanovic, Lickel, Denson, & Petrovic, 2010) rade studiju o vezi emocija i motivacije za međugrupnu agresiju u kontekstu odnosa srpske i albanske etničke grupe u Srbiji, te srpske i bošnjačke grupe u Bosni i Hercegovini. Oni zaključuju da se u kontekstu nerazriješenog sukoba u Srbiji izraženiji osjećaj straha i prijetnje javljaju u funkciji motivacije za međugrupnu agresiju. S druge strane, u kontekstu relativno razriješenog konflikta u BiH oni nalaze negativnu vezu između osjećanja straha i motivacije za međugrupnu agresiju. Ovi nalazi nam jasno sugerišu u kojoj mjeri je kompleksna povezanost konteksta, psihologije i međugrupnih odnosa, što svakako treba da ima posljedice i po prijedloge za kreativno rješavanje dugotrajnih međugrupnih konflikta.
Kao i u slučaju istraživanja etničkih stavova na ostalim područjima nekadašnje SFRJ, podaci iz BiH nam govore da su ovi stavovi u velikoj mjeri kontekstualno specifični. Ako za primjer uzmemo pokazatelje socijalnih distanci, istraživanja govore da međusobna prihvatanja odnosa između BiH naroda nisu toliko niska u poređenju sa prihvatanjem nekih marginalizovanih skupina ili drugih etničkih grupa. Dalje, temporalno poređenje etničkih distanci između bosanskohercegovačkih grupa, pokazuje da postoji tendencija smanjivanja distanci, odnosno povećanja prihvatanja odnosa, pogotovo između ispitanika bošnjačke i srpske, te hrvatske i srpske nacionalnosti. Ovo opšte smanjenje distanci mogli bismo objasniti na više načina. Jedno od mogućih objašnjenja bi bilo metodološke prirode, jer izbor uzorka nije potpuno reprezentativan ni u jednom od ovih istraživanja. Dalje, zbog protoka vremena od završetka rata, ma kako etnicitet bio politizovan i teritorijalizovan, dolazak novih generacija vjerovatno smanjuje doživljaj ugroženosti i prijetnje od strane drugih etničkih grupa u BiH.
Ova istraživanja rađena najčešće sa mladima u bosanskohercegovačkom kontekstu takođe pokazuju da kvalitetan međugrupni kontakt pozitivno utiče na smanjenje međugrupnih distanci i povećanje kvaliteta međugrupnih odnosa. Ovaj podatak je jedan od najsnažnijih dokaza u prilog desegregacionih procesa, pogotovo u kontekstima obrazovnih institucija, koje predstavljaju važan socijalizacijski uticaj za ovu populaciju.
9. Mogućnosti razvoja tolerantnijih etničkih odnosa u BiH
U prethodnim poglavljima posvećenim etničkom identitetu i međuetničkim odnosima razmatrali smo različita istraživanja, probleme i pristupe etničkim i nacionalnim identifikacijama, te društvenim odnosima u vezi sa ovim vrstama identiteta. Etnicitet i njegovi fenomeni u BiH ne podsjećaju ni malo na etnicitet o kojem se obično misli u kontekstu zapadnoevropskih društava. Etnicitet u BiH je daleko od šarene parade etničkih nošnji, hrane ili običaja. Više je u pitanju na svakodnevna politička borbu za identitet i smisao u tranzicijskom društvu. Značenje etniciteta i etnički identitet se konstruišu kroz
158
dinamične međuljudske i međugrupne odnose, ali i kroz interakciju grupa sa društvenim strukturama. Baš zbog toga etnički identitet nikad nije statičan, već je uvijek kontekstualno specifičan i promjenjiv. U našem slučaju slobodno možemo zaključiti kako je etnicitet u velikoj mjeri pod dejstvom manipulacije i politizacije, što u krajnjoj liniji dovodi do predrasudnog i uopšte problematičnog doživljaja pripadnika drugih etničkih grupa. U kombinaciji sa socijalno-‐identifikacijskim potrebama pojedinca za pripadanjem i značenjem, u etnički zasnovanom i nestabilnom društvu etnički identitet postaje osnovana vrsta identifikacije i međugrupnih odnosa. U sljedećim odjeljcima ćemo razmotriti kakve su kontekstualne odlike bosanskohercegovačkog društva i na koji način potpomažu ili ometaju razvoj pozitivnih međuetničkih i međugrupnih stavova uopšte. Dalje, pokušaćemo prodiskutovati i sociopsihološke pristupe aktivnom razvoju tolerantnijih stavova u društvu, koristeći se različitim teorijskim i empirijskim saznanjima iz drugih konteksta.
Kontekstualni problemi međuetničkih odnosa u BiH Sa stanovišta socijalnog konteksta, možemo vidjeti kako je BiH društvo preplavljeno etno-‐nacionalnim idejama i diskursima. Ovo se može vidjeti na svakom koraku, počevši od najviših nivoz zakonodavstva i političke uprave, pa do najbanalnijih fenomena etničkog identiteta, poput ulične prodaje etničkih zastava, majica i drugih obilježja. Etničke zajednice u ovakvom društvu postaju, na neki način, majčinska utočišta sigurnosti i pripadanja, kojima teško odolijeva čak i pobunjenička mladost. Teško je vidjeti svoju budućnost u društvu u kojem ekonomija jedva funkcioniše, gdje su mogućnosti zaposlenja tek nejasni obrisi na horizontu, a školstvo predstavlja vid "produženog boravka" koji samo odlaže socijalne probleme do nekog magičnog rješenja. U takvoj situaciji nije ni čudo da mladi, koji su tek u potrazi za trajnim i čvrstim identifikacijskim okvirima, posežu za etnicitetom kao utočištem. Društveni sistem ih na različite načine uvjerava da je to najjasniji i najdosljedniji oblik identifikacije u našem kontekstu. Ovo isticanje etniciteta je potpomognuto različitim kontekstualnim faktorima koje zatičemo ovdje. Jasno je da ekonomija predstavlja jednu od velikih boljki BiH društva. Industrija koja je postojala prije rata uglavnom više ne postoji, što zbog ratnih razaranja, što zbog jednostavnog zapuštanja proizvodnje tokom vremena. Idealno rješenje za ovu situaciju bi bila kad bi država iskoristila skupe kredite koje uzima, na obnavljanje i izgradnju fabrika, ekonomskog tržišta, te obrazovanja kao idealnog oblika kapitala. Ulaganje u obrazovanje predstavlja jedan od najefikasnijih i najjeftinijih oblika investiranja u budućnost, što se kod nas dosljedno zapostavlja. Umjesto toga obično vidimo da se novac troši na birokratske strukture ili različite projekte kojima se potvrđuje etnička dominacija: npr. zgrade lokalne ili entitetske administracije, profesionalne sportske objekte i slično. Ako se vratimo malo u prošlost i prisjetimo se procesa porasta netolerancije (Hodson et al., 1994; Sekulić, Massey, & Hodson, 2006) u osvit raspada Jugoslavije, moglo bi se zaključiti da je loša ekonomija bila jedan od glavnih uzroka takvih stavova. Međutim, veća je vjerovatnoća da je promjena
159
ekonomije ta koja izaziva osjećanje nesigurnosti. Tačnije, opšta promjena društvenih uslova, uključujući i ekonomske, dovodi prvenstveno do egzistencijalnog straha, ali i za većinu ljudi koji su gubili posao ili su se bojali da će ga izgubiti to znači i identitetsko pitanje: Ko sam, sada, bez posla? U pogledu političkog sistema, čini se da bi idealno rješenje bilo imati transparentan sistem u kojem su politički mehanizmi i uloge jasno definisani. Kako je prethodni socijalistički politički sistem nestao, trebalo je konstruisati novi. Zatečeni u situaciji visoke nejasnoće i nesigurnosti, kolektivi mogu upasti u teritorijalne i političke borbe za sigurnost i dominaciju u novom sistemu. Nakon rata u BiH politički izbori obično predstavljaju čisto etničko grupisanje, a strah i nesigurnost izviru iz percepcije da će neki narodi biti političke manjine (Oberschall, 2007). Pojedinac u BiH je subjekt u političkom sistemu ako je pripadnik jednog od "konstitutivnih naroda" ili ako je "građanin" BiH. Međutim, kao pripadnik "konstitutivnog" naroda osoba ima više političkih prava nego kao "građanin". Sistem zaštite političkih interesa etničkih grupa je napravljen kroz instituciju osiguravanja "zaštite nacionalnog interesa", ali nigdje nije jasno definisano šta ovo predstavlja i ko procjenjuje kad je taj interes ugrožen. Šta je problem ovdje? Na opštem nivou, etno-‐politička dimenzija društva se direktno suprotstavlja čovječnosti: etnicitet i politizacija socijalnih identiteta se neprestano koriste protivno osnovnim ljudskim potrebama za pripadanjem i otvorenom komunikacijom sa drugim ljudima. Previše često viđamo kako se etnički identitet koristi kroz nacionalističku ideologiju. Etnički identitet se instrumentalizuje parazitirajući na ljudskoj potrebi za značenjem i pripadnošću, a u povratnoj sprezi ove potrebe ga opet pojačavaju. Pružajući pojedincima neprirodno pojednostavljen pogled na međugrupne i međuljudske odnose, ove ideologije pogađaju osjetljivu tačku čovjekove egzistencije: potrebu za jasnoćom, stabilnošću i pripadanjem u turbulentnom vremenu. Poenta je da sistemi zaštite interesa pojedinaca, kao i grupa, moraju biti ugrađeni u politički sistem, ali se nejasnoće moraju izbjeći. Očigledno je da moraju postojati efikasniji mehanizmi, koji nisu bazirani samo na principu kažnjavanja, već i opšteg povjerenja. Kako razviti to povjerenje je pitanje za sebe. Mediji u bosanskohercegovačkim uslovima se ne mogu pohvaliti prevelikom slobodom. Kao što se vidi iz studija medijskih diskursa o etnicitetu u BiH, naši mediji reflektuju dominantnu nacionalističku ideologiju proizašlu iz redova političkih elita (Majstorović & Turjačanin, 2013; Puhalo et al., 2010). Isuviše često viđamo kako se mediji ne bave izvještavanjem o činjenicama, već više iskrivljuju sliku realnosti kroz interpretativnu prizmu dominantne ideologije, bez snage ili volje za kritičkim stavom. Izuzimajući neke internet portale, reklo bi se da većina TV i štampanih medija zaista funkcionišu u službi vladajućih ideologija, bez šanse da zaista postanu nezavisni. Naravno, idealno bi bilo imati bar nekoliko slobodnomislećih kritičkih medija, koji bi funkcionisali bez upliva političkih uticaja. Ovo je posebno teško i zbog malog tržišta koje je dodatno iscjepkano na etničke publike i teritorije. Kad je u pitanju obrazovni sistem, bilo bi zaista dobro imati obrazovanje koje je oslobođeno ideoloških predrasuda, i koje je zasnovano na visokim standardima znanja. Sistem koji imamo danas je opterećen nastavnim planovima i programima zasnovanim na nacionalnim grupama predmeta koje obezbjeđuju različite poglede na svijet već od najranijih uzrasta (Husremović, Powell, Šišić, & Dolić, 2007), a u nekim sredinama još uvijek funkcionišu takozvane podijeljene
160
škole po nacionalnom principu (Turjačanin et al., 2009). Zašto ovo nije dobro? S jedne strane, jasno je da će različita nastava iz društvenih oblasti, poput istorije, geografije ili prirode i društva, proizvesti sistematske razlike u viđenju i konstrukciji društvene realnosti kod različitih etničkih grupa. Ovo dodatno doprinosi esencijalizaciji ionako već u startu ukorijenjenih etničkih identiteta. S druge strane, vidjeli smo ranije da obrazovanje o različitostima ima pozitivan uticaj na međugrupne stavove, čak i kad se kontrolišu druge varijable poput prethodnih iskustava. Naše društvo jeste puno različitosti, uključujući etničke i religijske, a društvo koje želi da promoviše jednakost i ravnopravnost treba da uključi ovakve programe u svoje nastavne planove. Efekti ovih programa se ne vide samo u toku školovanja, već i kasnije, u organizacionim i širim društvenim sferama. Jedna od najvidljivijih posljedica obrazovanja o različitostima, jeste da većina programa rezultuje većom otvorenošću za različitosti generalno, ne samo u oblasti etniciteta. Ovo praktično znači da uvođenje edukacije o različitostima u društvu kakvo je naše bi moglo da ima posljedice ne samo na izražene međuetničke distance, već i na druge vrste pristrasnosti koje se mogu uočiti, poput rodnih odnosa, te brojnih drugih vrsta predrasuda prema manjinskim društvenim grupama. Univerzitetsko obrazovanje predstavlja fleksibilniju i otvoreniju sredinu od osnovnog ili srednjoškolskog obrazovnog sistema, a još uvijek ostavlja trag na formiranje socijalnih identifikacija mladih ljudi. Ovakvu priliku treba iskoristiti i na svim fakultetima ponuditi izborne predmete ili radionice u vidu obrazovanja o različitostima, bile te različitosti kulturne, etničke, religijske ili rodne. Ukupno gledano, kontekstualne varijable bosanskohercegovačkog društva nisu idealne za razvoj harmoničnog života, kao ni za međuetničke odnose. Ovo je komplikovano društvo, a uz to etnički identitet predstavlja kompleksan konstrukt, tako da jednostavnog rješenja nema. Postoje očigledni problemi na različitim nivoima društvene organizacije i oni su povezani sa individualnim funkcionisanjem ljudi u takvom društvu. Ipak, to ne znači da ti problemi ne mogu biti prevaziđeni. Naprotiv, baš zbog činjenice da je svaka društvena konstrukcija neminovno povezana sa pojedincima i psihologijom, rješenja je i moguće pronaći iz perspektive osoba koje čine ovo društvo. Vidjećemo dalje kakva rješenja za tolerantnije multietničko društvo se predlažu iz sociopsihološke perspektive.
Sociopsihološka viđenja smanjenja predrasuda u BiH U prethodnim poglavljima smo mogli vidjeti da su etnički stereotipi i socijalne distance itekako prisutni u našem društvu. S pozitivne strane, vidjeli smo da postoji trend smanjivanja etničkih distanci među mladima u poslijeratnom periodu. Socijalni psiholozi se obično više bave pitanjen nastanka netolerancije više nego problemima njenog rješavanja. Ipak, na osnovu saznanja iz bazičnih sociopsiholoških istražavanja nesumnjivo se mogu izvući neki zaključci, ma koliko oni izgledali teško izvodljivi u stvarnom životu u poređenju sa laboratorijskim uslovima. Pitanje je šta socijalna psihologija može da doprinese u potrazi za harmoničnijim međuetničkim odnosima u BiH? U prethodnom odjeljku smo diskutovali o tome koji su društveni faktori u vezi sa
161
doživljajem vlastitog identiteta i percepcijom pripadnika drugih grupa. Kad su u pitanju psihološki prijedlozi, budući da se veći dio ove knjige zasniva na postavkama socio-‐identitetske teorije, tako će i ova razmatranja biti orijentisana u tom smjeru. Istraživanja međugrupnih odnosa na bazi teorije socijalnog identiteta (Brewer & Gaertner, 2004), kao i hipoteze kontakta (Allport, 1954) pružaju već dovoljno ideja o tome kako se nekim društvenim intervencijama mogu postići pozitivni rezultati.
Međuetnički kontakti Hipotezu kontakta smo spominjali više puta upravo zbog činjenice da je na osnovu nje produkovan veliki broj istraživanja koja prilično dosljedno pokazuju pozitivne efekte međugrupnog kontakta na povećanje tolerancije. Da rezimiramo, ova pretpostavka se zasniva na ideji da međusobni kontakt između osoba koje pripadaju različitim društvenim grupama, uz odgovarajuće uslove, vjerovatno dovodi do smanjenja predrasuda i javljanja pozitivnih međugrupnih stavova (Allport, 1954; Tredoux & Finchilescu, 2007). Koji su to uslovi koji predstavljaju katalizatore u ovom procesu? Važni uslovi koji moraju biti ispunjeni su: 1. kontakt mora biti institucionalno podržan, omogućavajući da se razviju društvene norme koje promovišu međusobno prihvatanje; 2. situacija kontakta mora biti u prijateljskoj atmosferi, promovišući sklapanje poznanstava među članovima različitih grupa; 3. kontakta se treba odvijati između osoba jednakog društvenog statusa; 4. u situacija treba ostvariti mogućnost za kooperativnu međuzavisnost između članova grupa. Idealno bi bilo kad bi svi ovi uslovi bili ispunjeni, ali činjenica je da mogu biti ispunjeni i samo neki da bi međugrupni kontakt imao pozitivan efekat. Kad govorimo o zakonskoj i institucionalnoj podršci, ona je namijenjena prvenstveno formiranju novih normi u društvu koje promovišu međugrupnu toleranciju. Ova podrška je važna jer pokazuje da je vlastima i društvu u cjelini stalo da se stvore bolji međugrupni odnosi, kao i da se razvije osjećaj sigurnosti za sve građane. Državne i lokalne institucije imaju moć ne samo da ponude ideju o tome koje su to nove norme međugrupnih odnosa, već su i prvi garant da će te norme biti ispunjavane, te da će oni koji ih krše biti na neki način spriječeni. U kontekstu BiH zakonodavstva građani su izjednačeni pred zakonom i diskriminacija na etničkoj i vjerskoj osnovi je kažnjiva, što je svakako pozitivna polazna tačka. Ovo, bar u teoriji, omogućava da pripadnici različitih etničkih grupa ravnopravno stupaju u međusobnu interakciju na čitavoj teritoriji BiH, što može dovesti do smanjivanje predrasuda, makar i kroz jednostavno upoznavanje pripadnika drugih grupa. Klasične studije vezane za hipotezu kontakta su uglavnom i pokazivale pozitivne efekte međugrupnih kontakta u različitim kontekstima. Ove studije su pokazale da su međurasni odnosi u miješanim naseljima i uz institucionalnu podršku bili značajno povoljniji nego u slučaju odvojenih naselja (Deutsch & Collins, 1951; Wilner et al., 1955).
Kad je u pitanju prijateljski potencijal, ako postoji mogućnost za stvaranje prijateljskih odnosa između pripadnika različitih grupa, taj kontakt će biti mnogo efikasniji u razvoju pozitivnih stavova nego što je to slučaj ako su kontakti površni, rijetki ili formalni. Prijateljstvo omogućava da se razvije, pored ličnog
162
odnosa sa pripadnikom druge grupe, i uopšteno pozitivan stav prema drugim osobama iz druge etničke grupe. I ne samo to, već se stiču i brojne informacije o pripadnicima druge grupe, koje možda nismo znali ranije, a koje mogu doprinijeti da se smanje stereotipi i predrasude prema pripadnicima druge grupe (Stephan & Rosenfield, 1978; Stephan & Stephan, 1984). U BiH prijateljski potencijal bi mogao biti važan faktor ukoliko bi to bilo fizički izvodljivo. Sredine sa etnički miješanim stanovništvom su danas relativna rijetkost, mada ostaje mogućnost kretanja omladine kroz obrazovne institucije, posebno u okviru visokog školstva. Na ovaj način potencijal prijateljskog kontakta ostaje uglavnom neiskorišten, što ne znači da ne funkcioniše bar u nekom manjem obimu. Društveni status predstavlja takođe važan faktor kontakta jer u nekim slučajevima kontakt između osoba nejednakog društvenog statusa može biti prepreka smanjivanju predrasudnih stavova, čak može dovesti do racionalizacije stereotipa i razvijanja još negativnijih stavova. Kao ilustraciju pojačavanja predrasuda pod dejstvom sistemske razlike u statusu, možemo zamisliti sljedeću situaciju. Npr. kad pripadnici većinske etničke grupe na nekoj teritoriji stalnu sreću pripadnike povratničke populacije iz redova druge etničke grupe, koji zbog nedostatka boljeg zaposlenja ili drugih strukturalnih uzroka obavljaju niže kvalifikovane poslove. U ovakvoj situaciji vjerovatno je da se kao posljedica međugrupnog kontakta kod nekih pripadnika većinske grupe neće smanjiti predrasude o manjinskoj grupi, već će se i povećati. Klasični primjeri kako statusne razlike nekad predstavljaju prepreke smanjenju predrasuda, možemo naći u školama u kojima dolazi do kontakta između djece različitog društvenog statusa. Istraživanja o tome kako etnički ili rasni stereotipi mogu biti pojačani upravo razlikom u profesionalnom statusu ili u školama potvrđuju snagu ovog uslova (Amir, 1976; Cohen, 1984).
Efekte ideje o saradničkoj međuzavisnosti na međugrupne odnose razmatrali smo već kroz klasičnu studiju studija Sherifa i saradnika u dječjem ljetnjem kampu (Sherif et al., 1961; Sherif, 1951, 1966). Kao rezime studije ispostavilo se da prosto spajanje dvaju grupa nakon razvoja predrasuda i konflikta, nije samo po sebi dovelo do poboljšanja međugrupnih odnosa. Ovi odnosi su se popravili tek kada su članovi istraživačkog tima proveli niz saradničkih aktivnosti, koje su mogle biti ostvarene tek kroz međusobnu saradnju svih učesnika. I brojne studije rađene kasnije sa sličnom temom zaista su potvrđivale snagu saradničke povezanosti u redukciji predrasuda (Aronson et al., 1978; Johnson et al., 1984). Ono što se umeće kao dodatni faktor ovdje jeste istorija zajedničke saradnje: ukoliko je ishod trenutne ili ranijih sardnji pozitivan -‐ i efekti kontakta će biti pozitivniji (Worchel et al., 1977). Ovo predstavlja bitan faktor i za BiH društvo, jer se veliki broj stanovnika još uvijek sjeća harmoničnih međuetničkih odnosa iz perioda SFRJ, što predstavlja pozitivnu podlogu za međugrupni kontakt. I nakon početnih proučavanja hipoteze kontakta, dosta kasnijih studija je takođe potvrđivala efekte direktnog kontakta između članova grupa na njihove odnose. Jedna od najvećih meta-‐analitička analiza istraživanja hipoteze kontakta pokazala je da zaista postoje značajne posljedice međusobnih kontakata na smanjivanje predrasuda (Pettigrew & Tropp, 2006). Od uslova koje je Allport originalno predvidio ispostavilo se da međugrupna prijateljstva imaju najveći efekat (Hamberger & Hewstone, 1997). Generalno gledano, ako kombinujemo
163
međugrupne i interpersonalne faktore, dobićemo najveće efekte kontakta. U nekim situacijama zadržavanje originalnog grupnog članstva osoba koje su u prijateljskom kontaktu nekad ima veće efekte na smanjenje predrasuda iz prostog razloga što onda prijateljstvo promoviše generalizaciju pozitivnih stavova na druge članove vanjske grupe (Brown & Hewstone, 2005). Istraživanja rađena kod nas, dosljedno pokazuju da izraženija etnička heterogenost socijalnog kruga korelira sa pozitivnijim viđenjem pripadnika drugih grupa. Imati rodbinu ili prijatelje pripadnike druge etničke ili nacionalne grupe redovno dovodi do smanjivanja predrasudnih stavova (Majstorović & Turjačanin, 2013; Puhalo et al., 2010; Turjačanin, 2007, 2011). Čak i putovanje u druge zemlje doprinosi ovom efektu. Da nije u pitanju obrnut smjer uticaja, gdje biramo prijatelje na osnovu već postojećih etničkih stavova, pokazuju neki statistički modeli koji očigledno govore o većem uticaju kontakta na predrasude nego obrnuto (Pettigrew, 1997, 1998). Uz to, i longitudinalne studije pokazuju da efekti kontakta na međuetničke i međurasne predrasude sigurno postoje (Binder et al., 2009; Levin et al., 2003). Naravno, manje ćemo pogriješiti ako govorimo o obostranoj vezi kontakta i predrasuda, ali istraživanja nedvosmisleno pokazuju pozitivne efekte kontakta. Poenta internacionalnih i domaćih istraživanja u pogledu efekta kontakta na predrasuda i moguće društvene akcije je jasna: ukoliko postoji stvarna želja jedne društvene zajednice za multietničkom koegzistencijom, onda se moraju ne samo omogućiti međuetnički kontakti, već i aktivno promovisati i podržavati. Izolacijska strategija, ovaploćena u ideji "bićemo još bolje komšije iza visokih zidova" jednostavno ne funkcioniše tako dobro po međuetničke odnose. Ideja da nekad međugrupni kontakt daje bolje efekte ukoliko je naglašen etnički identitet učesnika, baziran je na polaznoj činjenici da kontakta mora biti. Ukoliko ga nema, logično je da nema ni efekta.
Socio-‐identitetska perspektiva poboljšanja međuetničkih odnosa
Ideje socio-‐identifikacijske perspektive na redukciju predrasuda predstavljali smo kroz različite strategije kompozicije i rekompozicije identifikacijskih okvira. Te strategije mogu obuhvatati dekategorizaciju, rekategorizaciju, model međusobnog razlikovanja, te kombinovanje prethodna tri modela. Da li su te strategije i u kojoj mjeri primjenjive na našem kontekstu? Kao prvo, treba reći da je prilično teško u BiH kontekstu danas govoriti o stvarnim mogućnostima društvene intervencije na grupnim granicama s ciljem poboljšanja međuetničkih odnosa. Najveću prepreku predstavlja politizacija etničkih grupa i njihovih identiteta, što društvene granice etničkih grupa čini veoma čvrstim i otpornim na promjenu. S druge strane, teritorijalno koncentrisanje etničkih grupa, kao posljedica konflikta, u velikoj mjeri smanjuje mogućnosti kontakta između pripadnika etničkih grupa. Ipak, ponovo ćemo razmotriti koje su mogućnosti i kakvi bi bili potencijalni efekti ovih intervencija.
Kao što više puta spominjali, u situacijama istaknute društvene kategorizacije na "nas" i "njih", kakva je u slučaju naših etničkih grupa, često dolazi do procesa deindividuacije pripadnika druge grupe. Kao posljedica deindividuacije, pripadnike drugih etničkih grupa sve manje opažamo kao
164
pojedince, a sve više kao stereotipizovane članove etničke grupe. Po principu dekategorizacije, kontakt između pripadnika grupa mora se ostvariti na način da se smanji psihološka istaknutost etničkih identiteta, te da se kontakt provede kroz upoznavanje članova grupa kao stvarnih osoba. Drugim riječima, "nas" i "njih", Srbe, Hrvate i Bošnjake (naravno, i pripadnike svih ostalih grupa) treba ponovo očovječiti. Ili, da parafraziram jednog vjerskog vođu, ideja koja stoji iza dekategorizacije bi se mogla formulisati kao poruka: "Budimo ljudi, iako smo Srbi/Hrvati/Bošnjaci." Dekategorizacija, u osnovi, predstavlja varijaciju pristupa hipoteze kontakta. Uslovi uspješne realizacije međuetničkog kontakta, predviđeni hipotezom kontakta, poput jednakog statusa, saradničke interakcije i prijateljskog kontakta, imaju funkciju smanjivanja već spomenute kategorizacijske istaknutosti. Ovim putem se pažnja učesnika u interakciji prebacuje sa grupe na pojedinca i njegove lične osobine. Prema dekategorizacijskom pristupu učestalo komuniciranje i kontakt sa raznolikim članovima druge grupe trebalo bi da "razmekša" značajnost kategorijalnih stereotipa o ljudima, i da dovede do jačeg razvoja interpersonalnog u odnosu na međugrupni modus percepcije i komunikacije (Brewer & Gaertner, 2004). Veliki broj istraživanja rađenih u zapadnoevropskom i sjevernoameričkom kontekstu uglavnom potvrđuju pozitivne efekte modela dekategorizacije na međuetničku percepciju, stavove i ponašanje (Bettencourt et al., 1992; Miller et al., 1985; Pettigrew, 1998). Takođe, jedan od nalaza istraživanja dekategorizacije je da se efekti personalizovanih međugrupnih kontakata mogu vidjeti i u povećavanju opšte tolerancije prema pripadnicima drugih grupa. Dalje, nađeno je da dekategorizacija vodi ka smanjenju takozvanog nacionalističkog ponosa, koji negativno utiče na međuetničke stavove (Pettigrew, 1997). U našem kontekstu mogli smo vidjeti da se etničke distance smanjuju vremenom, kako odmiče vrijeme od ratnog konflikta devedesetih godina. Ovo može biti posljedica drugačije atmosfere u društvu danas u odnosu na prije nekoliko godina, ali i povećanog međusobnog kontakta. Kao što smo vidjeli u prethodnom odjeljku o efektima međugrupnog kontakta, učestaliji kontakti bazirani na ličnim odnosima u našem kontekstu su zaista rezultovali pozitivnijim međugrupnim stavovima. Kao poenta, može se zaključiti da promovisanje međuljudskog kontakta rezultuje pozitivnim ishodom po međuetničke odnose, ali tek ukoliko kontekstualne varijable obezbjeđuju adekvatnu atmosferu. Odnosno, ovakav kontakt funkcioniše dobro ukoliko je osjećaj društvene i lične ugroženosti nizak. U prevodu, paralelno sa međugrupnom komunikacijom treba raditi i na poboljšanju ekonomije i drugih socijalnih faktora.
Dok se dekategorizacijskom pristupu promoviše smanjivanje ili ukidanje istaknutosti etničkih kategorizacija, princip rekategorizacije ide u pravcu kreiranja jedne nadređene kategorije koja bi obuhvatila identitete grupa koje su u interakciji (Gaertner & Dovidio, 2000). U situaciji identifikacije sa nadređenom kategorijom socijalna percepcija učesnika bi trebalo da se usmjeri na zajednički identitet. Ova rekategorizacija bi trebala rezultovati razvojem pozitivnih stavova prema svim članovima koji dijele novi sveobuhvatni identitet. Po pretpostavci teorije socijalnog identiteta, identitetski procesi koji dovode do negativnih posljedica u međugrupnim poređenjima će biti usmjereni na zajednički identitet. Ovako bi se povećala unutargrupna identifikacija i kohezija među članovima nove, šire, kategorije. I u ovom pristupu možemo naći neke od ideja koje smo sretali kod hipoteze kontakta. Uslovi koji su spominjani ranije, a koji potpomažu
165
razvoj pozitivnih međugrupnih odnosa su bitni i ovdje. Eksperimentalna, kao i terenska istraživanja ovog modela su zaista potvrdila pozitivne efekte i saradničke međuzavisnosti i percepcije zajedničkog identiteta na razvoj pozitivnih stavova prema pripadnicima druge grupe (Crisp & Beck, 2005; Gaertner et al., 1990, 1994; Gaertner & Banker, 1998). U slučaju BiH konteksta ovo bi značilo promovisanje državnog bosanskohercegovačkog identiteta, kao vid poboljšanja međuetničkih odnosa. Ono što u velikom broju slučajeva spriječava efikasnu identifikaciju sa nadređenom kategorijom jeste percepcija brojčano manjinskih grupa da novi identitet obuhvata više karakteristika većinskog identiteta nego manjinskih. U konkretnom slučaju, rezultati istraživanja pokazuju da ispitanici iz hrvatske i srpske etničke grupe pokazuju veću želju za identifikacijom sa Evropom nego državom BiH, dok je kod ispitanika iz bošnjačke grupe obrnuto (Turjačanin, 2011c). Zato, ako se promoviše ovaj model, onda je obaveza na višim političkim i društvenim nivoima da se obezbijedi ravnopravnost u kreiranju ovog nadređenog identiteta, jer je očigledno da manjinske grupe osjećaju prijetnju od ovog krovnog identiteta.
Na neki način u suprotnosti sa prethodnim idejama, ali takođe zasnovan na bazi socio-‐identitetske teorije, pojavljuje se model međusobnog razlikovanja. Često je u stvarnosti brisanje socijalnih kategorizacija teško izvodljivo. U odnose između etničkih grupa upliće se istorija međusobnih odnosa, tenzija ili konflikta. Zbog toga grupama nije lako da se odreknu sigurnosti postojećih identiteta. Usljed ovih razloga se kao alternativa pojavila ideja da je moguće da članovi etničkih grupa zadrže svoje primarne grupne identitete, a kontakti između članova grupa se odvijaju na bazi prepoznavanja i priznavanja različitih identiteta, ali i kompetencija u zajedničkim akcijama (Hewstone & Brown, 1986). U ovom slučaju grupe imaju zajednički cilj, a smisao je da se ne promovišu socijalna poređenja koja za efekat daju negativne međugrupne stavove, već saradničko ponašanje. Veliki broj istraživanja ove ideje, što u eksperimentalnim, što u stvarnim socijalnim kontekstima govori joj u prilog (Binder et al., 2009; Brown, 2010; Brown & Wade, 1987; Dovidio et al., 1998). Efekat ovog kontakta u situaciji istaknutih etničkih identifikacija jeste takav da se posljedice kontakta u saradničkoj situaciji generalizuju na sve članove druge grupe. Npr. ukoliko imamo pozitivnu saradnju sa članom druge etničke grupe, a vjerujemo da član druge grupe tipičan predstavnik grupe, postoji vjerovatnoća da ćemo svoje pozitivne stavove vezane za ovog pojednica uopštiti na druge članove njegove grupe. U našem kontekstu to bi moglo značiti s jedne strane promovisanje međuetničke saradnje na zajedničkim projektima od opšteg interesa, ili bilo kakve međugrupne saradnje koja bi mogla imati pozitivne ishode po sve učesnike. Problemi ovog pristupa, paradoksalno, izviru iz istog područja kao i njegove prednosti: istaknutost etničkih granica i identiteta, na duge staze, često ima negativne posljedice na međugrupne odnose. U nekim slučajevima ovo insistiranje na grupnim identitetima proizvodi opet međugrupno takmičenje, strah i nepovjerenje (Greenland & Brown, 1999; Insko & Schopler, 1987; Islam & Hewstone, 1993). U našem slučaju, čini se da isticanje etničkih identiteta, u kombinaciji sa bliskim sjećanjem na etničke konflikte, za sad ne daje najbolje rezultate. Ovo je najvjerovatnije posljedica ne toga što za građane BiH ne postoji zajednički cilj, već što ne postoji jedinstvena percepcije tog cilja.
166
Kao i obično u stvarnom životu, ljudski odnosi nikad nisu jednostavni kao u psihološkim istraživanjima. Ono što je prilično jasno je da ni jedna od konkretnih strategija ne može sama za sebe donijeti apsolutno rješenje problema međuetničkih predrasuda i netolerancije. Svaki od prethodnih modela ilustruje neku od mogućnosti koje izviru iz teorijskih postavki socio-‐identifikacijske perspektive, a potkrijepljeni su i istraživanjima koja demonstriraju efikasnost njihovih mehanizama u pogledu smanjenja predrasuda. U stvarnosti često treba biti fleksibilan i posmatrati svaki od modela u konkretnom kontekstu. Već postoje ideje kako se ovi pristupi kombinuju u smislu dobijanja optimalnih rezultata. Neki autori predlažu da vremenski slijed modela bude takav da prvo primijenimo dekategorizaciju, a zatim naizmjenično međusobno razlikovanje i rekategorizaciju (Gaertner et al., 2000; Pettigrew, 1998). Kao što je uočeno i u okviru ranih Sherifovih studija takmičarskog ponašanja kod djece (Sherif et al., 1961), nije lako eliminisati postojeće tenzije i konflikte, čak ni u relativno bezazlenim situacijama kakve su dječačke grupe i njihove identifikacije u kontekstu zajedničkog ljetovanja. Identiteti bosanskohercegovačkih etničkih imaju istoriju, a imaju i konkretno značenje u političkom kontekstu ovog društva danas. Ono što je takođe vjerovatno je da bez obzira na to koji je redoslijed primjenjivanja modela, prvi oblik međuetničke saradnje koji bude zaista funkcionisao stvoriće mogućnosti za primjenjivanje i ostalih modela. Stvaranje početnog povjerenja je bitno, jer smanjuje osjećaj prijetnje i ugroženosti. Kombinacija interpersonalne otvorenosti u interakciji sa grupnom istaknutosti u nekim istraživanjima pokazuju veoma jake efekte na smanjivanje predrasuda (Ensari & Miller, 2002). To je situacija kad se osobe osjećaju motivisanima da ostvare međusobnu komunikaciju, a pružena im je mogućnost da to ostvare u bezbjednoj atmosferi gdje ničiji etnički identitet neće biti ugrožen. To se često u stvarnosti viđa tako što pripadnici različitih BiH etničkih grupa bez problema komuniciraju i sarađuju kad se nađu u emigrantskoj situaciji u nekoj drugoj zemlji. Model međusobnog razlikovanja, odnosno insistiranja na vidljivosti etničkih identiteta u situaciji komunikacije je dobar kad se primjenjuje naizmjenično sa nekim od druga dva modela, jer pristupi dekategorizacije i rekategorizacije mogu izazvati nelagodnost i nesigurnost usljed gubitka do tada poznatog društvenog identiteta i nejasnoće u pogledu toga šta predstavlja novi identitet (Dovidio et al., 1998; Hogg, 2007).
U kontekstu Bosne i Hercegovine postoje i dobre i loše pretpostavke za ostvarivanje međuetničke komunikacije i saradnje. Kad je u pitanju istorija međusobnih odnosa, postojao je veoma dug period relativno harmoničnih odnosa, ali koji je prekidan tokom Drugog svjetskog rata, i naročito tokom posljednjeg konflikta 90-‐tih godina dvadesetog vijeka. Situacija danas je povoljna jer je prošlo već gotovo dvadeset godina od završetka oružanih sukoba i građani bi trebalo da se osjećaju bezbjednima u ovom društvu. Međutim, ekonomska situacija ne daje osnovu za bazični osjećaj egzistencijalne sigurnosti, tj. za mogućnost rada i dostojanstvenog života. Dodatno, politizacija etničkih identiteta ih je na izvjestan način zacementirala u našem društvenom kontekstu. Ova politizacija izazivaj stalnu istaknutost etničkih identiteta u svakodnevnom javnom diskursu, što opet dovodi do toga da se modeli poboljšavanja međugrupnih odnosa kroz dekategorizaciju i rekategorizaciju čine manje vjerovatnim i izvodljivim. Politizovanost etničkih i nacionalnih identifikacija stalno nas vraća na polazne pozicije međugrupnog poređenja i takmičenja. U
167
ovakvom kontekstu etničke grupe se takmiče simbolički, ali i stvarno: za pozitivno viđenje sebe, ali i za resurse, status i političku moć. Ljudi su fleksibilna bića i sigurno je da se u jednom društvu može živjeti i sa stalno istaknutim etničkim identitetima. No, čini se da bi po međuljudske odnose i društvo u cjelini bio bolje ukoliko izbjegnemo isticanje samo jednog identiteta i njegovu politizaciju.
168
10. Završna razmatranja Ovu knjigu sam započeo opažanjima o opštoj prisutnosi fenomena etničkog grupisanja i etničkog identiteta u našem kontekstu. Lična dokumenta su nam označena etničkim identitetom, na ulicama se vide suveniri koji obilježavaju dominantni etnički identitet, ispred državnih institucija vijore etničke zastave. Naravno, ovo nije karakteristično samo za našu sredinu. Etnička, odnosno nacionalna, organizacija svijeta je aktuelni svjetski fenomen. Krovna organizacija ljudskih društava se naziva "Ujedinjene nacije", a ne "Ujedinjeni gradovi" ili "Ujedinjene profesije". Sve ovo nam samo govori o sveprisutnosti etničkog i nacionalnog u svakodnevnom životu. Socijalna psihologija sigurno ima šta da kaže o takvom fenomenu, ali paradoksalno je da za tako raširenu pojavu postoji tako malo pokušaja sistematizovanja znanja u okviru psihologije, a pogotovo na našem jeziku.
Etnički identitet i socijalna psihologija
Etnicitet, nacionalnost i identitet nisu pojave od juče, ali nisu u ovom obliku postojale oduvijek. Kao i sve socio-‐psihološke konstrukcije, etnički identitet i pojave povezane s njim imaju svoju istoriju, razvoj, sadašnjost i budućnost. Postoje različiti društveni i psihološki razlozi zašto ovi fenomeni imaju oblik i ispoljavanja kakvi su danas, ali to ne znači da ne bi mogli da izgledaju drugačije. Kad je u pitanju socijalna psihologija, postojali su različiti pokušaji objašnjenja etničkog identiteta i međuetničkih odnosa. Govorili smo o tome kako etnički identitet u ovoj knjizi opisujemo kao pojedinčevo poimanje sebe koje proizilazi iz njegovog znanja o pripadnosti etničkoj grupi. Ovaj oblik samopimanja nosi u sebi i kompleksne veze između kognicije, motivacije, emocija i ponašanja u društvu. Pristup objašnjavanju etničkog identiteta u knjizi je eklektičan, ali već iz same definicije je vidljivo da sam se u najvećoj mjeri bazirao na socio-‐identifikacijskoj perspektivi: teoriji samokategorizacije i teoriji socijalnog identiteta. Ovo ne znači da ostali psihološki pristupi nisu dobri, već jednostavno da socio-‐identifikacijski pristup trenutno pruža najdosljedniji teorijski okvir za razmatranje grupnog ponašanja kod ljudi. Iz tog razloga je prikazima ovog teorijskog pravca posvećena značajna pažnja. Ipak, etnički identitet je kompleksan i ima svoje specifičnosti, te ne postoji univerzalna teorija koja ga objašnjava. Jedna od ključnih stvari u shvatanju etničkog i nacionalnog identiteta je njegova esencijalizacija, odnosno shvatanje ovog identiteta kao sastavnog i nepromjenjivog dijela našeg bića. Recimo, zanimljivo je koliko se porodična i etnička grupa razlikuju, ali i koliko su slične. Porodična grupa je mala interaktivna grupa zasnovana na biološkoj vezi roditelja i djece, a etnička je velika grupa bez direktne interakcije i društveno konstruisana. S druge strane, vidjeli smo u kojoj mjeri su raširena primordijalna shvatanja etničke grupe kao proširene porodične zajednice. U tom slučaju, kad se društveno konstruišu etnički i nacionalni identitet, insistira se na neraskidivoj biološkoj, emocionalnoj ili kulturalnoj povezanosti između članova grupe. I baš zato često psihodinamski i psihoanalitički opisi porodične dinamike nekad tako vjerno dočaravaju i etničke
169
i nacionalne fenomene. Npr. nespremnost da se prihvate manjkavosti i loše strane vlastite ličnosti, te projekcije istih na druge ljude zaista liče i na ponašanja ljudi u nekim međugrupnim situacijama. Ljudima je često lakše da se fokusiraju na negativne strane drugih, nego da se suoče sa vlastitim nedostacima ili agresivnim impulsima. Ako im društvene okolnosti omoguće ispoljavanje takvih stavova i ponašanja, utoliko će se oni više pojavljivati. Ukratko, iako u socijalnoj psihologiji ne postoji jedinstvena teorija etničkog identiteta i međuetničkih odnosa, to ne znači da se istraživači ne mogu koristiti različitim teorijama, pa i saznanjima iz drugih oblasti društvenih i ponašajnih nauka.
Koji su još problemi i poteškoće prisutni u psihološkom tumačenju etničkog identiteta? Pored navedenih problema vidljivih u rascjepkanosti teorijskih pravaca, dodatni problem proističe iz stremljenja ka metodološkoj valjanosti eksperimentalnih istraživanja u socijalnoj psihologiji. Etnički i nacionalni identitet su i u okviru socio-‐identifikacijske perspektive najčešće bili istraživani kroz paradigmu odnosa pripadnika većinskih i manjinskih grupa. Što se tiče klasične socijalne psihologije, a posebno socio-‐identifikacijske perspektive, u njoj su se tek 2000-‐tih godina počela značajnije javljati istraživanja o kompleksnosti ili hibridnosti socijalnih identiteta (npr. Brewer & Pierce, 2005; Brewer, 2010; Miller, Brewer, & Arbuckle, 2009; Roccas & Brewer, 2002). Naravno, svu hibridnost čovjekovog identiteta je praktično nemoguće istražiti, ali postoje i drugi načini kako se ove socio-‐psihološke teorije mogu dopunjavati. Na primjer, spominjali smo više puta kako je etnički identitet kontekstualno specifičan, što znači da postoji i neki dio znanja koji moramo spoznati u konkretnoj sredini. Da bi povećali ekološku valjanost svog saznanja, socijalna psihologija mora da prihvati i druge metode i načine spoznaje, preko etnografije, diskurzivnih psiholoških istraživanja, pa do saznanja iz kulturanih studija, sociologije, istorije ili ekonomije. Specifični fenomeni vezani za etnicitet se javljaju u specifičnim kontekstualnim i istorijskim momentima, i upravo to su društveni okviri koje moramo znati da bismo preciznije opisali etnički identitet.
Postoji još jedna problematična veza između socijalne psihologije i fenomena etničkog identiteta. U kontekstu zapadne akademije, socijalna psihologija se bavi etnicitetom i etničkim identitetom skoro isključivo kroz proučavanje manjinskih etničkih grupa u relativno stabilnom okruženju zapadno-‐evropskih i sjeverno-‐američkih država (Verkuyten, 2005). Kao prvo, ne treba se samo ograničavati na studije manjinskih grupa u društvu, jer su etničke grupe uvijek u međuodnosu sa drugom grupom. Socijalni psiholozi se često zadržavaju, i teorijski i praktično, samo u okvirima bliskog i već poznatog. Ako se bavimo proučavanjem etničkog identiteta tako što Indijce u Velikoj Britaniji nazovemo etničkom grupom, a Engleze nacijom, mi na neki način samo pomažemo održavanju ranije uspostavljenih kolonijalnih odnosa između ovih grupa. Vrijednosna neutralnost, koja je uvijek bila imperativ u istraživanjima u socijalnoj psihologiji, je nekad samo paravan za lijenost i neinformisanost. Dalje, pri istraživanju etničkog identiteta socijalni psiholozi ne trebaju ostati samo u okvirima saznanja iz sigurnih okruženja zapadnih društava. Nova saznanja se sigurno stiču i drugdje, gdje su međuetnički odnosi drugačiji, ponekad tolerantniji, a ponekad i konfliktniji. Istraživanja u okviru ovakvih društava, kakvo je donekle i naše, ne može ostati samo u domenima akademskog kontempliranja, već se socijalna psihologija mora aktivno uključiti u kreiranje
170
sigurnijeg i boljeg društva. Da citiram Kurta Lewina, jednog od osnivača socijalne psihologije: "Nema ničeg praktičnijeg od dobre teorije" (Lewin, 1952, p. 169). Parafrazirano: biti akademski naučnik je samo dovoljno dobro, ali biti djelatni naučnik je puno bolje.
Etnički identitet i međuljudski odnosi Kroz knjigu se često protežu negativni aspekti međuetničkih odnosa, pa bi se mogao steći utisak da je to krajnji oblik ljudskog funkcionisanja. Svi mi opažamo svijet kroz društvene kategorije, identifikujemo se sa grupama i poredimo se sa članovima drugih grupa. Iz ovih poređenja mi crpimo samopoštovanje, želimo da postanemo bolje osobe, želimo da unesemo smisao u svijet oko nas i želimo da bolje razumijemo naše mjesto u tom svijetu. Dakle, ako prihvatimo činjenicu da su grupna kategorizacija i međugrupno ponašanje prirodni ljudski fenomeni, a da je svijet ustrojen po etno-‐nacionalnim principima, onda se čini da su etnocentrična identifikacija i nacionalistički konflikti neizbježne posljedice. Bez želje da zvučim neopravdano optimistično, ne vjerujem da su konflikti nužni, iz nekoliko razloga. Prvo, osoba može da crpi samopoštovanje ne samo iz međugrupnog takmičenja i konflikta, već i iz same grupne pripadnosti i individualnih aspekata identiteta. Grupne pripadnosti mogu biti različite i nisu sve bazirane na takmičenju i konfliktu. Može li osoba biti ponosna što je Bošnjakinja, Hrvatica ili Srpkinja, bez neprijateljstva prema drugima? Apsolutno! Drugo, etnički i nacionalni konflikti nisu česti -‐ oni predstavljaju povremeno iskakanje iz šina svakodnevnog normalnog suživota ovih zajednica. Istorijski gledano, periodi mirnog suživota etničkih i nacionalnih grupa daleko prevazilaze trajanje konflikta između ovih grupa. Treće, svijet ne mora nužno biti organizovan po principu etničkih zajednica koje se bore za ograničene resurse. Savremeni kapitalizam, ubrzana modernizacija i industrijalizacija donose neželjene posljedice u vidu iscrpljivanja prirodnih resursa, otuđenja čovjeka od prirode, pa i otuđenja čovjeka od ranijih oblika zajednica. U nekim manjim zajednicama pojedinci imaju priliku da upoznaju jedni druge, dok u velikim zajednicama, poput etničkih, međusobno poznavanje članova se odvija putem posrednika: viših socijalnih struktura koje najčešće ključno utiču na društvenu konstrukciju etničke grupe i nacije. Ako nemamo priliku da lično upoznamo svakog člana naše grupe, moraćemo da vjerujemo medijima koji nam definišu grupe, opisuju i tumače prototipne članove grupe, te propisuju unutargrupna i međugrupna ponašanja. Što više postoji sistematska kontrola informacija o članovima grupe, utoliko su članovi grupe podložnije manipulaciji informacijama, grupnim identitetima i tumačenjima značenja tih identiteta. Tako dolazimo do konstatacije da, nažalost, česta praksa etničkog, nacionalnog ili religijskog etnocentrizma biva kompeticija i konflikt sa drugima, ali ne kao prirodna pojava, već kao posljedica unutargrupne manipulacije ili nekih širih društvenih procesa. Ukratko, etnički identitet sam po sebi nije i ne može biti negativna pojava, ali sklonost njegovoj politizaciji i manipulaciji predstavljaju negativnu stranu ovog fenomena.
Kako smo razmatrali u većem dijelu ove knjige, etničke predrasude i konflikti se javljaju i razvijaju na nekoliko nivoa: individualnom, unutargrupnom
171
i međugrupnom. Ovi nivoi su neraskidivo isprepleteni, ali neki zaključci i preporuke za poboljšanje međuetničkih odnosa se mogu izvući na osnovu dosadašnjih istraživanja. Na individualnom nivou počinje se od najranijih uzrasta. Djeca i mladi moraju imati vaspitanje i obrazovanje koje propagira otvorenost, kreativnost i prihvatanje različitosti, jer u suprotnom ni intervencije na ostalim nivoima neće imati efekta. Na grupnom nivou, moraju postojati norme koje promovišu toleranciju i sankcionišu diskriminaciju. Ljudi su društvena bića i sastavni dio socijalne identifikacije je prilagođavanje grupnim normama. Na međugrupnom nivou se mora raditi na širim društvenim uslovima koji jasno definišu univerzalna ljudska prava, ali i organizaciji ljudskih zajednica koje neće biti definisane kao oštro zatvorene, ekskluzivne i suprotstavljene jedne drugima.
Na koji način bi trebalo graditi društvene osnove etničkog identiteta koji neće rezultirati netrpeljivošću i konfliktom? Kao prvo, prevencija je uvijek bolja od naknadnih reakcija. Svako društvo treba da gradi svoje okruženje na postavljanju tolerantnih osnova etničkog identiteta i međuetničkih odnosa. Društveni konflikti na bazi etniciteta nisu tako česti, odnosno mnogo kratkotrajniji su od perioda tolerantnih odnosa. Većina društava ima razvijene društvene norme koje i formalno i neformalno podržavaju nekonflikte veze između grupa, dok se tek povremeno stvore uslovi kad se veoma brzo formiraju norme predrasudnog i konfliktnog međugrupnog ponašanja. Društva poput Bosne i Hercegovine su stotinama godina živjela bez velikog etničkog konflikta dok se tokom 90-‐tih godina nije dogodio međuetnički rat. Upravo zbog toga svako društvo mora stalno raditi na razvijanju tolerantnih i zdravih međuljudskih veza, te uvijek biti spremno da prepozna znakove javljanja problematičnih normi i ponašanja. Promocija pozitivnih međugrupnih odnosa je često u prednosti u odnosu na kažnjavanje negativnih pojava, ali sankcionisanje predrasudnog i diskriminatornog ponašanja sigurno mora biti prisutno, jer ono ljudima pokazuje da je društvo jasno zakonski na strani razvoja tolerancije. Na kraju, ako se etničke netrpeljivosti i pojave, to ne znači da će takvo stanje ostati zauvijek. Istina, proces pomirenja zavađenih grupa je veoma dugotrajan i naporan. Sherif je u okviru svojih eksperimentalnih istraživanja međugrupnih odnosa pokazao da je grupe u konfliktu moguće pomiriti, ali da je to zahtijevalo organizovane kooperativne ponovljene aktivnosti u cilju uspostavljanja dobrih odnosa nakon međugrupnog konflikta (Sherif, 1966). To što su Sherif i njegovi saradnici shvatili da je puno lakše izazvati međugrupni sukob nego pomiriti članove grupa, samo govori u prilog tome koliko u stvarnom društvenom okruženju treba biti pažljiv u čuvanju dobrih međugrupnih odnosa. Na kraju krajeva, to što su oni ipak uspjeli da pomire grupe znači da je to i moguće -‐ možda sporo, ali izvodljivo.
172
Literatura
Aboud, F. E. (1988). Children and prejudice. New York: Basil Blackwell.
Aboud, F. E., & Doyle, A. B. (1996). Does talk of race foster prejudice or tolerance in children? Canadian Journal of Behavioural ScienceRevue Canadienne Des Sciences Du Comportement, 28(3), 161–170. doi:10.1037/0008-‐400X.28.3.161
Abrams, D., & Hogg, M. A. (2004). Collective Identity: Group Membership and Self-‐perception. In M. B. Brewer & M. Hewstone (Eds.), Self and social identity (pp. 147–181). Oxford, UK: Blackwell Publishing Ltd.
Abrams, D., Wetherell, M., Cochrane, S., Hogg, M. A., & Turner, J. C. (1990). Knowing what to think by knowing who you are: self-‐categorization and the nature of norm formation, conformity and group polarization. The British Journal of Social Psychology, 29, 97–119.
Abu-‐Rayya, M. H., & Abu-‐Rayya, H. M. (2009). Ethnic identification, religious identity, and psychological well-‐being among Muslim and Christian Palestinians in Israel. Mental Health, Religion & Culture, 12(2), 147–155. doi:10.1080/13674670802387330
Adorno, T. W., Frenkel-‐Brunswik, E., Levinson, D., & Sanford, R. (1950). The Authoritarian Personality. New York: John Wiley & Sons.
Ainsworth, M. D. (1979). Infant-‐-‐mother attachment. American Psychologist, 34(10), 932–937.
Alexander, J., McGregor, J. A., & Terence, R. (2000). Ethnicity and the Politics of Conflict: The Case of Matabeleland. In E. W. Nafziger, F. Stewart, & R. Väyrynen (Eds.), War, Hunger and Displacement: The Origin of Humanitarian Emergencies, Vol. 2. (pp. 305–332). Oxford, UK: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780198297390.003.0009
Allport, F. H. (1924). Social psychology. New York: Houghton Mifflin.
Allport, G. W. (1950). The Individual and His Religion: A Psychological Interpretation. Oxford, UK: Macmillan.
Allport, G. W. (1954). The nature of prejudice. Reading, MA: Addison-‐Wesley.
Allport, G. W. (1966). The Religious Context of Prejudice. Journal for the Scientific Study of Religion, 5(3), 447– 457. doi:10.2307/1384172
Allport, G. W., & Ross, J. M. (1967). Personal religious orientation and prejudice. Journal of Personality and Social Psychology, 5(4), 432–443.
173
Altemeyer, B. (1988). Enemies of freedom: Understanding right-‐wing authoritarianism. San Francisco (p. 378). Jossey-‐Bass.
Altemeyer, B. (1996). The authoritarian specter. Cambridge: Harvard University Press.
Altemeyer, B. (2003). Why Do Religious Fundamentalists Tend to be Prejudiced? International Journal for the Psychology of Religion, 13(1), 17–28. doi:10.1207/S15327582IJPR1301_03
Altemeyer, B. (2004). The Other “Authoritarian Personality.” In J. T. Jost & J. Sidanius (Eds.), Political Psychology (Vol. 30, pp. 85–107). Psychology Press.
Altermatt, U. (1996a). Das Fanal von Sarajevo: Ethnonationalismus in Europa. Paderborn: Schoeningh.
Altermatt, U. (1996b). Etnonacionalizam u Evropi. Sarajevo: Jež.
Alwin, D. F., Cohen, R. I., & Newcomb, T. L. (1991). Political attitudes over the life span. Madison: University of Wisconsin Press.
Amir, Y. (1976). The role of intergroup contact in change of prejudice and race relations. In P. A. Katz (Ed.), Towards the elimination of racism (pp. 245–308). New York: Pergamon Press.
Anderson, B. (1983). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. New York: Verso.
Arends-‐Toth, J., & Vijver, F. J. R. Van De. (2003). Multiculturalism and acculturation: views of Dutch and Turkish-‐Dutch. European Journal of Social Psychology, 33(2), 249–266. doi:10.1002/ejsp.143
Arndt, J., Greenberg, J., Schimel, J., Pyszczynski, T., & Solomon, S. (2002). To belong or not to belong, that is the question: terror management and identification with gender and ethnicity. Journal of Personality and Social Psychology, 83(1), 26–43.
Aronson, E., Blaney, N., Stephin, C., Sikes, J., & Snapp, M. (1978). The jigsaw classroom. Beverly Hills, CA: Sage Publishing Company.
Aronson, E., & Bridgeman, D. (1979). Jigsaw groups and the desegregated classroom: In pursuit of common goals. Personality and Social Psychology Bulletin, 5(4), 438–446. doi:10.1177/014616727900500405
Asch, S. E. (1956). Studies of independence and conformity: I. A minority of one against a unanimous majority. Psychological Monographs: General and Applied. doi:10.1037/h0093718
174
Ashbach, C., & Schermer, V. (1987). Object Relations, the Self, and the Group: A conceptual paradigm. London: Routledge.
Ashmore, R. D., Deaux, K., & Mclaughlin-‐Volpe, T. (2004). An Organizing Framework for Collective Identity : Articulation and Significance of Multidimensionality. Psychological Bulletin, 130(1), 80–114. doi:10.1037/0033-‐2909.130.1.80
Baćević, L. (1990). Nacionalna svest omladine. In S. Mihailović, L. Baćević, & S. Bjelajac (Eds.), Deca krize: omladina Jugoslavije krajem osamdesetih. Beograd: IDN -‐ Centar za politikološka istraživanja i javno mnenje.
Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. (B. Howard & K. Leonard, Eds.)The Journal of communication (Vol. 28, pp. 12–29). Prentice Hall. doi:10.1111/j.1460-‐2466.1978.tb01621.x
Bandura, A. (1982). Self-‐efficacy mechanism in human agency. American Psychologist, 37(2), 122–147. doi:10.1037/0003-‐066X.37.2.122
Bandura, A., & Walters, R. H. (1963). Social learning and personality development. Thought A Review Of Culture And Idea. New York: Holt, Rinehart and Winston.
Bar-‐Haim, Y., Ziv, T., Lamy, D., & Hodes, R. M. (2006). Nature and nurture in own-‐race face processing. Psychological Science, 17(2), 159–163.
Bar-‐Tal, D. (1998). Societal beliefs in times of intractable conflict: The Israeli case. International Journal of Conflict Management, 9(1), 22–50. doi:10.1108/eb022803
Bar-‐Tal, D. (2007). Sociopsychological Foundations of Intractable Conflicts. American Behavioral Scientist, 50(11), 1430–1453. doi:10.1177/0002764207302462
Bar-‐Tal, D., Sharvit, K., Halperin, E., & Zafran, A. (2012). Ethos of conflict: The concept and its measurement. Peace and Conflict: Journal of Peace Psychology, 18(1), 40–61. doi:10.1037/a0026860
Barlovac, B. (2012). Serbia Bans Far-‐Right Organisation “Obraz.” Balkan Insight. Retrieved from http://www.balkaninsight.com/en/article/serbia-‐bans-‐far-‐right-‐obraz
Barrett, M. (2007). Children’s knowledge, beliefs and feelings about nations and national groups. Hove, UK: Psychology Press.
Barth, F. (1969). Ethnic groups and boundaries: The social organization of cultural difference. Boston, MA: Little and Brown.
175
Batson, C. D. (1976). Religion as Prosocial: Agent or Double Agent? Journal for the Scientific Study of Religion, 15(1), 29–45. doi:10.2307/1384312
Batson, C. D., Flink, C. H., Schoenrade, P. A., Fultz, J., Pych, V., Downs, G., … Zwahl, M. (1986). Religious Orientation and Overt Versus Covert Racial Prejudice. Journal of Personality and Social Psychology, 50(1), 175–181.
Batson, C. D., Naifeh, S. J., & Pate, S. (1978). Social desirability, religious orientation, and racial prejudice. Journal for the Scientific Study of Religion, 17(1), 31–41.
Batson, C. D., Schoenrade, P., & Ventis, W. L. (1993). Religion and the individual: A social-‐psychological perspective. (A. Day, Ed.)Europe (Vol. 2nd). Oxford University Press.
Baumeister, R. F. (1987). How the self became a problem: A psychological review of historical research. Journal of Personality and Social Psychology, 52(1), 163–176. doi:10.1037//0022-‐3514.52.1.163
Baumeister, R. F. (1999). The Self in Social Psychology. (R. F. Baumeister, Ed.). Philadelphia, PA: Psychology Press.
Beatty, K. M., & Walter, O. (1984). Religious preference and practice: Reevaluating their impact on political tolerance. Public Opinion Quarterly, 48, 318–329.
Benc-‐Bošković, K. (1963). Neki pokladni običaji i drvene maske u Međimurju. Narodna Umjetnost, 1(1), 81–90.
Berkowitz, L. (1962). Aggression: A social psychological analysis. New York: Mcgraw-‐Hill.
Berry, J. W. (1997). Immigration, Acculturation, and Adaptation. Applied Psychology, 46(1), 5–34. doi:10.1080/026999497378467
Berry, J. W., Phinney, J. S., Sam, D. L., & Vedder, P. (2006). Immigrant Youth: Acculturation, Identity, and Adaptation. Applied Psychology, 55(3), 303–332. doi:10.1111/j.1464-‐0597.2006.00256.x
Bettencourt, B. A., Brewer, M. B., Croak, M. R., & Miller, N. (1992). Cooperation and reduction of intergroup bias: The role of reward structure and social orientation. Journal of Experimental Social Psychology, (28), 301–319.
Bhavnani, R. (2006). Ethnic Norms and Interethnic Violence: Accounting for Mass Participation in the Rwandan Genocide. Journal of Peace Research, 43(6), 651–669. doi:10.1177/0022343306069290
Bieber, F. (2008). Bosna i Herecegovina poslije rata: Politički sistem u podijeljenom društvu. Sarajevo: Buybook.
176
Billig, M. (1995). Banal nationalism. London: Sage.
Binder, J., Zagefka, H., Brown, R., Funke, F., Kessler, T., Mummendey, A., … Leyens, J.-‐P. (2009). Does contact reduce prejudice or does prejudice reduce contact? A longitudinal test of the contact hypothesis among majority and minority groups in three European countries. Journal of Personality and Social Psychology, 96(4), 843–56. doi:10.1037/a0013470
Bizumic, B., & Duckitt, J. (2012). What Is and Is Not Ethnocentrism? A Conceptual Analysis and Political Implications. Political Psychology, 33(6), 887–909. doi:10.1111/j.1467-‐9221.2012.00907.x
Bizumic, B., Duckitt, J., Popadic, D., Dru, V., & Krauss, S. (2009). A cross-‐cultural investigation into a reconceptualization of ethnocentrism y. European Journal of Social Psychology, (39), 871–899. doi:10.1002/ejsp
Blee, K. M. (2011). Trajectories of Ideologies and Action in US Organized Racism. In A. Azzi, X. Chryssochoou, B. Klandermans, & B. Simon (Eds.), Identity and Participation in Culturally Diverse Societies (pp. 239–255). Oxford, UK: Wiley-‐Blackwell.
Bobbio, N. (1996). Left and right. Cambridge, UK: Polity Press.
Bogardus, E. S. (1925). Social Distance and its Origin. Journal of Applied Sociology, 9, 216–225.
Bogardus, E. S. (1947). Measurement of Personal-‐Group Relations. Sociometry, 10(4), 306–311.
Bond, R., & Smith, P. B. (1996). Culture and conformity: A meta-‐analysis of studies using Asch’s Line judgment task. Psychological Bulletin, 119(1), 111–137.
Bornstein, R. F. (1993). Mere exposure effects with outgroup stimuli. In D. M. Mackie & D. L. Hamilton (Eds.), Affect cognition and stereotyping Interactive processes in group perception (pp. 195–211). Academic Press.
Branch, C., & Newcombe, N. (1980). Racial attitudes of Black preschoolers as related to parental civil rights activism. Merrill Palmer Quarterly Journal Of Developmental Psychology, 26(4), 425–428.
Brehm, J. W. (1966). A theory of psychological reactance. New York (p. 135). New York: Academic Press.
Brehm, S., & Brehm, J. W. (1981). Psychological Reactance : A Theory of Freedom and Control. New York: Academic Press.
Brewer, M. (2010). Ethnocentrism. In Encyclopedia of Group Processes and Intergroup Relations. Sage.
177
Brewer, M. B. (1988). A dual process model of impression formation. In T. K. Srull & R. S. Wyer (Eds.), Advances in social cognition (Vol. 1, pp. 1–36). Erlbaum.
Brewer, M. B. (1991). The Social Self: On Being the Same and Different at the Same Time. Personality and Social Psychology Bulletin, 17(5), 475–482. doi:10.1177/0146167291175001
Brewer, M. B. (1999). The Psychology of Prejudice: Ingroup Love and Outgroup Hate? Journal of Social Issues, 55(3), 429–444. doi:10.1111/0022-‐4537.00126
Brewer, M. B. (2000a). Ingroup Identification and Intergroup Conflict: When Does Ingroup Love Become Outgroup Hate? In R. D. Ashmore, L. Jussim, & D. Wilder (Eds.), Social Identity, Intergroup Conflict, and Conflict Reduction (pp. 17–41). New York: Oxford University Press.
Brewer, M. B. (2000b). Reducing prejudice through cross-‐categorization: Effects of multiple social identities. In S. Oskamp (Ed.), Reducing prejudice and discrimination (pp. 165–183). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Brewer, M. B. (2001). The many faces of social identity: Implications for political psychology. Political Psychology, 22(115-‐140).
Brewer, M. B. (2005). Optimal Distinctiveness, Social Identity, and the Self. In M. Leary & J. Tangney (Eds.), Handbook of Self and Identity (pp. 480–491). New York: Guilford Press.
Brewer, M. B. (2010). Social identity complexity and acceptance of diversity. In R. J. Crisp (Ed.), The Psychology of Social and Cultural Diversity (pp. 11–33). Oxford, UK: Wiley-‐Blackwell.
Brewer, M. B., & Brown, R. (1998). Intergroup relations. In D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Lindzey (Eds.), The Handbook of Social Psychology (Vol. 2, pp. 554–594). McGraw-‐Hill. doi:10.1002/ajp.20588
Brewer, M. B., & Gaertner, S. L. (2004). Toward reduction of prejudice: Integroup contact and social categorization. In M. B. Brewer & M. Hewstone (Eds.), Self and social identity (pp. 298–318). Oxford, UK: Blackwell.
Brewer, M. B., & Pierce, K. P. (2005). Social identity complexity and outgroup tolerance. Personality & Social Psychology Bulletin, 31(3), 428–37. doi:10.1177/0146167204271710
Brigham, J. C. (1971). Racial stereotypes, attitudes, and evaluations of and behavioral intentions toward Negroes and Whites. Sociometry, 34, 360–380.
Brown, R. (1999). Group processes: Dynamics within and between groups. Oxford, UK: Wiley-‐Blackwell.
178
Brown, R. (2010). Prejudice: Its social psychology. Chemistry & biodiversity (Vol. 1). Oxford, UK: Wiley-‐Blackwell.
Brown, R., & Hewstone, M. (2005). An integrative theory of intergroup contact. In Advances in experimental social psychology (pp. 255–342). San Diego, CA: Elsevier.
Brown, R., & Turner, J. C. (1979). The criss-‐cross categorization effect in intergroup discrimination. British Journal of Social and Clinical Psychology, 18, 371–383.
Brown, R., & Wade, G. (1987). Superordinate goals and intergroup behaviour: The effect of role ambiguity and status on intergroup attitudes and task performance. European Journal of Social Psychology, 17(2), 131–142.
Burkley, M., & Blanton, H. (2005). When Am I My Group? Self-‐Enhancement Versus Self-‐Justification Accounts of Perceived Prototypicality. Social Justice Research, 18(445-‐463).
Buss, D. M. (2012). Evolutionary psychology: The new science of the mind. Boston: Allyn & Bacon.
Campbell, J. D. (1990). Self-‐esteem and the clarity of the self-‐concept. Journal of Personality and Social Psychology, 59(3), 538–549.
Cantor, G. N. (1972). Effects of Familiarization on Children’s Ratings of Pictures of Whites and Blacks. Child Development, 43(4), 1219. doi:10.2307/1127509
Carlson, J. M., & Iovini, J. (1985). The transmission of racial attitudes from fathers to sons: a study of blacks and whites. Adolescence, 20(77), 233–237.
Carney, D. R., Jost, J. T., Gosling, S. D., & Potter, J. (2008). The Secret Lives of Liberals and Conservatives : Personality Profiles , Interaction Styles , and the Things They Leave Behind. Political Psychology, 29(6), 807–840. doi:10.1111/j.1467-‐9221.2008.00668.x
Carter, R. T., Yeh, C. J., & Mazzula, S. L. (2007). Cultural Values and Racial Identity Statuses Among Latino Students. Hispanic Journal Of Behavioral Sciences, 1–19.
Cartrite, B. (2003). Reclaiming their shadow: Ethnopolitical mobilization in consolidated democracies. University of Colorado.
Castelli, L., Zogmaister, C., & Tomelleri, S. (2009). The transmission of racial attitudes within the family. Developmental Psychology, 45(2), 586–591.
CCBH. (2012). Ustav Bosne i Hercegovine. Retrieved from http://www.ccbh.ba/public/down/USTAV_BOSNE_I_HERCEGOVINE_srp.pdf
179
Cehajic, S., Brown, R., & Castano, E. (2008). Forgive and Forget?:Antecedents and consequences of intergroup forgiveness in Bosnia Herzegovina. Political Psychology, 29(3), 351–367.
Chacko, C. I. (1982). Some unintended consequences of affirmative action. Journal of Applied Psychology, (67), 119–123.
Christopher, A. N., Zabel, K. L., Jones, J. R., & Marek, P. (2008). Protestant ethic ideology: Its multifaceted relationships with just world beliefs, social dominance orientation, and right-‐wing authoritarianism. Personality and Individual Differences. doi:10.1016/j.paid.2008.05.023
Clark, K. B., & Clark, M. P. (1947). Racial identification and preference in negro children. In H. Proshansky & B. Seidenberg (Eds.), Basic Studies in Social Psychology (pp. 308–317). New York: Holt Rinehart and Winston.
Cohen, A. (1969). Custom and Politics in Urban Africa. Berkeley: University of California Press.
Cohen, E. G. (1984). The desegregated school: Problems in status power and interethnic climate. In N. Miller & M. B. Brewer (Eds.), Groups in contact: The psychology of desegregation (pp. 77–96). New York: Academic Press.
Cohen, F., Ogilvie, D. M., Solomon, S., Greenberg, J., & Pyszczynski, T. (2005). American Roulette: The Effect of Reminders of Death on Support for George W. Bush in the 2004 Presidential Election. Analyses of Social Issues and Public Policy, 5(1), 177–187. doi:10.1111/j.1530-‐2415.2005.00063.x
Cook, S. W. (1978). Interpersonal and attitudinal outcomes in co-‐operating interracial groups. Journal of Research in Developmental Education, (12), 97–113.
Cooley, C. H. (1902). Human Nature and the Social Order. New York: Scribners.
Čorkalo, D. (1998). Nacionalni identitet i međunacionalna tolerancija. Dubrovnik: IUC.
Crisp, R. J., & Beck, S. R. (2005). Reducing Intergroup Bias: The Moderating Role of Ingroup Identification. Group Processes & Intergroup Relations, 8(2), 173–185.
Crisp, R. J., & Hewstone, M. (2007). Multiple social categorization. In M. P. Zanna (Ed.), Advances (Vol. 39, pp. 163–254). Academic Press Inc. Retrieved from http://kar.kent.ac.uk/4203/
Crisp, R. J., Walsh, J., & Hewstone, M. (2006). Crossed categorization in common ingroup contexts. Personality and Social Psychology Bulletin, 32(9), 1204–18. doi:10.1177/0146167206289409
180
Crutchfield, R. S. (1955). Conformity and character. American Psychologist, 10(5), 191–198. doi:10.1037/h0040237
Davey, A. (1983). Learning to Be Prejudiced. London: Edward Arnold.
De Koning, M., & Meijer, R. (2011). Going All the Way: Politicization and Radicalization of the Hofstad Network in the Netherlands. In A. Azzi, X. Chryssochoou, B. Klandermans, & B. Simon (Eds.), Identity and Participation in Culturally Diverse Societies (pp. 220–238). Oxford, UK: Wiley-‐Blackwell.
Deutch, M., & Gerard, H. B. (1955). A study of normative and informational social influences upon individual judgement. Journal of Abnormal Psychology, 51(3), 629–636.
Deutsch, M., & Collins, M. E. (1951). Interracial housing: A psychological evaluation of a social experiment. Minneapolis, MN: University of Minnesota.
Dollard, J., Doob, L., Miller, N. E., Mowrer, O. H., & Sears, R. R. (1939). Frustration and Aggression. New Haven: Yale University Press.
Dovidio, J. F., Gaertner, S. L., & Saguy, T. (2007). Another view of “we”: Majority and minority group perspectives on a common ingroup identity. European Review of Social Psychology, 18(784375804), 296–330. doi:10.1080/10463280701726132
Dovidio, J. F., Gaertner, S. L., & Validzic, A. (1998). Intergroup bias: status, differentiation, and a common in-‐group identity. Journal of Personality and Social Psychology, 75(1), 109–120.
Doyle, A. B., & Aboud, F. E. (1995). A longitudinal study of White children’s racial prejudice as a social-‐cognitive development. MerrillPalmer Quarterly, 41(2), 209–228.
Dunn, R. G. (1998). Identity crises: A social critique of postmodernity. Minneapolis, MN: University of Minnesota.
Duraković, D., Efendić, A., Draganić, A., Slatina, S., & Šabanović, E. (2010). Sistem ranog upozoravanja 2010. Sarajevo.
Đurić, Đ. (1980). Psihološka struktura etničkih stavova mladih. Novi Sad: OC “Vukan Jovanović.”
Durkin, K. (1985). Television and sex-‐role acquisition. 1: Content. British Journal of Social Psychology, 24 ( Pt 2)(3), 101–113.
Dušanić, S. (2007). Psihološka istraživanja religioznosti. Banja Luka: CKSP.
Dušanić, S., & Turjačanin, V. (2005). Religiozne orijentacije i altruizam adolescenata. Radovi, 8.
181
ECHR. (2009). Sejdic and Finci v. Bosnia and Herzegovina. Retrieved from http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-‐96491
Eco, U. (1994). Eternal Fascism: Fourteen Ways of Looking at a Blackshirt. New York Review of Books, 12–15.
Ellemers, N., Doosje, B. J., Van Knippenberg, A., & Wilke, H. (1992). Status protection in high status minority groups. European Journal of Social Psychology, 22(2), 123–140. doi:10.1002/ejsp.2420220203
Ellemers, N., Spears, R., & Doosje, B. (1999). Social Identity Context, Commitment, Content. (N. Ellemers, R. Spears, & B. Doosje, Eds.)Russell The Journal Of The Bertrand Russell Archives (p. 273). Blackwell.
Ellemers, N., Wilke, H., & Van Knippenberg, A. (1993). Effects of the legitimacy of low group or individual status on individual and collective identity enhancement strategies. Journal of Personality and Social Psychology, (64), 766–778.
Ensari, N., & Miller, N. (2002). The out-‐group must not be so bad after all: the effects of disclosure, typicality, and salience on intergroup bias. Journal of Personality and Social Psychology (Vol. 83, pp. 313–329). American Psychological Assn, US.
Erikson, E. H. (1959). Identity and the life cycle. Psychological Issues (Vol. 1, p. 171). International Universities Press.
Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and crisis. PsycCRITIQUES (Vol. 20, p. 336). Norton. doi:10.1037/002846
Eysenck, H. J. (1954). The Psychology of Politics. London: Routledge.
Fajardo, D. M. (1985). Autor Race, Essay Quality and Reverse Discrimination. Journal of Applied Social Psychology, 15(3), 255–268.
Farr, R. M. (1996). The roots of modern social psychology. Oxford, UK: Blackwell.
Fearon, J. D., & Laitin, D. D. (1996). Explaining Interethnic Cooperation. The American Political Science Review, 90(4), 715. doi:10.2307/2945838
Felix-‐Ortiz, M., Newcomb, M. D., & Myers, H. (1994). A Multidimensional Measure of Cultural Identity for Latino and Latina Adolescents. Hispanic Journal Of Behavioral Sciences, 16(2), 99–115. doi:10.1177/07399863940162001
Ferguson, N. (2008). Crossing the Rubicon: Deciding to become a paramilitary in Northern Ireland. International Journal of Conflict and Violence, 2, 130–137.
Festinger, L. (1954). A theory of social comparison processes. Human Relations, 7(2), 117–140.
182
Fishman, J. (1980). Social theory and ethnography. In P. Sugar (Ed.), Ethnic Diversity and Conflict in Eastern Europe (pp. 84–97). Santa Barbara: ABC Clio.
Fiske, S. T. (1993). Controlling other people. The impact of power on stereotyping. American Psychologist, 48(6), 621–628.
Fiske, S. T., & Neuberg, S. L. (1990). A continuum of impression-‐formation, from category-‐based to individuating processes: Influences of information and motivation on attention and interpretation. Advances in Experimental Social Psychology, 23, 1–74. doi:10.1016/S0065-‐2601(08)60317-‐2
Fiske, S. T., & Taylor, S. E. (1991). Social cognition (2nd ed.). McGrawHill series in social psychology (p. 717–). Mcgraw-‐Hill.
Fiske, S. T., Xu, J., Cuddy, A. C., & Glick, P. (1999). (Dis)respecting versus (Dis)liking: Status and Interdependence Predict Ambivalent Stereotypes of Competence and Warmth. Journal of Social Issues, 55(3), 473–489. doi:10.1111/0022-‐4537.00128
Freud, S. (1922). Group psychology and the analysis of the ego. London: Hogarth Press.
Freud, S. (2002). Civilization and Its Discontents. London: Penguin Classics.
Fromm, E. (1942). The Fear of Freedom. English (p. 257). London: Routledge & Kegan Paul.
Fromm, E. (1980). Bjekstvo od slobode. Zagreb: Naprijed.
Gaertner, S. L., & Banker, B. S. (1998). Achieving Stepfamily Harmony: An Intergroup-‐Relations Approach. Journal of Family Psychology September, 12(3), 310–325.
Gaertner, S. L., & Dovidio, J. F. (1977). The subtlety of white racism, arousal, and helping behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 35(10), 691–707.
Gaertner, S. L., & Dovidio, J. F. (2000). Reducing Intergroup Bias: The Common Ingroup Identity Model. Philadelphia, PA: Psychology Press.
Gaertner, S. L., Dovidio, J. F., Banker, B. S., Houlette, M., Johnson, K. M., & McGlynn, E. A. (2000). Reducing intergroup conflict: From superordinate goals to decategorization, recategorization, and mutual differentiation. Group Dynamics Theory Research And Practice, 4(1), 98–114. doi:10.1037//1089-‐2699.4.1.98
Gaertner, S. L., Dovidio, J. F., & Nier, J. A. (1999). Across Cultural Divides: The Value of a Superordinate Identity. In D. A. Prentice & D. T. Miller (Eds.),
183
Cultural Divides Understanding and Overcoming Group Conflict (pp. 173–212). Russel Sage Foundation. Retrieved from http://psycnet.apa.org/?&fa=main.doiLanding&uid=1999-‐02753-‐005
Gaertner, S. L., Mann, J. A., Dovidio, J. F., Murrell, A. J., & Pomare, M. (1990). How Does Cooperation Reduce Intergroup Bias ? Journal of Personality, 59(4), 692–704.
Gaertner, S. L., Rust, M. C., Dovidio, J. F., Bachman, B. A., & Anastasio, P. A. (1994). The Contact Hypothesis: The Role of a Common Ingroup Identity on Reducing Intergroup Bias. Small Group Research, 25(2), 224–249. doi:10.1177/1046496494252005
Gellner, E. (1983). Nations and Nationalism. New perspectives on the past (Vol. 9, p. 150). Oxford, UK: Basil Blackwell. doi:10.1111/1469-‐8219.00146
Gibson, J. L. (2006). Do Strong Group Identities Fuel Intolerance? Evidence From the South African Case. Political Psychology, 27(5), 665–705. doi:10.1111/j.1467-‐9221.2006.00528.x
Giddens, A. (1985). The Nation State and Violence. Nation. Oxford, UK: Polity Press.
Giddens, A. (1987). Social theory and modern sociology. (A. Giddens, Ed.)Priest (Vol. 17, p. 310). Stanford University Press. doi:10.2307/2069708
Gil-‐White, F. J. (2001). Are Ethnic Groups Biological “Species” to the Human Brain? Essentialism in Our Cognition of Some Social Categories. Current Anthropology, 42(4), 515–553. doi:10.1086/321802
Gilbert, G. M. (1951). Stereotype persistence and change among college students. Journal of Abnormal Psychology, 46(2), 245–254.
Glazer, N., & Moynihan, D. P. (1975). Ethnicity. Cambridge: Harvard University Press.
Global Conflict Trends. (2013). Retrieved from http://www.systemicpeace.org/conflict.htm
Goodwin, S. A., Gubin, A., Fiske, S. T., & Yzerbyt, V. Y. (2000). Power Can Bias Impression Processes: Stereotyping Subordinates by Default and by Design. Group Processes Intergroup Relations, 3(3), 227–256. doi:10.1177/1368430200003003001
Grahek, I. (2008). Promene u oblicima nacionalne vezanosti i autoritarnost kod srednjoskolaca u poslednjih 35 godina. Petničke Sveske, 64, 417–431.
184
Graves, S. B. (1999). Television and Prejudice Reduction : When Does Television as a Vicarious Experience Make a Difference ? Journal of Social Issues, 55(4), 707–725. doi:10.1111/0022-‐4537.00143
Greenland, K., & Brown, R. (1999). Categorization and intergroup anxiety in contact between British and Japanese nationals. European Journal of Social Psychology, 29(4), 503–521.
Greenwald, A. G., McGhee, D. E., & Schwartz, J. L. (1998). Measuring individual differences in implicit cognition: the implicit association test. Journal of Personality and Social Psychology (Vol. 74, pp. 1464–1480). APA AMERICAN PSYCHOLOGICAL ASSOCIATION.
Guetzkow, H. S. (1955). Multiple loyalties: theoretical approach to a problem in international organization. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Gurin, P. (2007). Intergroup Dialogue: A Critical-‐ Dialogic Approach to Learning About Difference, Inequality, and Social Justice. New Directions for Teaching and Learning, (111), 35–46. doi:10.1002/tl
Gurin, P., Dey, E. L., Hurtado, S., & Gurin, G. (2002). Diversity and higher education: Theory and impact on educational outcomes. Harvard Educational Review, 72(3), 330–366.
Gurin, P., Nagda, B. (Ratnesh) a., & Lopez, G. E. (2004). The Benefits of Diversity in Education for Democratic Citizenship. Journal of Social Issues, 60(1), 17–34. doi:10.1111/j.0022-‐4537.2004.00097.x
Gurin, P., & Nagda, B. A. (2006). Getting to the What, How, and Why of Diversity on Campus. Educational Researcher, 35(1), 20–24. doi:10.3102/0013189X035001020
Hafer, C. L., & Bègue, L. (2005). Experimental research on just-‐world theory: problems, developments, and future challenges. Psychological Bulletin, 131(1), 128–167. doi:10.1037/0033-‐2909.131.1.128
Hagendoorn, L. (1995). Intergroup Biases in Multiple Group Systems: The Perceptionof Ethnic Hierarchies. In W. Stroebe & M. Hewstone (Eds.), European Review of Social Psychology (pp. 199–228). Chichester, UK: John Wiley.
Halberstadt, J., Sherman, S. J., & Sherman, J. W. (2011). Why Barack Obama is black: a cognitive account of hypodescent. Psychological Science, 22(1), 29–33.
Hamberger, J., & Hewstone, M. (1997). Inter-‐ethnic contact as a predictor of blatant and subtle prejudice: Tests of a model in four West European nations. British Journal of Social Psychology, (36), 173–190.
185
Harrington, D. M., Block, J. H., & Block, J. (1987). Testing aspects of Carl Rogers’s theory of creative environments: child-‐rearing antecedents of creative potential in young adolescents. Journal of Personality and Social Psychology, 52(4), 851–856.
Haslam, S. A. (2001). Psychology in organizations: The social identity approach. Leadership & Organization Development Journal. London: Sage.
Haslam, S. A., & Dovidio, J. F. (2010). Prejudice. In Encyclopedia of Group Processes and Intergroup Relations. Sage.
Heider, F. (1958). The psychology of interpersonal relations. (F. Heider, Ed.)The psychology of interpersonal relations (Vol. New York, p. 322). Wiley. doi:10.1037/10628-‐000
Hello, E., Scheepers, P., & Gijsberts, M. (2002). Education and Ethnic Prejudice in Europe: Explanations for cross-‐national variances in the educational effect on ethnic prejudice. Scandinavian Journal of Educational Research, 46(1), 5–24. doi:10.1080/00313830120115589
Hello, E., Scheepers, P., & Sleegers, P. (2006). Why the more educated are less inclined to keep ethnic distance: An empirical test of four explanations. Ethnic and Racial Studies, 29(5), 959–985. doi:10.1080/01419870600814015
Hewstone, M., & Brown, R. (1986). Contact is not Enough: An Intergroup Perspective on the “Contact Hypothesis.” In M. Hewstone & R. Brown (Eds.), Contact and Conflict in Intergroup Relations (pp. 1–44). Blackwell Publishers.
Hewstone, M., Rubin, M., & Willis, H. (2002). Intergroup bias. Annual Review of Psychology, 53, 575–604. doi:10.1146/annurev.psych.53.100901.135109
Hewstone, M., & Swart, H. (2011). Fifty-‐odd years of inter-‐group contact: from hypothesis to integrated theory. The British Journal of Social Psychology / the British Psychological Society, 50(3), 374–86. doi:10.1111/j.2044-‐8309.2011.02047.x
Higgins, E. T. (1987). Self-‐discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Review, (94), 319–340.
Hinkle, S., & Brown, R. (1990). Intergroup comparisons and social identity: Some links and lacunae. In D. Abrams & M. A. Hogg (Eds.), Social identity theory: Constructive and critical advances (pp. 48–70). New York: Harvester Wheatsheaf.
Ho, A. K., Sidanius, J., Levin, D. T., & Banaji, M. R. (2011). Evidence for hypodescent and racial hierarchy in the categorization and perception of biracial individuals. Journal of Personality and Social Psychology, 100(3), 492–506.
186
Hodson, G., & Busseri, M. a. (2012). Bright minds and dark attitudes: lower cognitive ability predicts greater prejudice through right-‐wing ideology and low intergroup contact. Psychological Science, 23(2), 187–95. doi:10.1177/0956797611421206
Hodson, R., Sekulić, D., & Massey, G. (1994). National tolerance in the former Yugoslavia. American Journal of Sociology, 99(6), 1534–1558.
Hogg, M. A. (1992). The Social Psychology of Group Cohesiveness. New York: New York University Press.
Hogg, M. A. (1993). Group cohesiveness: A critical review and some new directions. European Review of Social Psychology, (4), 85–111.
Hogg, M. A. (2005). Uncertainty, social identity and ideology. In Advances in group processes (pp. 203–230). New York: Elsevier.
Hogg, M. A. (2006). Social identity theory. In Contemporary social psychological theories. Stanford: Stanford University Press.
Hogg, M. A. (2007). Uncertainty-‐identity theory. In M. P. Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (pp. 69–126). San Diego: Academic Press.
Hogg, M. A., & Abrams, D. (1988). Social identifications: A social psychology of intergroup relations and group processes. London: Routledge.
Hogg, M. A., Adelman, J. R., & Blagg, R. D. (2010). Religion in the face of uncertainty: an uncertainty-‐identity theory account of religiousness. Personality and Social Psychology Review, 14(1), 72–83. doi:10.1177/1088868309349692
Hogg, M. A., & Tindale, S. (2005). Social identity, influence, and communication in small groups. In J. Harwood & H. Giles (Eds.), Intergroup communication: Multiple perspectives (pp. 141–164). New York: Peter Lang.
Hogg, M. A., & Turner, J. C. (1987). Social identity and conformity: A theory of referent informational influence. In W. Doise & S. Moscovici (Eds.), Current issues in European social psychology (pp. 139–182). Cambridge: Cambridge University Press.
Hogg, M. A., & Vaughan, G. M. (2010). Essentials of Social Psychology. Harlow: Pearson.
Hornsey, M. J., & Hogg, M. A. (2000). Subgroup relations: A comparison of the mutual intergroup differentiation and common ingroup identity models of prejudice reduction. Personality and Social Psychology Bulletin, (26), 242–256.
187
Horowitz, D. L. (1985). Ethnic Groups in Conflict. Berkeley, CA: University of California Press.
Horowitz, D. L. (1998). Structure and strategy in ethnic conflict: a few steps toward synthesis. Annual World Bank Conference on Development Economics.
Horowitz, E. L., & Horowitz, R. E. (1938). Development of social attitudes in children. Sociometry, 1(3-‐4), 301–338. doi:10.2307/2785586
Husremović, D., Powell, S., Šišić, A., & Dolić, A. (2007). Obrazovanje u Bosni i Hercegovini: Čemu učimo djecu? Sarajevo.
Hyman, H., & Sheatsley, P. B. (1954). “The authoritarian personality”: A methodological critique. In R. Christie & M. Jahoda (Eds.), Studies in the Scope and Method of “The Authoritarian Personality” (pp. 50–112). Glencoe, IL: Free Press.
Insko, C. A., & Schopler, J. (1987). Categorization, competition, and collectivity. Goup Processes, 213–251.
Islam, M. R., & Hewstone, M. (1993). Dimensions of Contact as Predictors of Intergroup Anxiety, Perceived Out-‐Group Variability, and Out-‐Group Attitude: An Integrative Model. Personality and Social Psychology Bulletin, 19(6), 700–710. doi:10.1177/0146167293196005
Izvještaj o pojavama diskriminacije u Bosni i Hercegovini. (2012). Izvještaj ombudsmena za ljudska prava BiH. Retrieved from http://www.ombudsmen.gov.ba/materijali/publikacije/diskriminacija/2011/BOS_DISKR2011.pdf
Izvještaj o rezultatima ispitivanja javnog mnijenja o percepciji i iskustvu diskriminacije. (2011). Retrieved from http://www.diskriminacija.ba/sites/default/files/Diskriminacija_izvjestaj_final.pdf
Jackman, M. R., & Muha, M. J. (1984). Education and Intergroup Attitudes: Moral Enlightenment, Superficial Democratic Commitment, or Ideological Refinement? American Sociological Review. doi:10.2307/2095528
James, W. (1890). Principles of psychology. New York: Holt Rinehart & Winston.
Jarymowicz, M., & Bar-‐Tal, D. (2006). The dominance of fear over hope in the life of individuals and collectives. European Journal of Social Psychology, 36(3), 367–392. doi:10.1002/ejsp.302
Jenkins, R. (2008). Rethinking ethnicity. London: Sage Publications.
Johnson, D. W., Johnson, R. T., & Maruyama, G. (1984). Goal interdependence and interpersonal attraction in heterogeneous classrooms: A meta-‐analysis. In
188
Groups in contact: The psychology of desegregation (pp. 187–212). Orlando, FL: Academic Press.
Jost, J. T., & Banaji, M. R. (1994). The role of stereotyping in system-‐justification and the production of false consciousness. British Journal of Social Psychology, 33, 1–27. doi:10.1111/j.2044-‐8309.1994.tb01008.x
Jost, J. T., Banaji, M. R., & Nosek, B. A. (2004). A Decade of System Justification Theory: Accumulated Evidence of Conscious and Unconscious Bolstering of the Status Quo. Political Psychology, 25(6), 881–919. doi:10.1111/j.1467-‐9221.2004.00402.x
Jost, J. T., & Hunyady, O. (2002). The psychology of system justification and the palliative function of ideology. European Review of Social Psychology, 13(1), 111–153. doi:10.1080/10463280240000046
Jost, J. T., Nosek, B. a., & Gosling, S. D. (2008). Ideology: Its Resurgence in Social, Personality, and Political Psychology. Perspectives on Psychological Science, 3(2), 126–136. doi:10.1111/j.1745-‐6916.2008.00070.x
Jost, J. T., & Thompson, E. P. (2000). Group-‐based dominance and opposition to equality as independent predictors of self-‐esteem, ethnocentrism, and social policy attitudes among African Americans and European Americans. Journal of Experimental Social Psychology, (36), 209–243.
Jussim, L., Ashmore, R. D., & Wilder, D. (2000). Social Identity and Intergroup Conflict. In R. D. Ashmore, L. Jussim, & D. Wilder (Eds.), Social Identity, Intergroup Conflict, and Conflict Reduction (Vol. 3, pp. 3–16). New York: Oxford University Press.
Kaplan, B. J. (2007). Divided by Faith: Religious Conflict and the Practice of Toleration in Early Modern Europe. Cambridge, MA: The Belknap Press.
Kaplan, M. M. (1967). Judaism as a civilization. New Haven: Schocken Books.
Kaplan, R. (1994). The Coming Anarchy. Atlantic Monthly, 273(2), 44–76.
Karlins, M., Coffman, T. L., & Walters, G. (1969). On the fading of social stereotypes: studies in three generations of college students. Journal of Personality and Social Psychology, 13(1), 1–16.
Katz, D., & Braly, K. (1933). Racial stereotypes of one hundred college students. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 28(3), 280–290. doi:10.1037/h0074049
Katz, D., & Braly, K. (1965). Verbal stereotypes and racial prejudice. In H. Proshansky & B. Seidenberg (Eds.), Basic studies in social psychology (pp. 266–272). Rinehart & Winston.
189
Kay, A. C., & Jost, J. T. (2003). Complementary justice: effects of “poor but happy” and “poor but honest” stereotype exemplars on system justification and implicit activation of the justice motive. Journal of Personality and Social Psychology, 85(5), 823–837.
Kemmelmeier, M., & Winter, D. G. (2008). Sowing Patriotism, But Reaping Nationalism? Consequences of Exposure to the American Flag. Political Psychology, 29(6), 859–879.
Kiang, L., Yip, T., & Fuligni, A. J. (2008). Multiple Social Identities and Adjustment in Young Adults From Ethnically Diverse Backgrounds. Journal of Research on Adolescence, 18(4), 643–670. doi:10.1111/j.1532-‐7795.2008.00575.x
Kirkpatrick, L. A. (1993). Fundamentalism, Christian Orthodoxy, and Intrinsic Religious Orientation as Predictors of Discriminatory Attitudes. Journal for the Scientific Study of Religion, 32(3), 256–268. doi:10.2307/1386664
Klandermans, B. (1997). The social psychology of protest. Identity (Vol. online jou). Oxford, UK: Blackwell.
Kleinpenning, G. (1993). The Structure and Content of Racist Beliefs. Utrecht: Utrecht University, ISOR.
Knight, G. P., Bernal, M. E., Garza, C. A., Cota, M. K., & Ocampo, K. A. (1993). Family Socialization and the Ethnic Identity of Mexican-‐American Children. Journal of Cross-‐Cultural Psychology, 24(1), 99–114. doi:10.1177/0022022193241007
Kohlberg, L. (1969). Stage and sequence: The cognitive-‐developmental approach to socialization. In D. A. Goslin (Ed.), Handbook of socialization theory and research (Vol. 347, pp. 347–480). Rand McNally.
Kordić, S. (2010). Jezik i nacionalizam. Zagreb: Durieux.
Kosterman, R., & Feshbach, S. (1989). Toward a Measure of Patriotic and Nationalistic Attitudes. Political Psychology, 10(2), 257–274. doi:10.2307/3791647
Kriesberg, L. (2005). Nature, Dynamics, and Phases of Intractability. In C. A. Crocker, F. O. Hampson, & P. Aall (Eds.), Grasping the Nettle: Analyzing Cases of Intractable Conflict (pp. 65–97). Washington, DC: USIP Press Books.
Krueger, J. (1996). Personal beliefs and cultural stereotypes about racial characteristics. Journal of Personality and Social Psychology, 71(3), 536–548. doi:10.1037//0022-‐3514.71.3.536
Kunovich, R. M., & Hodson, R. (1999). Conflict, religious identity, and ethnic intolerance in Croatia. Social Forces, 78(2), 643–668.
190
Kunovich, R. M., & Hodson, R. (2002). Ethnic diversity, segregation, and inequality : A structural model of ethnic prejudice in Bosnia and Croatia. The Sociological Quarterly, 43(2), 185–212.
Kuran, T. (2010). ETHNIC NORMS AND THEIR TRANSFORMATION THROUGH REPUTATIONAL CASCADES. Journal of Legal Studies, 27(2), 623–659.
Kuzmanović, B. (1994). Socijalna distanca prema pojedinim nacijama. In M. Lazić (Ed.), Razaranje društva (pp. 225–244). Beograd: Filip Višnjić.
Kuzmanović, B. (2001). Etnička distanca u Crnoj Gori. In B. Đukanović, B. Kuzmanović, M. Lazić, & M. Bešić (Eds.), Nacija i država (pp. 177–246). Podgorica: SoCEN.
Le Bon, G. (1896). The crowd: A study of the popular mind. London: T. Fisher Unwin.
Leak, G. K., & Randall, B. A. (1995). Clarification of the Link between Right-‐Wing Authoritarianism and Religiousness: The Role of Religious Maturity. Journal for the Scientific Study of Religion, 34(2), 245–252. doi:10.2307/1386769
LeCouteur, A., & Augoustinos, M. (2001). The Language of Prejudice and Racism. In M. Augoustinos & K. J. Reynolds (Eds.), Understanding Prejudice, Racism, and Social Conflict (pp. 215–230). London: Sage.
Lee, Y.-‐T., Jussim, L. J., & McCauley, C. R. (1995). Stereotype accuracy: Toward appreciating group differences. (Y.-‐T. Lee, L. J. Jussim, & C. R. McCauley, Eds.)Compare A Journal Of Comparative Education (Vol. i, pp. 293–312). American Psychological Association.
Lerner, M. J., & Miller, D. T. (1978). Just world research and the attribution process: Looking back and ahead. Psychological Bulletin. doi:10.1037/0033-‐2909.85.5.1030
Levin, S., Van Laar, C., & Sidanius, J. (2003). The Effects of Ingroup and Outgroup Friendships on Ethnic Attitudes in College: A Longitudinal Study. Group Processes Intergroup Relations, 6(1), 76–92. doi:10.1177/1368430203006001013
Levy, S. R., West, T. L., Ramirez, L. F., & Pachankis, John, E. (2004). Racial and Ethnic Prejudice among Children. In J. L. Chin (Ed.), The Psychology of Prejudice and Discrimination (pp. 37–60). Westport, CT: Praeger.
Lewin, K. (1952). Field theory in social science: Selected theoretical papers by Kurt Lewin. London: Tavistock.
Linden, A., & Klandermans, B. (2007). Revolutionaries, Wanderers, Converts, and Compliants: Life Histories of Extreme Right Activists. Journal of
191
Contemporary Ethnography, 36(2), 184–201. doi:10.1177/0891241606298824
Lippman, W. (1922). Public Opinion. New York: Harcourt Brace.
Livingstone, A., & Haslam, S. A. (2008). The importance of social identity content in a setting of chronic social conflict : Understanding intergroup relations in Northern Ireland. British Journal of Social Psychology, 47, 1–21. doi:10.1348/014466607X200419
Lockwood, W. (1975). European Muslims: Economy and Ethnicity in Western Bosnia. New York: Academic Press.
Lopez, G. E., & Zúñiga, X. (2010). Intergroup Dialogue and Democratic Practice in Higher Education. New Directions for Higher Education, (152), 35–43. doi:10.1002/he
Mackie, D. M., & Smith, E. R. (1998). Intergroup relations: insights from a theoretically integrative approach. Psychological Review, 105(3), 499–529.
MacNeil, M., & Sherif, M. (1976). Norm change over subject generations as a function of arbitrariness of prescribed norms. Journal of Personality and Social Psychology, 34, 762–773.
Madon, S., Jussim, L., & Eccles, J. (1997). In search of the powerful self-‐fulfilling prophecy. Journal of Personality and Social Psychology, 72(4), 791–809.
Major, B. (1994). From social inequality to personal entitlement: The role of social comparisons, legitimacy appraisals, and group membership. Advances in Experimental Social Psychology, 26, 293–355.
Majstorović, D., & Turjačanin, V. (2006). The representation of women in Bosnian-‐Herzegovinan dailies: gender and ethnic separations in society. In N. M. Bamburac, T. Jusic, & A. Isanovic (Eds.), Stereotyping representation of women in print media in south east Europe (pp. 81–110). Mediacentar Sarajevo.
Majstorović, D., & Turjačanin, V. (2013). Youth Ethnic and National Identity in Bosnia and Herzegovina: Social Science Approaches. London: Palgrave Macmillan.
Malešević, S. (2004). The sociology of ethnicity. London: Sage Publications.
Malešević, S. (2006). Identity as Ideology: Understanding Ethnicity and Nationalism. New York: Palgrave.
Malešević, S. (2011). The chimera of national identity. Nations and Nationalism, 17(2), 272–290.
192
Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego-‐identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3(5), 551–558.
Marcia, J. E. (2002). Adolescence, Identity, and the Bernardone Family. Identity, 2(3), 199–209. doi:10.1207/S1532706XID0203_01
Markus, H. R., & Kitayama, S. (1991). Culture and the self: Implications for cognition, emotion, and motivation. Psychological Review, 98(2), 224–253. doi:10.1037/0033-‐295X.98.2.224
Marx, K., & Engels, F. (1998). The German ideology : including Theses on Feuerbach and introduction to The critique of political economy. Great books in philosophy (p. 574). London: Prometheus Books.
Marx, K., & Engels, F. (2012). The Communist manifesto. New Haven: Yale University Press.
Massey, G., Hodson, R., & Sekulic, D. (1999). Ethnic enclaves and intolerance : The case of Yugoslavia. Library.
McBride, W. L. (2008). Ideology. In International encyclopaedia of the social science: Ethnic conflict -‐ inequality, gender. Macmillan.
McGonagle, T., Noll, B., & Price, M. (2003). Multi-‐Language Related Broadcasting and Legislation in the OSCE. Amsterdam: PCMLP.
Mead, G. H. (1908). Mind, Self, and Society. Chicago: University of Chicago Press.
Mihaljević, N. (2011). Ako se složimo da Željko Komšić i nije Hrvat, kako se prometnuo u Bošnjaka, a da se o tome nije pitao?!
Mijatović, A., & Previšić, V. (1999). Demokratska interkulturalna obilježja srednjoškolaca u Hrvatskoj. Zagreb: Interkultura.
Miller, K. P., Brewer, M. B., & Arbuckle, N. L. (2009). Social Identity Complexity: Its Correlates and Antecedents. Group Processes Intergroup Relations, 12(1), 79–94. doi:10.1177/1368430208098778
Miller, K. P., Brewer, M. B., & Arbuckle, N. L. (2009). Social Identity Complexity: Its Correlates and Antecedents. Group Processes & Intergroup Relations, 12(1), 79–94. doi:10.1177/1368430208098778
Miller, N., Brewer, M. B., & Edwards, K. (1985). Cooperative interaction in desegregated settings: A laboratory analogue. Journal of Social Issues, (41), 63–79.
Miller, R. L. (2010). Multicultural identity development: Theory and research. In K. D. Keith (Ed.), Cross-‐cultural psychology: A contemporary reader (pp. 509–523). New York: Wiley-‐Blackwell.
193
Milosavljević, B. (2011). Ratni zločin, samoživi arhiv neprijateljstva i budućnost. Banja Luka: Filozofski fakultet.
Mitchell, C. (2005). Behind the Ethnic Marker: Religion and Social Identification in Northern Ireland. Sociology of Religion, 66(1), 3. doi:10.2307/4153113
Mlicki, P. P., & Ellemers, N. (1996). Being different or being better? National stereotypes and identifications of Polish and Dutch students. European Journal of Social Psychology, 26(1), 97–114. doi:10.1002/(SICI)1099-‐0992(199601)26:1<97::AID-‐EJSP739>3.0.CO;2-‐F
Moghaddam, F. (2005). The staircase to terrorism: A psychological explanation. American Psychologist, 60, 161–169.
Mossakowski, K. N. (2003). Coping with perceived discrimination: does ethnic identity protect mental health? Journal of Health and Social Behavior, 44(3), 318–31.
Mummendey, A., Klink, A., & Brown, R. (2001). Nationalism and patriotism : National identification and out-‐group rejection. British Journal of Social Psychology, 40, 159–172.
Mummendey, A., & Simon, B. (1997). Nationale Identifkation und die Abwertung von Fremdgruppen. In A. Mummeneay & B. Simon (Eds.), Identita ̈t und Verschiedenheit (pp. 175–193). Bern: Huber.
Mummendey, A., Simon, B., Dietze, C., Grunert, M., Haeger, G., Kessler, S., … Schaferhoff, S. (1992). Categorization is not enough: Intergroup discrimination in negative outcome allocation. Journal of Experimental Social Psychology, 28(2), 125–144. doi:10.1016/0022-‐1031(92)90035-‐I
Munson, Z. W. (2008). The making of pro-‐life activists: How social movement mobilization works. Chicago: University of Chicago Press.
Nagda, B. R. A. (2006). Breaking Barriers, Crossing Borders, Building Bridges: Communication Processes in Intergroup Dialogues. Journal of Social Issues, 62(3), 553–576. doi:10.1111/j.1540-‐4560.2006.00473.x
Nesdale, D. (2004). Social identity processes and children’s ethnic prejudice. In The Development of the Social Self (pp. 219–245). Hove, UK: Psychology Press.
Nesdale, D., & Flesser, D. (2001). Social Identity and the Development of Children’s Group Attitudes. Child Development, 72(2), 506–517. doi:10.1111/1467-‐8624.00293
Nesdale, D., Maass, A., Griffiths, J., & Durkin, K. (2003). Effects of in-‐group and out-‐group ethnicity on children’s attitudes towards members of the in-‐
194
group and out-‐group. British Journal of Developmental Psychology, 21(2), 177–192.
Newcomb, T. L. (1943). Personality and social change: Attitude formation in a student community. New York: Dryden Press.
Newcomb, T. L., Koenig, K. E., Flacks, R., & Warwick, D. P. (1967). Persistence and change: Bennington College and its students after 25 years. New York: John Wiley & Sons.
Ng, S. H. (1980). The social psychology of power. London: Academic Press.
Oakes, P. J. (1987). The salience of social categories. In J. C. Turner, M. A. Hogg, P. J. Oakes, S. D. Wetherell, & M. S. Reicher (Eds.), Rediscovering the social group: A self categorization theory (pp. 117–141). Oxford, UK: Blackwell.
Oakes, P. J., Haslam, S. A., & Turner, J. C. (1994). Stereotyping and social reality. Oxford, UK: Blackwell.
Oberschall, A. (2007). Conflict and Peace Building in Divided Societies: Responses to ethnic violence. London: Routledge.
Operario, D., & Fiske, S. T. (2004). Stereotypes: Content, Structures, Processes, and Context. In M. B. Brewer & M. Hewstone (Eds.), Social Cognition (pp. 22–44). Blackwell Publishing.
Operario, D., Goodwin, S. A., & Fiske, S. T. (1998). Power is everywhere: Social control and personal control both operate at stereotype activation, interpretation, and response. In R. S. Wyer Jr. (Ed.), Advances in social cognition (Vol. 11, pp. 163–175). Lawrence Erlbaum Associates.
Oren, N., Bar-‐Tal, D., & David, O. (2004). Conflict, identity and ethos: The Israeli-‐Palestinian case. In Y.-‐T. Lee, C. R. McCauley, F. M. Moghaddam, & S. Worchel (Eds.), Psychology of ethnic and cultural conflict (pp. 133–154). Westport, CT: Praeger.
Orwell, G. (1945). Animal farm. Retrieved from http://www.george-‐orwell.org/Animal_Farm/2.html
Otten, S., & Moskowitz, G. B. (2000). Evidence for implicit evaluative ingroup bias: Affect-‐biased spontaneous trait inference in a minimal group paradigm. Journal of Experimental Social Psychology, 36, 77–89.
Otten, S., & Mummendey, A. (2000). Valence-‐Dependent Probability of Ingroup Favouritism between Minimal Groups – An Integrative View on the Positive-‐Negative Asymmetry in Social Discrimination. In D. Capozza & R. Brown (Eds.), Social Identity Processes – Trends in Theory and Research (pp. 33–48). Sage.
195
Oyserman, D. (2004). Self-‐concept and Identity. In M. B. Brewer & M. Hewstone (Eds.), Self and social identity (pp. 5–24). Blackwell Publishing Ltd.
Paez, D., Basabe, N., & Gonzalez, J. L. (1997). Social processes and collective memory: A cross-‐cultural approach to remembering political events. In J. W. Pennebaker, D. Paez, & B. Rimé (Eds.), Collective memory of political events: Social psychological perspectives (pp. 147–174). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.
Pantić, D. (1967). Etnička distanca u SFRJ. Beograd: IDN -‐ Centar za politikološka istraživanja i javno mnenje.
Pantić, D. (1970). Dečiji stavovi prema sopstvenoj i drugim nacijama. Beograd: IDN -‐ Centar za politikološka istraživanja i javno mnenje.
Pantić, D. (1991). Nacionalna distanca građana Jugoslavije. In S. Baćević, Š. Bahtijarević, & V. Goati (Eds.), Jugoslavija na kriznoj prekretnici (pp. 168–187). Beograd: IDN -‐ Centar za politikološka istraživanja i javno mnenje.
Patterson, M. M., & Bigler, R. S. (2006). Preschool children’s attention to environmental messages about groups: social categorization and the origins of intergroup bias. Child Development, 77(4), 847–860.
Pennebaker, J., & Sanders, D. (1976). American Graffiti: Effects of Authority and Reactance Arousal. Personality and Social Psychology Bulletin, 2, 264–267.
Pepper, T. A. (2008). Fascism. In International encyclopaedia of the social science: Ethnic conflict -‐ inequality, gender. Macmillan.
Perišić, N. (2012). Mješoviti brak u Bosni i Hercegovini. Santa Barbara: Friedrich Ebert Stiftung.
Pettigrew, T. F. (1958). Personality and sociocultural factors in intergroup attitudes: a cross-‐national comparison. Journal of Conflict Resolution, 2(1), 29–42. doi:10.1177/002200275800200104
Pettigrew, T. F. (1997). Generalized intergroup contact effects on prejudice. Personality and Social Psychology Bulletin, (23), 173–185.
Pettigrew, T. F. (1998). Intergroup contact theory. Annual Review of Psychology, (49), 65–85. doi:10.1146/annurev.psych.49.1.65
Pettigrew, T. F., & Tropp, L. (2008). How does intergroup contact reduce prejudice? Meta-‐analytic tests of three mediators. European Journal of Social Psychology, (38), 922–934.
Pettigrew, T. F., & Tropp, L. R. (2006). A meta-‐analytic test of intergroup contact theory. Journal of Personality and Social Psychology, (90), 751–783.
196
Pfafferott, I., & Brown, R. (2006). Acculturation Preferences of Majority and Minority Adolescents in Germany in the the context of society and family. International Journal of Intercultural Relations, 30(6), 703–717.
Phinney, J. S. (1989). Stages of ethnic identity development in minority group adolescents. Journal of Early Adolescence, (9), 34–49.
Phinney, J. S. (1990). Ethnic identity in adolescents and adults: A review of research. Psychological Bulletin, (108), 499–514.
Phinney, J. S. (1992). The Multigroup Ethnic Identity Measure. Journal Of Adolescent Research, 7(2), 156–176. doi:10.1177/074355489272003
Phinney, J. S. (1996). When we talk about American ethnic groups, what do we mean? American Psychologist, 51(9), 918–927. doi:10.1037//0003-‐066X.51.9.918
Phinney, J. S. (2006). Ethnic identity exploration in emerging adulthood. In J. Arnett & J. L. Tanner (Eds.), Coming of age in the 21st century: The lives and contexts of emerging adults (pp. 117–134). Washington, DC: American Psychological Association.
Phinney, J. S., & Alipuria, L. L. (1990). Ethnic identity in college students from four ethnic groups. Journal of Adolescence, 13(2), 171–183.
Phinney, J. S., & Ong, A. D. (2007). Conceptualization and measurement of ethnic identity: Current status and future directions. Journal of Counseling Psychology, 54(3), 271–281. doi:10.1037/0022-‐0167.54.3.271
Piaget, J. (1929). The child’s conception of the world. (J. Tomlinson & A. Tomlinson, Eds.) (p. 397). Routledge.
Piaget, J. (1954). The construction of reality in the child. (T. Béla, K. Janó, & Z. Afasz, Eds.) (p. 386). Basic Books.
Piaget, J., & Weil, A. M. (1951). The development in children of the idea of the homeland and of relations to other countries. International Social Science Journal, 3, 561–578.
Pierce, R., & Converse, P. E. (1990). Attitudinal Sources of Protest Behavior in France: Differences Between Before and After Measurement. The Public Opinion Quarterly, 54(3), 295–316. doi:10.1086/269208
Popadić, D., & Biro, M. (2002). Autostereotipi i heterostereotipi Srba u Srbiji. Nova Srpska Politička Misao − Posebno Izdanje, (3), 33–56.
Popović, M. V. (1977). Društveni slojevi i društvena svest. Beograd: IDN.
197
Pratto, F., Sidanius, J., & Levin, S. (2006). Social dominance theory and the dynamics of intergroup relations: Taking stock and looking forward. European Review of Social Psychology, 17(1), 271–320. doi:10.1080/10463280601055772
Pratto, F., Sidanius, J., Stallworth, L. M., Malle, B. F., Clements, N., Escobar, M., … Pasupathi, M. (1994). Social Dominance Orientation : A Personality Variable Predicting Social and Political Attitudes. Journal of Personality and Social Psychology, 67(4), 741–763.
Program Bosanskog pokreta nacionalnog ponosa. (2013). Retrieved from http://www.bosanski-‐nacionalisti.org/statut.html
Program Hrvatske čiste stranke prava. (2013). Retrieved from http://hcsp.hr/
Program Nacionalnog stroja. (2005). Retrieved from http://www.stormfront.org/forum/t245784/
Prothro, E. T. (1954). Cross-‐Cultural Patterns of National Stereotypes. The Journal of Social Psychology, 40(1), 53–59. doi:10.1080/00224545.1954.9714211
Puhalo, S. (2009). Etnička distanca i (auto)stereotipi građana Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Friedrich Ebert Stiftung.
Puhalo, S., Petrović, N., & Perišić, N. (2010). Spremnost za pomirenje u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Friedrich Ebert Stiftung.
Pyszczynski, T., Greenberg, J., Solomon, S., Arndt, J., & Schimel, J. (2004). Why do people need self-‐esteem? A theoretical and empirical review. Psychological Bulletin, 130(3), 435–68. doi:10.1037/0033-‐2909.130.3.435
Quintana, S. M. (1998). Children’s developmental understanding of ethnicity and race. Applied and Preventive Psychology, 7(1), 27–45. doi:10.1016/S0962-‐1849(98)80020-‐6
Ramet, S. P. (2005). Thinking about Yugoslavia: Scholarly Debates about the Yugoslav Breakup and the Wars in Bosnia and Kosovo. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Reich, W. (1970). The mass psychology of fascism. New York: Farrar Straus Giroux.
Reicher, S., & Hopkins, N. (2001). Self and Nation. London: Sage Publications.
Reid, S. A., & Hogg, M. A. (2005). Uncertainty reduction, self-‐enhancement, and in-‐group Identification. Personality & Social Psychology Bulletin, (31), 804–817.
198
Reimer, S., & Park, J. Z. (2001). Tolerant (In)civility? A Longitudinal Analysis of White Conservative Protestants’ Willingness to Grant Civil Liberties. Journal for the Scientific Study of Religion, 40(4), 735–745.
Riedel, S. (2007). Kriegsgeschichte(n). Interpretationen zum Jugoslawienkrieg. In F. Wenninger, P. Dvorak, & K. Kuffner (Eds.), Geschichte macht Herrschaft (pp. 21–32). Wien: Braumuller.
Ritchey, P. N., & Fishbein, H. D. (2001). The Lack of an Association Between Adolescent Friends’ Prejudices and Stereotypes. MerrillPalmer Quarterly, 47(2), 188–206. doi:10.1353/mpq.2001.0012
Roccas, S., & Brewer, M. B. (2002). Social Identity Complexity. Personality and Social Psychology Review, 6(2), 88–106. doi:10.1207/S15327957PSPR0602_01
Rogers, C. R. (1980). A way of being. 31 5357 (p. 395). Boston: Houghton Mifflin.
Rokeach, M. (1960). The open and closed mind. New York: Basic Books.
Rosenfield, D., Greenberg, J., Folger, R., & Borys, R. (1982). The effect of an encounter with a black panhandler on subsequent helping for blacks: Tokenism or confirming a negative stereotype? Personality and Social Psychology Bulletin, (8), 664–671.
Rot, N., & Havelka, N. (1973). Nacionalna vezanost i vrednosti kod srednjoškolske omladine. Beograd: Institut za psihologiju.
Rubin, M., & Hewstone, M. (1998). Social Identity Theory’s Self-‐Esteem Hypothesis: A Review and Some Suggestions for Clarification. Personality and Social Psychology Review, 2(1), 40–62. doi:10.1207/s15327957pspr0201
Rubin, Z., & Peplau, L. A. (1975). Who Believes in a Just World? Journal of Social Issues, 31(3), 65–89. doi:10.1111/j.1540-‐4560.1975.tb00997.x
Ruggiero, K. M., & Taylor, D. M. (1997). Why minority group members perceive or do not perceive the discrimination that confronts them: the role of self-‐esteem and perceived control. Journal of Personality and Social Psychology, 72(2), 373–389.
Ryan, C. (2002). Stereotype accuracy. European Review of Social Psychology, 13(1), 75–109. doi:10.1080/10463280240000037
Saroglou, V. (2002). Beyond dogmatism: The need for closure as related to religion. Mental Health, Religion & Culture, 5(2), 183–194. doi:10.1080/13674670210144130
199
Saroglou, V., Delpierre, V., & Dernelle, R. (2004). Values and religiosity: a meta-‐analysis of studies using Schwartz’s model. Personality and Individual Differences, 37(4), 721–734. doi:10.1016/j.paid.2003.10.005
Schachter, S. (1951). Deviation, rejection, and communication. Journal of Abnormal Psychology, 46(2), 190–207.
Schachter, S., Nuttin, J., de Monchaux, C., Maucorps, P., Osmer, D., & Duijker, H. (1954). Cross-‐cultural experiments on threat and rejection. Human Relations, 7, 403–439.
Schatz, R. T., Staub, E., & Lavine, H. (1999). On the Varieties of National Attachment: Blind Versus Constructive Patriotism. Political Psychology, 20(1), 151–174. doi:10.1111/0162-‐895X.00140
Schmid, K., Hewstone, M., & Al Ramiah, A. (2011). Self-‐Categorization and Social Identification: Making Sense of Us and Them. In D. Chadee (Ed.), Theories in Social Psychology (pp. 211–231). Oxford, UK: Blackwell.
Schuman, H., Steeh, C., Bobo, L., & Krysan, M. (1997). Racial Attitudes in America: trends and interpretations. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine. (2009). Presuda Evropskog suda za ljudska prava. Retrieved from http://www.mhrr.gov.ba/ured_zastupnika/novosti/default.aspx?id=1008&langTag=bs-‐BA
Sekulić, D., Massey, G., & Hodson, R. (2006). Ethnic intolerance and ethnic conflict in the dissolution of Yugoslavia. Ethnic and Racial Studies, 29(5), 797–827. doi:10.1080/01419870600814247
Sherif, M. (1936). The psychology of social norms. Harper.
Sherif, M. (1951). A preliminary experimental study of intergroup relations. In J. H. Rohrer & M. Sherif (Eds.), Social Psychology at the Crossroads (pp. 388–424). New York: Harper.
Sherif, M. (1966). Social Psycology of Intergroup Conflict and Cooperation. Boston: Houghton-‐Mifflin.
Sherif, M., Harvey, O. J., White, B. J., Hood, W. R., & Sherif, C. W. (1961). Intergroup conflict and cooperation: The robbers cave experiment. American Journal of Sociology. Norman: University of Oklahoma.
Shrauger, J. S., & Schoeneman, T. J. (1979). Symbolic interactionist view of self-‐concept: Through the glass darkly. Psychological Bulletin, (86), 549–573.
Šiber, I. (1984). Socijalno-‐psihologijski pristupi izučavanju međunacionalnih odnosa. Zagreb: Fakultet političkih nauka.
200
Šiber, I. (1997). War and the Changes in Social Distance toward the Ethnic Minorities in the Republic of Croatia. Politička Misao, 3, 3–26.
Sidanius, J., Levin, S., van Laar, C., & Sears, D. O. (2008). The diversity challenge: Social identity and intergroup relations on the college campus. New York: Russell Sage Foundation.
Sidanius, J., & Pratto, F. (1999). Social dominance: An intergroup theory of social hierarchy and oppression. (J. Sidanius & F. Pratto, Eds.)Evolutionary Theory (pp. x, 403). Cambridge University Press.
Sidanius, J., Sinclair, S., & Pratto, F. (2006). Social dominance orientation, gender, and increasing educational exposure. Journal of Applied Social Psychology, 36(7), 1640–1653. doi:10.1111/j.0021-‐9029.2006.00074.x
Sidanius, J., Van Laar, C., Levin, S., & Sinclair, S. (2004). Ethnic enclaves and the dynamics of social identity on the college campus: the good, the bad, and the ugly. Journal of Personality and Social Psychology, 87(1), 96–110. Retrieved from http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15250795
Simon, B., & Grabow, O. (2010). The Politicization of Migrants: Further Evidence that Politicized Collective Identity is a Dual Identity. Political Psychology, 31(5), 717–738. doi:10.1111/j.1467-‐9221.2010.00782.x
Simon, B., & Klandermans, B. (2001). Politicized collective identity. A social psychological analysis. American Psychologist, 56(4), 319–331.
Sinclair, S., Dunn, E., & Lowery, B. (2005). The relationship between parental racial attitudes and children?s implicit prejudice. Journal of Experimental Social Psychology, 41(3), 283–289. doi:10.1016/j.jesp.2004.06.003
Skoko, B. (2011). Što Hrvati, Bošnjaci i Srbi misle jedni o drugima, a što o Bosni i Hercegovini? Sarajevo: Friedrich Ebert Stiftung.
Skowronski, J. J., & Carlston, D. E. (1989). Negativity and extremity biases in impression formation: A review of explanations. Psychological Bulletin, 105(1), 131–142. doi:10.1037//0033-‐2909.105.1.131
Smith, A. D. (1991). National identity. London: Penguin Books.
Smith, E. R., & Mackie, D. M. (2005). Aggression, Hatred, and Other Emotions. In J. Dovidio, L. Rudman, & P. Glick (Eds.), Reflecting On The Nature of Prejudice (pp. 361–376). Oxford, UK: Blackwell.
Smith, P. B., Bond, M. H., & Kagitçibasi, C. (2006). Understanding social psychology across cultures: Living and working in a changing world. London: Sage.
201
Solomon, S., Greenberg, J., & Pyszczynski, T. (1991). A terror management theory of social behavior: The psychological function of self-‐esteem and cultural worldviews. Advances in Experimental Social Psychology, (24), 93–159.
Spanovic, M., Lickel, B., Denson, T., & Petrovic, N. (2010). Fear and anger as predictors of motivation for intergroup aggression: Evidence from Serbia and Republika Srpska. Group Processes and Intergroup Relations, (13), 725–739. doi:10.1177/1368430210362227
Spencer, M. S., Icard, L. D., Harachi, T. W., Catalano, R. F., & Oxford, M. (2000). Ethnic Identity among Monoracial and Multiracial Early Adolescents. The Journal of Early Adolescence, 20(4), 365–387. doi:10.1177/0272431600020004001
Spry, C., & Hornsey, M. (2007). The influence of blind and constructive patriotism on attitudes toward multiculturalism and immigration. Australian Journal of Psychology, 59(3), 151–158. doi:10.1080/00049530701449489
Staerklé, C., Sidanius, J., Green, E. G. T., & Molina, L. E. (2010). Ethnic Minority-‐Majority Asymmetry in National Attitudes around the World: A Multilevel Analysis. Political Psychology, 31(4), 491–519. doi:10.1111/j.1467-‐9221.2010.00766.x
Staub, E. (1997). Blind versus constructive patriotism: Moving from embeddedness in the group to critical loyalty and action. In D. Bar-‐Tal & E. Staub (Eds.), Patriotism: in the lives of individuals and nations (pp. 213–228). Chicago: Nelson-‐Hall.
Steele, C. M., & Aronson, J. (1995). Stereotype threat and the intellectual test performance of African Americans. Journal of Personality and Social Psychology, 69(5), 797–811.
Stekelenburg, J. van, Oegema, D., & Klandermans, B. (2011). No Radicalization without Identification: How Ethnic Dutch and Dutch Muslim Web Forums Radicalize Over Time. In A. Azzi, X. Chryssochoou, B. Klandermans, & B. Simon (Eds.), Identity and Participation in Culturally Diverse Societies (pp. 256–274). Oxford, UK: Wiley-‐Blackwell.
Stephan, W. G., & Rosenfield, D. (1978). Effects of desegregation on racial attitudes. Journal of Personality and Social Psychology, 36(8), 759–804. doi:10.1037/0022-‐3514.36.8.795
Stephan, W. G., & Stephan, C. W. (1984). The role of ignorance in intergroup relations. In N. Miller & M. B. Brewer (Eds.), Groups in contact: The psychology of desegregation (pp. 229–255). Orlando, FL: Academic Press.
Stephan, W. G., & Stephan, C. W. (2000). An Integrated Theory of Prejudice. In S. Oskamp (Ed.), Reducing prejudice and discrimination (p. 353). Psychology Press.
202
Stevens, L. E., & Fiske, S. T. (2000). Motivated Impressions of a Powerholder: Accuracy Under Task Dependency and Misperception Under Evaluation Dependency. Personality and Social Psychology Bulletin, 26(8), 907–922. doi:10.1177/01461672002610002
Stewart, F. (2008). Horizontal Inequalities & Conflict: An Introduction and some Hypotheses. In F. Stewart (Ed.), Horizontal Inequalities and Conflict Understanding Group Violence in Multiethnic Societies Basingstoke Palgrave Macmillan (pp. 3–24). CRISE -‐ Centre for Research on Inequality, Human Security and Ethnicity.
Sue, D. W., & Sue, D. (1990). Counseling the culturally different: Theory and practice. New York: Wiley.
Sumner, W. G. (1906). Folkways. New York: Ginn.
Tajfel, H. (1959). Quantitative judgment in social perception. British Journal of Psychology, (50), 16–29.
Tajfel, H. (1969). Cognitive aspects of prejudice. Journal of Social Issues, (25), 79–97.
Tajfel, H. (1970). Experiments in intergroup diskrimination. Scientific American, 5(223), 96–102.
Tajfel, H. (1972). Social categorization. In S. Moscovici (Ed.), Introduction à la Psychologie Sociale (pp. 272–302). Paris: Larousse.
Tajfel, H. (1974). Social identity and intergroup behaviour. Social Science Information, (13), 65–93.
Tajfel, H. (1981). Human groups and social categories. Human groups and social categories (Vol. 18). Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Tajfel, H. (1982a). Social identity and intergroup relations. (H. Tajfel, Ed.)European studies in social psychology (p. 546). Cambridge University Press.
Tajfel, H. (1982b). Social psychology of intergroup relations. Annual Review of Psychology, 33(1), 1–39.
Tajfel, H., Billig, M. G., Bundy, R. P., & Flament, C. (1971). Social categorization and intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 1(2), 149–178. doi:10.1002/ejsp.2420010202
Tajfel, H., & Turner, J. C. (1979). An Integrative Theory of Intergroup Conflict. In W. G. Austin & S. Worchel (Eds.), The Social Psychology of Intergroup Relations. Monterey, CA: Brooks-‐Cole.
203
Tajfel, H., & Turner, J. C. (1986). The social identity theory of intergroup behavior. In S. Worchel & W. G. Austin (Eds.), Psychology of intergroup relations (Vol. 2nd ed., pp. 7–24). Nelson-‐Hall.
Tausch, N., Hewstone, M., Kenworthy, J. B., Psaltis, C., Schmid, K., Popan, J. R., … Hughes, J. (2010). Secondary transfer effects of intergroup contact: Alternative accounts and underlying processes. Journal of Personality and Social Psychology, (99), 282–302.
Tredoux, C., & Finchilescu, G. (2007). The contact hypothesis and intergroup relations 50 years on : Introduction to the special issue. South African Journal of Psychology, 37(4), 667–678.
Tropp, L. R., & Pettigrew, T. F. (2005). Relationships between integrup contact and prejudice among minority and majority groups. Psychological Science, 16(12), 951–957. doi:10.1111/j.1467-‐9280.2005.01643.x
Turjačanin, M. (2007). Religija kao ideologija. Banja Luka: Comesgrafika.
Turjačanin, V. (2000). Etničke distance kod mladih u Republici Srpskoj. In Empirijska istraživanja u psihologiji. Beograd.
Turjačanin, V. (2004). Etnički stereotipi mladih bošnjačke i srpske nacionalnosti u Bosni i Hercegovini. Psihologija, 37(3), 357–374.
Turjačanin, V. (2005). Nacionalni stavovi mladih bošnjačke i srpske nacionalnosti u Bosni i Hercegovini. Banja Luka: Filozofski fakultet.
Turjačanin, V. (2007). Psihosocijalni prostor i etnički odnosi mladih. Banja Luka: Filozofski fakultet.
Turjačanin, V. (2011a). Oblici i izraženost etničkih identiteta u BiH. In D. Majstorović & V. Turjačanin (Eds.), U okrilju nacije: Konstruisanje etničkog i državnog identiteta kod mladih u Bosni i Hercegovini (pp. 192–219). Banja Luka: CKSP.
Turjačanin, V. (2011b). Socijalne distance u Republici Srpskoj. In Tolerancija u društvu (pp. 37–80). Banja Luka: CKSP.
Turjačanin, V. (2011c). Socijalne distance u Republici Srpskoj. In V. Turjačanin (Ed.), Tolerancija u društvu (pp. 37–80). Banja Luka: CKSP.
Turjačanin, V. (2011d). Sociopsihološke odrednice etničkih distanci kod mladih u BiH. In D. Majstorović & V. Turjačanin (Eds.), U okrilju nacije: Konstruisanje etničkog i državnog identiteta kod mladih u Bosni i Hercegovini (pp. 244–265). Banja Luka: CKSP.
204
Turjačanin, V., Čekrlija, Đ., Powell, S., & Butollo, W. (2002). Etničke distance i etnički stereotipi studenata psihologije u Banjaluci i Sarajevu. In Empirijska istraživanja u psihologiji. Beograd.
Turjačanin, V., Kolenović-‐Đapo, J., Čehajić-‐Clancy, S., Poljac, E., Kordić, M., & Alić, M. (2009). Podijeljene škole u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: UNICEF BiH.
Turjačanin, V., & Majstorović, D. (2013). Construction of Ethnic and State Identity among Youth in Postwar Bosnia-‐Herzegovina. In C. Gordon, M. Kmezic, & J. Opardija (Eds.), Stagnation and Drift in the Western Balkans (pp. 217–244). Bern: Peter Lang.
Turner, J. C. (1975). Social comparison and social identity: Some prospects for intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5(1), 1–34. doi:10.1002/ejsp.2420050102
Turner, J. C. (1982). Toward a cognitive redefinition of the social group. In H. Tajfel (Ed.), Social identity and intergroup relations (pp. 15–40). Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Turner, J. C., Brown, R., & Tajfel, H. (1979). Social comparison and group interest in ingroup favouritism. European Journal of Social Psychology, 9(2), 187–204.
Turner, J. C., Hogg, M. A., Oakes, P. J., Reicher, S. D., & Wetherell, M. S. (1987). Rediscovering the social group: A self-‐categorization theory. Cambridge, MA: Blackwell.
Turner, R. N., Crisp, R. J., & Lambert, E. (2007). Imagining intergroup contact can improve intergroup attitudes. Group Processes and Intergroup Relations, (10), 427–441.
Turner, R. N., Hewstone, M., Voci, A., Paolini, S., & Christ, O. (2007). Reducing prejudice via direct and extended cross-‐group friendship. In W. Stroebe & M. Hewstone (Eds.), European review of social psychology (pp. 212–255). Hove, UK: Psychology Press.
Turton, D. (1997). War and ethnicity: Global connections and local violence in North East Africa and former Yugoslavia. Oxford Development Studies, 25(1), 77–94.
Ullrich, J., & Cohrs, J. C. (2007). Terrorism Salience increases System Justification: Experimental Evidence. Social Justice Research, 20(2), 117–139. doi:10.1007/s11211-‐007-‐0035-‐y
Umaña-‐Taylor, A. J., Yazedjian, A., & Bámaca-‐Gómez, M. (2004). Developing the Ethnic Identity Scale Using Eriksonian and Social Identity Perspectives. Identity, 4(1), 9–38. doi:10.1207/S1532706XID0401_2
205
Uvodna stranica grupe “Krv i čast.” (2013). Retrieved from http://www.bhserbia.org/
Van den Berghe, P. L. (1981). The Ethnic Phenomenon. New York: Elsevier.
Van Knippenberg, D. (2000). Group norms, prototypicality, and persuasion. In D. J. Terry & M. A. Hogg (Eds.), Attitudes, behavior, and social context: The role of norms and group membership (pp. 157–170). Lawrence Erlbaum Associates, Publishers. doi:ehs HM132 B48 2000
Van Oudenhoven, J. P., Groenewoud, J. T., & Hewstone, M. (1997). Cooperation, ethnic salience and generalization of interethnic attitudes. European Journal of Social Psychology, (26), 649–661.
Velikonja, M. (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-‐Herzegovina. College Station: Texas A&M University Press.
Verkuyten, M. (2003). Ethnic in-‐group bias among minority and majority early adolescents: The perception of negative peer behaviour. British Journal of Developmental Psychology, 21(4), 543–564. doi:10.1348/026151003322535219
Verkuyten, M. (2004). Ethnic identity and social context. In M. Bennett & F. Sani (Eds.), The development of the social self (pp. 189–216). Hove, UK: Psychology Press.
Verkuyten, M. (2005). The social psychology of ethnic identity. New York: Psychology Press.
Verkuyten, M. (2006). Multicultural recognition and ethnic minority rights: A social identity perspective. European Review of Social Psychology, 17(1), 148–184. doi:10.1080/10463280600937418
Verkuyten, M., & Kinket, B. (2000). Social distances in a multiethnic society: The ethnic hierarchy among dutch preadolescents. Social Psychology Quarterly, 63(1), 75–85.
Vescio, T. K., & Bloodhart, B. (2010). Discrimination. In Encyclopedia of Group Processes and Intergroup Relations. Sage.
Voci, a., & Hewstone, M. (2003). Intergroup Contact and Prejudice Toward Immigrants in Italy: The Mediational Role of Anxiety and the Moderational Role of Group Salience. Group Processes & Intergroup Relations, 6(1), 37–54. doi:10.1177/1368430203006001011
Vogt, W. P. (1997). Tolerance and Education. Thousend Oakes, CA: Sage.
Watson, J. B. (1919). Psychology from the standpoint of a behaviorist. Philadephia, PA: Lippincott.
206
Weber, M. (1930). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. London: Unwin Hyman.
Weber, M. (1968). Economy and society: An outline of interpretive sociology. New York: Bedmeister.
Wenzel, M., Mummendey, A., & Waldzus, S. (2007). Superordinate identities and intergroup conflict: The ingroup projection model. European Review of Social Psychology, 18(1), 331–372. doi:10.1080/10463280701728302
Williams, R. M. (1947). The reduction of intergroup tensions. New York: Social Science Research Council.
Wilner, D. M., Walkley, R., & Stuart, C. (1955). Human relations in interracial housing: A study of the contact hypothesis. Minneapolis, MN: University of Minnesota.
Wodtke, G. T. (2012). The Impact of Education on Inter-‐Group Attitudes: A Multiracial Analysis. Social Psychology Quarterly, 75(1), 80–106. doi:10.1177/0190272511430234
Worchel, S. (1999). Written in blood: Ethnic identity and the struggle for human harmony. New York: Worth Publishers.
Worchel, S. (2004). Some unique characteristics of ethnic conflict and their implications for managing the conflict. In Y. Lee, C. McCauley, F. Moghaddam, & S. Worchel (Eds.), The psychology of ethnic and cultural conflict (pp. 289–306). Westport, CT: Praeger.
Worchel, S., Andreoli, V. A., & Folger, R. (1977). Intergroup cooperation and intergroup attraction: The effect of previous interaction and outcome of combined effort. Journal of Experimental Social Psychology, (36), 556–564.
Worchel, S., & Coutant, D. (1997). The tangled web of loyalty: Nationalism, patriotism, and ethnocentrism. In D. Bar-‐Tal & E. Staub (Eds.), Patriotism in the lives of individuals and nations (pp. 190–210). Chicago: Nelson-‐Hall.
Worchel, S., & Coutant, D. (2008). It Takes two to Tango: Relating Group Identity to Individual Identity Within the Framework of Group Development. In M. A. Hogg & S. Tindale (Eds.), Blackwell handbook of social psychology: Group processes (pp. 461–481). Oxford, UK: Blackwell.
Wright, S. C., Taylor, D. M., & Moghaddam, F. M. (1990). Responding to membership in a disadvantaged group: From acceptance to collective protest. Journal of Personality and Social Psychology, 58(6), 994–1003. doi:10.1037/0022-‐3514.58.6.994
207
Wrigth, S. C., & Taylor, D. M. (2003). The Social Psychology of Cultural Diversity: Social Stereotyping, Prejudice, and Discrimination. In M. A. Hogg & J. Cooper (Eds.), The Sage Handbook of Social Psychology (pp. 432–457). London: Sage.
Wundt, W. (1916). Elements of folk psychology: Outlines of psychological history of the development of mankind. London: Allen and Unwin.
Yancey, A. K., Aneshensel, C. S., & Driscoll, A. K. (2001). The Assessment of Ethnic Identity in a Diverse Urban Youth Population. Journal of Black Psychology, 27(2), 190–208. doi:10.1177/0095798401027002003
Yee, M., & Brown, R. (1988). Children and Social Comparisons. Swindon: Economic and Social Research Council.
Yip, T., & Fuligni, A. J. (2002). Daily variation in ethnic identity, ethnic behaviors, and psychological well-‐being among American adolescents of Chinese descent. Child Development, 73(5), 1557–1572.
Ysseldyk, R., Matheson, K., & Anisman, H. (2010). Religiosity as identity: toward an understanding of religion from a social identity perspective. Personality and Social Psychology Review, 14(1), 60–71. doi:10.1177/1088868309349693
Zagefka, H. (2009). The concept of ethnicity in social psychological research: definitional issues. International Journal of Intercultural Relations, 33(3), 228–241.
Zagefka, H., Brown, R., & Gonzalez, R. (2009). Antecedents and consequences of acculturation preferences of non-‐indigenous majority Chileans in relation to an indigenous minority: Longitudinal survey evidence. European Journal of Social Psychology, 575(May 2008), 558–575.
Zakon o zabrani diskriminacije (2009). Bosna i Hercegovina: Institucija ombudsmena za ljudska prava BiH. Retrieved from http://www.ombudsmen.gov.ba/materijali/Zakon o zabrani diskriminacije SlGlasnik BiH broj 59-‐09.pdf
Zimbardo, P. (1970). The human choice: Individuation, reason, and order versus deindividuation, impulse, and chaos. In W. J. Arnold & D. Levine (Eds.), 1969 Nebraska Symposium on Motivation (pp. 237–307). Lincoln, NE: University of Nebraska Press.
Zuckerman, M. (1975). Belief in a Just World and Altruistic Behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 31(5), 972–976. doi:10.1037/h0076793
Zuniga, X., Nagda, B. A., Chesler, M., & Cytron-‐Walker, A. (2007). Inter-‐ group dialogues in higher education: Meaningful learning about social justice. ASHE Higher Education Report, 32(4), 1–128. doi:10.1002/aehe.3204
208
